mezopotamya da ticaret hukuku eski asur ve eski babil donemleri

8/7/2019 Mezopotamya Da Ticaret Hukuku Eski Asur Ve Eski Babil Donemleri

1/152

T.CGAZ NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTSTARH ANA BLM DALIESK A TARH BLM DALI

MEZOPOTAMYADA TCARET HUKUKU(Eski Asur ve Eski Babil Dnemleri)

YKSEK LSANS TEZ

HazrlayanYasemin KORKMAZ

Tez DanmanProf. Dr. Salih EEN

Ankara- 2006


2/152


3/152

T.CGAZ NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTSTARH ANA BLM DALI

ESK A TARH BLM DALI

MEZOPOTAMYADA TCARET HUKUKU(Eski Asur ve Eski Babil Dnemleri)

YKSEK LSANS TEZ

HazrlayanYasemin KORKMAZ

Tez DanmanProf. Dr. Salih EEN

Ankara- 2006


4/152

Sosyal Bilimler Enstits Mdrlne

Yasemin KORKMAZa ait Mezopotamyada Ticaret Hukuku adl

alma, jrimiz tarafndan Tarih Anabilim Dal, Eski a Tarihi Bilim Dalnda

Yksek Lisans Tezi olarak kabul edilmitir.

Bakan : Prof.Dr. Sabahattin BAYRAM .

ye : Prof.Dr. Salih EEN .

ye : Prof.Dr.lhami DURMU .


5/152

i

NSZ

nsanlarn toplu olarak yaamaya balad ilkel alardan itibaren

toplumun huzur, emniyet ve birliinin salanmas iin, tpk gnmzde

olduu gibi sosyal, genel ve devaml mahiyette kurallar gelitirilmitir. nk

toplu halde yaayabilmek iin insanlarn birbirlerine ve iinde yaadklar

toplulua kar grev ve haklarn dzenleyecek belirli kurallara ihtiya

duyulmutur. Bu ihtiyacn bir neticesi olarak da eski toplumlarn hukuk

sistemini oluturan kanunlar ortaya kmtr. Toplumda, bireyler arasndaki

ticari ilikiler neticesinde ortaya kan kurallar Mezopotamyadaki kanunlara

yansmtr. Bu nedenle almamzda mevcut kanunlar ve gnlk yaantnn

iktisadi ve ticari mnasebetlerini yanstan ivi yazl belgeler dikkate alnarak

Mezopotamya kavimlerindeki ticaret hukuku anlay zerine alma

yaplmtr.

almalarm sresince her zaman kendisinden istifade ettiim, benden

yardmlarn esirgemeyen danmanm Prof. Dr. Salih EEN Hocama

teekkrlerimi sunarm. Ayrca almam tamamlamam konusunda bana

vermi olduu manevi destekten dolay Prof. Dr.lhami DURMU Hocama

teekkr bir bor bilirim.

Yasemin KORKMAZ


6/152

ii

NDEKLER

N SZ ............................................................................................................... i

NDEKLER ................................................................................................ii - iii

KISALTMALAR.................................................................................................. iv

GR

MEZOPOTAMYA KAVMLERNDE HUKUK KAVRAMI VE GELM.........1 - 15

I.BLM....................................................................................................15 - 77

BABLLLERDE TCARET HUKUKU .........................................................17 - 24

A) BORLANMA...............................................................................................24

1. Hammurabi Kanununda Borlanma.......................................................24 - 27

1.1 Haksz Muamelelerden Doan Borlanma.......................................27 - 31

1.2 Akitlerden Doan Borlanma ...........................................................31 - 33

1.2.1 Menkul ve Gayri Menkullerden Doan Borlanma ..................33 - 35

1.2.2 Kira Akitlerinden Doan Borlanma ........................................35 - 50

1.2.3 dn vermeden Doan Borlanma.......................................50 - 52

1.2.4 Emanet Mallardan Doan Borlanma .....................................52 - 55

1.2.5 Borlanmann Sonular..........................................................55 - 58

2. Ammi-aduqa Fermannda Borlanma..................................................58 - 65

B) FAZLER................................................................................................65 - 67

C) TCARET......................................................................................................67

1.Byk Tccarlar Namna Yapan Kk Mmessiller ve Bunlarn Karlkl

Hukuku.......................................................................................................67 - 70

2. Meyhanecilik ..........................................................................................70 - 73

3. Kle ticareti ............................................................................................73 - 77

II. BLM

ASURLULARDA TCARET HUKUKU...............................................................78

A) MEZOPOTAMYA VE ANADOLU ARASINDAK TCARLKLER .....78 - 83

B) ASURLU TCCARLARIN TCAR FAALYET VE YNTEMLER .........83 - 86

1. Bor Verme Usulleri ve Bor Senetleri...................................................86 - 89

2. Bankaclk ..............................................................................................89 - 903. Vade Tespiti ve Faiz Uygulamalar .......................................................90 -100


7/152

iii

4. Vergiler...............................................................................................100 - 106

5. l Birimleri......................................................................................106 - 108

6. Kle Ticareti ......................................................................................108 - 115

7. Gayrimenkul Ticareti ..........................................................................116 - 121

C) TCAR ANTLAMALAR ...................................................................121 - 131

SONU..................................................................................................131 - 138

KAYNAKA ...........................................................................................139 - 142

ZET ..............................................................................................................143

ABSTRACT.....................................................................................................144


8/152

iv

KISALTMALAR

AHW : Akkadishes Handwrterbuch

AKT : Ankara Kltepe Tabletleri

AOATT : Aspects of Old Assyrian Trade and its Terminology

a.g.m : Ad geen makale

a.g.e : Ad geen eser

a / k : a senesi (1948) Kltepede ele geen Tabletler

bkz. : Baknz

CAD : Chicago Assyrian Dictionary

C. : Cilt

ev. : eviren

DTCFD : Dil ve Tarih Corafya Fakltesi Dergisi

Kt : Kltepe

Mad. : Madde

n / k : n senesi (1962) Kurumda ele geen Tabletler

No : Numara

y : nyz

S. : Say

s. : Sayfa

St : Satr

n. : niversite

OACP : Old Assyrian Caravan Procedures

TTK : Trk Tarih Kurumu

[.] : Tabletteki krk ksmlar

< > : Metinde eksik olan ksmlar tamamlamak iin kullanlmtr.

> : Tablette fazladan yazld dnlen ksmlar


9/152

GR

MEZOPOTAMYA KAVMLERNDE HUKUK KAVRAMI VE GELM

nsanlar toplumsal bir ortam iinde yaarlar. nsann toplum dnda tek

bana yaamasnn imkansz olduu ilk nce Yunan dnr Aristoteles

tarafndan belirtilmitir. nsanlarda bulunan birlikte olmak, birlikte yaamak

eilimi Aristotelesten sonra bir ok fikir adam tarafndan da vurgulanmtr.1

Toplum iinde yaamak zorunda olan insan her an dier insanlarla iliki

iindedir. Bu nedenle toplumsal yaamn eitli kurallarla dzenlenmesi

gerekir. Bu kurallara, sosyal dzen (toplumsal dzen) kurallar denir. Bu

kurallar gerek kiiler arasndaki, gerekse kiilerle topluluu tekil eden g

arasndaki ilikileri dzenlemek, ksaca toplumda dzen salamak amacn

tarlar.2 nk insan, sosyal bir varlk olarak sosyolojik igds yannda

akln da ynlendirmesi ile davranlarn dzenlemektedir.3 Nitekim sosyal

dzen kurallarna aykr hareket, baka bir deyile kurallarn dzenlendii

yetki ve yekm snrlarn aan bir davran sosyal baz tepkilere yol aar.

ok eitli biimlere brnen bu tepkilere sosyal yaptrm veya sadece

yaptrm ad verilmektedir.4 Kii topum dzenini salayan hukuk kurallarna

aykr davrand zaman, karsnda bu dzeni salamak yetkisiyle

donatlm toplumsal gc bulur.5

nsanlarn topluluk hayat iinde birbirleriyle uyum iinde yaamalartopluluk hayat bakmndan byk nem tar. Bu nedenle sosyal bir evrede

yaayan insanlar arasndaki ilikilerin dzenlenmesinde hukuk en nemli rol

oynar.6

1 Adnan GRZ: Hukuk Balangc (Ankara, 1996),1.2 Arif KOCAMAN: Temel Hukuk Bilgisi (Ankara, 2003), 3.3 Adnan GRZ: a.g.e. , 1.4 Necip BLGE: Hukuk Balangc. Hukukun Temel lkeleri (Ankara, 1990), 27.5

Arif KOCAMAN: a.g.e. , 3.6 Adnan GRZ: a.g.e. , 2.


10/152

2

Hukuk, toplumsal yaam iinde kiilerin birbirleriyle ve toplumu temsil

eden gle ilikilerini dzenleyen ve uyulmas toplumu temsil eden g

tarafndan yaptrma balanm kurallar btndr.7

Tarihte hak ve hukuk fikri medeni topluluklarn kurulmasyla balar.

Gerekten de daha Kalkolitik devirlerde mlkiyetin ifadesi demek olan

mhrlerin bulunmas, ilk beer toplum hayat ile birlikte mlkiyet hakknn

da ortaya ktn gsterir. Zira; hak kavramn douran mlkiyettir. Bir

topluluu belirli prensiplere balamak demek, kuvvetlilerin zayflar istismar

etmesine mani olmak demektir. te bunun iin haklar kanunlatrlm ve

hukuk meydana gelmitir. Hukuk belirli bir insan topluluunun belirli bir

devirde sosyal hayatn dzenleyen kanunlar mecmuasdr.8 Ancak toplum

dzeninin salanmas amacn gden kuralar sadece hukuk kurallar deildir.

Din ve ahlak kuralarnn bir ksm da insanlar arasndaki eitli ilikileri

dzenlemektedir.9

Genellikle hukukun ve hukuk uygulamasnn vazedilmi kanunlar ortaya

kmadan da var olduu ve bu safhalarda hukukun rf, det ve teamllerden

doan herkesi kapsayan bir kaideler mecmuas halinde kendini gsterdii

iddia ve kabul edilebilir.10 Bu haliyle hukuk messesesi ve onun btn

unsurlar bir milletin btnn ve o milletin gnlk hayatn aksettirmektedir.11

rf ve det hukukunun ilkel topluluklar bakmndan geerliliinin temel

nedeni, birey daha nce belirli bir biimde yapld iin, o eyin gelecektede ayn ekilde yaplmasnn gerekli olduu inancdr. lkel topluluklarda

evlenme, ganimet paylama, lmle ilgili rf ve det kurallarnn varl

bilinmektedir. Hatta baz ilkel topluluklarda, topluluk bakan ile topluluk

7 Arif KOCAMAN: a.g.e., 4.8 KINAL, Fruzan: Eski Anadolu Tarihi (Ankara, 1991), 147.9 Turgut NEN: Borlar Hukuku (Ankara, 1999), 1.10 Emin BLG: Eski Mezopotamya Kavimlerinde Kanun Anlay ve Ananesi, DTCFD, XXI, 3-4

(Ankara 1963), 103.11 Emin BLG: ivi Yazl Hukuki ve ktisadi Kaynaklar Mahiyet ve Muhtevalar, Belleten,XI, 44 (Ankara 1947), 572.


11/152

3

kurulunun rf ve det kurallarna gre uygulanacak yaptrm belirledikleri de

grlmektedir.12 Buna karlk kanunnameler ve hukuk kitaplar, rf ve

detlere ve daha nce meydana getirilmi bu gibi kaynaklara dayandklar

kadar, kanun koyanlarn ahsi kanaat ve eilimlerini de aksettirebilirler.13

ivi yazs ile yazlm belgelerin byk bir ksmn hukuk ve iktisat

konusunda olanlar tekil etmektedir. Bu belgeler alveri, bir ok ticaret

mektuplar, hesap listeleri, kira mukaveleleri, dn muameleleri gibi gnlk

hayatn iktisadi ve ticari mnasebetlerini aksettirdii gibi mahkeme zabtlar

gibi de hukuki konular zerindedir.14 Yani Mezopotamyadaki resm ve zel

yaam ok ynl bir hukukla dzenlenmitir. Yasalar, mahkemeler, sat

akitleri ve szlemeler tmyle gnlk yaamdaki uygulamalarla ilgilidir.15

Bunlarn dnda kanun kitaplar ve kanun yerine geen fermanlar

bulunmaktadr. Bu ekilde ivi yazs hukukun balca kaynaklarn, hukuk ve

iktisat belgeleri ile kanunnameler tekil etmektedir.16

Grld gibi tarihin birer devresinde uygulam olduklar hukuk

seviyesini bol delil ve vesikalar ile vermi olan kavimler, bu konuda zel bir

alakaya layk grlmeyi hak ederler. te Mezopotamya kavimleri ve bunlarn

banda Sumerliler bu ilgiye layk olmak bakmndan birinci sray igal

etmektedirler.17

Mezopotamyada M.. 3000lerden itibaren tanzim edilmeye balayan

vesikalarda kendini gsteren hukuki muamele anlay ve ananesinin, meselasatlan bir maln satlmam olduu iddia edilebilmek suretiyle o mala tekrar

sahip klmasn nleme kasdn gden vesika tanzimi iinin ve ahit

kaydnn ayn zamanda bir hukuki meyyideye iaret etmekte olduu, bu

12 Adnan GRZ: a.g.e. , 2.13 Emin BLG: ivi Yazl , a.g.m. , 57214 Mebrure TOSUN: Sumer, Babil ve Assurlularda Hukuk Kanun ve Adalet Kavramlar veBunlarla lgili Terimler, Belleten, XXXVII, 145-148 (Ankara 1973), 561.15

RecepYILDIRIM: Uygarlk Tarihine Giri (zmir, 2002), s.60.16 Mebrure TOSUN: a.g.m. , 561.17 Emin BLG: Eski Mezopotamya a.g.m. , 103


12/152

4

meyyidenin ise cemiyette, onu kullanan bir teekkle veya zmreye delil

tekil ettiine dikkat edilmektedir. Bu durum Sumer cemiyetinin oktan siyasi

bir teekkl haline geldiini ve bu siyasi cemiyetin de hukuk dzenine sahip

olduunu ortaya koyar.18 Nitekim anlan dnemi inceleyen uzmanlarn elde

ettikleri yasa rneklerinden anlald zere ge Sumer dneminden itibaren,

en azndan rf ve det hukukunun yazl olarak saptandn gryoruz. Bu

yasalar nl Babil yasalarnn n evrelerini oluturmutur. Tarihin ilk sosyal

reformlarn yaptna inanlan kiilerden olan Lagal Urukagina, daha sonra

Ur-Nammu yasalar Sumerlilerde bir hukuk geleneinin olduunu gsteriyor.

Laga Kral Urukagina, tespit edilen en eski kanun koyucudur. M..

2350 ylarnda yaad kabul edilen Urukagina, ruhban snfnn idaresine

kar balayan ihtilal neticesinde Laga hkmdarln elde etmitir. Ruhban

idaresini devirdikten sonra din bir zellii olan Patesi unvann terk edip kral

nvann alan Urukaginann, demokrat ve hrriyet sever bir lider olduunu;

tekilatl, kanun kuruculuu ve azimkrlndan anlamaktayz.19 8 yl

hkm sren Kral Urukagina, kendinden evvellki idarelerin sonucu meydana

gelen yolsuzluklar, halkn huzursuzluunu ve honutsuzluunu ortadan

kaldrmak iin bozuk bir idareyi dzeltmeye alt.20 nk kanunlarn

hemen banda da yer alan arkaik ve destans bir slup ierisinde zlemle

anlatlan eski gzel gnlerden sonra toplumsal btn deerleri altst eden bir

rme sreci balamt. Urukagina, yolsuzluklarn arttn, tapnaa ait

olan hayvan ve tarlalarn rahipler tarfndan yamalandn, bununla da

kalmayarak, ensi ve rahiplerin ortak hareket ederek tapnak adna kutsal ne

varsa ensi ve askerleri ile ortak kazanlar iin kullanldn anlamt. Bu

yamalamalar sadece tapnan hayvan ve topraklaryla snrl kalmam,

halkn btn mallarndan da olduka ykl vergiler alnmaya balanmtr.21

Bunun iin rahiplerin ve memurlarn hareket ve icraatlarn kontrol altna

18 Emin BLG: Eski Mezopotamya . a.g.m. , 10419emseddin GNALTAY: Trk Tarihinin lk Devirlerinden Yakn ark Elam veMezopotamya (Ankara, 1987), 107.20

Mebrure TOSUN: Sumer, Babil ve Assurlularda . a.g.m. , 563 21 RecepYILDIRIM: a.g.e. , 61.


13/152

5

alarak, ihmal edilen tre ve kanunlar yeniden tesis ederek, yeni hkmlerle

yasalarnda bu durumu dzeltmeye almtr. Bylece Kral Urukagina,

kendisinden asrlarca sonra tarihte ilk kanun koyucu olarak mehur olan Babil

Kral Hammurabiden nce, ilk hukuki esaslar kurmu oldu.22

Mezopotamyada yaznn henz resim karekterinde olduu dnemlerde,

Sumer cemiyetinde yallar meclisinin bulunmas, kk ehir, beylik ve

krallklarn mukadderatnda onlarn sz sahibi olmas ve hatta krallar dahi

bunlarn tesbit ettikleri ve piktografik iarteler arasnda yallar ve meclis

kavramlarna karlk olan iaretler bulunmaktadr. Bu durum Sumer

cemiyetinin oktan siyasi bir topluluk haline geldiini ve bu siyasi cemiyetin

de hukuk dzenine sahip olduunun dier bir ispatdr.23

Sumer kentlerinde grlen halk meclisi (genler meclisi) ve yallar

meclisi, Eski Mezopotamya kentlerinin bir ok bakmdan, daha sonralar

ortaya kacak eski Yunan kentlerine benzediinin gstergesidir.24

Mezopotamya kentlerinde bazen yerel, zellikle her kenttan toplumun ortak

kar ile ilgilendii varsaymyla ve kent ilerinin yrtlmesiyle uraan halk

kitlesi zerine baskc bir oligari dayatan etkili kiilerden oluan kk bir

grupla karlalr, bazen de hzl karar alp, belirli bir ama ynnde kesin bir

eylem gstermenin gerektii acil durumlarda, bu kentler kendini Roma

Cumhuriyetinde olduu gibi bir dikatrn eline teslim ederdi. Bu kim-seye

Sumerde byk adam anlamna gelen bir szckle lugal (kral)

deniliyordu.25 Elbete meclisin varl phe gtrmemektedir. Sumercemeclis anlamna gelen unken (insanlar emberi) szcne en eski

metinlerde (URUK IV) rastlanr. Sonraki dnemlerden bildiimize gre de

meclis yerel ynetimde etkili bir organ olduu gibi, 2. bin ylda bile krala

22emseddin GNALTAY: Yakn ark Elam ve Mezopotamya, a.g.e. , 27023

Emin BLG : Eski Mezopotamya . a.g.m. , 10524 Recep YILDIRIM: a.g.e. , s.58.25 Henri FRANKFORT: Uygarln Douu, ev. Alaaddin ENEL (1989), 105-106.


14/152

6

mektup yazma, hukuki kararlar verme yetkisi olmu, toprak satabilmi ve etki

alannda ilenen hrszlk veya cinayetleri yarglayabilmitir.26

Kendisine lugal, yani kral diyen eski Sumer a hkmdar

Urukaginann brakt Sumerce yazlm metinler dorudan doruya kanun

olarak kaleme alnm deildir.27 Kral Urukaginann metni, katipleri

tarafndan yeni bir kanaln al ve adanmas mnasebetiyle kaleme

alnmtr.28 Tarih kitabeler arasnda yer alan bu metinler meslek alannda

kanun olarak adlandrldklar gibi, baz bilim adamlar tarafndan reform

talimatnamesi olarak kabul edilmitir.29

Sumer kral Urukaginann slahatlarn ieren metin, koni biri oval

eklinde olan 4 kil belge zerine yazlm olarak, Franszlarn 1878de

Lagata yaptklar kazlarda bulunmutur. Metinler ivi yazs uzman

Franois Thureau-Dangin tarafndan kopya edilerek evirileri yaplmtr.30

Sosyal reformlar konu alan bu metinler kendinden sonra gelecek kanunlarda

olduu gibi proloq, sosyal reformlar ve epiloq olmak zere blmden

olumaktadr. Metnin balar krk ve eksik durumdadr. Bu ksmlar hakknda

kesin bir sonu karlamamaktadr.31 Ancak ele geen bu sosyal reformdan

hkmdarn otoritesini tehlikeye dren bozulmu memleket idaresini

dzeltmek ve halkn huzursuzluunu gidermek istediini anlyoruz.

Talimatnamenin proloq ksmnda, kraln Laga tanrs Ningirsu ve tanras

Bau ile tanra Naneye ithafen yaptrd mabetlerden, kanallardan ve ehir

surlarndan bahsedilmektedir.32 Urukaginann reformlar ve slahatlar

sayldktan sonra yaplan fiyat ayarlamalar, vergi zorbalnn kaldrlmas ve

borlarn affedilmesi yer alr.33 Sonunda Urukagina, Laga kentinin tanrs

26 Joan OATES: Babil, ev. Fatma izmeli (2004), 97.27 Emin BLG: Eski Mezopotamya , a.g.m. , 10728 Mebrure TOSUN: Sumer, Babil ve Assurlularda . a.g.m. , 56329 Emin BLG: a.g.m, 107.30 Samuel Noah KRAMER: Tarih Sumerde Balar, ev. lmiye I (Ankara,1990), 41.31 Mebrure TOSUN-KadriyeYALVA: Sumer, Babil, Assur Kanunlar ve Ammi-aduqa

Ferman, (Ankara,1989), 11.32 Emin BLG: a.g.m. , 107.33 Mebrure TOSUN: a.g.m. , 564.


15/152

7

Ningirsu ile yetimi ve dulu glnn eline vermeyecei yolunda szletiini

belirtir.34

Kral Urukagina reformlarna ait kurallarn kanun halinde yazlp halka

bildirilip bildirilmedii henz belli deildir.35 Elbette, Urukaginann nde gelen

kiilerin gcn dizginleyerek yalnzca tapnak topluluklarna eski saflklarn

kazandrmaya deil, ayn zamanda halkn desteini kazanmaya alt da

dnlebilir. Byle bir amac bulunmu olsa da olmasa da denetimi

dndaki baz etmenler bu planlarnn gereklemesini engelledi. nk,

komu Umma kentinin yneticisi Lugalzaggisi saldrs sonucunda

Urukaginann hkmdarl sona erdi.36 Bylece Laga Umma sitesi altna

girdi. Yalnz Urukaginann yapm olduu bu reform, halkn hafzasndan

asrlar boyunca silinmedi ve bu kral daima zulmden uzak, adil bir kral olarak

onlarn kalbinde yaad.37

Urukaginann talimatname metninden sonra, Mezopotamyada tam

kanun formuna sahip elimize geen vesika, III.UR hanedennn ilk kral olan

ve 2100 tarihlerine koyabileceimiz Ur-Nammuya aittir.38 Uruklu Utuhegal

(2123-2113) tarafndan Ur kentine asker ynetici olarak seilen Ur-Nammu

ksa zamanda koruyucusuna kar gelerek Ur kral nvann stlenmitir.

Bylece Urda yeni bir haneden kurulmutur.39

Devlet kurmak iin gerekli vasflara sahip olan Ur-Nammunun en nemli

zellii merkeziyetiliidir. yi korunmu bir brokrasi sayesinde hakim olduumemleketin her tarafn merkeze balamay baararak, halkna byk bir

imparatorlua temel olabilecek gte bir devlet brakmtr.40

34 Henri FRANKFORT: a.g.e. , 109.35 Samuel Noah KRAMER : a.g.e. , 41.36 Henri FRANKFORT: a.g.e. , 110.37 Muazzez I: Ortadou Uygarlk Miras (2002), 152.38

Emin BLG; Eski Mezopotamya . a.g.m. , 10839 Joan OATES: a.g.e. ,.45.40emseddin GNALTAY: Yakn ark Elam ve Mezopotamya, a.g.e. , 330-331.


16/152

8

Sumer kral Ur-Nammunun kanununa ait tablet bugn stanbul Eski

ark eserleri mzesinde 3191 envanter numaras ile kaytldr.41 Tablet iyi

korunmam olmakla birlikte, mevcut ksmndan kanunun btn zellikleri

renilebilmektedir. Tabletin okunabilen ksmlarna gre bir proloq ve 6-7

kanun maddesinden ibaret olup epiloq ksm yoktur.42 Ur-Nammu kanununun

eldeki nshas, Hammurabi dnemine ait bir kopyadr.43 Kanun maddelerinin

yazld ksm ok krk ve eksiktir. 22 madde olarak tamamlanmas tableti ilk

okuyan S.N. Kramer tarafndan teklif edilmekle beraber; ancak 6-7si

okunabilmektedir. Bunlarn ieriini de byclk, kaak kleler ve yaralama

gibi sivil ve ceza konularn ele alr.44

Ur-Nammu kanununun uzun bir proloq ksm vardr. Bu proloun teolojik

ksmnda Urehrinin, tanrlar tarafndan Sumer ve Akad krallnn merkezi

olarak seilmesinden ve tarih ksmnda kral Ur-Nammunun Sumer ve Akad

memleketleri zerinde hakimiyetini etkin klmak iin giritii faaliyetlerden

bahseder. Proloun ahlak ksmnda ise Sumer memleketindeki brokratik

suistimallerden ve kraln reformlar ile bunlar bertaraf edip, eitli tart ve

lleri slah etmekle birlikte ayn zamanda yetimleri ve fakirleri kt

muamelelerden, suistimallerden koruduundan bahsedilmektedir.45

Sumer kral Ur-Nammu, kendisine ait yer yer tahrip olmu bir stelde

yapt yasalar anlatrken, fiyat olarak kullanlan gm ve dier metalarn

miktarn lmek iin ilk l deerleri olan minay i ekeli, slay birbirine

gre ayarladn bildirir. Bu stelde bildirilen l ve miktarlar daha ok cezabedeli olarak verilecek gm ve arpa miktarlarn belirtmek iin

kullanlmtr.46 nc Ur slalesinin ilk kral Ur-nammuya ait olarak

yaymlanan bu tabletin, daha sonra yine stanbuldaki Sippar tabletleri

arasnda bulunup, Fatma Yldz tarafndan yaymlanan bir tablet paras

41 Mebrure TOSUN-KadriyeYALVA: a.g.e. , 12.42 Mebrure TOSUN: Sumer, Babil ve Assurlularda, a.g.m. , 56643 Emin BLG: Eski Mezopotamya Kavimlerinde.a.g.m. , 10844

Mebrure TOSUN: a.g.m, 566.45 Emin BLG: a.g.m, 108.46 Recep YILDIRIM: a.g.e. , 61.


17/152

9

dolaysyla S.N. Kramer tarafndan bunun Ur-nammudan ok, olu ugiye

ait olabilecei ileri srlmtr.47

Ur-Nammu kanunlar, Mezopotamyada kentler aras ticaretin gelimesi,

ticarette bir eit para ilevi gren maden llerinin deiim arac olarak

kullanlmasna yol amtr. Bylece Mezopotamyadaki kent devletleri

arasndaki d ticaret byk oranda gm ayar hesaplaryla srdrlmeye

balanmtr. Fakat gm ayar hesaplar ksa srede i ticarete de yansm

ve ticaret dnda ceza ilemlerinde de bedel olarak kullanlmaya

balanmtr.48 Bunu Ur-Nammu kanununda aka grmekteyiz. nk,

kanunda ksasa ksas yoktur. Yaplan zarar parayla tanzim edilmektedir.49

Bir adam bir adamn karsn zina ile sularsa ve rmak snav (su

ordalisi50) kadnn susuz olduunu gstermise o zaman onu sulayan

adam bir mina gmn te birini demeli51 Grd gibi kanunlarda

dikkati eken nokta, sulara verilen cezalarn maddi, yani sulunun zararnn

tazmini ynnde oluudur.

Mezopotamyann Sami asll kral ve hkmdarlar da Sumer rnekleri

gibi kanunlar yapmlardr. Bu Sami kanunlarnn balangc 2000 tarihlerine

rastlayan ve 200 yldan fazla devam etmi olan sin hanedannn beinci kral

Lipit tarn kanunu bata gelir.52 Kral ve slalesi Sami olduu halde

kanunlar Sumerce yazlmtr. Bunun nedeni olaslkla halkn byk

ounluunun Sumerli olmas ve son Sumer devleti III. Ur slalesi kmolsa bile canlln devam ettiriyor olmasdr.53

47 Muazzez I: a.g.e. , 260.48 Recep YILDIRIM: a.g.e. , 61.49 Muazzez I: a.g.e. , 42.50 Ordali; sann rmaa atlmas, elinin kaynayan suya sokulmas sonucunda sa, yaraszkmas v.b durumlarda susuzluuna inanlan ilkel bir yarglama ve infaz yntemi51

K. Charles MASELS: Uygarln Douu, ev.Alaeddin ENEL (1999).453.52 Emin BLG: Eski Mezopotamya Kavimlerinde .a.g.m. , 10953 Recep YILDIRIM: a.g.e. , 62.


18/152

10

Hammurabiden yz elli yl nce yaam Lipit tara ait Sumerce

kanunlar F.R. Steele tarafndan 1948de yaynlanmtr. Ancak 1919 ylnda

Urukta bulunarak Louvre Mzesinde korunan Sumerce kanunlarn yazld

birka tablet fragman H.F. Lutz tarafndan yaynlanmtr. Sonradan Fracis

R. Steele, yaynlanan bu fagmanlarn Nippur kazlarnda bulunarak

Pennsylvania mzesinde korunan tablet ile ilikisini tespit etmesi zerine,

kanunlar Lipit tarn ad ile bir btn olarak neretmitir.54 Sonradan

bulunan ve asl tek byk tablete ait olan drt paradan kanunun yirmi stun

halinde ve her stunda 60 satrdan yeknen 1200 satr kadar olduu da

tahmin ve tespit edilmi, mevcut sekiz parann muhtevas olarak kanunun

400 satr da restore olmutur.55 sin kral Lipit tara ait olan kanun

maddelerinin konular bakmndan Hammurabi kanunlarna prototiplik yapt

kesindir. Yegne fark Hammurabi kanununun daha ayrntl olmasdr.56

Proloq, kanun maddeleri ve epiloq olmak zere ksmdan oluan Lipit

tar yasalarnn proloq ksmnda hkmdar, kendisinin ilahlar tarafndan

nizam ve intizam tesise, memlekette bir kanun temin eylemeye memur

edildiini sylemektedir.57 Proloq ksmnda bahsi geen ilahlar sin hamisi

Ninisinna ve Lipit tar memlekette adaleti tesis etmek, ikayetleri bertaraf

etmek ve Sumerlilere ve Akadllara iyilik getirmek zere seen Anu ve

Enlilden bahsedilmektedir. Epiloq ksmnda da gne tanrs Utu ve sin

tanras Ninisinna birlikte anlmtr. Lipit tar ve Hammurabi kanunlarnda

Utu ve ama insanla kanun baheden tanrlar olarak nitelendirilmektedir.

Aynekilde her iki ehrin koruyucu tanrlar da bu semavi ve ilahi hakim ilekorunan kimseler arasnda araclk eden olarak telakki edilmektedir. Her iki

kanunun epiloqlarnn son satrlarnda da benzerlik bulunmaktadr. Her iki

54 Mebrure TOSUN-Kadriye YALVA: a.g.e. , 13-14.55 Emin BLG: Eski Mezopotamya Kavimlerinde. a.g.m. , 11056

Mebrure TOSUN:Sumer, Babil ve Assurlularda.a.g.m. , 56757 G. Recai OKANDAN: Hammurabi Mecellesi, stanbul niversitesi Hukuk Fak. Mecmuas,XVII, (1951), 283.


19/152

11

kanun arasndaki esas fark, Hammurabi kanununun her ksmnda da yani

proloq, kanun metni ve epiloqunun daha ayrntl olmasdr.58

Lipit tar kanununun metinler ksmnda kle hukukundan, evlenmeden,

mirastan, mlkiyetten, toprak rejiminden, gemi ve hayvan kiralanmasndan

bahsedilmektedir. Bu hkmlerin daha arekli Hammurabi Kanununda da

grlmektedir.59

Hammurabi ncesi kanunlar arasnda Akkada yazlm ilk kanun ise

Irakta yaplan kazlar neticesinde Taha Baqr tarafndan Tel Abu Harmalda

bulunan ve A. Gtze tarafndan yaynlanan Enunna kanunudur.60 Ayn

kanunun bir krk bir de daha iyi korunmu duplikat olan ikinci bir tableti

(12x1.5) ele geirilmitir. Tabletlerin Hammurabi ncesine ait olduu dil ve

yaz zelliinden anlalmaktadr. Gtzeye gre ufak tefek ayrlklar gsteren

bu her iki tabletin daha eski bir prototipe dayand kabul edilmitir.61

Bugnk Tel Asmar yani Enunna blgesi Hammurabiden nce kk bir

kralln merkezi idi ve kanun metninin bulunduu Tel Harmal da bu kralln

hudutlarna dahildi. Enunna blgesi sonradan Hammurabi

mparatorluunun iine alnmtr.62

Enunna krallarndan Dadua zamanna ait olduu A. Gtze ve E.

Szlechter tarafndan savunulan bu kanun 60 paragraftan olumaktadr.

Yaplan aratrmalar sonucunda Enunna kanununun Hammurabiden nce

olduu ve Lipit itar kanunundan eski olamayaca meydana konmutur.63

Kanunun giri ksmnda ilan tarihi, ilan eden kraln tanr Enlil tarafndan

seildii ve Enunna krallna tanrlar tarfndan ihsan edildii yer almaktadr.

Kanunun ilk iki paragraf fiyat ve kira bedelleri ayarlamas zerinedir. Dier

58 Emin BLG: Eski Mezopotamya Kavimlerinde . a.g.m. , 110-11159 G. Recai OKANDAN: a.g.m. , 283.60 Emin BLG: a.g.m. , 111.61

Mebrure TOSUN-Kadriye YALVA: a.g.e. , 14.62 Mebrure TOSUN: Sumer, Babil ve Assurlularda . a.g.m. , 56963 Emin BLG: a.g.m. , 112.


20/152

12

maddeler medeni ve ceza hukuku konularna aittir.64 Enunna kanununda Ur-

Nammu kanunundan sonra daha ticari bir ayarlama gze arpmaktadr.65

Enunna kanununun epiloq ksm bulunmamakla birlikte kanun ksm ve

ierik bakmndan Hammurabi kanunu ile olan benzerlii dikkat ekicidir.

yle ki, Enunna Kanununun daha ok zirai karakter arz etmesi,

Hammurabi Kanununun ayn zamanda eitli snflara yer vermesi, Enunna

Kanununda gayrimenkul mallarn, mterek aile mlkiyeti izlerinin daha

kuvvetli olmas ve doal ekonomiden para ekonomisine gei devrini daha

ok temsil etmesi, buna karlk Hammurabi Kanununun daha ince formle

edilmi olmas, dierinde birok paragraflarn yaptrmsz kalmasna karlk,

Hammurabinin yazl yaptrmlar koymas ve bilhassa iktisadi hayata dair

hkmleri ok geniletmesi bakmndan farklar vardr.66

Mezopotamyada I. Babil slalesi zamannda da meclis bulunduunu

gryoruz. Bu dneme ait bulunan Ki mektuplarndan birinde; ismi

okunamayan mektup sahibi Tutumiuya mevzubahis iin grlmesi iin

ehri ve ihtiyarlar toplamasn yazmaktadr. Bu devre ait baka bir hukuki

vesikada Dilbat ehri meclisinin bir dava hakknda verdii karar yazldr.

Dier bir mektupta ise, bir mahkeme dolaysyla mektubu yazan dava

sahibinin ehri toplad bildiriliyor. Baka bir vesika da ise hakim ehri

toplad denilmektedir. Bu vesikalarda geen ehir kelimesi ile ehir

meclisinin kasdedildii kabul edilmektedir. Bu vesikalardan baka bizzat

Hammurabi Kanununda 202. maddede sulunun mahkeme meclisi nnde

krbalanmas mevzubahistir. Bu vesikalardan anlaldna gre, EskiBabilde de bir ihtiyar meclisi, bir de btn erkeklerin itirak ettii bir genel

meclis veya bir halk meclisi vard. Bu devirde vatandalar arasndaki

anlamazlklara ihtiyarlar bakard; fakat onlarn halledemedii vakalarda

btn ehir toplanarak bir karara varyorlard.67 Bazen taraflardan yada

64 Mebrure TOSUN: Sumer, Babil ve Assurlularda . a.g.m. , 56965 Recep YILDIRIM: a.g.e. , 62.66

Emin BLG: Eski Mezopotamya Kavimlerinde . a.g.m. , 11267 Fruzan KINAL: Eski n Asya Medeniyetlerinde Halk Meclisleri,Belleten, XXVI,104(Ekim 1962), 643


21/152

13

tandklardan yeminli ifade vermeleri istenirdi. Deliller birbiri ile elitii ve her

iki taraf da yemine yanamadnda, tanrlar karar vermeye arlrd.

Babilde bu grev nehir tanrsna aitti.68

Eski devirlerde yaayan kavimlerin hukuk anlay, din mefhumunun

iindedir. Gerekten de en ar siyasi sulardan en ufak kabahate kadar

hepsi tanr yeminine baldr.69 lkel topluluklarn byk bir ounluunda

topluluk rflerine uyulmas doast cezalarn dourabilecei korku ile

salanmtr. rflerin doast gler tarafndan belirlendii ve korunduu

inancnn, ilkel hayat dneminde olduka yaygn bir gereklik kazand

bilinmektedir. Dier taraftan hukukun balangta ou kez din ayinlerle ve

usullerle karmak ekilde ortaya ktn gsteren kantlar bulunmaktadr.70

Mezopotamya kavimlerindeki mevcut kanunlar incelediimizde bu durumu

ak birekilde grebiliriz. Mesela, Urukagina talimatnamesinde kral eskiden

mevcut olan hkm ve adaletleri tekrar tesis etti ve kral olan tanr

Ningirsunun szn memlekette hakim kld ibaresi mevcuttur. Lipit tar

Kanununda, kraln byk tanrlar tarafndan memlekette adaleti tesis etmek,

ikayetleri dindirmek, Sumerliler ve Akadllara iyilik getirmek maksadyla

seildiinden bahsedilmektedir. Enunna kanununda ise kraln tanr Enlil

tarafndan seildiinden ve Enunna krallna tanrlar tarafndan bu kanunun

ihsan edildiinden sz edilmektedir. Babil hkmdar Hammurabi ise

kanununun n sznde tanr Marduka vc szler syler ve Babil ehrini

baehir olarak tanrlara takdis ettirip lkenin ba tanrs Marduk tarafndan,

bu ehrin bana getirildiini ifade eder.71 Grld gibi Mezopotamyailahlar, yeryznde hak, adalet ve ahlakn da gvence kaynaklar

olmulardr. Nitekim kanun koyucular, Hammurabi yapt yasalarn ilhamn

tanr aman verdiini kaydeder. Dier ilahlarn da yardmc olduklarn

belirtir. Bylelikle yasalara boyun eip uymak insanlar iin bir yandan sosyal

bir zorunluluk, te yandan da dinsel bir grev oluyordu. [Bu nedenle krallarn

68 Joan OATES:a.g.e. , 76.69

Fruzan KINAL: a.g.e. , 148.70 Adnan GRZ: a.g.e. , 6.71 Mebrure TOSUN-Kadriye YALVA: a.g.e. , 8.


22/152

14

koyduklar kanunlarda bilhassa, kendilerinin tanrlar tarafndan seilmi,

hakkaniyet ve adaleti grevlendirilmi olmalarn belirtmeye zen gstermi

ve bunu gelenek haline getirmi olmalarnn manas aka belirmektedir.]

Neticede bu alarda btn sosyal dzen kurallarnn dinsel karakter tad,

zellikle hukukun laik temellere deil, teokratik ilkelere dayand

sylenebilir.72

Mezopotamya uygarl ierisinde yer alan kavimler arasnda dil, siyasi

hudut gibi ayrc unsurlarn yannda bunlar birletirici unsurlar daha fazla idi.

Bu birletirici unsurlarn en banda hukuk ve kanun ile devlet anlaylar

gelir.73 Mezopotamyann gney ve kuzeyinde eitli kltr merkezlerinde ele

gemi eitli evre blgelerde hkm srm kk, byk Sumerli veya

Sami krallar tarafndan vazedilmi olduu tespit edilmi olan kanunlarda

teferruat, mahall zellikler ve zaman bakmndan grlen farklar dnda

ortak ynler zerinde durmak, baka metin ve yerlerdeki ilgili kaytlar da

karlatrmak suretiyle bu hukuki vesikalarn ifade ettii manay daha canl

ve derin bir ekilde kavramak mmkn olmaktadr.74 nk,

Mezopotamyann yalnz Sumer ve Akkadllar, yani Babil ve Assurlular, ivi

yazsn ve Akkaday kullanmam, birok komu kavimler: Elamllar,

Hurriler ve Anadoluda Hititler gibi kavimler de ivi yazsn kullandklar gibi

hukuki ve iktisadi vesikalar da Sumer-Babil rneklerine gre tanzim

etmilerdir. 75 Neticede Mezopotamyadaki hukuk, kanun anane ve anlay

yalnz Mezopotamya kavimlerine mnhasr kalmam, etraftaki komu

kavimlere de gemitir.76 Sumer hukukunun Babil ve Asur hukuklarna,onlardan srail hukukuna oradan da slam kavimlerinin hukukuna etki ettiini

syleyebiliriz.77

72 Necip BLGE: a.g.e. , 30.73 Mebrure TOSUN: Sumer, Babil ve Assurlularda . a.g.m. , 56174 Emin BLG: Eski Mezopotamya Kavimlerinde . a.g.m. , 110-11675 Mebrure TOSUN: a.g.m. , 561.76

Emin BLG: a.g.m. , 119.77 Muazzez I: a.g.e. , 51.


23/152

I. BLM

BABLLLERDE TCARET HUKUKU

Babil, Basra Krfezinin 400 mil kadar kuzeybatsnda ve Akdenizin 600

milden fazla dousunda imdiki Irakn iinde bulunan Babil lkesinin, Frat

Nehri zerinde bulunan bakentiydi.1 Babil kentini M.. nc binin ilk

yarsnda tarih sahnesine kan Samilerin Amurru kolundan gelenler

kurmulardr.2 M.. 2000 yllarnda Arap Yarmadasndan yeni gebe

kavimler Akdeniz kysna ulatlar ve Bat Samiler olarak bilinen bu kavimler

Mezopotamyaya szarak Sumer Akad kltryle btnletiler.3 Asrlarca

Sumer ve Akad hkimiyetinde kalan Amurular; tacir, aylkl asker ve ii

olarak altlar. Daha sonra Akad ilinde toplanan Amurular buralardaki

Samilerle birletiler.4 Babilin krallk durumuna gelmesi M.. 19 yy. da ehrin

corafi durumunun uygun olmasyla olduka gelimi ve M.. 18 yy. da

Mezopotamya Babilin egemenliinde birlemitir.5 Kukusuz Babil, devrinin

en etkileyici kentidir. Ama, ne ok eski bir yerleim merkezi ne de

Mezopotamya uygarl karakteristik ve sreen eklini almadan nce nemli

bir kenttir. Sumer kent devletleri birbirleriyle kudret ve itibar iin yarrken,

Babil nemsiz bir kyd. Gerekten yaznn bulunmasndan 1000 yl sonra,

sonradan Babil lkesini oluturacak tarm kylerinin kurulmasndan asrlar

sonra, M 3. bin yln sonlarna kadar ad bilinmemektedir.6 Yani

Mezopotamyann yeniden bir kraln egemenlii altnda birletirilmesinin k

noktas olan Babil, M 2.bin yln balarnda lkenin eski ekonomik, siyasalya da kltrel merkezlerinden biri deildi. Ne olursa olsun bizim bu kentin

yazgsna ilikin bilgilerimiz ancak ilk Babil hanedann kuran Amuru kral

1 Peter CLAYTON Martin PRCE: Antik Dnyann Yedi Harikas, ev. Betl AVUN(1999). 397.2emseddin GNALTAY: Yakn ark Elam ve Mezopotamya,a.g.e. , 5093 Recep YILDIRIM: a.g.e., 54.4

emseddin GNALTAY: a.g.e., 511.5 Recep YILDIRIM: a.g.e., 55.6 Joan OATES: a.g.e., 9.


24/152

16

Sumuabum ile balar.7 M 539 ylndaki Persli Kirusun saldrsna kadar

varln devam ettiren, Babil krallnn tarihini Eski Babil Krall (M..

20001500), Orta Babil Krall (M. 15001000) ve Yeni Babil Krall (M.

1000539) olmak zere blmde incelemek mmkndr.

Dicle ve Frat nehirlerinin meydana getirdii dz bir alvyon ovas olan

Babil lkesi; topraklar tarm rnleri ynnden zengin olmasna karn, ta

kereste ve maden cevheri gibi nemli malzemelerden yoksundu. Blgede

inaatlarda ve mlek yapmnda kullanlan, alvyon ovasnn bereketli

amurundan baka doal kaynak yoktu. Dolaysyla ticaret ok nemliydi ve

ok erken dnemlerden itibaren Babil lkesi ile Yakn Dounun dier

blgelerini birbirine balayan geni bir ticaret a olumutu.8

Mezopotamyann kalnt yerleri olan Eski Babil ncesi yerleim

katmanlarnda yaplan arkeolojik aratrmalar srasnda ithal edilmi olmas

gereken maddelere rastlanmtr. Mezopotamyann ham madde yoksulluu

gz nne alndnda bu saptamay yapmak g olmamaktadr.9

Ticari ilikiler neticesinde ortaya kan kurallar mevcut Babil

kanunlarndan renebilmekteyiz. te bu kanunlardan biri Smer ve Akad

lkelerini bir imparatorluk halinde birletirip merkezi bir hkmet kuran Eski

Babil soyunun altnc kral Hammurabinin yazdrm olduu ve ilim

dnyasnda da ayn isimle anlan Hammurabi kanunudur.10

Kral Hammurabi meydana getirdii merkezi devlette adaletinhkimiyetini ve fertlerin refah ve saadetini temin iin hukuki bir nizam

oluturmaya almtr. Neticede eski rf ve detlerden Babil Devletini tekil

eyleyen kk siyasi teekkllerin kanunlar ile zellikle Smerler zamanna

7 Horst KLENGEL: Kral Hammurabi ve Babil Gnl, ev.Nesrin ORAL (2001). 45.8

Joan OATES: a.g.e., 11.9 KLENGEL, Horst: a.g.e., 45.10 Mebrure TOSUN-Kadriye YALVA: a.g.e., 3.


25/152

17

ait hukuktan ve yazl kanunlardan yararlanarak hukuki bir klliyat vcuda

getirmitir11

Hammurabinin kesin tarihi hala tartma konusu olmakla beraber orta

kronolojiye gre Hammurabinin 43 yllk saltanatn M 1792 ile 1750 yllar

arasna yerletirebiliriz.12 Hammurabi tahta getiinde Babil hala ufak ve

nemsiz devletlerden biriydi. an belgeleri, egemenlik bir merkezden

dierine getike deien koalisyonlarda birleen rakip krallklarn yaratt

istikrarsz politik bir ortam tanmlamaktadr. Bu belgeler baarya ulamak

iin maddi kaynaklara sahip olmak kadar politik entrika becerisinin de gerekli

olduunu ortaya koymaktadr.13

Hammurabinin ilk yllarnda gneyde gl Rim-Sin hkimdi. Enunna

Frata kadar Babil kentinin kuzeyindeki blgeyi denetliyordu. Daha kuzeyde

ise yetenekli amsi-Adadn ynetiminde batya doru geni topraklar

kontrol altna alm olan Asur gittike glenmekteydi.14

Babil, Hammurabinin egemenliinin ancak ikinci yarsnda byk bir

g haline gelmitir. Bylece Babil, en parlak devrini yaam ve

Mezopotamya tarihinin hibir devrinde baehir olarak bu derece nemli ve

nder bir rol oynamamtr. Hammurabi yalnz merkezi bir devlet deil ayn

zamanda merkezi bir din de ortaya karmtr.15

Mezopotamya uygarlnn en nemli belgelerinden olan Hammurabiyasalar Sus kentinde yaplan kazlarda ortaya karlan bir stel zerinde

bulunmutur.16 Sus ehrinde bulunan stel 19011902 yllarnda Fransz

arkeologlar bilim topluluu V. Scheilin bakanlnda yaplan kaz

neticesinde byk diorit paras halinde meydana kmtr. Bunlarn

11 G. Recai OKANDAN:a.g.m., 283.12 Fischer WELTGESCHCHTE: Die Altorientalischen Reiche I,13013113 Joan OATES: a.g.e., 65.14

Joan OATES: a.g.e., 65.15 Mebrure TOSUN:Hammurabinin Toprak Kanunlar DTCFD, XXI, 3-4 (Ankara 1963),12716 Recep YILDIRIM: a.g.e., 62.


26/152

18

birletirilmesi ile koni eklinde 2,25 m yksekliinde 1,65 m apnda bir stel

ortaya kartarak steli Louvre Mzesine gtrmlerdir.17 Stelin en st

ksmnda ayn zamanda adalet tanrs ve gne tanrs olan tanr bir taht

zerinde oturmu, elinde alametleriyle tasvir edilmekte nnde de

Hammurabiyi dua eder vaziyette kabul etmektedir.18 Dikme tan geri kalan

blm epeevre kanunlarn metnini ieren yaztla kaplanmtr.19 Bu stelin

Sus ehrinde bulunuu, Elamllarn Babili istila ettikleri zaman Steli Sus

ehrine ganimet olarak gtrmeleriyle akland gibi bir baka aklamada

Hammurabi kanunlarnn birok stele yazdrlp, kraln hkim olduu her

ehre bir stelin dikildii yolundadr.20

Hammurabi kanunlarnn yazl olduu stelin tekil eden 3 diorit

paradan baka, ayn yerde Scheil, yine zerinde kanun maddeleri bulunan 3

kk diorit fragman da bulmutur. Bunlarn incelenmesi sonucunda bu

paralarn, kanunlarn bir baka nshasndan paralar olduu sonucuna

varlmtr. 21

Hammurabi zamannda baka birtakm eserlerde de kanunu

destekleyen, ona paralel giden birok kayt ve hkmler bulunduu gibi,

eitli devirlerden, lehelerden ve yerlerden olmak zere kanunun duplikatna

ait baz diorit paralar veya kanunun sonraki kopyalarn tekil eden tabletlere

ait paralar da zamanla ele gemitir.22

Eski Babil, Yeni Babil, Orta Asur ve Yeni Asur gibi devirlere aitHammurabi Kanunlarnn yazl olduu kil tablet fragmanlarna ilave olarak

Louvredeki Hammurabi Kanunlar stelinden en aa bin sene sonra

yazlm olan Yeni Babil Devletine ait bir tablet Brtsh Mzesinde

bulunmutur. Bu tablet zerinde Hammurabi Kanununun proloqu

17 Mebrure TOSUN Kadriye YALVA: a.g.e., 3.18 Mebrure TOSUN:Smer, Babil ve Asurlularda . a.g.m.,57019 Horst KLENGEL: a.g.e.,191.20

YILDIRIM Recep: Uygarlk Tarihine Giri, 2002, s.6221 Mebrure TOSUN: a.g.m., 571.22 Emin BLG : Eski Mezopotamya Kavimlerinde . a.g.m.,113


27/152

19

bulunmaktadr. Daha evvelkilerine nazaran ok deiiklikler gstermektedir.

Btn bu deiik nshalar bu kanunun geni ve uzun bir zaman ve mekn

ierisinde ne kadar yaylm olduunu gstermektedir.23

Hammurabiden sonraki devirlerde muhtelif memleketlerde olumu

hukuki gelimenin temelini oluturan abidelerinden birini ifade eden bu

kanunlar, ilmi bir sistem dahilinde tedvin edilmemi olmasna ve ierdii

hadiselerin mahiyetine gre muayyen blmlere ayrlmam bulunmasna,

hususi hukukla ceza hukukunu ilgilendiren meseleler arasnda ak bir ayrm

ihtiva etmemesine ramen, esas itibariyle balang, metinler ve sonu olmak

zere ksma ayrlm bulunmaktadr.24 Hammurabi Kanununlar eski

kanun belgeleri arasnda, eskilii ve antik deeri bakmndan deil; hukuki

ayrntlarn bolluu ve iyi korunmu durumda bulunmas ynnden en gze

arpc olandr.25 Birbirleriyle ilgili maddelerin mmkn mertebede yan yana

bulunmalar ile balksz yalnz baz yerlerde bir colophon ile yetinerek bir

takm fasllardan ibaret olan bu kanunlar mecmuasna Kanun Kitab deil,

daha yerinde olarak kanun Kodexi ad verilmitir.26

Kodex H. Bata bir 303 satrlk bir proloq ve sonra da 495 satrlk bir

epiloq olmak zere 282 kanun maddesinden ibaret olup adalet tanrs

amasa ithaf edilmitir27

Hammurabi Kanununun proloq ve epiloqu arkaik, edeb bir slup ile

yazlmtr. Bu slup destan ve ilahilerin yazld edeb bir diyalektinslubudur. Kanun maddeleri ise fasih ve klasik bir Babilce ile yazlm ve

arkaizimden uzaktr. Yaz ise proloq ve epiloq da dahil eski Babil yazsdr.28

23 Mebrure TOSUN: Smer, Babil ve Asurlularda.a.g.m., 57124 G. Recai OKANDAN:a.g.m., 285.25 Samuel Noah KRAMER:a.g.e., 42.26

Mebrure TOSUN:a.g.m., 571.27 Recep YILDIRIM:a.g.e., 62.28 Mebrure TOSUNKadriye YALVA:a.g.e., 7- 8.


28/152

20

Yasal dzenlemelerin bana bir zdeyi koymak Hammurabinin

yapt bir yenilik deildir. Ur Nammu ve Lipit tar gibi eski Mezopotamyal

yasa koyucularn da byle giriler yazdklarn almamzda yer alan ilgili

kanunlarda aklamtk. Ancak Hammurabideki bu 303 satrlk zdeyi, o

dnem yaplanlarn saylmasyla tarihiler iin nemli bir kaynaa dnen

kapsaml ve etkili bir edeb kaynak biimini almtr.29

Kral Hammurabi kanununa yapt bu n sz vesilesiyle, yeni meydana

getirdii veya tekrar canlandrd eski klt yerlerini sayarken ayn zamanda

krall iindeki ehirleri de birer birer saym oluyor. Bu ehirlerin adlarnn

saylmas ve bunlarn fethi, bu kanunlarn Hammurabinin saltanatnn 3233.

yllarnda yazlm olduunu ispat ediyor.30 Hammurabinin tarih listelerinde

ikinci saltanat ylnn ad Sumerce olarak NG. S. SA KALAM. MA N-GAR=

Adaleti memlekette tespit etti eklindedir.31 Ancak bu tarih kukusuz ok

erkendir ve kesinlikle tahta ktan sonraki artk geleneksellemi toplumsal

nlemler ilanna ilikindir.32

Hammurabi kanununun proloq ksmnda tanr Marduka vc szler

syler ve Babil ehrini baehir olarak tanrlara takdis ettirip lkenin ba

tanrs Marduk tarafndan, bu ehrin bana getirildiini ifade eder. Hlbuki

stelin zeride Hammurabi tanr amas ile birlikte resmedilmitir. Tanr

Marduk ise stelde resmedilmi deildir.33 Bunun sebebi amasn adalet

tanrs oluudur.34 Giriin sonunda tanr Mardukun emriyle memleket halkn

doru yola sevk iin adalet ve doruluu (kittuve mesaru) getirdiini ve halkrefaha kavuturduunu syleyip kanun maddelerine geer.35

29 Horst KLENGEL:a.g.e.,195-196.30 Mebrure TOSUN-KadriyeYALVA: a.g.e., 8.31 Mebrure TOSUN: Hammurabinin .a.g.m.,12932 Horst KLENGEL:a.g.e., 8.33

Mebrure TOSUN-Kadriye YALVA:a.g.e., 8.34 Mebrure TOSUN: Smer, Babil ve Asurlularda . a.g.m., 57335 Mebrure TOSUN: Hammurabinin .a.g.m.,130


29/152

21

Hammurabi Kanununun ele ald bahisler umumiyetle mahkemeye

kar ilenen sular, hrszlk ve yataklk sular, eitli arazi ve ev ileri,

ticaret, alveri, evlilik, aile mlkiyet, evlatlk edinme, taarruz ve ksas,

meslek adamlarna ait sular, ziraat konular, eitli kira szlemeleri ve

esirler zerinde toplanmaktadr.36

Kanun maddelerinin orijinal metindeki sralan bugnk hukuk ilmi

prensiplerine gre yaplm olmayabilir. Bir sistem iinde tasnif edilmemekle

beraber yine de kendine gre tasnife tabi tutulmu olan bu kanunlar kendi

devrindeki uygulama gr asndan baklmaya alld zaman bu

sralama daha iyi anlalabilmektedir.37 Nitekim kanun birok kimse

tarafndan belirli prensipler gz nnde tutularak, birbiri ile ilgili maddeler

mmkn mertebede yan yana getirilerek tasnif edilmitir.

Kanunun sonu ksmnda ise, Hammurabi kendine uzun bir methiyeden

sonra yle der: Yer ve gn byk hkimi Tanr aman emriyle,

memlekette doruluk parlasn. Hakszla uram ikyeti olan adam,

doruluk kral (adl heykelimin) nne gitsin, tamm yazsn okutsun,

sekin szlerimi duysun, tam (stelim) ikyetini ona aydnlatsn, hkmn

(ikayeti ile ilgili kanun hkmn) grsn, kalbi rahatlasn.38

Hammurabi bundan sonra szn zellikle Babil tahtndaki ardllarna

yneltmektedir. lkede bulunacak olan kral, krallk gnlerinin sonuna kadar,

sonsuza dek dikme tama yazm olduum adalet szlerini srdrsn.lkeye getirmi olduum hukuku, lkeye ilikin vermi olduum kararlar bir

yana atmasn, kaytlarm horlamasn. Eer bu adam temkinliyse ve lkesini

adil ynetebiliyorsa dikme tama yazm olduum szlere kulak versin.

Tutum ve yolu, lkeye getirmi olduu hukuku, lkeye ilikin vermi olduum

36

Emin BLG: Eski Mezopotamya Kavimlerinde .a.g.m.,11311437 Mebrure TOSUN: Hammurabinin .a.g.m.,130.38 Mebrure TOSUN: Hammurabinin .a.g.m.,130.


30/152

22

kararlar ona bu dikme ta gstersin.39 Yine de Eski Babil Dneminden

elimize geen binlerce mahkeme belgesi ve kontrattan yalnz birinde bu

yasalara gnderme yaplmaktadr. Hammurabinin ardlnn beinci ylna ait

olup, topran ilenmesi konu edilen bu kontratn ceza maddesinde kontrata

uymad takdirde iftinin dikme tata yazl szlere gre ilem grecei

yazlmtr. 40

Kral Hammurabi, epiloqun sonunda kanunun yazl bulunduu ant

bozan veya herhangi birekilde tahrip edenlere lanet ederek szlerini bitirir.41

eitli tanrlara, yasalar ineyen bu kiiyi yetki ve olanaklar elverdiince

cezalandrlmalar iin yakarlmaktadr. 42

Hammurabi yasalar tm hukuku kapsamakla kalmam, ayn zamanda

toplumu snflandrlm, gvence himaye ve yasa nnde geni lde eitlik

salamtr. Adaletin yerine getirilmesinde ksasa ksas yntemi

uygulanmtr. Bu yasalarn hukuk tarihindeki yeri ve etkisi byk olmutur.

Daha sonraki Eski Babil, Ammi aduqa Ferman, Asur ve Yeni Babil Dnemi

yasalar, bu yasalardan etkilenerek ortaya kmtr.43 Yasama amac ne

olursa olsun, Hammurabi yasalar edeb eser olarak ok beenilmi ve 11

yzyl sonra Asurbanipalin Ninivedeki ktphanesinde bulunan kopya

tabletler yardmyla orijinal dikme tan bozuk ksmlar restore edilmitir.

Belki de byle bir antn amac, adaletten ok kendini hakl karmaktr. Eer

n sznde syledii gibi yazt Hammurabinin baarlarn tanrlara hitaben

aktaran bir kaytsa ve bu adil kraln yaptklarn gelecek nesillerle saklamakamac gden bir giriimse bugn Hammurabinin sahip olduu hret

nedeniyle herhalde amacnda bundan daha baarl olamazd.

39 Horst KLENGEL: a.g.e., 197.40 Joan OATES: a.g.e., 80.41

Mebrure TOSUN:Hammurabinin .a.g.m.,13042 Horst KLENGEL: a.g.e.,197-19843 Recep YILDIRIM: a.g.e., 63.


31/152

23

Eski Babil Devrinin nemli hukuki belgelerden biri de Hammurabi

soyunun sondan bir nceki kral olan ve Hammurabiden yaklak yz yl

sonra yaam bulunan Kral Ammi aduqaya aittir. Bu belgenin krk bir

nshas Londrada British Museumdadr. 20 maddeden oluan bu belge

ferman niteliindir. Londra nshasndan daha az krk olan dier bir nsha da

stanbulda (Ni 639) bulunmaktadr.44

Ammi aduqa Fermannda, bor ve borlanma, dn verme sarayla

ilgili iler, bor bakiyeleri, mahsl borlar, birahane sahibi kadnlar ve bor

yznden klelie girme konularna temas edilmektedir. Bunun yan sra

dikkat edilecek bir dier nokta ise toplumdaki honutsuzluu ve huzursuzluu

kaldrmak iin halkn borlarn ve vergilerini affetmeyi esas almaktr.

Eski Babil Devleti fazla uzun mrl olmamtr. Hammurabinin birinci

halefi zamannda balayan ihtilaller, isyanlar, devleti yprandrm ve nihayet

yklmasn hazrlamtr. 45

Sumer Akad imparatorluklarna varis olan Hammurabi hanedann son

hkmdar amuditana Babili mdafaa etmek iin uratysa da baarl

olamamtr.46 nk gneyde ky blgeleri Babilden ayrld gibi, Asur

bamszln kazanm ve hatta Halep dolaylarnda Sami Asll Yamhad

Krall kurulmutur. Frat boylarnda ise Mari Krall egemendi. Yani

Mezopotamyadaki siyasi birlik paralanmt. Btn bu gelimeler Hititlilere

Babil yolunu am bulunuyordu. Neticede Babil Kralamsu- ditana ve

Hitit Kral I. Mursili arasnda yaplan sava Hititlerin lehine sonulanmtr.

Hitit krallarnn deti zerine, ele geirdii bu topraklarda fazla kalmayan

I.Mursili, ald ganimetlerle Hattuaa dnerken Hara Kral Kassit asll

44 Mebrure TOSUN: Smer, Babil ve Asurlularda .a.g.m., 57845

emseddin GNALTAY:Yakn ark Elam ve Mezopotamya, a.g.e.,522.46emseddin GNALTAY: Yakn ark II, Anadolu, En Eski alardan AhamenilerstilasnaKadar, (Ankara, 1987), 81.


32/152

24

Ganda Babilde vali olarak brakmtr.47 M 12 yy. da Asurlular blgedeki

Kassit egemenliine son vermilerdir. Uzun sre Asur hkimiyetinde kalan

Babilliler Akhamenidler ile ittifak kurarak M 612 tarihinde Asurda ve M.

606 tarihinde de Harranda Asur hkimiyetine son vererek48 bamszlklarn

kazanmlardr. Bylece yeni Babil Dnemi balam ancak M 539 ylndaki

Pers istilas ile bu dnemde son bulmutur. Yeni Babil devrinde Kral Nabonid

tarafndan oluturulmu bir kanun bulunmaktadr. Bu kanunun tek metin

halindeki st ve alt ksm krk parasnda evlilik ve veraset hukuku ile alakal

paragraflar yer almaktadr.49 Tablet bugn British Mzesinde bulunmaktadr.

Kanun maddeleri Eski Babil Hammurabi kanununda olduu gibi umma =

eer ile balamayp, daima amelu veya aatu a= bir erkek, kz veya bir

kadn diye balamaktadr. 50

almamzn bu safhasnda yukarda deindiimiz kanunlarndan

istifade ederek, Babillilerde ticaret hukukunu aklamaya alacaz.

A ) BOLANMA

1 Hammurabi Kanununda Borlanma

Bor verme ve bor ilikileri, Hammurabi ve ardllarnn ynetiminde

nemli bir rol oynamtr. nk ticaret bor vermeye dayanmaktadr. ok

saydaki bor belgesi, bor senetleri ve bizzat kanunda yer alan

borlanmann koullar ve sonular ile ilgili hkmler bunun delilidir.

Bor nesnesi, ounlukla arpa ve gm olmakla birlikte yn, susam,

hurma, tula ve altna da rastlanmaktadr. Bor verenler zel kiiler ya da

saray grevlileri hatta bizzat tapnak ve saraylardr. Geri verme szlemeye

47Fruzan KINAL:a.g.e., 88- 89.48Hseyin SEVER: Asur Siyasi Tarihinin Ana Devreleri,DTCFD , (Cumhuriyetin 60.

Yldnm Armaan),(Ankara 1987), 428.49Emin BLG: Eski Mezopotamya Kavimlerinde . a.g.m.,11550Mebrure TOSUN-Kadriye YALVA:a.g.e.,17.


33/152

25

gre ya doal rnler ya da gm olarak gerekletiriliyordu. Bu arada

gm yerine tahl da verilebiliyordu.51 Yasada yer alan ilgili maddeler bu

durumu aklamaktadr.

Madde 49 Eer bir adam bir tccardan gm alrsa susam veya

arpa iin hazrlanm olan tarlay tccara (karlk olarak) verirse tarlay

ileyecek, olan arpay veya susam topla, al derse (ve) eer

(tarlay)ileyen (kimse) tarlada arpa veya susam yetitirdiyse hasat

zamannda, arpay veya susam alacak olan tarla sahibidir. Tccar da

ald paraya karlk (olarak) faizi ile birlikte tccara arpa verecek,

(ayrca) emeini de deyecektir.52

Madde 50 Eer tarlay ileyen adam, arpa ekilmi tarlay veya

susam ekilmi tarlay verirse, tarlada olan (yetien) arpa veya susam

tarla sahibi alacak, gm ve faizini tccara iade edecektir.53

Madde 51 Eer geri deyecek, gm yoksa tccardan ald

gmn ve faizin karl kadar susam veya arpa, kraln emrine uygun

olarak tccara deyecektir.54

51 Horst KLENGEL:a.g.e., 224.52 &49 18)un-ma a-wli-lum 19) kapsam (K.BABBAR) it-ti tamkrim (DAM.GR) 20) il-g-

ma 21) eqel (A. ) ep-e-tim 22) a eim (SE) lu amaammim (E.G.) 23) a-natamkrim (DAM.GR) id-di-in 24) eqlam (A. ) e-ri-i-ma 25)eam (E) luamaammam (E.G.) 26) a ib-ba-a-u- 27) e-i-ip ta-ba-al 28) iq-pu-um 29) um-ma er-re-um 30) i-na eqlim (A. ) eam (E) 31) lu amamammam (se.GS. ) 32)u.tab-i 33) i-na ebrim (BURU ) eam (SE) amaammam (E.G.) 34) a i-na eqlim(A. ) ib-ba-a-u- 35) be-el (A. )-ma 36) i-le-q-ma 37) eam (E) a kaps ( K.BABBAR)-u 38) i-ba- 39) a it-ti tamkrim (DAM.GAR) 40) il-q- 41) ma-na ha-at42) e-re-i-im 43)a-na tamkrim (DAMGAR) 44) i-na ad-di-in53 50 - 45) um-ma eqel (A. ) er-a-am 46) lu- 47)eqel (A.)amaammam (E.G.)48) er-a-am id-di-im 49) eam (E) u lu amaammam(E.G.) 50) a i-na eqlim (A.) 51)ib-ba-a-u- 52) be-el eqlim (A.)-ma 53) i-le-q-ma 54) kapsam (K. BABAR) i-ba- 55) a-na tamkrim (DAM. GAR) -ta-ar54 51 56) um-ma kapsam (K. BABAR)57) a-na tu-r-ri-im 58) la i-u

59) amaammam (E.G.) 60) a-na ma-hi-ra-ti-su-nu 61) a kasp(K. BABAR)-u 62) i-ib-ti-u 63) a it-ti tamkrim (DAM.GAR) il-q- 64) a-na p (KA) i-im-da-at 65) ar-ri-im 66) a-na tamrim (DAM.GAR) i-na-ad-di-in


34/152

26

Yasada yer alan bir baka madde de demenin gm veya arpa

olarak yaplmad durumlarda borlunun borcunu nasl deyeceini

aklamtr.

Eer bir adam, arpa ve gm yoksa fakat mal varsa, elinde ne

varsa getirdii ahitlerin nnde tccara verecek, tccar itiraz

etmeyecek kabul edecektir.55

Borlarn denmesinde tannan bu seenekler, borlularn yalnzca

kraln korunmasnda olmas onun bu ayrcalna eritikleri eklinde

yorumlanmamaldr. Tersine kral onlara, ekonomik ve siyasal gcnn nemli

bir dayana olarak gereksinim duyuyor ve dahas borlular da onun ynetimi

zerinde bir bask oluturuyorlard.

Borlanma ister gm ya da toprak rnleri, isterse kredi ya da vadeli

alm olsun, Eski Babil ekonomi sisteminin sabit bir esi durumuna gelmiti.

Byke harcamalar yapmay ve anlk skntlardan kurtulmay salyordu.

Belgelerde bor alan olarak sklkla, baka belgelerden saygn bir konumda

bulunduklar ya da varlkl olduklar bilinen kiilere rastlanmaktadr. zellikle

toplumsal adan daha gsz konumda olanlar yatrm amacndan ziyade

harcamak iin bor alm olmaldrlar. Borlu yalnz bir sonraki hasada ya da

sipariin denmesine dek dayanabilmek iin ald borcunu zaman geldii

halde deyemez, szlemede saptanm ykmllkleri yerine getiremez ve

elinde baka bir varl da yoksa aile bireylerini ya da kendisini bor kleliinesokmak zorunda kalyordu. Ancak borlunun ekonomik adan varln

srdrmesi de yasada gvence altna alnmtr. Mesela madde 113 ve 241e

gre borluya belirli durumlarda haciz uygulanmyordu. 56

55 75+e 1) um-ma a-wi-lum 2) e-am kapsam (K.BABBAR-am) it-ti tam [krim (DAM-GAR)] 3) l-qe-ma 4) e-am kasam(K.BABBAR-am) a-na tu-ur-ri-im 5) la i-u- 6) bi-a-am-ma i-u 7) mi-im-ma a i-na q-ti-u 8) i-ba-a-u- 9) ma-har i-bi ki-ma ub-ba-lu 10) a-na tmkari (DAM.GAR)-u i-na-ad-di-in 11) tamkrum (DAM.GAR) -ul -pa-a i-ma-ha-ar56

113- 75) um-ma a-wi-lum 76) e-li a-wi-lim Kol.XXVI (Ay.III) 1) eam (E) kapsam (K.BABBAR) i-u-ma 2) i-na ba-lum be- el eim (E) 3) i-na na-a-pa-ki-nim 4) u lu i-nama-a-ka-nim 5) eam (E) il-te-q 6) a-wi-lam u-a-ti 7) i-na ba-lum be-el eim (E) 8) i-na


35/152

27

Madde 113 Eer bir adamn, bir baka adamdan arpa, gm

alaca varsa; arpann sahibinin izni olmadan yndan veya ambardan

arpa alrsa, sahibi olmadan yn ve ambardan arpa ald ispat edilirse

ald btn arpay geri verecek ve ne verdiyse (onlar da)

kaybedecektir.

Madde 241 - Eer bir adam, bir kz haciz ederse 1/3 MANA

gm deyecektir.

1.1. Haksz Muamelelerden Doan Borlar

Hammurabi Kanununda haksz muamelelerden doan borlarda eitli

hususlarn zellikle dikkate alnd grlmektedir. Mesela klelere kar

yaplan bedeni zararlar, klenin alma kabiliyetini azaltaca ve neticede

onlarn sahiplerinin mali zararna sebep olacandan, klelerin efendilerinin

maruz kaldklar bu mali zararlarn tazminini gz nnde bulundurulmutur.57

rnein bir adamn bir baka adamn klesine verdii bedeni zarar

neticesinde ortaya kan borlanma yasada yer alan ilgili maddelerde yle

belirtilmitir.58

Madde 199 Eer bir adamn klesinin gzn kr eden veya

kemiini krarsa fiyatnn yarsn deyecektir.

na-a-pa-ki-im 9) lu i-na makanim (KISLAH) 10) i-na eim (E) le-q-em 11) -ka-an-nu-u-ma 12) eam (E) ma-la il-q-13) -ta-ar 14) i-na mi-im ma um-u 15) ma-la id-di-nu16) i-te-el-li 241- 81) um-ma a-wi-lum 82) alpam (GU ) a-na ni-pu-tim 83) it-te-p 84) 1/3 MA.NAkapsam (K.BABBAR) i-sa-qal57G. Recai OKANDAN:a.g.m.,300.58 199 - 60) um-ma i-in warad (IR) a-wi-lim 61) uh-tap-p-id 62) lu eemti (GR.PAD.DU)warad (R) a-wi-lim 63) i-te-bi-ir 64) mi-i-il m (AM)-u 65) ia-qal

213 45) um-ma amat (GEM) a-wi-lim 469 im-ha-a-ma 47) sa li-ib-bi-a 48) u-ta-

ad-di-i 49) 2 iqil (GN) kapsam (K. BABBAR) 50) i-a-qal 214 - 51) um-ma amtum (GEM) i-i 52) im-tu-ut 53) 1/3 MA.NA kapsam(K.BABBAR) 54) i-a-qal


36/152

28

Madde 213 Eer bir beyin klesini dvp iindekini arttrrsa

(ocuun dmesine sebep olursa) 2ekel gm deyecektir.

Madde 214 Eer o kadn kle lrse 113 MANA gm

deyecektir.

Kle erkek ve kadnlarda denmesi gereken bedel, efendilerine bunlarn

deerinin azalmasnn ya da yitirilmesinin karl olarak veriliyordu.

Yasada belirli mesleklerin uygulanmas srasnda ortaya kabilecek

beden yaralanmalardan doan borlarla ilgili de maddeler bulunmaktadr.

rnein bir hekim muskenum59snfndan birinin klesinin lmne sebep

olursa kleye karlk kle vermek durumundadr.60Kle kr olursa doktor

sahibine satn alma bedelinin yarsn demektedir.61 Sz konusu durum

mimarlk meslei iinde geerlidir. Bir mimarn yapt ev salam olmazsa ve

ev sahibinin klesinin lmne sebep olursa ev sahibine kle yerine kle

vermek durumundadr.62 Yine yasada yer alan 232 ve 233. maddelere gre

mimarn yapt ii salam yapmamas durumunda borlu duruma dt

grlmektedir.63

Madde 232 Eer mal heba olursa, zarara urayan her eyi

(mimar)deyecektir. Yapt ev salam olmad iin kerse, kendi

malndan ken evin (yeniden) yapacaktr.

59 muskenum iin bkz.Mebrure TOSUN-Kadriye YALVA:a.g.e., 272-273.60 219 84)um-ma asm (A.ZU) s-ma-am kab-tam 85) warad (R) mukenim (MA. EN.GAG) 86) i-na arzillim (GR. NI(/GAG).ZABAR) 87) i-pu-u-ma u-ta-mi-it 88) wardam (IR) ki-ma wardim (R) i-ri-ab61 220 - 89) um-ma na-kap-ta-u 90) i-na karzillim (G.NI(/GAG).ZABAR) 91) ip-te-ma 92)i-in-u h-tap-da (/id) 93) kapsam (K.BABBAR) mi-i-il 94) s m (AM)-u i-a-qal62 231 77) um-ma warad (R) be-el btim (E) 78) u-ta-mi-it 79) wardam (R) ki-mawardim (R) 80) a-na be-el btim 81) i-na-ad-di-in63 232 - 82) um-ma NG.ga (namkram/ makkram) 83) h-ta-al-li-iq 84) mi-im-ma85) sa -hal-liq86) i-ri-ab 87) u as-sum bt () i-pu-u 88) la -dan-ni-nu-ma 89) im-q-tu90) i-na NG. GA (namkr/ makkr) 91) ra-ma-ni-u 92) bt () im-q-tu i-ip-p-e

233- 93) um-ma itinnum (ITIM) btam() 94) a-na a-wi-lim i-pu-u-ma 95) i-p- ir-u96) la u-te-e-bi-ma 97) igrum (.SIG ) iq-tu-up 98) itinnum (ITIM) u- Kol. XLIII (Ay.XX) 1) i-na kasap ( K. BABBAR) ra-ma-ni-u 2) igram (E.SIG ) u-a-ti 3) dan-na-an


37/152

29

Madde 233 Eer bir mimar bir adama ev yapar fakat yaptn

kuvvetlendirmezse ve duvar yklmaya yz tutmusa, o mimar kendi

gmn (parasyla) o duvar salamlatracaktr.

Hammurabi Kanununda ayrca klelere dayanan ar zararlardan dolay

verilmesi gereken tazminat klelerin bizzat kendilerine deil, onlarn

sahiplerine verilmitir.64

Hammurabi Kanunu, hayvanlar tarafndan bakalarnn tarlalarnda

veya dorudan doruya ahslara dayanan zararlardan dolay da mesuliyet

esaslarn kabul etmitir65

Madde 57 Eer bir oban, kkba hayvanlarn otlatmak iin

tarla sahibi ile uyumaz ve tarla sahibi olmadan (izinsiz olarak)

hayvanlarn tarlada otlatrsa tarla sahibi tarlasn hasat ettiinde tarla

sahibinin izni olmadan tarlada otlatan oban (hasadn) stnde (fazla

olarak) her BUR iin 20 GUR arpa tarla sahibine verilecektir.

Madde 58 Eer hayvanlar ayrdan ktktan sonra, btn sr

ehir kapsndan (gizlice) szlrse yeniden karsa ve oban

hayvanlar bir tarlaya salarsa, o tarlay hayvanlara yedirirse, tarlay

yeniden oban, tarlay ( Sonradan) koruyacaktr. (bekiliini yapacaktr)

Hasat zaman her BUR iin 60 GUR arpa tarla sahibine deyecektir.

64 G. Recai OKANDAN:a.g.m., 300.65 57 46) uma reum (SIPA) 47) a-na a-am-mi 48) enim (USDUHA) u-ku-lim 49) it-tibe-el eqlim (A. ) 50) la im-ta-gr-ma 51) ba-lum be-el eqlim (A. ) 52) eqlam (A.)enam (USDUHA) 53) u-ta-ki-il 54) be-el-eqlim (A. ) eqel (A. )-u 55) i-i-i-id 56)rum (SIPA) a i-na ba-lum 57) be-el eqlim (A.) 58) eqlam (A.) senam (USDUHA) 59)u-a-ki-lu 60) e-le-nu-um-ma 61) BR. E 62) 20 E.GUR 63)a-na be-el eqlim (A.) 64) i-na-ad-di-in 58 - 65) um-ma i-tunum (USDUHA) 66) i-na ugarim (A.GR) 67) i-te-li-a-nim 68) ka-an-nu ga-ma-ar-tim 69) i-na abulim (K.GAL) 70) it-ta-ah-la-lu 71) rum (SIPA) nam

(USDUHA) 72) a-na eqlim (A.) id-di-ma 73) eqlam (A.) nam (USDUHA) 74) u-ta-ki-il 75) rum (SIPA) eqel (A. ) -a-ki-lu 76) i-na-sa-ar-ma 77) i-na eburim (BURU ) 78)BR .E Koll XVI 1) 60 SE.GUR 2)a-na be-el eqlim (A.) 3) i-ma-ad-da-ad


38/152

30

Yukarda verdiimiz kanun maddelerinden de anlalaca gibi yaplan

zararn tazmini, zarar yapan hayvanlar idaresi altnda bulunan kimseye

yklenmitir. Ancak kanunlarda bu gibi zararlarn tazmini hususunda hayvan

sahibinin sorumluluklarn da gz nnde bulundurulmaktadr. Yasada yer

alan madde 250, 251 ve 252 bu hususa aklk getirmektedir.66

Madde - 250 Eer bir kz, sokakta giderken bir adama toslayp

lmne sebep olursa, o davada ikayet yoktur.

Madde 251 Eer bir adamn kz ssken ise (ve) blgenin

ilgilileri ni uyardklar halde boynuzunu kreltmediyse, kzne sahip

kmadysa, o kz, bey snfndan birini ssp lmne sebep olduysa

112 MANA gm verecektir.

Madde- 252 len adamn klesi iin 1/3 MANA gm verecektir.

ahslara dayanan zararlardan dolay meydana gelen borlanma

durumu ise aada verdiimiz kanun maddelerinde grebiliriz.67

66 250 44) um-ma alpum (GU ) (? su ?)-q-am 45) i-na a-la-ki-u 46) a-wi-lam 47) ik-ki-ip-ma 48) u-ta-mi-it 49) di-nu-um u- 50) ru-gu-um-ma-am 51) -ul i-u 251- 52) um-ma alap (GU )a-wi-lim 53) na-ak-ka-p-ma 54) ki-ma na-ak-ka-pu- 55) ba-ab-ta-u 56) -e-di-um-ma 57) qar-n-u 58) la -ar-ri-im 59) alap (GU )-u la -sa-an-ni-iq-ma 60) alpum (GU ) u- 61) mr (DUMU) a-wi-lim 62) ik-li-ip-ma 63) u-ta-mi-it 64)

MA.NA kapsam (K.BABBAR) 65) i-na-ad-di-in 252 66) um-ma warad (R) a-wi-lim 67) 1/3 (?) MA.NA kapsam (K.BABBAR) 68) i-na-ad-di-in67 53 7) um-ma a-wi-lum 8) a-na kr (KAR) eqli (A.)-u 9) du-un-nu-[n]lim 10) a-ah-uid-di-ma 11) kar (KAR)-u 12) la -dan-ni-in-ma 13) i-na kar (KAR)-u 14) p-tum it-te-ep-te15) ugaram (A.GR) me-e u-ta-bl 16) a-wi-lim 17) a i-na kr (KAR)-u 18) p-tum ip-p-tu- 19) eam (E) a u-hal-li-q 20) i-ri-a-ab 54 - 21) um-ma eam (E) ri-a-ba-am 22) la i-li-i 23) u-a-ti 24) bi--u 25) a-na kaspim(K.BABBAR) 26) i-na-ad-di-nu-ma 27) DUMU.A.GR.ME (mru ugarim?) 28) a e (E)-u-nu 29) mu- ub-lu 30) i-zu-uz-zu 55 - 31) um-ma a-wi-lum 32) a-tap-pa-u 33) a-na i-q-tim ip-te 34) a-ah-u id-di-ma 35)eqel (A.) i-te-u 36) me-e u-ta-bl 37) eam (E) ki-ma i-te-u 38) i-ma-ad-da-ad 56 - 39) um-ma a-wi-lum 40) me-e ip-te-ma 41) ep-se-tim a eqel (A.) i-te-u 42) me-e

u-ta-bl 43) BUR. E 44) 10 E.GUR 45) i-ma-ad-da-ad 59 - 4) um-ma a-wi-lum 5) ba-lum be-el-karm (KIRI ) 6) i-na kiri (KIRI ) a-wi-lim 7) i-sa-amik-ki-is 8) MA.NA kapsam (K.BABBAR) 9) i-a-qal


39/152

31

Madde 53 Eer bir adam, tarlasnn kenar (su) bendinin

kuvvetlendirilmesinde ihmal gsterip, bendi salamlatrmazsa ve

bende delik alrsa ve (ekim yaplacak) tarlay su gtrrse, bendinde

delik alan adam zarar gren arpay deyecektir.

Madde 54 Eer, arpay deme kudreti yoksa, kendisini ve maln

para karl verecekler (satacaklar) arpasn su gtrm olan

gllenmi tarlann adamlar (elde edilen gm) bleceklerdir.

Madde 55 Eer bir adam, sulamak iin bir kanal aarsa (ve onun

bakmndan) tembellik ederse (bu yzden) yandaki tarlay su basarsa

ona (komusunun yetitirdii kadar) arpay deyecektir.

Madde 56 Eer bir adam, suyu ap yandaki tarlann ilerini su

altnda brakrsa, her BUR iin 10 GUR arpa deyecektir.

Madde 59 Eer bir adam, bahe sahibi olmakszn (izinsiz olarak)

adamn bahesinden aa keserse 1/2 MANA gm tartacaktr.

1.2. Akitlerden Doan Borlar

Hammurabi Kanunu borlarn teekkl ile ilgili olmak zere akitler

hakknda da dikkate deer hkmleri ihtiva etmektedir. Kanunlar fertlerarasnda yaplan akitlerin iindeki taahhtlerin yerine getirilmesi keyfiyetine,

taraflarn akitlerin artlarna uymalarna byk nem vermi, taahhtlerin

yerine getirilmemesi ve akitlerde belirlenmi artlara riayet olunmamas

halinde meydana gelecek zarardan buna sebebiyet verenlerin sorumlu

tutulmalarn mmkn klmtr.

1.2.1.Menkul ve Gayrimenkullerden Doan Borlar


40/152

32

Hammurabi Kanununda satm akdiyle ilgili olmak zere gerek menkul

gerekse gayrimenkul mallarn satm hakknda eitli hkmlere

rastlanlmaktadr. Menkul mallarn satmnda satlan maln onu satana ait

olup olmamas ve satn alann bu hususu bilip bilmemesi, satm akdinin

hukuki neticeleri bakmndan byk bir nem arz etmektedir. Yasada yer alan

9. madde bu hususla ilgilidir.

MADDE9 Eer eyas kaybolan bir adam, kaybolan eyasn bir

adamn elinde yakalarsa, kaybolan eya elinde yakalanan kimse bunu

bana bir satc verdi, ahitler nnde satn aldm derse, eyas alnan

adam(da) kaybolduunu bilen ahit getireyim derse, satn alan onu

satan ve nlerinde satn ald ahitleri getirirse, yarglar szlerini

inceler; nlerinde sat olan ahitler ile alndn bilen ahitler,

bildiklerini tanr nnde syleyeceklerdir. Satan hrszdr,

ldrlecektir. alnm eyann sahibi ise, alnm maln alacaktr.

Satn alan, satann mal ve mlknden verdii gm alacaktr.68

Grld gibi yasada satlan menkul maln hakiki sahibinin ve keza iyi

niyet sahibi mterinin haklarn koruyacak hkmler yer almtr. Ayrca

yasada yer alan 10, 11,12 ve 13. maddelerde bahsettiimiz bu hususta

karlalabilecek dier olaslklarla ilgili hkmleri ihtiva etmektedir.69

68 9 - 70) um-ma a-wi-lum Kol VII 71) a mi-im-mu-u hal-q 2) mi-im-ma-u 3) hal-q-am4) i-na q-ti a-wi-lim 5) i-a-ba-at 6) a-wi-lum a hu-ul-qum 7) i-na q-ti-u 8) a-ab-tu 9) na-

di-na-nu-um-mi id-id-nam 10) ma-har i-bi-mi 11) a-a-am 12) iq-ta-bi 13) be-el hu-ul-q-im14) i-bi mu-de 15) hu-ul-q-ia-mi 16) lu-ub-lam 17) iq-ta-bi 18) a-a-a-ma-nu-um 19) na-di-in20) id-di-nu-um 21) i-bi 22) a i-na mah-ri-u-nu 23) i-a-mu it-ba-lam 24) be-el hu-ul-q-im 25) i-bi mu-de hu-ul q-u 26) it-ba-lam 27) da-a-a-nu 28) a-wa-a-ti-u-nu 29) i-im-ma-ru-ma 30) i-bu a mah-ri-u-nu 31) i-mu-um 32) i-a-mu 33) i-bu mu-de 34) hu-ul-q[]-im 35) mu-du-s-nu 36) ma-har i-lim 37) i-q-ab-bu-ma 38) na-di-na-nu-um 39) ar-ra aq id-da-ak 40) be-el hu-ul-q-im 41) hu-ul-uq-u 42) i-le-q 43) a-a-a-ma-nu-um 44) i-na bi-it 45)na-di-na-nim 46) kasap (K.BABBAR) is-qu-lu 47) i-le-q6910 48) um-ma a-a-a-ma-nu-um 49)na-di-in 50)id-di-nu-um 51) i-bi a i-na mah-ri-u-nu 52) i-a-mu 53) la it-ba-lam 54) be-el hu-ul-q-im-ma 55) -bi mu-de 56) hu-ul-q-uit-ba-lam 57) a-a-a-ma-nu-um 58) ar-ra-aq id-da-ak 59) be-el hu-ul-g-im 60) hu-lu-uq-u61) i-le-q&11- 62) sum-ma be-el hu-ul-q-im 63) si-bi mu-de 64) hu-ul-q-su 65) la it-ba-lam Kol.VIII 1)

sa-ar 2) tu-us-sa-am-ma id-ke (/di?) 3) id-da-ak&12- 4) sum-ma na-di-na-nu-um 5) a-na si-im-tim 6) it-ta-la-ak 7) sa-a-a-ma-nu-um 8) i-na bi-it 9) na-di-na-nim 10) ru-gu-um-me-e 11) di-nim su-a-ti 12) adi (A.RA) 5-su 13) i-le-qe


41/152

33

MADDE- 10 Eer satn alan kimse, onu vereni ve nnde sat

yaptahitleri getiremezse, alnm eyann sahibi ise kaybolduunu

bilen ahitler getirirse satn alan hrszdr, ldrlecektir. Kaybolmu

eyann sahibi kaybolmu eyasn alacaktr.

MADDE- 11 Eer, kaybolmu eyann sahibi, kaybolan (eyay)

bilen ahitler getirmezse, o bir yalancdr, iftira etmitir, ldrlecektir.

MADDE- 12 Eer, satan kimse kaderine gittiyse (ldyse) satn

alan, satann mal ve mlknden, o davann kestii hkmnn e katn

iddia edip alacaktr.

MADDE -13 Eer o adamn ahitleri yannda deillerse, yarglar

ona alt ay kadar bir sre tanyacaklardr. Eer alt ay iinde ahitleri

karamazsa o adam yalancdr. O davann cezasn yklenecektir.

Hammurabi Kanunu gayrimenkullerin satm hususunda bu hukuki

muamelenin yazl bir vesikaya dayandrlmasn bu hususun bir senede

balanmasn zaruri klmtr. Yasann 7. maddesinde grld gibi sadece

gayrimenkul satm ve almnda deil herhangi bir eyin almnda senet

dzenlenmesi mecburi klnyordu.

MADDE- 7 Eer bir adam ister gm, ister altn, ister erkek, isterkadn kle, ister kz, ister koyun, ister eek veya herhangi bir eyi

bir(hr) adamn olunun veya klesinin elinden, ahitsiz veya senetsiz

satn alr veya onu saklamak iin alrsa, o adam hrszdr,

ldrlecektir.70

&13- 14) sum-ma a-wi-lum su-u 15) si-bu-su la qer-bu 16) da-a-a-nu a-da-nam 17) a-naITU.6.KAM 18) i-sa-ak-ka-nu-sum-ma 19) sum-ma i-na ITU.6.KAM 20) si-bi-su la ir-de-a-am

21) a-wi-lum su-u 22) sa-ar 23) a-ra-an di-nim su-a-ti 24) it-ta-na-as-si70 7- 41) um-ma a-wi-lum 42) lu kapsam (K.BABBAR) 43) lu huram (GUKIN) 44) luwardam (R) lu atmam (GEM) 45) lu alpam (GU) lu immeram (UDU) 46) lu imram (ANE)


42/152

34

Gayrimenkul mallarn satm pein para ile olduu gibi veresiye de

olabiliyordu. Eer bir gayrimenkul pein para ile satlmsa bu durumda,

bedelin denmesi annda tanzim klnan senedin alcya teslimi gerekirdi.

Gayrimenkullerin veresiye satlmas halinde ise, gayrimenkullerin bedeli olan

paray o gayrimenkul satan kimseye onu satn alan borlanm olur ve

borcun miktar da tanzim klnan senette belirtilirdi.71

Kanunda gayrimenkullerin satmnda, satcya satt gayrimenkuln,

onu satn alandan geri almak hakk da tanmtr. Hatta yalnz

gayrimenkuln satan deil, onun akrabalar da satlan gayrimenkul bedeli

karlnda onu satn alandan tekrar satn alabilirler, satlan gayrimenkuln

bedeli karlnda iadesini onu satn alandan isteyebilirlerdi.

Menkul ve gayrimenkul mallarn her ikisinin de balanabileceini

kabul eden Hammurabi Kanunu, bu hukuki muamelenin ahitler huzurunda

yaplmasn ve yazl bir vesikaya dayandrlmasn mecburi klmtr.

Kanunlara gre balama ancak bir mecburiyet karsnda yaplrd.

Kendisine balamada bulunulan kimse, balayana her sene belli birey

demekle veya ona bakmakla ykml tutulurdu. Bu mkellefiyetin yerine

getirilmemesi halinde balama taahhd geersiz olunurdu. Kendisine

balamada bulunulan kimsenin, balayana onun yaamasna yetecek

miktarda bir gayrimenkul tahsis eylemek suretiyle ona kar olan

mecburiyetini bir defada yerine getirmesi de mmknd.

MADDE -148 Eer bir adam bir kadnla evlenir, kadn ar bir

hastalk yakalarsa, ikinci biriyle evlenmeye karar verip evlenirse, ar

47) lu mi-im-ma um-u 48) i-na q-a mr (DUMU) a-wi-lim 49) lu warad (R) a-wi-lim 50)

ba-lum i-bi 51) ri-ik-sa-tim 52) i-ta-am 53) lu a-na ma-a-ru-tim 54) im-hu-ur 55) a-wi-lim u- 56) ar-ra-aq id-da-ak71 G. Recai OKANDAN:a.g.m., 301.


43/152

35

hastala tutulan kars boamayacaktr (o kadn) yapt evde

oturacaktr. Sakaldka ona bakacaktr. 72

1.2.2. Kira Akitlerinden Doan Borlar

Hammurabi Kanununda kira akdi ile ilgili hkmlere de ska

rastlanlmaktadr. Bu akit yazl bir vesikaya dayandrlr ve bu vesikaya

kiraya verenin veya kiracnn isimleri, kirann mddeti, kira bedeli, akdin

balang ve biti tarihleri yazlyordu. Bylece, kiralanan eyin bir ikametgh

mahalli olmas ve kiracnn evi tahliyeye mecbur edilmesi halinde kiraya

verenin, kiralayana verecei tazminatla kiralayan tarafn da kira akdinin bahis

onulan evde oluacak zarardan dolay kiraya verene verilecek tazminat

miktar da tanzim klnan mukavelede gerekleirdi.73

Kira szlemeleri genellikle bir yllna yaplyordu ve kira da bu sre

iin kararlatrlyordu. Kira, evin byklne ve niteliklerine, ayrca da

konumuna gre belirleniyordu. Bir kentin gzde yerlerindeki evler pahal yd

kiralar; d mahalleler ya da kent dndakilerden daha yksekti. Kira

ounlukla kiralama sresinin bitiminde deniyordu. Ancak kira szlemesi

yaplrken kira tutarnn yarsna kadar bir pay verilebiliyordu. 74

Hammurabi Kanununa gre, kira akdinde belirli bir eyin kiralanmas

keyfiyeti, kira mddetinin ok uzun olmas halinde bile, kiracnn lehine sonu

verecek hibir hukuki netice dourmazd. Gayrimenkuln belirli bir sre ilekiraya veren bir kimse bu srenin bitiminde gayrimenkulnn tahliyesini her

zaman kiracdan isteyebilirdi.75 Hatta yasada kiralanan gayrimenkuln ev

olmas halinde, kiralayann srmekte olan bir kira szlemesi srasnda

72 148 65) um-ma a-wi-lum 66) a-a-tam 67) i-hu-uz-ma 68) laa-bu-um 69) i-a-ba-as-s 70) a-na a-ni-tim 71) a-ha-zi-im 72) pa-ni-u 73) i-ta-ka-an 74) i-ih-ha-az 75) a-a-s76) a la-a-bu-um 77)i-ba-tu 78) -ul i-iz-zi-ib i 79)i-na bt (E) i-pu-u 80) u-a-am-ma 81)a-di ba-al-ta-at at-ta-na-a-i-i73

G. Recai OKANDAN: a.g.m., 302.74 Horst KLENGEL: a.g.e., 220.75 G. Recai OKANDAN: a.g.m.,302.


44/152

36

mddetin dolmasndan evvel kiralad evin boaltlmasn kiracdan talep

etme hakk yer almaktadr.

Eer bir ev sahibi, evinde bir kirac oturtuyorsa ve oturan adam

mukavelesinin gmnn btn ylln (bir yllk kirasnn tamamn)

ev sahibine dediyse, ev sahibi kiracya, gn dolmadan nce

kmasn sylerse, ev sahibi gn dolmadan kiracy evinden kartt

iin kiracnn ona verdii gmten (paradan)..[onu eksiltir].76

Grld gibi yasada yer alan bu maddeye gre kiralayan kiracya kira

bedelini geri demek zorundadr. Bu nedenle Eski Babil Dneminde kirac ve

kiralayan ilikilerinin rol hi de kk deildi ve baz anlamazlklarda

mahkemeden kesin sonu alnncaya kadar mcadele devam ediyordu77

Yasada yer alan madde 36 ve 37ye gre zerinde ykmllk bulunan

evlerin satn alnmas kesinlikle yasaklanmaktadr. Eer biri byle bir evi satn

alrsa buna karn demi olduu hereyi yitiriyordu.

MADDE -36 Bir asker, bir balk ve bir vergi ykmlsnn tarlas,

bahesi ve evi gme (para karl ) verilmeyecektir

(satlmayacaktr).78

MADDE -37 Eer bir adam, bir askerin, bir balknn veya bir vergi

mkellefinin tarlasn, bahesini veya evini satn alrsa, tableti

76 1) um-[ma be-el btim ( ) ? ? ] 2) wa[a-a-ba-am ? ?] 3) i [ (?)-na b ti(E )-u (??)] 4) [(?)-e-i-ib-ma(??)] 5)a-wi-lum a-bu-um 6) kasap (K.BABBAR) risk( ? KA.KEDA)[-u] 7)ga-am-ra-am 8) a a-na-[at] 9) a-na be-el [btim () ] 10) id-di-[in] 11)be-el btim ( E) a-nawa-as-[sa-bi-im] 12)i-na u mi-[su] 13)la ma-lu-tim wa-sa-[am] 14) iq-ta-bi 15) be-el b tim ( )a-[um] 16)wa-a-a-[ba-am] 17)i-na u m [i-u] 18)la ma-lu-[tim-ma] 19) i-na bt( E)-u -[e-u-u(?)] 20) i-na kaspim (K.BABBAR) a wa-a-a-b [u-um] 21) id-di-[nu-um(?)] 22)[]x [] 77

Horst KLENGEL: a.g.e., 222.78 - 36- 5) eqlum (A.-um) kirm (KIRI ) b tum ( ) 6) a rdim (UKU.US) barim(U.KU) 7) na-i bi-il-tim 8) a-na kaspim (K.BABBAR) 9) -ul i(/in)-na-ad-di-in


45/152


46/152

38

yetitirecek, beinci yl bahe sahibi ile bahvan bunu eit olarak

blecekler, bahe sahibi hissesini seip alacaktr.81

Hammurabi Kanununa gre, arazi, tarla, bahe gibi gayrimenkullerin

kiralanmasnda, gayrimenkullerin kiracnn elde ettii mahsulden, mal

sahibinin bir miktar hisse almas artyla da kiralanabilmesi yer almaktadr.

Yani tarlann kiralanmas sonucu elde edilen gelirin yarsn veya te birini

mal sahibi alrd. Meyve bahelerinden elde edilen gelirin ise te bir ve te

ikisini alrd.

MADDE46 Eer tarlasnn kira karl olan gelirini almadysa

(fakat) yarya yahut 1/3 hisseye tarlasn verdiyse, tarlada yetien arpay,

tarlay ileyen ile tarla sahibi (belli) bir orant iinde bleceklerdir.82

MADDE -64 Eer bir adam, bahesini tohumlamak iin bahvana

verse, bahvan baheyi (elde) tuttuu srece (kira olarak) rn 2/3 n

bahe sahibine verecek, 1/3 n kendisi alacaktr.83

Hammurabi Kanunu, arazi ve tarla gibi gayrimenkullerin

kiralanmasnda, kiracy kiralad topra ilemekle mkellef tutmaktadr. Bu

husustaki ihmallere kar kanunda toprak sahibinin menfaatleri korunmutur.

Yasa koyucu gze arpacak lde tarlann mutlaka ilenmesini

savunmaktadr. nk Babilde verimli toprak ok snrlyd ve bir yandan

artan nfus te yandan topran tuzlanmas nedeniyle tarlann verimindeki

81 - 60 - 10) um-ma a-wi-lum 11) eqlam (A.) a-na kirm (KIRI ) z-qa-p-im 12) a-nanukaribbim (NU.KIRI ) id-di-in 13) nukaribbum (NU.KIRI ) 14) kirm (KIRI ) iz-q-up 15)MU.4.KAM 16) kirm (KKIRI ) -ra-ab-ba 17) i-na ha-mu-u-tim 18) a-at-tim 19) be-el kirm(KIRI ) 20) nukaribbum (NU.KIRI ) 21)mi-it-ha-ri-i 22) i-zu-zu 23) be-el kirm ( KIRI) 24)zitta (HA.LA)-u 25) i-na-s-aq-ma 26) i-le-q82 &-46 47) sum-ma bilat (GUN) eql /A.SA)-su 48) la im-ta-har 51)eqlam (A.SA) id-di-in52)seam (SE) sa i-na eqlim (A.SA) 53) ib-ba-as-su-u 54) er-re-sum 55)u be-el eqlim (A.SA)56) a-na ap-si-te-em 57) i-zu-uz-zu83 - 64 58) um-ma a-wi-lum 59) kir (KIRI)-u 60) a-na nukaribbim (NU.KIRI) 61)a-na ru-

ku-bi-im 62) id-di-in 63) nukaribbum (NU.KIRI) 64) a-di kirm (KIRI) a-ab-tu 65) i-na bi-la-atkirm (KIRI) 66) i-it-ti-in 67) a-na be-el kirm (KIRI) 68) i-na-ad-di-in 69) a-lu-u-tam 70) u- i-le-qe


47/152

39

dme eilimi eldeki topraktan olabildiince yararlanmay zorunlu klyordu.84

Bu yzden tarmsal almalarn ihmal edilmesi ar bir su olarak

cezalandrlyor ve borlu tarladan rn almamasna karn tam deme

yapmakla ykml tutuluyordu. Yasada yer alan 42, 43 ve 65. maddeler

bahsettiimiz hususu iermektedir.85

MADDE -42 Eer bir adam, bir tarlay ilemek zere kiralarsa

(fakat) tarlada arpa yetimezse ve tarlada i yapmazsa bu ispat edilecek

ve (bitiik) komusunun (rn) orannda arpay tarla sahibine

verecektir.

MADDE -43 Eer tarlay ilemeyip gen braktysa tarla sahibine,

(bitiik) komusundaki gibi arpa verecektir. Gen brakt tarlada gen

bozacak, diziye (arka) ekim yapacak, tarla sahibine iade edecektir.

MADDE -65 Eer bahvan, baheyi tohumlamadysa ve (bu

yzden) rn azaldysa bahvan bahe rnn bitiik baheye gre

sayacaktr.(deyecektir)

MADDE -44 Eer bir adam, gen bir tarlay yl iinde amak zere

kiraladysa, (fakat) kol at p (tembelleip) tarlay amazsa drdnc yl

tarlada gen bozacak, kesek kracak ve arka ekim yapacak tarla sahibine

iade edecektir. Her 18KU iin 10 GUR arpa sayacaktr (lecektir).86

84 Horst KLENGEL: a.g.m., 216.85 - 42 63) um-ma a-wi-lum 64) eqlam (A.) a-na er-re-u-tim 65) -e-i-ma 66) i-naeqlim (A.) eam (E) la u-tab-i 67) i-na eqlim i-ip-ri-im Kol XIII 1) la e-p-i-im 2) -kaan-nu u-ma 3) eam (E) ki-ma i-te-u 4) a-na be-el eqlim (A.) 5) i-na-ad-di-in - 43 6) um-ma eqlam (A.-am) la i-ri-i-ma 7) it-ta-di 8) eam (E) ki-ma it-te-u 9) a-na be-el eqlim (A.) 10) i-na-ad-di-in 11) eqlam (A.) a id-du- 12) ma-a-a-ri 13) i-ma-ah-ha-a 14) i-a-ak-ka-ak-ma 15) a-na be-el eqlim (A.) 16) -ta-ar - 65 71) um-ma nukaribbum (NU.KIRI ) 72) kirm (KIRI ) la -ra-ak-ki-ib-ma 73) bi-il-tamum-ta-ti 74) nukaribbum (NU.KIRI ) 75) bi-la-at kirm (KIRI ) 76) a-na i-te-u86

- 44 17) um-ma a-wi-lum 18) eqel (A.) nidutim (KANKAL) 19) a-na MU.3.KAM 20) a-na te-ep-ti-tim 21) -e-i-ma 22) a-ah-u id-di-ma 23) eqlam (A.) la-ip-te-te 24) i-na re-bu-tim 25) a-at-tim 26) eqlam (A.) ma-a-a-ri 27) i-ma-ah-ha-a 28) i-mar-ra-ar 29) i-a-


48/152

40

Grld gibi yasada yer alan bu maddede yeni alan araziyi

kiralamada ihmalde bulunan kii, tarlay hibir kazan salamadan ilenecek

duruma getirmekle zorunlu tutulduu gibi bir ailelik tarla bana 10 GUR

buday yani kira belgelerinde istenenden daha fazla bir oran vermekle

ykml klnyordu. Kukusuz bu durumda kirac bu bedeli ancak iledii

baka topraklarn rnnden ya da buday bor olarak deyebilirdi. Demek

ki Hammurabi tarla ve bahe kiralayp ilerini ihmal edenlere kar bylesine

kat maddelerle nlem almak zorunda kalmtr.

Kanunda yer alan 45. maddeye gre kiracnn sorumluluu olmakszn

kt rn elde edilmesi, rnein rn tarladayken su basknna uramas

durumunda zarar tarlay ileyen kiracnndr.

MADDE -45 Eer bir adam, tarlasn rn almak zere kiraya

verirse, tarlasnn rnn alr (fakat) sonra tarlay su basarsa veya sel

gtrse, zarar (tarlay) ileyenindir.87

46. maddeye gre ise, tarla sahibine kira rnnn yars ya da te

birinden sz edilmektedir. Henz denmemise, felaketten kurtulan tahl

kirac ile kiralayan arasnda yaptklar szlemeye gre paylalaca

belirtilmektedir.

MADDE -46 Eer tarlann kira karl olan gelirini almadysa(fakat) yarya yahut 1/3 hisseye tarlasn verdiyse, tarlada yetien arpay,

tarlay ileyen ile tarla sahibi (belli) bir orant iinde bleceklerdir.88

ak-ka-ak-ma 30) a-na be-el eqim (A.) 31)-ta-ar 32) BR .E 33) 10 E.GUR 34)i-ma-a[d-da]-ad87 - 45 35) um-ma a-wi-lum 36) eqel (A.)-u a-na bitlim (GUN) 37) a-na er-re-i-im 38)id-di-in-ma 39) bilat (GUN) eqli (A.)u 40) im-ta-ha-ar 41) wa-ar-ka eqlam (A.) 42)Adad (IKUR) ir-ta-hi-i 43) lu bi-ib-bu-lum 44) it-ba-al 45) bi-ti-iq-tum 46) a er-re-si-im-ma88

&46- 47) um-ma bilat (GUN) eqli (A.)-u 48) la im-ta-har 51) eqlam (A.) id-di-in 52)eam (E) a i-na eqlim (A.) 53) ib-ba-a-u-u 54) er-re-um 55) be-el eqlim (A.) 56)a-na ap-i-te-em 57) i-zu-uz-zu


49/152

41

Tarlann sel basknna uramasnda doal bir afet sz konusu deil de

bir baka iftinin ihmali var ise, bu durumda bu ifti zarara urayann

zararn karlamak durumundadr.

Hammurabi Kanununda doal afetler sonucunda tarladaki rnn heba

olmas durumunda borlu ift

mezopotamya da ticaret hukuku eski asur ve eski babil donemleri

Documents