5/21/2018 F - Lidija Fekea, Neke Osnovne Crte Razvoja Srednjovjekovnih Gradskih Naselja u Bosni i Herecegovini, Urbano Bie Bosne, Meunarodni C

1/5

Mr. Lidija Fekea

NEKE OSNOVNE CRTE RAZVOJA SREDNJOVJEKOVNIH GRADSKIHNASELJA U BOSNI I HERCEGOVINI

URBANO bie Bosne i Hercegovine, Meunarodni centar za mir, Sarajevo, 1!, "#$%#&

Upuujui se dublje u problem nastajanja i razvoja srednjovjekovnih gradskihnaselja u Bosni i Hercegovini svaki istraiva! nailazi na niz pote"koa. #$tanje na terenu

je takvo da kod istraivanja gradskih naselja preostaju skoro samo topogra%ska itoponomasti!ka ispitivanja i posredni materijalni dokazi &odlomci skulptura i sli!no' te iponeki pregra(eni ostaci temelja itd. )erenska istraivanja ostataka materijalne kulturenisu vr"ena sistematski ni u veem obimu.* + pored oskudnih ostataka jo" predstojidosta mukotrpnog rada na toponomastici ispitivanju porijekla i starosti naziva kao iotkrivanju eventualnih ostataka na tlu mnogih dana"njih bosanskih naselja. , )e"ko jerekonstruirati !ak i %izionomiju utvrdenih gradova. -a!una se da je po Bosni razasutopreko * njihovih ru"evina. $a gradskim naseljima stanje je jo" tee./ 0no

%ragmentarno "to se o na"im gradskim naseljima zna sakupljeno je i sintetizirano najednom mjestu pa nije potrebno ponavljati.1)a gra(a se dalje dopunjuje ali uglavnomrad te!e na historijskim izvorima a terenska ispitivanja od tada nisu bitnijeuznapredovala. U bosanskohercegova!koj nau!noj literaturi koja obra(uje problemekategorizacije i tipologije naselja u srednjovjekovnoj Bosni kao priblino cjelovitomzaokruenom historijskom i pravnom podru!ju usvojena su dva pojma2 grad i gradskonaselje.34od pojmom grad podrazumijeva se ustvari utvr(enje. 0no je u prvoj %azi bilovojni i odbrambeni centar odre(enog podru!ja ili je branilo neki vani punkt. U njemunema stanovnika niti ekonomske djelatnosti. )oj %azi grada odgovara u ekonomskomrazvoju povremeni lokalni trg za razmjenu vi"kova. U drugoj %azi razvoja grada pro"irujese prostor uz citadelu tako(er za"tien zidovima u kojem se naseljavaju vojnizapovjednici upravno5politi!ki aparat i %eudalci a %unkcionira kao vojni i politi!ki centar

jednog kraja ili "ire. 4ojedini gradovi su centri drave. 4od utvrdenjima u kojima je venastanjen jedan broj ljudi i medu !ijim zidovima zna!i postoji naselje vojnog i politi!kogaparata te dvor vladara ili %eudalca po!inju se stvarati podgra(a. U posljednjem stadijurazvoja grada javlja se i civilno naselje opasano zidovima ali se privredna aktivnostgra(ana odvija u oblinjoj varo"i.67as ovdje zanimaju oni gradovi i njihova %izionomijakoji su dostigli taj stupanj razvoja a to su prvenstveno 8ajce zatim Bobovac Bora! i jo"neki. 9od njih se u urban5isti!kom pogledu lako uo!ava jezgro iz kojeg su nastali tj.prvobitna utvrda5citadela. :rad 8ajce se po svojoj vanjskoj %izionomiji razlikuje odBobovca iako su oba grada bili stolni gradovi a to je prvenstveno odredeno terenom nakojem su gra(eni dok se u unutra"njosti utvrdenja po"tuje grupisanje objekata raznenamjene koliko to prostor dozvoljava. 0d srednjovjekovnih utvr(enih gradova pored8ajca kod nas se sa!uvao jo" 4o!itelj ali samo njegovi srednjovjekovni zidovi.

)erminom gradska naselja u Bosni su obuhvaena ona naselja koja po!ivaju naekonomskoj osnovi druga!ijoj od agrarne i koja imaju speci%i!na urbana obiljeja. U njegase uklju!uju i podgra(a od kojih neka prerastaju u gradska naselja kao 4odvisoko i

10 stanju historijskih izvora ;. 9ova!evi59oji #. Mu"ete5?"!eri'.2 +zuzetak su obimna istraivanja Bobovca i 9raljeve $utjeske@ 4. ?n(eli Bobovac i 9raljeva $utjeska

$arajevo #

5/21/2018 F - Lidija Fekea, Neke Osnovne Crte Razvoja Srednjovjekovnih Gradskih Naselja u Bosni i Herecegovini, Urbano Bie Bosne, Meunarodni C

2/5

sama gradska naselja nastala su na otvorenom prostoru.=U srednjovjekovnoj Bosni tanaselja nikad nisu bila opasana zidovima. 7jih su "titila utvrdenja pod kojima su serazvijala ili su ta utvrdenja naknadno podignuta &4ra!a 0lovo $rebrenica'. )u jeosnovna razlika izmedu evropskih srednjovjekovnih gradova i onih na junoslavenskomprostoru u krajevima juno od $ave i ;unava. -azvoj primorskih gradova tekao je opetsvojim tokom na anti!kim i kasnoanti!kim osnovama.

7astanak i razvoj gradskih naselja u Bosni bio je u jednom periodu od kojihstotinjak godina otprilike od polovine #/. do #1. stoljea veoma dinami!an.4osmatrajui ekonomski i kulturni uspon koji se odvijao u srednjovjekovnoj bosanskojdravi u tom periodu prvo pitanje koje se namee je da li u osnovi ovog brzog razvitkastoji neka nova tehnologija ili novi dru"tveni odnosi ili su oba ova %aktora djelovalazajednoA 9oji su bili stupnjevi i oblici sigurnosti prava i ekonomske prakse koji su kodnas doveli do stvaranja gradskih naseljaA Ukratko re!eno "to je uzrokovalo takav razvoj idinamiku na svim poljimaA

U odnosu na proces nastajanja gradova "irom apadne i $jeverne Cvrope u Bosnion kasni tri do !etiri stoljea. >rhunac razvoja srednjovjekovnih gradskih naselja u Cvropi

je u #,. stoljeu dok u Hrvatskoj i $loveniji ona tek tada dostiu odre(eni stupanjrazvoja a kod nas u veem broju nastaju zajedno stoljee kasnije.

9oje su osnovne karakteristike na"ih gradskih naselja i kakve zaklju!ke iz togamoemo izvuiA 4rva je vrijeme nastajanja. ;rugaje broj i struktura stanovnika u njima.:radska naselja u srednjovjekovnoj bosanskoj dravi izgleda da su se uklapala u nekibalkanski prosjek sa oko *. stanovnika ali treba napomenuti da bi bilo vrlo zanimljivona!initi detaljniji statisti!ki pregled za samu Bosnu. $amo se za $rebrenicu zna da jeimala vi"e od ,.1 stanovnika. ;akle po evropskim mjerilima to bi sve bila uglavnommala gradska naselja kakvim je bila posijana cijela Cvropa u to doba ali je ovdje o!itnedostatak velikih gradova.

5/21/2018 F - Lidija Fekea, Neke Osnovne Crte Razvoja Srednjovjekovnih Gradskih Naselja u Bosni i Herecegovini, Urbano Bie Bosne, Meunarodni C

3/5

kada se kao u 8ajcu na Bor!u ili Bobovcu grade novi zidovi me(u kojima ima mjesta iza civilno naselje. 7o taj uslov ispunjavaju samo neki gradovi a jo" oko sedamdesetakmanjih ili veih gradskih naselja biti"e na otvorenom prostoru. 0 organizaciji i djelovanjuza"tite i samoza"tite gra(ana i njihovog imetka u tim naseljima nema podataka kao ni oza"titi i sigurnosti na drumovima jer od toga je zavisio i njihov prosperitet.

$igurno je da su politi!ke prilike u Bosni polovinom D+> stoljea &povezivanjeteritorija izlaz na $avu i more ja!i dodir sa susjednim krajevima' zatim evropsko tri"temetala i konjunktura bosanskih rudnika doprinijeli os5nivanju i narastanju gradskihnaselja. U Bosni se paralelno sa tim procesom gradi i veliki broj utvr(enja naro!ito zavladavine $tjepana ++ 9otromania i )vrtka +@ i u D> stoljeu nastaju veliki kompleksiBor!a $okola na drugi "to svjedo!i o jakoj ekonomskoj moi u pojedinim periodima bilovladara bilo oblasnih gospodara. ^i jo" spomenuti gradnju i ukra"avanje pala!a na^/cu, te crkava u gradskim naseljima. >jerovatno je yau to vrijeme dostigla odre(enistupanj na kojem je i^ovol!ostanovni"tva i radne snage. 4rema strukturi "l#amoe sekonstatirati daje to prevashodno agrarno stanovni"tvo bilo nahranjeno i da su postajaledobre osnove za sve navedene poduhvate. 7aalost kao "to sam ^ mi jo" ne znamoosnovne procese 5 tehnolo"ke prirode kao ni to da li su bila poduzeta neka pobolj"anja u

proizvodnji hrane. U svakom slu!aju po ivom trgova!kom prometu potranji zauvoznim artiklima goti!kim ^ima na kraljevskim pala!ama vidimo da Bosna po svojimmogunostima nije bila nimalo sirova i strana zemlja.

lC" / 4rema strukturi uvoza i izvoza Bosnaje bila primarno ^/ $Tia zemlja alinajvei poslovi su se pravili na izvozu ^!%&u#!o'metala. $ druge strane u Bosnu seuvoze ^^vo(iza luksuznu namjenu i opremu vojske. Barem )*^+dijelu stanovni"tvaporastao je standard a kako &^l!o+ sloju tako i odredenom broju gra(ana zazadovoljavanje tih potreba bio je potreban novac. 7aturalna trgovina uzmi!e predprodajom za novac. 9raljevi su u D> stoljeu uz dravni sabor davali odre(enamunicipalna prava gradskim naseljima ali se u detaljima ne vidi koja su to prava a neznamo ni koliko su vladari i vi"i %eudalni gospodari imali koristi od toga no mora se

pretpostaviti da su imali velikog interesa a odraz toga jeste nicanje tolikog broja naseljakao i njihov razvoj.## ^ ^osu domai ljudi trgovci i zanatlije bili li!no slobodni nijesasvim jasno ali je stupanj samouprave u naseljima bio dosta visok. 4rema mnogimgradevinskim i zidarskim aktivnostima da navedem samo one najvee vjerovatno je bilavelika potreba za raznim majstorima i zidarima. 4rema tome vjerovatno je jedan dioljudi mogao da napusti zemlju a da to nije "tetilo %eudalcu. U gradskim naseljima dolazi ido vee specijalizacije u zanatskim zanimanjima. 7aime sve se ovo navodi radiuporedivanja razvoja bosanskih gradskih naselja i bosanskog %eudalizma u odnosu naevropski. 7aprijed je navedeno do kojeg je visokog dru"tvenog stupnja dospio l)jcdinibosanski trgovac tj. skoro do nivoa novog plemstva tako i razvoj bosanskog gradskognaselja u pojedinim primjerima &0lovo $rebrenica 8ajce Fojnica' jasno ukazuje naproces raspadanja %eudalnog dru"tva i prelazak *- i%u novi sistem !iji je protagonist

gra(anin. ;akle u Bosni je krajem srednjeg vijeka do"lo do svih onih &dru"tvenihekonomskih i kulturnih procesa koji su se razvijali u tada"njoj Cvropi iako sazaka"njenjem ali su u ubrzanom razvoju dostigli korak sa okolnim svijetom. $ve togovori o povezanosti Bosne u osnovnim crtama razvoja i u okviru njenih ekonomskihmogunosti sa tokovima suvremenih procesa. ?li izgleda da je svaki ubrzani dru"tveni iekonomski napredak sobom donosio i vee negativne popratne posljedice. >jerovatno jebre raslojavanje gradskog stanovni"tva dovelo i do breg siroma"enja jednog dijela. )ajproces je u Cvropi trajao znatno due. 9rajnje posljedice su po siroma"ni sloj gradanstvavjerovatno bile iste ali ne i po gra(evinski razvoj samog grada. U stoljeima relativneravnotee snaga u razvoju evropskih gradova *.5#,. st.' sloj bogatijeg gra(anstvaodri!e se dijela bogatstva i zajedni!ki gradi katedrale vijenice cehovske kue i ostalo. UBosni toga nema trgovci se zadovoljavaju zavje"tanjima crkvi u vidu sume novca ili

11;. 9ova!evi59oji #

5/21/2018 F - Lidija Fekea, Neke Osnovne Crte Razvoja Srednjovjekovnih Gradskih Naselja u Bosni i Herecegovini, Urbano Bie Bosne, Meunarodni C

4/5

darovanja nekog skupocjenijeg predmeta. 7e zna se da li je u Bosni bilo tendencijaosnivanja cehova sa svim onim pozitivnim razlozima njihovog postojanja.

7a kraju se ipak mora konstatirati da tragova nekad velikih i zna!ajnih &barem zaBosnu' srednjovjekovnih gradskin naselja skoro da i nema. Mnoga od njih su poslijeturskog osvajanja promijenila svoj izgled a jedino 8ajce danas moe da nam donekledo!ara jednu srednjovjekovnu sredinu sa svojom citadelom kvartom sa crkvom sv. Lukei katakombama te svojim kosim i krivudavim ulicama. 7o i pored svega pomenutasakupljena i sintetizirana gra(a daje obimne podatke o za!udujuoj ivosti i raznolikostiivota u na"im srednjovjekovnim gradskim naseljima a kod pojedinaca susreemo !ak irasko". U njoj se nalaze i pojedinosti koje se odnose na urbanisti!ki sklop nekih gradskihnaselja. 0n se ne razlikuje u biti mnogo od tendencija u onovremenim gradovima.

L+)C-?)U-?

4. ?n(eli )rgovi"te varo" i grad u srednjovjekovnoj Bosni :lasnik emaljskog

muzeja &?' n.s.sv. D>++ #isoko i okolina kroz

historiju >isoko #?L U-B?7$C))LCMC7)$ +7 B0$7+? ?7; HC-C:0>+7?

SU..AR

Under the term urban settlements o% medieval Bosnia and Herzegovina Ge meanthose settlements Ghich had the eco5nomical basis di%%erent %rom the rural settlementsand Ghich had the speci%ic urban characteristics. HoGever the term the toGn meansthe %orti%ication Ghich in the medieval Bosnia had the three phases o% development. ManIuestions regarding the medieval settlements in Bosnian state have remained unan5sGered until toda. Basic data about that settlements are mostl knoGn out o% thehistorical sources Ghile the situation in the %ield is less knoGn. )he characteristic o% theurban set5tlements in Bosnia as Gell as in the other $outh $lavic medieval countries isthat the are open and Githout cit Galls.

;uring the second hal% o% the #/th and the %irst hal% o% the #1th centur a %eGtoGns 5 %ortresses appeared in Bosnia Gith the settlements o% civilians Githin them. Butthe trade Gas done outside the Galls in a small toGns.

Man particulars concerning the development o% those set5tlements are stillunknoGn but it is certain that the process o% their appearance Gas ver Iuick andpoGer%ul. +n some seg5ments and in accordance Gith the Gholesome economical cir5

5/21/2018 F - Lidija Fekea, Neke Osnovne Crte Razvoja Srednjovjekovnih Gradskih Naselja u Bosni i Herecegovini, Urbano Bie Bosne, Meunarodni C

5/5

cumstances and development o% %eudalism in the medieval Bosnia this process kept paceGith the Curopean tendencies o% that time.