erich fromm - sevginin ve Şiddetin kaynağı (1)

SEV iNiN VE SiDDETiN -s. basm KAYNAI

evirenler: Yurdanur Salman/Nalan iten

/7(1

/"

PAYEL YAYlNLARI : 51 Bilim Kitaplar : 14

ISBN 975-388-019-7

Dizgi-bask: Teknografik Matbaas

Kapak dzeni: Burak Evren

Kapak filmleri: Ebru Grafik

Kapak basks: etin Ofset

Cilt: Esra Mcellithanesi

Ruhbilimci, toplumbilimci, dnr ve yazar Dr. Erich Fromm 1900'de, Frankfurt-am-Main'da dodu. Heidelberg, Frankfurt ve Mnih niversiteleri'nde ruhbilim ve top-lumbilim okudu; 1922'de Heidelberg niversitesi'nden doktorasn ald. Mnih'te ruhhekimlii ve ruhbilim konu-larnda almalarn srdrdkten sonra Berlin Ruhzm-leme Enstits'nde eitim grerek buray 193l'de bitirdi.

Dr. Fromm 1933'te Chicago Ruhzmleme Enstit-s'nn ars zerine Birleik Amerika'ya gitti. 1934'te Frankfurt Toplumsal Aratrma Enstits'yle birlikte New York'a tand; 1938'e dek bu Enstit'nn yesi olarak kald. Sonra zel olarak almaya balad ve Columbia niversitesi'nde dersler verdi. 1946'da William Allonson White Ruhhekimlii, Ruhzmleme ve Ruhbilim Enstit-s'nn ilk kurucularndan biri oldu. Yale, New York ni-versitesi, Bonnington College ve Michig~n Devlet niver-sitesi'nde de dersler verdi. 1949'da Ulusal zerk Meksi-ka niversitesi'nde kendisine nerilen profesrl ka-bul etti; niversite'deki Tp Okulu'nun Lisans st Bl-mne bal Ruhzmleme Blm'n kurdu; 1965'te emekliye ayrldktan sonra burada kendisine onursal pro-fesrlk nerildi. Dr. Fromm 1980 ylnda uzun sredir yaamakta olduu svire'de ld.

Yaptn zgn ad: The Heart of Man Its Genius for Good and Evll

Trke birinci basm: ubat 1979

kinci basn: Ekim 1979

nc basn: Kasm 19'82

Drdnc basn: ubat 1987

Beinci basm: Mays 1990

ERICH FROMM

SEVGiNiN VE iDDETiN KA YNAI

ngilizce aslndan evirenler

YURDANUR SALMAN NALANTEN

PAYEL YAYlNEVi stanbul

Erich Fromm'un yaynlarmz arasnda kan teki yaptlar:

SEVME SANAT! (8. basm)

NSANDAKi YIKICILIGIN KKENLER (2 cilt)

SAGLIKLI TOPLUM (2. basm)

B ZGRLKTEN KAl

UMUT DEVRM (kacak)

NDEKLER

n sz 9

1) nsan - Kurt mu Kuzu mu? . . . . . . . . . . . . 13

2) Deiik iddet Biimleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20

3) lm Sevgisi Ya am Sevgisi . . . . . . . . . . . . . . . 34

4) Bireysel ve Toplumsal Narsisizm . . . . . . 62

5) Kandala Cinsel liki Ballklah ... 98

6) zgrlk Gerekircilik Seenekilik ... 121

Dizin ............................. . 162.

N SZ

Bu kitap, nceki kitaplarnn bazlarnda sunulan d-noelerle bu dnceleri gelitirmek iin yaptm giri~ imleri kapsyor. zgrlkten Ka'ta zgrlk sorunu-na, sadizm, mazoizm ve ykcla deinmitim; bu ar~ da klinik deneyler ve kuramsal kurgular beni, ykcln eitli biimleriyle, bana gre daha derin olan bir zgr-lk anlayna yneltti. Dorudan ya da dalayl olarak ya-amn hizmetinde olan eitli saldr trleriyle yaam sev-gisi, biophilia,.ya (yaam sevme, ondan haz duyma -ev.) karlk ykmn kt' bir tr, gerek bir lm sevgisi olan necrophiliay (llere kar cinsel haz duy-ma -ev.) saptadm. Kendini Savunan nsan'da tanrsal esinlere ya da insanlarn yaratm olduu yasa ve anlamalara deil, insan doasna ilikin bilgilerimize daya-nan ahlaksal normlar sorununu inceledim. Bu kitapta so-runu daha geni bir adan ele alyor, ktln ne ol-duunu, iyiyle kt arasndaki semeyi inceliyorum. Son olarak da bu kitabn Sevme Sanat'nn tamamlaycs ol-duunu belirtnem gerekir. Sevme Sanat'nda asl konu kiinin sevme yetisiyken, burada kiinin yoketme yetisi, narsisizm ve kandala cinsel iliki saplantlardr. Burada sevgisizliin tartmas sayfalar tutsa da, sevgi sorunu daha yeni, daha geni bir adan, yaam sevgisi asndan ele alnmtr. lm sevgisi, kandala cinsel iliki ballklar iinde birlikte yaama ve hastalkl narsisizmin do-urduu rme belirtisi,ne karlk yaam sevgisinin, bamszln, narsisizmden kurtulmann gelime belirtisi ni yarattn gstermeye altm.

10 SEVGiNN VE DDETN KA YNAGI

Beni rme belirtilerini incelemeye iten ey, yalnzca klinik deneyierin sonular deil, geen yllardaki toplum-sal ve siyasal gelimeler oldu. Nkleer savan sonucunun bilinmesine, bu konudaki tm iyi niyete karn, nkleer si-lahlanma yar ve souk savan getirdii sava olasl, tehlikenin bykl karsnda bu olaslktan kurtulma abalarnn neden bu denli zayf kald sorusu ok byk bir nem kazanyor. Bu durum beni, insann cansz bir nesneye dntrld, kayglarla, yaama kar nefret-le deilse bile, bovermilik duygusuyla dolu olduu d-ncesine, durmakszn gelien makinalam sanayi iin-de insann yaama kar duyduu umursamazl incele-meye yneltti. B~kan John F. Kennedy'nin ldrlmesin-de olduu gibi gnmzdeki ocuk sululuunda da ken-dini gsteren iddet eilimini aniayp aklayabilirsek bel-ki deimeyi salayacak ilk adm atabiliriz. Bu durumda -nkleer sava kmasa bile- yeni tr bir barbarla y-nelip ynelmediimiz, ya da insanc geleneimizi yenileme olaslnn elimizde bulunup bulunmad sorusu kyor karmza.

Bu kitabn amac, yukarda szettiim sorunlarn ya-nsra, ruhzmleme konusundaki grlerimin Freud'un kuramlaryla balantsn akla kavuturmaktr. Kltr okulu,, ya da "Yeni Freud'uluk diye adlandrlan yeni ruhzmleme okuluna balym gibi snflandrlmay hibir zaman kabul etmedim. Bence, bu yeni okullarn o-u deerli grler gelitirirken Freud'un nemli bulgula-rndan ok ey yitirmilerdir. Ben, kesinlikle Ortodoks bir Freud'u, deilim. Aslnda altm yl iinde hibir deiiklie uramayan her kuram, deimediinden, kurarncnn ilk ortaya koyduu kurarola ayn olamaz artk; khnelemi bir yineleme olup kar, yinelenip durduu iin de bo-zulur. Freud'un temel bulgular, belli bir dnsel gr erevesi iinde, yzyln banda birok doabilimcinin kabul ettii mekanik bir maddecilik akm iinde benim-senmiti. Buna gre Freud'un dncesinin gelitirilmesi bambaka bir dnsel gr erevesini, diyalektik insan-

NSZ ll

clk gonun gerektirir. Bu kitapta Freud'un Oedipus kompleksi, narsisizm, lm igds gibi en nemli bul-gularnn onun felsefi nclleriyle engellendiini gsterme-ye altm; Freud'un bulgular, onun felsefi ncllerinden kurtulduktan sonra yeni bir gr erevesine aktarlarak byk bir g ve anlam kazanmtr1 . Benim inancma g-re, Freud'un temellerini att almay verimli bir biim-de gelitirebilmek iin bu almann insanc bir gr er-evesiyle, bu erevenin de acmasz bir eletiri, dn ver-mez bir gerekilik. ve aklc bir inanla uzlatrlp badatrlmas gerekir.

1 Bu ruhzmleme goruunun, varoluu zmleme~ diye ad-landrlan gr olarak, Freud'un kuramnn yerine gemek zere ne-rilmediini vurgulamak isterim. Freud'un kuramnn yerine konmak is-tenen bu gr, ou zaman sdr; Heidegger ya da Sartre'dan (ya da Husserl'den) alnan szckleri klinik bulgularla ciddi bir biimde, derinliine badatrmadan kullanr. Bu yarg, baz varoluu~ ruh-zmleyiciler iin geerli olduu gibi, Sartre'n zekice olsa da salam bir klinik temelden yoksun olan yzeysel ruhbilimsel dnceleri iin de geerlidir. Heidegger'inki gibi Sartre'n varoluuluu da yeni bir balang deil, bir sonutur. Hitler ve Stalin rejimlerinden, iki dnya savainn ykmlanndan sonra Bat insannn umutsuzluunu an latr; ne var ki, yalnzca umutsuzluk da deildir onlarn anlattklar. Bunlar, ar bir burjuva bencilliinin ve tekbenciliinin belirtileridM:. Heidegger gibi Nazizm'e yaknlk duyan bir dnr ele alrsak bunu anlamak daha kolay olur. Marksist dnceyi temsil ettiini ve gele-cein dnrii olduunu iddia eden Sartre konusunda durum daha yanltcdr; Sartre'n kendisi, eletird ve deimesini istedii top-ltndaki Anomie* ruhunun ve bencilLiin bir meidir. Tanr'nn salad ve gvence altna ald yaamn hibir anlam olmad inancna gelince, bu inan nceleri pek ok sistemde benimsenmitir; dinler arasndaysa en ok Budizm tarafndan tutulmutur. Bununla birlikte btn insanlar iin geerli nesnel deerlerin bulunmadn savunur, bencil bir keyfilie dnen zgrlk grn benimserken Sartre ve izleyicileri, insancl gelenekle birlikte tanrl ve tanrsz dinlerin en nemli baarsn gzden karm oluyorlar. * Anomie: Toplumda dzen ve yasa yokluu; dzensizlik, yasaszlk. (ev.)

12 SEVGNN VE DDETN KA YNAGI

Bir eyi daha belirtmek istiyorum: Bu kitaptaki dnceler, bir ruhzmleyici (bir lde toplumsal srecin iz-leyicisi) olarak yaptm klinik almalann sonularna dayansa da, bu belgelerin ounu vernedim burada. Bu belgeleri, insanc ruhzmleme kuram ve tedavisiyle il-gili daha geni bir almada sunmay dnyorum.

Son olarak zgrluk, gerekircilik ve seenekilik bl-myle ilgili eletirel nerileri iin Paul Edwards'a teekkr borlu olduumu aklamak isterim.

ERICH FROMM

NSAN- KURT MU, KUZU MU?

Bazlar insanlarn kuzu, bazlan da kurt olduuna inanr. Bunlarn ikisi de kendi grlerini destekleyecek uygun kantlar bulabilirler. nsanlarn kuzu olduunu ileri srenlerin unlar belirtmeleri yeter: Kendileri iin zararl olsa bile, insanlar onlara sylenenlerden kolaylkla etkile-nirler; ykmdan baka birey getirmeyen savalarda n-derlerini kr krne izlerler; belli bir inanla sylenen, kaba kuvvetle de desteklenen her E;eye -papaziarn ve krallarn sert tehditlerinden gizli ya da ak dolandrclarn kandrc arlarna dek her trl samala- ina-nrlar. Bu durumdaki insanlarn ou, kendilerini kandrmak iin korkutucu ya da tatl bir sesle konuanlarn kar-snda kendi isteklerinden vazgemeye hazr, kolaylkla etkilenebilen, yar uyank ocuklara benzerler. Gerekten de ounlua kar direnecek lde gl inanc olan ki-i kural deil, istisnadr; adalarnn alaya ald, ama yllar sonra hayran olunacak bir istisna.

Byk Engizitrler ve diktatrler kendi dzenlerini olutururken insanlarn kuzu olduu fikrine dayanmlardr. Dahas, insanlarn kuzu ya da koyun olduu, bu ne-denle kendileri adna karar verecek nderiere gereksinme duyduklar inanc yznden nderler de una iten inan-mlardr: Kendileri, insanlara istediklerini verdiklerinde -ac olsa da- ahlaksal bir grevi yerine. getirmekte, in-sanlarn omuzlanndan sorumluluk ve zgrlk ykn al-maktadrlar.


nsanlarm ou koyunsa, nasl oluyor da bir koyunun yaamndan farkl oluyor yaamlar? nsanlk tarihi kanla yazlmtr; insann istencini krmak iin iddetin amaz bir biimde uyguland bir tarihtir bu. Hitler milyonlarca Yahudi'yi tek bana m yok etti? Stalin siyasal dmanlarn kendi bana m ortadan kaldrd? Bu kiiler yalnz deildiler; kendileri iin yalnz isteyerek deil, koa koa adam ldren, ikence yapan binlerce yardmclar vard. nsann insana kar acmaszlna her yerde -acmasz savalarda, cinayet ve rza gemelerde, glnn gsz smrmesinde, ikence gren, ac eken canllarn inleme-

. lerine kimsenin kulak vermemesindo, bunlara herkesin yreini kapamasnda- tank olmuyor muyuz? Btn bun-lar Hobbes gibi dnenleri homo hamini upus (insan in-sann kurdudur) inancna gtrd. Bu gerekler bugn de oumuza, insann doutan kt ve ykc olduunu, en ok sevdii elenceden, daha azl katillerden korktuu iin vazgeen bir katil olduunu dndryor.

Oysa her iki sav da bizi aknla dryor. Gemite ak ya da gizli birok katili ya da sadisti kiisel olarak tanm olabiliriz; ama bunlar kural deil, istisnadr. Sizin, benim ya da birok normal insann kuzu postuna sarnm kurtlar olduumuza, gerek kiiliimizin imdiye dek bizi hayvanlar gibi davranmaktan alkoyan yasaklardan kurtulduumuz zaman ortaya kacana m inanmalyz? Doru olmadn kantlamak kolay olmasa da bu gr btnyle inandrc deildir. Gnlk yaamda insanlarn misilierne korkusu duymadan giriebilecei saysz zulm ve sadizm olanaklar vardr; ama ou insan bu olanaklar kullanmaz. Aslnda insanlarn ou zulm ve sadizmle karlatklarnda belli bir honutsuzlukla tepki gsterirler.

yleyse burada ele aldmz artc elikiden baka ve ondan daha iyi bir aklama bulunabilir mi? Bu soru-nun en yaln yant olarak, az sayda kurtla bir sr koyu-nun bir arada yaadn m kabul edelim? Kurtlar ldr-mek, koyunlar birisinin peinden gitmek istiyorlar. Bu yz den kurtlar koyunlara adam ldrtyor, cinayet iletiyor,

NSAN KURT MU KUZU MU? 15

insan boazlatyorlar; koyunlar da holandklarndan de-il, yalnzca birisinin peinden gitmek istedikleri iin bo-yun eiyorlar buna. Gene de katiller, yaptklarnn soylu bir ey olduunu 'kantlamak iin masallar uydurmak zo-runda kalyorlar. Koyunlarn ounun kendileri gibi dav-ranmalarn salamak iin kurtlar, zgrlklerinin tehdit edildiini, snglenen ocuklarn, rzlarna geilen kadnlarn, inenen onurlarn cn aldklarn sylyorlar. Ya-nt akla uygun grnyor, gene de baz kukular var. Bu yantla iki ayr insan rknn -kurtlarn ve koyunlarnbulunduu mu sylenmek isteniyor? Dahas, yaradltan yle olmadklarna gre, nasl oluyor da koyunlar, iddet kendilerine kutsal bir grev olarak da sunulsa, kurtlar gibi davranmaya raz edilebiliyorlar? Kurtlar ve koyunlada il-gili varsaymmz akla yatkn deildir; bu durumda kurt-larn, insan yaradlnn temel niteliini gsterdii, ounlua gre daha ak bir biimde gsterdii, doru olmasn sakn? Btn bunlardan sonra, bu iki yanl olasln b-tnyle yanl olduunu da dnebiliriz. Belki insan hem kurttur hem de koyun - ya da ne kurttur ne de koyun.

Uluslarn dmanlarn yok etmek iin en ykc gle-ri kullanmay tasarladklan, kendilerinin de bu yklmda yok olacaklarn bilmelerine karn amalarndan vazge-medikleri gnmzde, .bu sorularn yantlar byk bir nem tayor. nsann doutan yok etme eilimi tadna, iddet ve g kullanma gereksinmesinin insann iin-den doduuna inanrsak gittike artan vahete kar di-rencimiz zayflayacaktr. Bazlarmz daha ileri lde ol-mak zere, hepimiz kurtsak, kurtlara kar neden direne-lim o zaman?

nsann kurt mu, kuzu mu olduu sorusu, daha geni ve daha genel bir anlamda, Batdaki tanrbilimsel ve d-nsel grn en temel sorunlarndan birinin baka bi-imde dile getiriliidir: nsan aslnda kt ve rm m-dr, yoksa iyi ve kusursuz klnabilecek bir yaratk mdr? Tevrat'ta insan temelde rk olarak kabul edilmez. Adem' le Havva'nn Tanr'nn buyruunu dinlememeleri gnah


olarak adlandnlmaz; kitabn hibir yerinde bu bakaldrnann insan ktletirdiini gsteren bir ey yoktur. Tam tersine bu bakaldrma insann kendisinin farknda olmasn, seme yetisini kullanabilmesini salar. Bylece son -zmlemede bu ilk bakaldrma eylemi, insann zgrle doru att ilk admdr. yle anlalyor ki, Adem'le Hav-va'nn bakaldrnas Tann'nn planlad bir eydir; nk peygamberlerin getirdii gre gre insan, Cennet'ten ko-vulmasayd, kendi tarihini yaratamayacak, insanca gle-rini gelitiremeyecek, henz birey olmad eski uyurnun yerine tam gelimi bir birey olarak doayla yeni bir uyum kuramayacakt. Aynca peygamberlerin Kurtarc'nn gele-ceini syleyen grlerinde de insann kesinlikle temelde kt olmad ve Tanr'nn zel bir ltfu olmakszn kurc tanlabilecei sezilir. Ancak bu grlerde insann iyilik yetisinin her zaman ar basaca gibi bir anlam yoktur. nsan ktlk yaparsa daha kt olur. Bu yzden ktl-n srdrd iin Firavun'un yrei "katlar; yle-sine katlar ki artk deime ya da tvbe etme olana kalmaz. Tevrat'ta iyi edimler lsnde kt edirolere de rnekler verilir; Kral Davud gibi yce kiiler bile ktlk yapaniann dnda braklmaz. Tevrat'taki gr, insanda iki yetinn -iyilik ve ktlk yapma yetisinin- bulundu-u, insann iyiyle kt, kutsamayla lanet, yaamla lm arasnda seme yapabilecei yolundadr. Tann bile insa-nn bu semesine kanmaz; iyilii gerekletirecek lt-leri retmek, ktl tantmak, insanlan uyarmak ve direnmelerini salamak amacyla habercilerini, peygam-berlerini gndererek yardm eder onlara. Bunlar yerine getirildikten sonra insan iki ynl abasyla (iyilie ve ktle ynelik abasyla) babaa braklr ve karar yal-nzca onun olur.

Bunun Hristiyanlk'taki geliimi deiik olmutur. Hristiyan Kilisesi'nin gelimesi srasnda Adem'in bakaldrnas gnah sayld. Bu, ylesine byk bir gnaht ki yal-nz Adem'in kiiliini bozmakla kalmad onun tm ocuk-lann da lekeledi; yle ki, insan artk kendi abasyla bile


bu ktlkten kurtulamyordu. Ancak Tanr'nn ltfu in-sanlar iin len sa'nn ortaya k, insann ktlne son verebilir, sa'y benimseyenlere kurtulu yolunu aa-bilirdi.

Ne var ki bu ilk gnah dogmasna Kilise'de hi kar klmam deildi. Pelagius buna kar ktysa da baarl olmad. Kilise iindeki Yenidendou insanclar dorudan doruya kar kp yadsyamadysalar da bu gr- rtmeye altlar; oysa bu arada kilise iinde baz kimseler buna daha ar bir biimde karydlar. Luther'e gelince o, insann doutan kt olduu konusunda daha kkl bir inanca sahipti; oysa Yenidendou ve Aydnlanma dneminin aydnlar buna ters bir ynde byk bir adm attlar. Bu dnrler, insanda ktln btnyle koullarn sonucunda doduunu, bu yzden insann se-me durumunda olmadn savunuyorlard. Ktl yara-tan koullar deitirin, insann doutan gelen iyilii he men ortaya kacaktr, diyorlard. Bu gr Marx'la onun izleyicilerinin de dncelerini etkilemitir. nsann iyili-ine olan inan Yenidendou'la balayan byk ekono-mik ve siyasal gelimelerin bir sonucu olarak insann ken-dine gvenmasinden douyordu. Bunun tersine Birinci Dnya Sava'yla balayp Hitler'le Stalin'den teye evren-sel yoketme eylemi iin yaplan bugnk hazrlklara dek uzanan Bat'daki ahlaksal k, insann ktlne olan geleneksel inanc ayn younlukla geri getirdi. Gelenek-sel inancn bu younlukla geri gelmesi, insann doutan getirdii ktlk yetisinin kmsenmesine kar ifal bir merhemdi aslnda - ama bu tutum, insana olan inancn yitirmeyen kimselerin, bazan yanl anlalarak, bazan da grleri arptlarak alaya alnmalarna yol at.

nsann ktlk yetisini kmsemekle sulanan, g-rleri yanl deerlendirilen birisi olarak ben, dncelerimda bu trden duygusal bir iyimserlik bulunmadn be-lirtmek isterim. Uzun klinik deneylerden geen bir ruh-zmleyici olarak benim insann iindeki ykc gleri k-msemem gerekten zor olurdu. Bir ruhzmleyici ar


hastalarda bu ykc glerin etkisini grr, bu gleri dur-durmann ya da enerjiyi yapc bir yne evirmenin ne denli g olduunu demyleriyle saptar. Birinci Dnya Sa-va'nn balangcndan bu yana ktln fkrrcasna da dklmesine ve ykma tank olmu birisi iin insan ykclnn iddetini ve younluunu grmemek de ola-nakszdr. Bununla birlikte gnmzde insanlar -aydnlar olduu gibi sradan insanlar da- gittike artan bir hzla saran aresizlik duygusu onlar yeniden rme ve ilk gnah grn benimsemeye srkleyebilir. Bu gr, insann doutan getirdii ykcln bir sonucu olduundan savan durdurulamayacan savunan yenilgici tutu-mun akla uydurulmu biiminden baka birey deildir, Kusursuz gerekiliine dayanarak kendi kendini ycelten bu gr iki adan gereki deildir. lk olarak, ykclk giriimlerinin youn olmas hi de bunlarn yenilemeyecek ya da ar basacak giriimler olduunu gostermez. Bu g-rteki ikinci yanl, savalarn her eyden ok ruhsal g-lerden doduunu savunmaktr. Toplumsal ve siyasal ol-gularn nda bu ruhsallk, yani zerinde uzun uzun durmak gereksizdir. Savalar siyaset, askerlik ve i alanndaki nderlerin toprak kazanmak, doal kaynaklar ele ge-irmek, ticari karlar salamak amacyla aldklar karar-larn sonucunda kar. Savalar baka bir gcn insann kendi lkesine ynelttii gerek ya da varsaylan tehditle-rine kar savunma amacyla ya da nderlerin kiisel an ve nlerini artrmak amacyla yaplr. Bu nderler sradan bir insandan pek farkl olmayan, bakalar iin kendi karlarndan vazgeerneyecek bencil kiilerdir; ama zalim ve kt kiiler de deillerdir. Bu tr -sradan bir yaam iinde zarardan ok iyilik yapacak- insanlar milyonlar ynetecek, en ykc silahlar denetleyecek duruma geldik-lerinde, sonsuz zararara yol aabilirler. Sivil yaamda bunlar, olsa olsa kendi rakiplerini yok edebilirler; oysa gl ve egemen devletlerden oluan dnyamzda (ege-men" szc burada, egemen devletin eylemlerini snrlayan herhangi bir ahlaksal yasaya bal olmayan demektir)"


tm insan rkn ortadan kaldrabilirler. nsanlk n ger-ek tehlike olaanst glerin, -eytan ya da sadist biri-nin deil- sradan bir insann eline gemesidir. Sava a-mak iin nasl silahlar gerekliyse, milyonlarca insan ya-amlarn tehlikeye atmaya ve katil olmaya srkleyebil rnek iin de nefret, fke, ykclk ve korku gibi tutkular gereklidir. Bu tutkular sava balatmak iin gerekli ko ullardr; savan nedenleri deildir; tpk, silahlarn ve bombalarn kendi baanna bir sava nedeni olmamalar gibi. Birok gzlemci nkleer savan bu bakmdan gele-neksel savalardan ayrldn belirtmitir, Her biri yz-binlerce insan ldrebilecek gte nkleer balkl fzele-ri bir dmeye basarak gnderen adam bir askerin sng ya da makinal tfekle insan ldrmesi gibi bir deneyden gemeyecektir. Ne var ki nkleer fzeleri frlatma ilemi bilin stnde bir buyruu yerine getirmekten baka bir-ey deilse de, byle bireyi yapabilmek iin kiiliin da-ha derin katmanlannda ykc itkiler deilse bile, yaama kar derin bir umursamazlk duygusunun bulunup bulun-mad dnlmelidir.

Buna gre insan eilimlerinin en kt ve en tehlikeli temelini oluturan olguyu belirteceim; bunlar, lm sevgisi, hastalkl narsisizm ve birlikte yaayan insanlar arasndaki kandala cinsel iliki saplantsdr. Bu eilim birleerek insan ykmak iin ykmaya, nefret etmek iin nefret etmeye gtren "rme belirtishni oluturur. rme belirtilerinin karsna gelime belirtileri dedi-im eyi koyacam; bu belirtiler lm sevgisine kar ya-am sevgisini, narsisizme kar insan sevgisini, kandala cinsel iliki saplantsna kar bamszl kapsyor. Bu iki yneliten biri pek az kiide sonuna dek gelimitir. Ama her insann kendi setii yolda, yaam ya da lm, iyi-lik ya da ktlk yolunda ileriedii yadsnamaz.

2

DEGK DDET BiiMLER

Bu kitabn ana blmnde yk.chJ.n hastalkl biim-leri ele alnacaktr. Ama ben bu blmde iddetin baka deiik trleri zerinde durmak istiyorum; bunlan ayrntl bir biimde ele almay dndmden deil, iddetin tehlikesiz belirtilerinin hastalkl ve tehlikeli ykclk bi-imlerini anlamakta yardmc olacana inandmdan. iddetin eitli trleri arasndaki ayrm, deiik, bilinsiz drtler arasndaki ayrmdan doar; nk bir davrann kendisini, kkenini, izleyecei yolu ve yklendii ener-jiyi ancak o davrann bilinalt dinamiklerini aklayarak anlayabiliriz.

iddetin en normal ve hastalksz biimi oyunda, ortaya

Saldrganln eitli trleri iin ruhzmleme almalarndaki zengin malzemeye, The Psychoanalytic Study of the Child (New York: International University Press) ciltlerindeki eitli yazlara, zellikle insan ve hayvan saldrganl konusundaki J.P. Scott'un Aggression' ma (Chicago: University of Chicago Press, 1958) baknz. Ayrca Ar-nold H. Buss'in The Psychology of Aggression'ma (New York: John Wiley and Son, 1961) ve Leonard Berkowitz'in Aggression'na (New York: McGraw-Hill Co., 1962) baknz.

DEK DDET BiiMLER 21

kan iddet'tir. Bu tr iddet ykclk ya da nefretten domayan, ykm amac gtmeyen hner gsterilerinde orta-ya kar. Bu oyunlu iddetin eitli trleri ilkel kabHelerin sava oyunlarndan Zen Budistleri'nin kl oyunlarna dek pek ok rnekte grlebilir. Bu oyunlarn hibirinde ama ldrmek deildir; oyun lmle sonulanrsa bu, rakibin .. yanl yerde durmu olmasndan" doar. Elbette iddet oyunlarnda yok etme isteinin bulunmadn sylemek ancak bu oyunlarn ideal biimleri iin geerlidir. Aslnda insan, oyunda yrtlen bu ak mantn ardnda gizlen-mi bilinsiz saldrganl ve ykcl grebilir. Durum byle olsa da bu tr iddette asl ama, yok etmek deil, beceri gstermektir.

Uygulamada oyunlu iddetten daha nemli olan iddet tr tepkisel iddet'tir. Tepkisel iddetten -bir insann kendisinin ya da bakasnn- yaamn, zgrln, onu-runu ve maln korumak iin kulland iddeti anlyoruz. Bu iddet korkudan doar; bu yzden de belki en ok rast-lanan iddet biimidir. Bu, gereklikten ya da evhamdan doan bir korku, bilinli ya da bilinsiz bir korku olabilir. Bu tr iddet lmn deil yaamn hizmetindedir; amac da ykm deil korumadr. Bu tr iddet btnyle akld tutkulardan deil, bir lde akla uygun hesaplardan do-ar; bundan dolay amala ara arasnda belli bir dengeyi gsterir. Daha yksek bir ruhsal dzeyde ldrmenin -savunma amacyla bile olsa- ahlaksal adan hibir bi-imde doru olmad ne srlmtr. Ama bu inanc paylaanlarn ou yaam savunmak iin kullanlan iddetin, salt ykmay amalayan iddetten ayr nitelikte oldu-unu da kabul ederler.

Tehdit edilme duygusu ve bunun yolat tepkisel iddet ou zaman gereklikten deil insan zihninin bulan-drlmasndan doar; siyasal ve dinsel nderler dman ta-rafndan tehdit edildiklerine inandrarak yandalarnda tepkisel dmanlktan doan znel bir karkoyma duygu-su yaratrlar_ Bundan dolay Roma Katalik Kilisesi gibi ka-pitalist ve komnist hkmetlerce de desteklenen hakl ve


haksz savalar ayrm ok kukulu bir ayrmdr; nk her iki taraf da kendini bir saldrya kar savunma yapyormu gibi gstermekte ou zaman baarl olmutur2 Saldrgan savalarn savunma klfna brnmedii hemen hi grlmemitir. Hakl olarak hangi tarafn savW1!lla nedeniyle savaa girdii sorusuna ou zaman sava ka-zananlar, bazan da ok uzun bir sre sonra nesnel tarih-iler karar verir. Herhangi bir savan savunma amacyla yapld izlenimini vermeye almak iki .eyi ortaya karr. Bunlarn birincisi, en uygar lkelerde bile insanlarn ounluunun yaamlarn, zgrlklerini koruma amac dnda lmeye ve ldrmeye zorlananadklardr; ikinci-si de milyonlarca insan saldr tehlikesiyle kar karya bulunduklarna, bu yzden de kendilerini savunmalar ge-rektiine inandrmann zor o1maddr. Bu tr kandrlna insanlarn kendi balarna, bamsz olarak dnp duya-mamalanndan, halkn ounluunun duygusal bakmdan s:yasal nderlerine baml olmalarndan doar. Bu tr bir bamllk olduu srece g kullanarak ve kandrma yo-luyla sunulan her ey gerek olarak kabul edilec

DEGK DDET BiiMLER 23

doan gerginlik'te ortaya kan iddettirG. Herhangi bir is-tekleri ya da gereksinmeleri engellendii zaman hayvaniar-da, ocuklarda ve erginlerde saldrgan davranlar grrz. Bu trden saldrgan davranlar engellenen amaca iddet kullanarak ulama yolunda ou zaman boa kan giri-imlerdir. Bunun yok etmek amacyla deil, yaamak ama-cyla giriilen bir saldrganlk olduu aktr. Gereksinme-lerin, isteklerin engellenmesi birok toplumda bugne dek sregeldiine gre iddetin ve saldrganln srekli yara-tlmasnda, sergilenmesinde alacak birey yoktur.

Engellemeden doan saldrganla bal olan baka bir tr de gpta ve kskanlk'tan doan dmanlktr. Hem gpta hem de kskanlk bir tr gerginlik yaratr. Bunun nedeni A'nn istedii bir nesneye B'nin sahibolmas ya da A'nn sevgisini zledii bir kiinin B'yi sevmesidir. Kendi-sinin istedii ama sahibolamad eylere sahibolan B'ye kar A'da nefret ve dmanlk doar. Gpta ve kskanlk yalnzca A'nn istediklerine sahibolmamasndan deil, ay-n zamanda baka birinin o eylere sahibolmasndan doan gerginliklerdir. Hibir suu olmamasna karn sevilmeyen Kabil'in kayrlan z kardeini ldrmesi, Yusuf'la kar-delerinin ykleri kskanlk ve gptaya klasik rnekler-dir. Ruhzmlemesiyle ilgili yaz ve belgeler bu olgular zerinde ok zengin klinik bilgilerle doludur.

Tepkisel iddete benzer ama hastala ondan bir adm daha yakn baka bir iddet tr de alc iddet'tir. Tep-kisel iddette ama, tehdidin getirdii zarar baka bir y-ne evirmektir; bu nedenle bu tr iddet, yaam srdr-mek gibi, biyolojik bir iieve hizmet eder. Oysa alc iddette zarar zaten verilmi olduundan iddetin savunma ilevi ortada yoktur artk. Gerekten yaplm bireyi b-yl bir biimde bozmak gibi akld bir ilevi vardr. alc iddeti ilkel ve uygar topluluklarda olduu gibi bi-

3 Bkz. Frustration and Aggression'daki zengin malzemeler; J. Dol-lard, L.W. Doob, N. E. Miller, O. H. Mowrer ve R.R. Sears (New Haven: Yale University Press, 1939).

24 SEVGiNN VE DDETN KAYNAI

reylerde de grebiliriz. Bu tr iddetin akld olma zel-liini zmlerken biraz daha ileri gidebiliriz. alma drts bir topluluun ya da bireyin gll ve yaratclyla ters orantldr. Gszlerin, sakatlarn, zar.:r g-rerek yklmlarsa, kendilerine sayglarn onarmak iin bavurabilecekleri bir tek yol vardr: Lex talionis'e, gze gz die di kuralna gre almak. te yandan yaratc biimde yaayan bir insan hi de byle bir gereksinme duy-maz. Aalanm, incinmi olsa bile retici yaama sreci ona gemite grd zararlar unutturur. retme yetene-i, alma isteine ar basar. Bu zmlemenin dor.uluu birey ve toplum apndaki deneysel verilerle koluyca kantlanabilir. Ruhzmleme belgeleri alma duygusu-na kar olgun ve retici bir insann bamsz ve dolu ya-ayamayan, tm varln alma isteine balayan nev-rozlu kiiden daha az eilimi olduunu gsterir. Ar ruh hastalklarnda alma duygusu yaamn en yce amac olur; nk alma duygusu olmaynca yalnzca in3ann kendine saygs deil, benlik ve zdelik duygusu da yklmaya yz tutar. Benzer biimde (ekonomik, kltrel ya da duygusal adan) en geri topluluklarda alma duygu-sunun (rnein gemiteki ulusal bir yenilginin cn al-ma isteinin) ok gl olduunu grebiliriz. Bu yzden sanayilemi uluslarn en ok ezilen alt-orta snflar, rksal ve ulusal duygularn odakland snflar olduklan gi-bi, alma duygularnn da topland snflardr. al-ma duygulannn younluuyla ekonomik ve kltrel yok-sunluk arasndaki iliki yanstc bir anket4 araclyla kolaylkla saptanabilir. lkel toplumlardaki alma duygu-lan belki daha da karmaktr. lkel toplumlarda youn, giderek kururolam alma duygular ve davran biim-leri vardr: Btn topluluk, yelerinden birinin grd zararn cn alma zorunluluunu duyar. Burada iki et-

4 Bireyin grlerini deil de bilinalt glerini istatistik olarak vermek amacyla yantlarn bilinsiz ve tasarlanmam anlamlara gre yorumland, doldurmal bir anket tr.

DEK DDET BMLER 25

kenin belirleyici rol oynad dnlebilir. Bunlardan bi-rincisi yukarda sz edilen u etkenle az ok ayndr: lkel topluluu saran ve zararn onarlnas iin almay zorunlu bir ara durumuna sokan ruhsal yoksunluk hava-s. kinci etken olan narsisizm olgusu 4. Blm'de enine bo-yuna tartlmtr. Burada unu belirtmekle yetinelim: inde bulunduu youn narsisizm yznden ilkel toplulu-un kendi imgesine yaplan hakaret ylesine ykcdr ki bu, doal olarak ok byk bir dmanlk duygusu ya-ratr.

alc iddete yakndan bal olan baka bir tr de ou zaman ocuun yaamnda grlen ve inancn yklmas'ndan doan ykclktr. Burada inancn yklmas, yla aniatlmak istenen nedir?

ocuk yaamna iyilik, sevgi ve adalete inanarak balar. Bebek, annesinin memelerinde gven bulur; onun d zaman stn rteceine, hasta.landnda kendisini rabatlatmaya hazr olacana inanr. Bu inan babaya, an-neye, bykanneye Ya da bykbabaya, baka bir yakma kar duyulan inan olabilir; Tanr'ya inanma biiminde de kendini gsterebilir. nsanlarn ounda bu inan k k yata yklr. ocuk babasnn nemli bir konuda ya-lan sylediini duyar; babasnn annesinden korktuunu, onu memnun etmek iin kendisine (ocua) yz evirmeye hazr olduunu grr. Annesiyle babasnn cinsel ilikilerine tank olur; babasn vahi bir hayvan gibi alglar; mut-suz olduu ya da korktuu zamanlarda kendisiyle szde bu denli ilgili olan anne-babasnn, durumunun farknda bile olmadklarn, bunu sylese bile aldrmadklarn g-rr. ocuun anne-babasnn sevgisine, doru szllne ve adaletine duyduu ilk, zgn inan pek ok kez yklr. Bazen dinsel eitimle yetitirilen ocuklarda bu inancn yitirilmesi dorudan doruya Tanr'ya olan inancn yitiril-mesine dnebilir. ocuk sevdii kk bir kuun, bir ar-kadann, kardeinin lm karsnda iyiliine ve ada-letine gvendii Tanr'ya inancn yitirir. Ama burada yklan inancn, insana ya da Tanr'ya duyulan inan olmas

26 SEVGiNN VE DDETN KA YNAI

pek nemli deildir. Yklan her zaman yaama, yaamn gvenilir olmasna, onun verdii gvenceye duyulan inan-tr. Her oc.uun bir dizi d krklna urad elbette dorudur; ama nemli olan bu d krklnn kesinlii ve younluudur. Bu ilk ve nemli inan yklnas deneyi o-u zaman ok kk yalarda geirilir: Drt, be, alt yalannda ya da yaamn hemen hemen anmsanamayacak ok daha nc.eki bir evresinde. Son inan yklnas da ba-zen daha ileri yalarda grlr. Gvenilen bir dost, bir sev-gili, bir retmen, dinsel ya da siyasal bir nder insana yz evirir. Kiinin inancnn yklmasna tek bir olaydan ok, kk kk birok deneyimin birikmesi yol aar. Bu tr deneyimlere gsterilen tepkiler deiiktir. Baz kimseler bu duruma kendilerini d krklna uratan kiiye kar bamllklarndan kurtulup kendilerini daha bamsz klarak, inandklar ve gvendikleri yeni dostlar, retmenler ya da sevgililer bularak tepkide bulunabilirler. lk d-nemlerdeki d krklklarnda gsterilmesi gereken tepki budur. Baka pek ok insa:p.da sonu, kiinin kukular iin-de kalmas, inancn geri getirecek bir mucize beklemesi, insanlar deneyip durmas, denedikleri kendisini d krk" lna urattnda bakalarn denemesi ya da kendisini daha gl bir yetkenin (Kilise'nin, siyasal bir partinin, bir nderinl koliarna atarak inancn yeniden kazanmaya almasdr. Byle bir insan yaama olan inancn yitiril-mesinden doan umutsuzluunu dnyasal amalar -para, gllk, n- peinde koarak yenneye alr.

iddet asndan nemli olan tepki aslnda ok daha baka bir tepkidir. Byk lde aldatlm ve d krklna uram bir kii yaamdan nefret de edebilir. nanacak hi kimse, hibir ey yoksa kiinin iyilie ve adalete olan inanc aptalca bir yanlsamadan baka birey deilse, yaam Tanr deil de eytan ynetiyorsa o zaman yaam gerekten nefret edilecek bir eydir; insan artk dkrklnn getirdii acya katlanamaz. Yaamn ktlk dolu, insanlarn kt, kendisinin de kt olduunu kantlamak ister. Yaama inanan, yaam seven ama dkrklna

DEGK DDET BMLER 27

uram olan kii bylece sinik, ykc birisi olup kar. Ykclk umutsuzluktan domutur; yaamda karlalan umut krkl yaamdan nefrete yol amtr.

Klinik deneyierirnde derinlere ilemi bu inan yitiril-mesine ok sk rastlammdr; bunlar ou zaman bir in-sann yaamnda en nemli leitmotiv'i olutururlar. Ayn durum toplumsal yaamda, kiinin gvendii nderlerin kt olduu ya da yetersiz kald zamanlarda da geerli-dir. Kii kendisini daha bamsz klacak bir tepki gstere-miyorsa, ou zaman siniklie, ya da ykcla srklen-mekten kurtulamaz.

Btn bu iddet biimleri gereki, byl bir biim-de, hi deilse umut krklnn getirdii ykmn bir so-nucu olarak yaama hizmet ederler;, oysa imdi tartaca.mz iddet biimi, dnleyici iddet, 3. Blm'de ele alnan lm sevgisinden daha hafif olsa da ondan daha has-talkl bir iddet trdr.

dnleyici iddetten ben gsz bir kiide retici et-kinliin yerine geen iddet trn anlyorum. Buradaki

28 SEVGiNN VE DDET N KA YNAI

lk durumlannn yalnzca bir trdr.) nsan zayflk, kayg, yetersizlik vb. gibi nedenlerle eyleme geemiyorsa gszdr, ac eker; gszln yaratt bu ac insan-ca dengenin bozulmasndan, insann eyleme geme yetisini onarmaya almasndan, btnyle gsz olmay kabul edememesinden doar. Ama insan bunu yapabilir mi; ya-parsa nasl yapar? Tutulacak yollardan biri gl bir kiiye ya da toplulua boyunemek ya da onunla zdelemektir. Baka birisinin yaamna simgesel bir biimde katlarak ki-i kendisinin etkin olduu yanlsamasna kaplr; oysa ger-ekte yalnzca etkin olanlara boyunemekte, onlarn bir paras olarak davranmakta, onlarn szlerinden dar kamamaktadr. Bu balamda bizi en ok ilgilendiren ikin-ci yol, baka deyile insann yoketma gcdr.

Yaam yaratmak, yaamn iine zar gibi rastgele frlatlp atlan insann salt bir yaratk olma durumunu amas demektir. Oysa yaam yoketmek yaam amak, edil-genliin dayanlmaz acsndan kurtulmak demektir. Yaam yaratabilmek gsz insanda bulunmayan birtakm nite-likler gerektirir. Yaam yok etmek iinse yalnzca bir tek nitelik -iddete bavurmak- yeter. Gsz insan taban-cas, ba ya da kuvvetli bir bilei olduu srece bakalarnn ya da kendisinin iindeki yaam yokederek aabilir onu. Bylece kendisini yadsyan yaamdan alm olur. dnleyici iddet gszlkten doan, gszl dnle-yen bir iddet trdr. Yaratamayan insan yok etmek is-ter; yaratrken, yok ederken salt bir yaratk olma rolnn tesine geer. Camus Caligula'ya unlar syleterek bu fik-ri zl olarak dile getirmitir: "Yayorum, ldryorum, yok etmenin insan kendinden geiren gcn yayorum; bununla karlatrldnda yaratmann gc ocuk oyun-candan baka birey deil. Bu, sakatlann, yaamn ken-dilerinden insanca glerini olumlu bir biimde ortaya dkme yetisini esirgedii kiilerin kulland iddettir. By-le insanlarn yoketme gereksinmesi duymalan salt insan olmalarndandr; nk insan olmak, nesne olma duru-munu amak demektir.


dnleyici iddete ok yakn olan baka bir tr de is-ter hayvan ister insan olsun, bir canl zerinde tam ve ke-sin denetim salama drtsdr. Bu drt sadizmin zn oluturur. zgrlkten Ka'ta6 belirttiim gibi sadizmin z bakalarna ac vermek deildir. Sadizmin gzlenebilen tm deiik trleri tek bir temel drtye dayanr: Baka bi-risinin zerinde ta~ bir egemenlik kurmak, onu istekleri-mizin aresiz nesnesi durumuna sokmak, onun tanrs ol-mak, onunla istediimiz gibi oynayabilmek. O insan aalamak, tutsak etmek asl amaca giden yollardr; asl ama-sa o insana ac ektirmektir; nk kendini savunma g-cn yitirmi bir insan zerinde ona zorla ac ektirrnek-ten daha byk bir egemenlik kurma yolu yoktur. Sadist drtnn znde, baka bir kii (ya da teki canl varlklar) zerinde kesin egemenlik kurmann getirdii zevk ya-tar. Ayn dnceyi, sadizmin amac insan bir nesneye, canl bireyi cansz bireye dntrmektir, diyerek de di-le getirebiliriz; nk tam ve kesin denetim altnda canllar yaamn tek temel niteliini - zgrl yitirirler.

dnleyici iddetin yzeysel birey olmadn, kt etkilerin, kt alkanlklarn vb. nin sonunda domadn bireylerde olsun, kitlelerde olsun ykc, sadist iddetin younluuna ve sklna iyic.e tank olmusak aniayabili-riz ancak. nsann iinde bu iddet, yaama istei lsn-de youn ve gldr. iddetin bu denli gl olmas, ya-amn kendi sakatlna dayanarnayp bakaldrmasndandr; insann ykc ve sadist bir yeti gelitirmesinin nedeni insan olmas, bir nesneye dnm olmas, yaam yarata-mad iin yoketmeye kalkmasdr. Binlerce gsz in-sann gladyatrlerin hayvanlar tarafndan yutuluunu, birbirlerini ldrn byk bir zevkle seyrettikleri Ro-ma'daki Koloseum sadi~me dikilmi en byk anttr.

Btn bu dncelerden, baka bir sonu daha karabiliriz. dnleyici iddet yaanmam, sakat bir yaamn sonunda zorunlu olarak doan bir iddet trdr. Bu id-

6 New York: Holt, Rinehart and Winston, 1941.

30 SEVGiNN VE iDDETiN KA YNAGI

det cezalandrlma korkusuyla bastrlabilir, her trl se-yir ve elenceyle baka ynlere saptrlabilir. Gene de bir yeti olarak var gcyle saklanr bu iddet; bastrc gler zayflar zayflamaz hemen ortaya dklr. dnleyici ykcln tek aresi insann iindeki yaratcl, insanca glerini retici bir biimde kullanma yetisini gelitirmektir. Ykclktan ve sadistlikten insan, ancak bu sakatlk getii zaman kurtulabilir; eski ve imdiki tarihi bu denli utan verici duruma sokan drtler de ancak insan yaama balayan koullarla ortadan kaldrlabilir. dnleyici iddet, tepkisel iddet gibi yaamn hizmetinde deildir; ya-amn yerini alan hastalkl bireydir; onun sakatlnn, boluunun kantdr. Ama salt yaam yadsmasndan t-r bu iddet, gene de insann sakatlktan kurtulmaya, can-l kalmaya gereksinme duyduunu gsterir.

Aklanmas gereken bir iddet tr daha vardr: Artk eskimi olan 'kana susamlktr bu. Bu, sakat insann gsterdii trden bir iddet deildir; btnyle doaya bal olarak yaayan insann kan tutkusudur. lkel insan ge-limekten, tmyle insan olmaktan korktuundan ondaki bu ldrme tutkusu yaam amann bir yoludur (bunu da ha sonra ele alacam). Bireysellik ncesi varolu durumu-na dnerek, hayvanlap, akln getirdii sorumluluktan kurtularak yaama bir yant bulmaya alan insanda kan; yaamn z olup kar; kan aktarak kii kendisini canl, gl, esiz ve bakalarndan stn duyar. ldrmek, en ilkel dzeyde en byk sarholuk, en byk kendini dorulama yolu olur. Bunun tersini dnrsek, ldrmenin tek mantksal kart ldrlmektir. lkel anlamda yaamn dengesi yle kurulur: ldrebildiince ldrmek; ye-terince kana doyduktan sonra da ldrlmeye hazr olmak. Bu anlamda ldrmek, aslnda lm sevgisi deildir. En dk ilkellik dzeyinde yaam dorulamak, onu amaktr. Bu tr kana susaml zaman zaman bireylerin hayal-lerinde, dlerinde, ar ruh hastalklarnda ya da cinayet-lerde de grebiliriz. Ayn eyi sava -uluslararas ya da i sava- srasnda, normal toplumsal yasaklar kalkt za-

DEK DDET BMLER 31

man bir aznlk grubunda da gzleyebiliriz. lkel toplum-larda bu durum yaam yneten kuraln lme (ya da l-drme) biiminde kutuplamasyla ortaya kar. Aztekler' in insan kurban etme olgusunda, Montenegro7 ya da Kor-sika gibi yerlerde gdlen kan davalarnda, Tevrat'ta Tan-n'ya kann adak olarak sunulmasnda da grlebilir bu. ldrme cokusunun en gzel tanmland yerlerden biri G. Flaubert'in Barahip Aziz Julian'n Destan8 adl ksa yksdr. Flaubert burada doumunda byk bir fatih ve aziz olaca nceden haber verilen bir adam anlatr; bu kii ldrme heyecann kefedecei gne dek normal bir ocuk olarak byr. Kilisedeki ayinler srasnda, birka kez duvardaki oyuktan kp kouturan kk bir fare grr, bu onu kzdrr; fareyi ortadan kaldrmaya karar ve-rir. Sonra, kapy kapatt, kk ekmek krntlar serpe serpe merdivenlerden mihraba kadar kt, elinde sopayla oyuun nnde durdu. Uzun bir sre bekledikten sonra nce kk pembe bir burun grnd, sonra da tmyle fare ortaya kt. Fareye yle bir vurduktan sonra artk hareket etmeyen kk gvdenin nnde akn kalakald. Yere bir para kan bulamt. Kan koluyla abucak silip fareyi dar frlatt ve kimseye birey sylemedi. Daha sonra ayn kii bir kuu boarken kuun de belenmeleri yregini ilkel, gmbr gmbr bir cokuyla daldurarak onu heyecanlandrr. Kan dkmenin cokusunu tattktan sonra hayvanlan ldrmek onun balca tutkusu olup kar. Hibir hayvan elinden kurtulacak lde gl ya da e-vik deildir artk. Onun iin kan aktmak yaam amann tek yolu olarak en byk kendini dorulama biimidir. Yllarca tek tutkusu, tek heyecan hayvanlan ldrnek olmutur. Geceleri eve Vahi hayvan kokular iinde, st

7 Bkz. Djilas, Montenegro'da yaam anlatrken ldrmeyi bir in-sann tadabilecei en byk kvan, en byk sarholuk olarak ta-nmlar.

8 New York: New American Library, 1964.

32 SEV O NN VE DDETN KA YNAGI

ba kana, amura bulanm" olarak dner. Onlardan bi-ri olmutur artk." Bir hayvana dnme amacna nerdey-se ulamtr; ama insan olduundan bunu gerekletiremez. Bir ses ona, sonunda annesiyle babasn da ldrece-ini syler. Korkuya kaplarak atosundan kaar; hayvan-lan ldrmekten de vazgeer; artk her yere korku salan, nl bir askeri nder olmutur. Kazand en byk utku-lardan birinin sonunda armaan olarak kendisine olaanst gzellikte, sevgi dolu bir kadn verilir. Savalktan vazgeer, kadnla birlikte mutlu bir yaam kurar - oysa sknt ve knt iindedir. Bir gn gene aviannaya balar; ama garip bir g btn atlann boa karmaktadr. Sonra eskiden avlad hayvanlarn tm ortaya karak on


Akan kendi kan bile olsa insan bylece topra dllemek-te, onunla birlemektedir.

yle anlalyor ki gerilemenin bu dzeyinde kan me-ninin, toprak da anann karldr. Meni-yumurta, erkek-kadn kutuplamasn gsterir; bu kutuplama, erkein b-tnyle topraktan varolmasyla balar, kadnn da onun arzularnn, sevgisinin nesnesi olmasyla tamamlanr9 Ka, nn aktlmas lmle, meninin aktlmasysa doumla SQ, nulamr. Ne var ki bunlarn ikisinin de amac -hayvanca varolma dzeyinin pek stne kmasa da- yaamn dorulanmasdr. ldren kii, doumunu tamamlam, topraa olan balarn koparm, kendine hayranln yenmise, seven birisi olabilir. Ama bunu yaparnazsa kendine hay-ranl ve ilkel saptants onu yaamn iinde tutsak eder; bu noktada yaam lme ylesine yakn olur ki kana susa-m insanla lmsever insan arasndaki ayrm yakalamak iyice gleir.

9 ncil'de Tanr'nn Havva'y Adem'e yardmc olarak yarttt sylenirken bu yeni ilev belirtilmek istenmektedir.

3

LM SEVGS YAAM SEVGS

Bir nceki blmde az ok lml saylabilecek, dolayl ya da dolaysz yaamn hizmetinde bulunan (ya da yle grlen) iddet ve saldrganlk biimlerinden sz ettik. Bu ve bundan sonraki blmlerde yaama kar olan, tehlikeli akl hastalklannn zn oluturan, gerek ktln z denebilecek eilimleri ele alacaz. deiik eilimi in-celeyeceiz: lm sevgisi (yaam sevgisiJ, narsisizm ve an-neyle ortak-yaama saplants.

Bu eilimin, ok az etkili olduklanndan hastalkl saylmayacak tehlikesiz biimleri bulunduunu gsterece-im. Bununla birlikte, burada ileride en ar biimleriyle rme belirtisi,.ni oluturacak bu eilimin tehlikeli trleri zerinde duracam; bu belirti ktln temelini oluturduu gibi en azgn ykcln, insanlkdln te-melini ve en ar hastal oluturur .

. lm sevgisi sorununun z konusunda 1936'da spanyol dnr Duamuno'nun yapt ksa konumadan daha gzel bir aklamayla karlamadm. Bu konuma Una-nuno'nun spanyol Sava'nn balangcnda rektr bu-lunduu Salamanka niversitesi'nde General Millan As-tray'n verdii bir sylev zerine yaplmt. General'in en ok benimsedii ilke Viva la muerte!ydi (Yaasn lm!J; hayranlarndan biri salonun arka taraflarndan byle ba-rmt. General sylevini bitirdiinde Unamuno ayaa kalkarak unlar syledi:

LM SEVGS YAAM SEVGS 35

Az nce lm dolu, akld bir bar duydum: 'Ya-asn lm!' Yaamn, bakalarnda anlayszlk dolu f-keler yaratan elikileri zmeye adam olan ben yetkili. bir uzman olarak unu sylemeliyim ki bu yakksz eliki bende nefret uyandryor. General Astray sakat bir in, sandr. Bunu kmser bir tonla sylemi olmayaym. Ken-disi bir sava yaralsdr. Gervantes de yleydi. Ne yazk ki spanya imdi sakatZarla dolu. Tanr yardmmza komazsa saylar daha da artacak. General Millan Astray'n toplumun ruhuna egemen olduunu dnmek bana ac veriyor. Cervantes'in ruh yceliinden yoksun olan sakat bir insann evresinde lm yaratarak u,ursuz bir rahatlk peinde komas kanlmazdr. fBunun zerine Millan Astray kendini daha fazla tutamad. Abajo la inteligen-cia!, (Kahrolsun aydn kafalar! J diye bard. Bu sz ze-rine Falanjistler'den destekleyici bir ban daha ykseldi.: Yaasn lm! Ama Unamuno szlerine devam ettil. Buras aydn kafalarn tapnadr. Ben de onun barahibiyim. Bu tapnan kutsal niteliini lekeleyen sizlersiniz. Kazanacaksnz, nk elinizde yeterli kaba kuvvet var. Ama hibir zaman insanlarda inan yaratamayacaksnz. nk inan yaratabilmek iin onlar iJkna etmeniz gerekir. ikna etmek iin de sizde bulunmayan bir ey gereklidir: Akll ve hakl bir savam verebilmek. Size spanya'y d-nn demeyi gereksiz buluyorum. Syleyeceklerim bu ka-dar.,.

Unamuno, Yaasn lm! bannn lmsever ni-teliinden sz ederken ktlk sorununun zne de deinmitir. nsanlar arasnda ruhsal ve ahlaksal adan lm

1 H. Thomas'n The Spanish Civil War adl kitabndan alnmtr (New York, Harper and Row, 1961), s. 354-55. Thomas, Unamuno'nun bu konumasn L. Portiiio'nun nce Horizon'da baslan sonra Conolly' de The Golden Horizon'da yeniden baslan evirisinden (s. 397-409) almtr. Unamuno, bu konumasndan birka ay sonra, lmne dek evinde gz hapsinde tutuldu.

36 SEVGNN VE DDETN KA YNAGI

sevenlerle yaam sevenler (necrophilous'la hiophilousJ arasndaki ayrmdan daha byk bir ayrm dnlemez. Bu bir insann btnyle lmsever ya da btnyle ya-amsever olduu anlamna gelmez. Kendilerini btnyle lme adam kiiler vardr; bu kiiler ldrmlardr. te yanda kendileriiii btnyle yaama adam kiiler var-dr; bunlar da bir insann ulaabilecei en yce amac ger-ekletirmi kiiler olarak bizi etkiler1er. Birok insandi:\ deiik karmlarda. hem yaamsever hem de lmsever eilimler birarada bulunur. Burada nemli olan -iki eilimden birinin kesin varl ya da yokluu deil- canllarla ilgili olgularda her zaman grld gibi, hangisinin ar basarak insan davrann belirlediidir.

Szck anlamyla necrophilia" lleri sevmek, bio-philia da yaam sevmek demektir. Necrophilia terimi genellikle bir cinsel sapkl, cinsel birleme amacyla l bir vcuda (bir kadnn l vcuduna) sahibolma'2 arzu-sunu ya da hastalkl bir biimde l vcudun yannda bu-lunma isteini belirtmek iin kullanlr. Ama ou zaman cinsel sapklk, birok insanda cinsellik ie karmadan da zaten varolan eilimin daha ak ve belirgin bir biimde ortaya kmasdr. Unamuno General'in sylevini


holanrlar. Yalnzca lmden sz ederken canlanrlar. Ka-tksz bir lmsever tipine en ak rnek Hitler'dir. Yok et-mek Hitler'i bylyordu; lmn kokusu ona ho geliyor-du. Baanl olduu yllarda yalnzca dmanlarn yok et-mek istedii sanlabilir; oysa sonunda Gtterdammerung' da geirdii gnler, onun en byk doyumu tm, kesin bir ykm'dan, Alman halkn, evresindekileri ve kendini yok etmekten aldn gstermitir. Dorulanm olmasa da Bi-rinci Dnya Sava'ndan kalan u rapor bu bakmdan ok anlamldr: Bir asker Hitler'in rm bir cesedin banda dikilip kendinden gemi, ylece bakakaldn, oradan ay-nlmak istemediini sylemitir.

lmseverler gemite yaarlar; hibir zaman gelecek-te yaamazlar. dnyalar da doal olarak duygusaldr; baka deyile dn sahibolduklar -ya da sahibolduklarn sandklan- duygularnn ansn zenle korurlar. Souk, herkesten uzak, yasaya ve dzene tutkun insanlardr. Benimsedikleri deerler bizim normal yaammz oluturan deerlerin tam tersidir: Onlar heyecanandran ve do-yuran ey yaam deil, lmdr.

lmseverlerin belirgin zellii iddete kar olan tu-tumlardr. Simone Weil'in tanmyla sylersek iddet, in-san cesede dntrme yetisidir. Nasl cinsellik yaam ya-ratyorsa, iddet de yaam yok edebilir. Son zmlemede tm iddet trlerinin ldrme gcnden doduu grlr. Bir insan ldrmeden de zgrln elinden alrm; yal-nzca onu aalamay ya da sahibolduu eyleri elinden al-may isteyebilirim - ama ne yaparsam yapaym, btn bu eylemlerin ardnda yatan ldrme yetim, ldrme isteimdir. lmsever kii ister istemez iddeti de sever. Ona g-re insann en byk baars yaam vermek deil, yaam yok etmektir; iddete bavurmak koullarn ona zorla ka-bul ettirdii geici bir eylem deildir - bir yaama bii-midir.

lmsever kiinin iddete neden bu denli tutkun oldu-u bylece aklanabilir. Yaamsever kiiye gre insann iindeki en nemli kutuplama, erkek-dii kutuplamasdr;

38 SEV O NN VE DDETN KA YNAI

oysa lmsever iin ok daha deiik, bambaka bir kutup-lama szkonusudur: ldrme gcne sahibolanlarla bu gten yoksun olanlarn yaratt kutuplama. Ona gre yalnzca iki Cins,. vardr: Gllerle gszler, ldren-lerle ldrlenler. lmsever kii ldrene tutkundur; l-drlenlerden nefret eder. ldreniere tutkunluk gerekte hi rastlanmayan bir durum olarak dnlmemelidir; l-drenler lmsever kiinin cinsel isteklerinin ve dlerinin nesneleridir. Bundan daha ar olan lmseverlik trleriysa ancak yukanda sz edilen sapklk ve lmseverlerin dlerinde sk sk ortaya kan bir arzu "necrophagiadr (ceset yeme arzusudurl. Baz lmsever kiilerin gndelik yaamda fiziksel olarak ekici bulmadklar ama korktuk-lan, glerine ve ykclklanna hayranlk duyduklan yal kadn ya da erkeklerle dlerinda cinsel ilikide bulun-duklann bilirim.

lmsever nderlerin etkili olmalar, snrsz ldrme yetilerinden ve isteklerinden gelir. Onlarn lmsever kiiler tarafndan tutulmalar bundandr. lmseverlerin dnda kalanlara gelince onlar, bu kiilerden korkar, korku-larnn bilincine varmaktansa onlara hayranlk duymay yelerler. Baka pek ok insansa bu nderlerin lmsever niteliklerini sezmez; tersine onlan yapc, kurtarc, iyi y-rekli, babacan kiiler olarak grr. Bu lmsever nderler yapc ve koruyucu kiiler olarak grlmeselerdi hayranla-n hibir zaman onlann ynetimi ele geirmelerini salayacak saylara varmazd; kendilerinden nefret edenler de, byk bir olaslkla onlar en ksa zamanda batan drrlerdi.

Yaamn belirgin zellii, dzenli ve ilevsel bir gelimedir; oysa lmsever kii gelimeyen, mekanik olan eyleri sever. lmsever kiiyi canl eyleri cansz eylene dcn~rme drts, baka deyile yaama tm canl kiiler can-sz nesnelermi gibi mekanik bir adan yaklama drts yhetir. Tmyle canl sreler, duygular ve dnceler cansz nesnelere dntrlr. nemli olan deneylerden ok anlar, varolmaktan ok sahibolmaktr. lmsever kii

LM SEVGiSi YAAM SEVGisi 39

bir nesneye -iee ya da insana- kar ancak ona salibelduu zaman ilgi duyabilir; bu yzden onun sahibolduu eylere ynelen tehdit, kendisine yneltilmi bir tehdit gi-bidir; o kii, sahibolduklann yitirirse dnyayla olan balantsn da yitirir. lmsever kiilerin, salibelduklarn yitirmektense yaam yitirmek gibi elikili bir tepki gs-terneleri bundandr; yaamn yitiren kiinin, salibelduu eyleri de zaten yitireceini gremezler. Byle bir kii de-netime tutkundur; denetlerken yaam ldrr. Yaama kar derin bir korku duyar; nk yaam yaps gerei dzensiz ve denetimsizdir. Sleyman'n yarglama yk-snde haksz olarak ocuun annesi olduunu iddia eden kadn bu eilime tipik bir rnektir; bu kadn canl ocuk-tan vazgemek yerine ikiye blnm ocuun yansn yeler. lmsever kiilere gre adalet yanlsz bir blme ilemi demektir; bu kiiler, kendilerince adalet saydklar ey uruna lmeye, ldrmeye hazrdrlar. Yasalara ve dze-ne taparlar - yasay, dzeni tehdit eden her ey onlarn gznde benimserlikleri yce deerlere kar giriiimi eytanca bir saldndan baka bir ey deildir.

lmsever kii karanla ve geceye kar byk bir ekilme duyar. Bu kiiler mitolojide ve iide maaralara, okyanuslarn derinliklerine tutkun kr kiiler olarak gs terilirler. (bsen'in Peer Gynt'ndeki devler buna iyi bir rnektir; krdrlera, maaralarda yaarlar, nem verdikle-ri tek ey evde hazrlanm ya da evde yaplm eylere kar duyduklan zsever ballktrJ Yaamdan uzak olan ya da yaama kar yneltilen her ey ekici gelir onlara, Ana rahminin karanlna, gemiteki cansz ya da hay-vansal varolu biimine dnmek isterler. Byle bir nsan korktuu ve nefret ettii gelecee deil temelde gemie ynelmitir. Buna bal olarak lmsever kii hi durma-dan kesinlik peinde koar. Ne var ki yaam hibir zaman kesin, nceden belirlenebilen, denetlenebilen bir ey deil-

3 Simgesel anlamyla krlk, gerek sezgiye sahibolmaktan ok baka bireydir.

40 SEVGiNN VE iDDETiN KA YNAI

dir; denetlenebilir klmak iin yaam lme dntrmek gerekir; gerekten de yaamda kesin olan tek ey lm-dr.

lmseverlik eilimleri ounlukla en ak biimde ki-inin dlerinde ortaya kar. Dlerde cinayetler, kan, ce-setler, kafataslar, dklarla uralr; bazan da makina-lara dnm ya da makina gibi davranan insanlar gr-lr. Birok kii arada srada bu tr dler grr, ama bun-lar lmseverlik belirtisi olmayabilir. Ancak lmsever ki-ilerde bu eit dlere sk sk rastlanr.

Ar lmsever kiiler grnlerinden, hareketlerin-den anlalabilir. Byle kiiler soukturlar; benizleri l gibidir; yzlerinde pis bir koku duyuyormu gibi bir ifade vardr. mu ifade Hitler'in yznde aka grlebilir.) D zenli, sapantl ve bilgitirler. lmsever kiilerin bu yn Eichmann'n kiiliiyle btn dnyann gzleri nne se rilmitir. Eichmann rgtsel dzene ve lme hayrand. Onun benimsedii en yce deerler, verilen buyruklara boyunemek, rgtn dzenli bir biimde ilemesini salamakt. Kmr sevkediyormu gibi sevketti Yahudilert Onlarn insan olduklarn gremiyordu; bu nedenle kur-banlanndan nefret edip etmedii sorusu onun iin sz ko nusu bile deildi.

lmsever kii rnekleri yalnzca engizisyoncular, Hit-ler'ler, Eichmann'lar arasnda grlmez. ldrme olanat ve gc bulamayan ama lm sevgilerini baka yzeysel ya da daha zararsz biimlerde belli eden birok birey var-dr. Buna bir rnek hi durmadan ocuunun hastalklar, baarszlklan, gelecei konusunda karamsar varsaymlarla uraan annedir; bu anne ocuundaki olumlu deiikliklere sevinmez; ocuun neesine kar bir tepki gster-mez, onun iinde gelien yeni bir eyi farketmez. Byle bir

annenin dleriniii hastalk, lm, ceset ve kanla dolu ol-duunu grrz. Bu anne ocuuna gzle grlr bir za-rar vermez; ama onun yaama sevincini, bymeye duy-duu inanc yava yava ldrr; sonunda ocuuna kendi lmseverlik eilimini alar.

. LM SEVGS YAAM SEVGS 41

lmseverlik eilimi ou zaman kart eilimlerle atr; yle ki bu atmadan garip bir denge doar. Bu tr lmsever kiilie en belirgin rnek C. G. Jung'dur. lmnden sonra yaymlanan zyaamyksnde Jung bu-na pek ok kant gstermitir4 Jung'un dleri ounlukla cesetlerle, kanla, ldrmelerle doludur. lmseverlik eiliminin gerek yaamdaki tipik belirtisine rnek olarak unlar anlatmak istiyorum: Jung'un Bollingen'deki evi ya-plrken 150 yl nce, Napoleon svire'yi istila ederken l-drlen bir Fransz askerinin cesedi bulunmutu. Jung ce-sedin bir resmini ekip bunu duvara ast. Cesedi askeri bir trenle gmp mezarn banda el ate etti. Yzey-den bakldnda bu davran biraz garip, ama nemsizmi gibi grnebilir. Ne var ki bu gizli bir eilimi, amal, nemli davranlardan daha ak bir biimde ortaya karan nemsiz, eylemlerden biridir. Yllar nce Freud'un kendisi de Jung'daki bu lm eilimini farketmiti. Freud' la Jung Birleik Amerika'ya gitmek zere gemiye binerier-ken Jung, Hamburg yaknndaki bataklkta bulunan, iyi ko-runmu cesetlerden uzun uzun sz etmiti. Freud bu tr konumalardan holanmyordu; Jung'a cesetlerden ok sz ettiini, nk bilinaltnda kendisine (Freud'aJ kar lm istekleriyle dolu olduunu syledi. O zaman Jung bunu inatla yadsd; ama birka yl sonra Freud'dan kaparken u d grd: Jung (karaderili bir yerliyle birlikte) Sieg-fried'i ldrmek zorunluluunu duyar. Elinde bir tfekle dar kar, Siegfried dan tepesinde belirince onu ld-rr. Sonra suunun ortaya kacandan korkarak byk bir dehete kaplr. Ama iyi birey olur; kuvvetli bir yamur yaar, cinayetin tm izlerini silip gtrr. Jung bu d anlayamazsa kendini ldrmesi gerektiini dnerek uyanr. Biraz dndkten sonra u .:yoruma varr: Siegfried'i ldrmek, kendi iindeki kahraman ldrmek,

4 C. G. Jung, Memories, Dreams, Reflections, yaymiayan Aniela Jaffe, New York: Pantheon Books, 1963. Bkz. Scientific American'n 1963 Eyll saysnda bu kitap zerine yaymladm inceleme.

42 SEVGiNN VE iDDETiN KA YNAGI

bylece kendi alakgnllln kantlamak demektir. En byk ustal dleri yorumlamak olan bir insann Sigmund'la Siegfried arasndaki yaknl grebilmesi ge-rekirdi; ama Jung dnn gerek anlamn grmek iste-medii iin bu yaknl farkedememitir. Eastrmann na-sl bu denli youn olabileceini sorarsak bunun yant d-nde, Jung'un lmsev~rlik eiliminin ortaya ktdr; bu eilim youn bir biimde bastrld iin Jung dnn anlamn kavrayamamtr. Ne var ki bu d Jung'un zellikleriyle tam bir akma iindedir: Jung imdiden, ge-lecekten ok gemie hayrandr; en ok sevdii malzeme talardr; ocukken bir kilisenin stne Tanr'nn gky-znden kocaman bir bok atarak kiliseyi yktm dlemitir. Hitler'e ve onun rk kuramarna yaknlk duymas Jung'un lm seven insanlara kar duyduu yaknln baka bir belirtisidir.

Bununla birlikte Jung olaanst yaratc bir kiiydi; yaratclk lmseverliin tam tersidir. Kendi iindeki bu atmay Jung ykc glerini tedavi etme istei ve yeti-siyle dengeleyerek gemie, lme, ykcla kar duydu-u ilgiyi baarl almalarna konu edinerek zmtr.

lmseverlik eilimini anlatrken burada tanmlanan her trl zelliin lmsever insanda bulunduu izlenimi-ni vermi olabilirim. ldrme istei, iddete tapma, l-m ve pislii ekici bulma, sadizm, dzen,. uruna canl nesneleri cansz nesnelere dntrme istei gibi birbirin-den ok ayr zelliklerin ayn temel eilimin paralar ol-duu dorudur. Ama bireyler szkonusu olduunda bu eilimlerin dalm byk bir eitlilik gsterir. Bir insan-da burada sralanan zelliklerden biri tekine gre daha ar b:tsabilir; dahas bir insann yaamsever yanna oran-la lmsever yannn younluu, son olarak da kiinin ken-di lmsever eilimlerinin ne lde farknda olup onlar ne lde akla uydurduu kiiden kiiye byk lde de-iir. Bununla birlikte lmsever tip kavram, hi de bir soyutlama ya da birbirinden kopuk eitli davran trleri-nin biraraya toplanmas deildir. lmseverlik temel bir

LM SEVGS YAAM SEVGS ~3

eilim oluturur; bu eilim, yaama verilen ama ona bt-nyle kar olan tek yanttr; insann yaama kar gs-terebilecei eilimlerin arasnda en hasta, en tehlikeli ola-n budur. Gerek bir sapklktr bu: Yaarken yaam deil lm, gelime deil ykm sevilir. lmsever kii duygula-nnn bilincine varmay gze alabilirse, "Yaasn lm! demekle, benimsedii yaama ilkesini dile getirdiini an-layacaktr.

lmseverlik eiliminin kart yaamseverlik'tir; bu eilimin z, lm sevgisine karlk yaam sevgisidir. lm sevgisi gibi yaam sevgisi de tek bir zellii gster-mez; btn bir eilimi, btnyle yaama biimini gste-rir. Bu eilim kiinin bedensel srelerinde, duygularnda, dnce ve davranlannda ortaya kar; yaamseverlik eilimi kendisini kiinin tm yapsnda belli eder. Bu eilimin en ilkel biimi btn canl varlklann yaama eiliminde grlr. Freud'un clm igds,. varsaymna kart olarak ben de birok yaambilimci ve dnr gibi ya.amann kendi varln lmrumann tm canl varlklarn znde yatan nitelik olduu varsaymna katlyorum; Spinoza bunu yle dile getirmitir: Kendisi olduu sre-ce, her ey, kendi varln srekli klmaya alr. 5 Spino~ za bu abay, sz konusu sorunun z olarak tanmlamtr6.

Bu yaama eilimini evremizdeki her canl varlkta gryoruz: Ik alp yaamak iin kayalarn arasndan fkran otlarda, lmemek iin sonuna dek dven hayvan-larda, yaamn korumak iin her eyi gze alabilen in-sanlarda.

Yaam koruma, lme kar savana, yaamseverlik eiliminin en ilkel biimidir ve btn canllarda ortaktr. Bu, yaam koruma ve lme kar savama eilimi olarak kald srece yaama drtsnn yalnzca bir ynn

5 Ethic, III, Prop. VI. 6 A.g.y., Prop. VII.


gsterir. Yaama drtsnn teki ynyse, ok daha olumludur. Canl varlklar btnleme, birleme eilimindedir; deiik ve kart birimlerle kaynamak, yapsal bir biimde gelimek isterler. Birleme, btnlemi gelime yalnzca hcrelerin bymesi alannda deil duygular ve dnceler alannda da tm yaam srelerinin belirleyici zelliidir.

Bu eilimin en ilkel biimi, hayvanlar ve insanlar ara-snda cinsel olmayan hcre kaynamasndan cinsel birleneye dek, hcreler ve organizmalar arasndaki kaynama.. da grlr. nsanlar arasndaki cinsel birleme erkek ve dii kutuplar arasndaki ekicilik zerine kurulmutur. nsan cinsinin yaam kayna olan kaynama gereksinmesi-nin zn erkek-dii kutuplamas oluturur. Doann in-sana en youn zevki bu iki kutbun kaynamasnda tattrmasnn nedeni budur. Biyolojik adan bu kaynamann sonucu normal olarak yeni bir canlnn yaratlmasdr. Ya-ama evrimini birleme, doum ve byme olutururtpk lm evrimini gelimenin durmas, zlme ve r-menin oluturmas gibi.

Bununla birlikte cinsel igd biyolojik olarak yaama hizmet etse de, ruhsal adan ille de yaam sevgisini gster-mez. Cinsel igdye balanmayan ya da onunla kartnlmayan youn bir duygu yok gibidir. Kendini beenmilik, zenginlik ve serven tutkusu giderek lm ekici bulmak bile, cinsel igdden ara olarak yararlanabilir. Bunun nedenini aklamak gtr. nsan cinsel igdnn her-hangi bir youn arzuyla, giderek yaama kart olan arzu-larla uyandnlabilecek lde esnek olmasnn, doann bir oyunu olabileceini dnyor ister istemez. Ama nede-ni ne olursa olsun cinsel istekle ykcln birbirine kartndan kuku duyulamaz. (Freud, zellikle lm igd-syle yaam igdsnn kanmasn incelerken bu ka-rmann sadizm ve mazoizm biiminde ortaya ktn belirtmitir.) Sadizm, mazoizm, ceset-yiyicilik, dk-yiyicilik allm cinsel davran ltlerinden saptklar iin deil, tek temel sapkl, baka deyile yaamla l-

LM SEVGiSi YAAM SEVGiSi 45

mn birbirine kartnlmasn aka gsterdikleri iin sa-pklk saylrlar7.

Yaamseverlik en iyi biimde .reticilik eiliminde or-taya kar8 Yaam tmyle seven bir kii yaam srecine, her alandaki gelimeye ilgi duyar. Elindekileri ylece tut-maktansa onlarla birey kurup yaratmay yeler. Her eye ararak bakabilme gc vardr onda; eski eylerin ge-tirdii gvenlik duygusunun yerine yeni eyler aramaktan holanr. Kesinlik yerine yaama servenini seer. Yaama yaklam mekanik deil, ilevseldir. Yalnzca paralar de-il btn, saysal toplamlardan ok yapsal btnl grr. nsanlar cansz nesnelermi gibi iddet kullanarak, paralayarak, rgtsel kurallarla yneterek deil sevgisiy-le, aklyla ve kendi kiiliiyle etkilemek, biimlendirmek ister. Salt heyecan duymak yerine yaamdan, yaamn her trl belirti ve grntsnden zevk alr.

Yaamseverlik altZaknn da kendine zg iyilik ve ktlk ilkaleri vardr. Yaama hizmet eden her ey iyidir; lme hizmet eden her ey de ktdr. yilik yaama,9 , ya-am hzlandrmaya, gelimeye, yeniye ak olmaya duyu-lan saygdr. Yaam boan, kstlayan, parampara eden her ey ktlktr. Coku erdem, kederse gnahtr. Bu yzden yaamseverlik ahlak asndan braniler'in bal ca gnah olarak ncil'de u gsterilir: "nk siz, her tr-l bolluk iindeyken Tann'nza cokuyla ve gnl honutluuyla hizmet etmediniz, (Beinci Kitap 28. 47). Yaamsever kiinin vicdan onu ktlkten ,alkoyup iyilik yap-maya zorlamaz. Bu vicdan Freud'un tanmlad gibi, er-dem uruna kendisine kar sadiste davranan, grev-koyu-

7 Temizin (yaamn) kirliden (lmden) ayrlmasn ileyen pek ok ayinde sapklktan kanmann nemi vurgulanr.

8 Bkz. Erich Fromm'un Kendini Savunan nsan adl kitabnda retici eilimin incelenmesi (New York: Holt, Rinehart and Winston, 1947).

9 Bu, yaam sevgisiniri en byk temsilcilerinden biri olan Albert Schweitzer'in -hem yazlarnda, hem de kiiliinde ortaya koyduuen nemli tezidir.

46 SEVGNN VE SDDETN KA YNAGI

cu-kat-st ben deildir. Yaamsever vicdan harekete ge~ iren etken, yaama ve cokuya duyduu ilgidir; gsterilen ahlaksal aba yalnzca bu kiinin yaamseverlik yann gl tutma abasdr. Bu nedenle yaamsever kii kendin-den nefret etmekten, zntden baka birey olmayan pimanlk ve sululuk duygular iinde yaamaz. Hemen ya-amdan yana dnerek iyi eyler yapmaya giriir. Spinoza' nn Ethic'i yaamseverlik ahlaknn arpc bir rneidir. c Zevk der Spinoza, eken di iinde kt deil, . iyidir; bu-nun tersine aclar, kendi iinde ktdr.,.o Ayn izgide yle devam eder: zgr insan lm, her eyden az d-nr; onun bilgelii, lme deil yaama younl;.masndan doar ... nsanc felsefenin eitli uyarmalarnn ardnda yaam sevgisi yatar. Gr ayrlklar olsa da bu felsefeler Spinoza'nnkine benzer; bunlarn hepsinde akl banda insann yaam sevdiini, kederin gnah, cokununsa erdem olduunu, insann yaamdaki amacnn can-l olan her eye ekilmek, l ve mekanik olan her eyden kendini koparmak olduunu syleyen ilke geerlidir.

lmseverlik ve yaamseverlik eilimlerini katksz bi-imleri iinde vermeye altm. Elbette bu katksz biim-lere ok az rastlanr. Katksz lmsever delidir, katksz yaarnsaverse aziz. nsanlarn ounda lmseverlik ve ya-amseverlik eilimlerinin zel bir karm grlr; nem-li olan bu iki eilimden hangisinin ar bastdr. lm-severlik eilimi ar basan kiiler ilerindeki yaamsever yan yava yava ldrrler; ounlukla lm sevme eilimlerinin farknda bile deildirler, yrekleri katlar; yle davranrlar ki lm sevgisi yaadklar eylere kar gs-terebilecekleri en mantksal, en aklsal tepkiymi gibi g-rnr. te yandan ilerinde yaam sevgisi ar basanlar lm glgesinin dolat vidiye ne denli yakn oldukla-rn grnce sarslacaklar, bu sarsntyla kendilerine gele-ceklerdir. Bu yzden yalnzca bir insann iindeki lmse-

10 Ethic, JV. Prop. XLI. 11 A.g.y., Prop. LXVII.


verlik eiliminin ne denli gl olduu deil o kiinin bu eiliminin ne denli farknda olduu da nemlidir. lm lkesinde yaarken yaam lkesinde yaadna inanan ki-i, geri dnme olana bulunmadndan yaam asndan yitiktir artk.

lmseverlik ve yaamseverlik eilimlerinin tanmlan bu kavramlarn Freud'un yaama igdsti CErosl ve lm igds kavramlanyla ilikisinin ne olduu sorusunu do-urur. Benzerlii grmek kolaydr. nsann iinde birbirine zt bu iki drtnn bulunduunu ilk nerdii sralarda Freud byk lde gl ykclk drtlerinin, zellikle de Birinci Dnya Sava'nn etkisi altnda kalmtr. Fre-ud, cinsel igdnn ego igdleriyle (hem canl kalma-ya yarayan hem de yaamn amalarna hizmet eden ig-d1erle) attn syleyen eski kuramn deitirdi; onun yerine yaamn znde hem yaama doru hem de lme doru gitmenin bulunduu varsaymn getirdi. Zevk lkesinin tes~nde (1920) adl yaptnda Freud eyineleme zor-lanm" diye adlandrd eski bir soygeliimsel ilkenin bu-lunduunu aklamtr. Bu ilke daha nceki bir duruma dnme, canl yaam balangtaki cansz varlk durumuna dntrme iini grr. Freud yle diyordu: "Yaamn dnlemeyecek lde uzak bir gemite, cansz bir var-lktan dnemeyeceimiz bir biimde doduu gerekse, varsaymmza gre, amac yaam bir kez daha yok ederek nesneleri cansz duruma dntrmek olan bir igdnn de bulunmas gerekir. Bu igdde, varsaymmzda sz-n ettiimiz kendini ykma drtsn de bulursak, o za-man bu drty her trl canl srete bulunan lm i-gdsnn belirtisi olarak kabul edebiliriz ... 12

lm igds gerekte bakalanna kar ya da ken-di iimize ynelik olabilir; ou zaman da sadist ya da ma-zoist sapklklarda grld gibi cinsel igdyle kanm olarak ortaya kar. lm igdsnn kart yaam

12 S. Freud, New lntroductory Lectures on Psycho-Analysis (New York: W. W. Norton Co., 1933).

48 SEVGiNN VE iDDETiN KA YNAI

igdsdr. lm igdsnn Cbu igd Freud'un ken-disi tarafndan deilse de, ruhzmleme incelemelerinde Thanatos diye adlandnlmtrl koparc, ztrc bir ilevi vardr; oysa eros balayc, btnleyici, organizma-lar ve organizma iindeki hcreleri birletirici bir ilev tar. yleyse her bireyin yaam u iki temel igdnn att bir sava alandr: Eros'un, canl varlklar gittik-e byyen btnler iinde birletirme abalar,yla Eros' un baardklarn bozmaya alan lm igdsnn a-balar.

Freud da bu yeni kuramn ekine ekine, kukulu bir biimde ne srmtr. Buna amamak gerekir; nk Freud'un varsaym kendi iinde kantlanmam bir kur-gudan teye gitmeyen yineleme zorlanm zerine kurul-mutur. Aslnda Freud'un bu iki yanl kuramn destekle-yen savlardan hibiri, eliik bilgilere dayanan kar kmalan yantayacak nitelikte deildir. Canl varlklarn o-u yaama savan olaanst bir direnmeyle srdrr-ler; kendilerini yok etmek istemeleri ok az rastlanan bir eydir. Dahas, ykclk bireyden bireye byk deiiklikler gsterir; bu deiiklik de da ynelik ya da ie ynelik lm igdsnden ok daha baka biimlerde ortaya kar. Baz kimselerin, bakalarn yok etmek iin youn bir tutkuyla ykl olduklarn grrz; oysa ounluk bu l-de bir ykclk gstermez. Bununla birlikte, ykcln bakalanna ynelen bu hafif biimine karlk kendine y-nelik ykclk, mazoizm, hastalk vb. diye bir ey -y:oktur.l 3

Freud'un kuramarna yaplan btn bu kar klar d-nrsek O. Fenichel gibi birok ortodoks zmleyicinin lm igds kuramn kabul etmeleri, ya da koula bal olarak, byk kukularla kabul etmeleri artc deildir.

Freud'un kuramnn u ynde deitirilmesini neriyo-rum: Eros'la ykclk, yaam eilimiyle lm eilimi ara-sndaki eliki aslnda insann iinde varolan en temel e-

13 Bkz. Erich Fromm'un Salkl Toplum adl kitabnda imihar ve cinayet ist::t'"';kleri zerindeki incelemeleri, Blm 1.


likidir. Bununla birlikte bu ikilik biyolojik olarak insann iinde bulunan, pek deimeden lm igdsnn son ba-arsna dek birbiriyle savap duran iki igdnn yarat-t ikilik deildir; yaamn birincil ve en temel eilimiyle -yaamakta ayak diremekle-14 bu ama gerekletirilemedii zaman ortaya kan kart eilim arasndaki elikidir. Bu adan lm igds Eros'un ortaya kmamas lsnde gelien ve yaylan hastalkl bir olgudur. lm igds Freud'un kuramnda nerdii gibi normal biyolo~ ji'nin deil psikopatoloji'nin bir parasdr. Bu yzden ya-am igds insanda birincil yetiyi, lm igdsyse ikincil yetiyi oluturur15 . Tohum nasl yalnz uygun nem, s vb. koullarnda geliiyorsa, birincil yeti de yaam iin gerekli koullar bulduu zaman geliir. Uygun koullar yoksa lmseverlik eilimleri ortaya karak insana ege-men olacaktr.

lm sevgisini douran koullar nelerdir? Freud'un kuram asndan (srasyla) yaam ve lm igdlerinin gllk orannn deimediini, lm igds sz konu-su olduunda bu igdnn ie ya da da ynelik olabile-ceini kabul etmek gerekir. Bu yzden evresel etkenler lm igdsnn younluunu deil ancak yneliini be-lirleyebilir. te yandan burada ileri srlen varsaym ka-bul edersek u soruyu sormak gerekir: Genel olarak lm-severlik ve yaamseverlik eilimlerinin gelimesini, zel olarak da bireyde ya da bir toplulukta lm sevme yat-knbnn younluunu belirleyen etkenler nelerdir?

14 Freud, lm igdsnn ok gl olmas durumunda insanla-rn normal olarak intihar etmek isteyeceklerini syleyen kar k yle yantlar: Her organizma kendine gre lr. Bu paradoksal du-rum ylece doar: Canl organizma kendini en ksa yoldan yaamn amacna gtrecek olaylara (aslnda tehlikelere) kar en enerjik bi-imde -:-bir tr ksa . devre yaparak- savar. ( Beyand the Pleasure Principle, s. 51).

15 Bkz. Kendini Savunan nsan'da ykcl, birincil ve ikincil ye-tiler arasndaki ayrm zmleyiim, Blm. 5. A.


Bu nemli soruya verilecek yeterli bir yantm yok. Bence bu sorunun daha geni bir biimde incelenmesi b-yk nem tayor. Bununla birlikte ruhzmlemesi konu-sunda klinik almalarma, topluluklann davranlarn gzleme ve zmleme deneylerime dayanarak kesin ol-mayan baz yantlar nerebilirim.

ocukta yaam sevgisinin gelimesi iin en nemli ko-ul onun yaam seven insanlarla birlikte olmasdr. Ya-am sevgisi de lm sevgisi lsnde bulacdr. Bu sevgi szckler, aklamalar, kiinin yaam . sevmesi gerektiini syleyen tler olmakszn iletilir. Fikirlerden ok davra-nlarla, szcklerden ok ses tonuyla aktarlr. Bu sevgi, yaam dzenleyen ak ilke ve kurallardan ok, bir kiiyi ya da topluluu saran genel havada gzlenebilir. Yaam sevgisinin gelimesi iin gerekli koullarn arasnda unlan sayacam: Bebeklik srasnda bakalaryla scak ve efkat dolu ilikiler; zgrl tatma, tehditlerden uzak ol-ma; ite uyum ve g yaratan ilkelerin -tlerle deil de rneklerle- retilmesi; .yaama sanatn retecek bir nder; bakalarnn yaratt uyandrc etkiyle buna gs-terilen canl tepki; sonra gerekten ilgin bir yaama bi-imi. Bunlarn tam kart olan koullar da, lm sevgisi-nin gelimesine yol aar: lm seven insanlarn arasnda yetimek; uyarlardan yoksun olmak; korku duymak; yaam tekdze ve skc klan koullar; insanlar arasnda dorudan, insanca ilikilerle belirlenen pir dzenin yerine me-kanik bir dzenin bulunmas.

Yaam sevgisinin gelimesi iin gerekli toplumsal ko-ullara gelince bunlar, az nce szn ettiim bireysel ge-liimi salayan eilimleri yaratan koullarla ayndr. Bu-nunla birlikte toplumsal koullar zerinde daha ok ey sylenebilir; aada sylenenler bu yoldaki dncelerin sonucundan ok balangc saylmaldr.

Belki de burada ilk nce sz edilmesi gereken en belir-gin etken hem ekonomik hem de ruhsal adan ktla kar- bolluk iinde olma durumudur. nsan enerjisinin ou saldrlara kar yaam savunmak, alktan kurtulmak iin


harcanrsa yaama sevgisi engellenir, lm sevgisi gle-nir. Yaam sevgisinin geliebilmesi iin gerekli baka bir toplumsal koul da adaletsizliin ortadan kaldnlmasdr. Burada, herkesin ayn eylere sahibolmamasnn adaletsiz-lik sayld istifilik gr deil kastettiim; bir toplum-sal snfn tekini smrd, doyurolu ve onurlu bir ya-am engelleyen koullarn insanlara zorla kabul ettirildii, baka deyile bir snfn tekilerle yaamn ayn temel de-n~ylerini paylamasna izin vermeyen toplumsal durumu anlatmak istiyorum. Son zmlemede adaletsizlik derken, insann kendi bana bir ama oluturmad, baka bir in-sann karlar iin ara olarak kullanld toplumsal du-rumu belirtmek istiyorum.

Son olarak da, yaam sevgisinin gelimesinde nemli bir koul zgrlk'tr. Ne var ki kstlayc siyasal zincir-lerden kurtulup zgr olmak" yeterli koul deildir. Ya-am sevgisinin geliebilmesi iin birey yapma zgrl- gereklidir: Yaratma ve kurma zgrl, aabilme ve gze alabilme zgrl. Byle bir zgrl tatmak iin etkin ve sorumlu bir birey olmak gerekir; tutsak ya da ar-kn iyi yalanm bir dilisi olan birey deil.

zetlersek, yaam sevgisi en ok unlarn bulunduu bir toplumda geliecektir: Grvenlik: Onurlu bir yaamn salanmas iin temel maddi koullarn tehlike iinde ol-mamas; adalet: Hi kimsenin baka birisinin amalar iin ara olarak kullanlmamas; zgrlk: Herkese toplumun etkin ve sorumlu bir yesi olma olanann salanmas. Bunlarn sonuncusu zel bir nem tar. Gvenlik ve ada-letin saland bir toplumda bile bireyin yaratc znn etkinlii desteklenmiyorsa, yaam sevgisinin gelimesi ger-ekleemez. nsanlarn tutsak olmalar da yetmez; toplum-sal koullar robotlarn danasna yol aarsa sonu yaam sevgisi deil, lm sevgisi olacaktr. Nkleer ada lm sevgisi sorununu incelerken, zellikle, toplumun rgtsel dzeni sorunuyla ilgilenirken bu son nokta zerinde daha ok duracaz.

Yaam sevgisi ve lm sevgisi kavramlarnn Freud'un

52 SEVGiNiN VE DDETN KA YNAGI

yaam ve lm igdleriyle ilgili, gene de onlardan de-iik olduunu gstermeye altm. Bunlar, Freud'un libi-do kuramnn bir parasm oluturan baka bir nemli kav-ramla da ilgilidir. Bu kavram anal libido,, anal kiilik kavranndr. Freud en nemli bulgularndan birini 1909'da Kiilil eve Anal Erotizm adl makalesinde yaymlamtr16 Freud unlan yazmtr:

Tanmlayacam. insanlar u zelliin dzenli bir biimde karmyla belirlenir. Bu insanlar zellikle dzen-sever, cimri ve inat kiilerdir. Bu szcklerin her biri as-lnda birbirine girmi bir dizi kiilik zelliinin tmn Y'a da bir kesimini kapsar. Dzensever szc hem be-densel temizlie dknl hem de kk grevlerin ye-rine getirilmesindeki sorumluluu ve gvenilirlii anlatr, Bunun kart dzensizlik,. ya. da ihmalciliktir. Cimrilik ar hrsllk biiminde . ortaya kabilir; inatlksa fkey-le ve alclkla birleerek kolayca meydan okumaya d-nebilir. Bu son iki nitelik -cimrilik ve inatlk- birbir-lerine, ilk nitelikten -dzenlilikten- daha ya.kndr. Bun-lar ayn zamanda bu zelliklerden oluan karmn en de-imez eleridirler. Gene de bence bu nitelik hibir biimde birbirlerinden ayr dnlemez7.

Freud nerisini yle srdryor: Daha nce anal-ero-tik yapda olan insanlarda ar basan bu kiilik zellikleri ya da dzenlilik, cimrilik ve inatlk yceltilmi anal-ero-tizmin ilk ve en deimez belirtileridir_,s Freud ve ondan sonraki baz ruhzmJ.eyicHer cimriliin teki biimlerinin dkya deil paraya, pislie, mala mlke ve ie yaramaz nesnelere sahibolma eilimini gsterdiini kantlamlardr. Anal kiiliin bazen sadizm ve ykclk eilimleri gs-terdii de belirtilmitir. Ruhzmleme aratrmalan geni

16 Sigmund Freud (Standart Edition; London: Hogarth Press, 1959), ~tOC .

17 A.g.y., s. 169. 18 A.g.y., s. 171.

LM SEVGS YAAM SEVGiSi 53

klinik kantara dayanarak Freud'un bulgusunun doruluunu gstermitir. Bununla birlikte anal kiilik, 19 ya da benim adlandrmla istifi kiilik olgusunun kuramsal bakmdan aklannda bir gr ayrl vardr. Freud li-bido kuramma uygun olarak, anal libidoyu oluturan ve bunun yceltilmesini salayan enerjinin bedende belli bir zevk blgesinde (burada anste) younlatrldn var-saymtr. Tuvalet eitimi sresindeki bireysel deneyimler-le birlikte bedensel etkenler yznden bu anal libidonun normal bir insana gre daha gl durumda olduunu sy-lemitir. Ben bu konuda Freud'a katlmyorum; nk cin-sel libido drtsnn bir paras olarak anal libidoyu anal kiiliin gelimesinde etkin bir temel olarak kabul etme-mizi salayacak yeterli kant yoktur.

Anal kiilik zerindeki incelemelerim beni, bu insan-larn dkya duyduklar ilgi ve yaknln genel olarak, canl olmayan her eye kar duyduklar yaknln bir paras olduu inancna gtrd. Dk, artk hibir yarar kalmad iin bedenden dar atlan bireydir. Anal kiilik yaam iin yararl olmayan her eye ekildii gibi dkya da ekilir; byle bir kii pislie, yararsz eylere, ma-la mlke, retim ve tketim aralar olarak deil yalnzca sahibolunacak eyler olarak ilgi duyar. Canl olmayan eylere kar bu ekilillenin nasl gelitii sorununa gelince, bu konuda daha pek ok eyin incelenmesi gerekecektir. Bedensel etkenierin yansra anne-baba kiiliinin, zel-likle annenin kiiliinin nemli bir etken olduunu d-ndrecek nedenler vardr. Titiz tuvalet eitiminde dire-nen, ocuun boaltm srelerine vb. ar ilgi gsteren bir anne baskn bir anal kiilii olan, cansz ve l eylere kar ar ilgi duyan bir kadndr; byle bir anne ocuunu da ayn ynde etkileyecektir. Ayn zamanda yaama sevincinden yoksun, canlandrc deil uyuturucu bir an-ne olacaktr. ou zaman da annenin bu huzursuzluu o-cuu yaamdan korkan, cansz eylere ekilen bir insan

19 Bkz. Fromm. Kendini Savunan nsan, s. 65, dipnot.


yapacaktr. Baka deyile anal kiiliin olumasna yol aan ey tuvalet eitimi, bunun anal libido zerindeki et-kileri deil yaama kar duyduu korku ve nefretle ilgiyi boaltm srelerine younlatran, baka birok yolla o-cuun enerjisini sahibolma ve istifilik tutkusuna ynel-ten annenin kiiliidir.

Bu aklamadan Freud'un anal kiiliiyle daha nce anlatlan lmsever kiiliin byk benzerlikler gsterdii kolayca grlebilir. Aslnda bu iki kiilik tr cansz, l eylere kar duyduklan eilim ve ilgi bakmndan nitelik-sel bir benzerlik gsterirler. Aralanndaki aynlk yalnzca bu eilimin younluundadr. Bana gre Freud'un anal kiilii bu kiilik yapsnn zararsz biimiyse, lmsever kiilik hastalkl biimidir. Bu da anal kiilikle lmsever kiilik arasnda kesin bir snnn bulunmadn, bir kiiliin ou kez bunlardan hangisine girdiini belirlemenin kolay olmadn gsteriyor.

lmsever kiilik kavramnda Freud'un libido kura-mndan kaynaklanan anal kiilikle lm igds kav-ramn kard salt biyolojik kurgusu birletirilmitir. Ayn bant Freud'un bir yanda Cinsel kiilik kavram ve yaama igds kavramyla te yanda yaamseve~ ki-ilik kavramlan arasnda da vardr. Bunlar Freud'un ilk ve son kurarnlan arasndaki uurumu kapatma yolunda atlan ilk admlardr; ilerdeki aratrmalann bu uurumu da-ha da kapatacan umanz.

lmseverlii yaratan toplumsal koullara dnersek u soru kyor ortaya: lm sevgisiyle ada sanayi top-lumunun ruhu arasnda ne gibi bir iliki vardr? Dahas, nkleer sava drts asndan lm sevgisinin, yaama kar duyulan umursamazln nemi nedir?

Burada modern sava yaratan, ou nkleer savalar gibi nceki savalarda da grlen nedenlerin tmn de-il yalnzca nkleer savala ilgili tek bir ruhsal sorunu ele alacam. Daha nceki savalarn ardnda ne gibi neden-ler yatarsa yatsn bu nedenler -saldnya kar savunma, ekonomik karlar, kurtulu, an, belli bir yaama biimi-

LM SEVGiSi YAAM SEVGS 55

nin srdrlmesi- nkleer sava iin geerli olamaz. nsann lkesindeki tm insanlarn en azndan, yarsnn birka saat iinde kl olup gittii, tm kltr merkezleri-. nin ykld, geride sa kalanlarn lenlere gpta edecei barbarca, acmasz bir yaam brakan byle bir savatan sonra savunmann da, karlarn da, kurtuluun da, ann da hibir anlam kalma~zo.

Btn bunlara karn nkleer sava hazrlklar ne-den srdrlyor, imdi olduundan daha yaygn bir bi-imde neden kar klmyor nkleer savaa? ocuklar, torunlan olan insanlarn bakaldrp buna kar kmay~ larn nasl yorumlayabiliriz? Yaamak iin pek ok nedeni olan ya da yle grnen insanlar, nasl oluyor da her eyin yok edilmesini byle ciddi ciddi dnebiliyorlar? Bu sorulara birok yant bulunabilir21 Ancak, bu yantlarn hibiri unlar katlmadan yeterli bir yant saylamaz: nsanlarn her eyin tmden yokedilmesinden korkmamalar, yaam sevmemelerindendir; ya yaama kar umursamaz olmalarndan ya da giderek ounun lme ekilmesinden-dir.

Bu varsaym, insanlarn yaam sevip lmden kork-tuklarn, dahas kltrmzn nceki kltrlere gre in-sanlara daha ok heyecan, daha ok elence saladn syleyen varsaymla bir bakma eliir. yleyse unu sor-

20 Ben, bizi u iki konuda kandrmaya alan kurarnlan kabul ede-miyorum: (a) Altm milyon Amerikal'nn birdenbire yokedilmesinin uygarlmz zerinde derin ve ykc bir etkisi olmayacaktr; ya da (b) Nkleer sava baladktan sonra da dmanlarmz bu sava tmden ykm nleyecek bir dizi kurala gre ynetecek aklll gsterecek-lerdir.

21 Bu sorunun nemli yantlarndan biri insanlarn ounun --o-unlukla bilinsiz de olsa- kiisel yaarplannda ok derin bir biim-de huzursuz olmalardr. Toplum iinde ykselrnek iin hi durmadan savamak. hep baarszlk korkusu iinde yaamak sradan insanda kendisini ve tmyle dnyay bekleyen tehlikeleri unutturacak srekli bir 1>uzursuzluk ve gerginlik yaratr.


mak gerekir: Bizim elence ve heyecan dediimiz ey ya-ama sevincinden, yaam sevgisinden ok baka birey ol-masn?

Bu sorular yantayabilmek iin yaamseverlik ve lmseverlik eilimlerinin daha nceki zmlemelerine dnmem gerek. Yaam yapsal bir gelimedir; bu nedenle yaps gerei sk bir denetim altnda olamaz, nceden be-lirlenemez. Yaam alannda ancak sevgi, uyarma, rnekle-me gibi yaam gleriyle etki salanabilir. Yaam ancak tek tek rnekleriyle bir bireyde, bir kuta, bir iekte al-glanabilir. Kitlelerin yaam diye bir ey, soyutlanm bir yaam yoktur. Gnmzde yaama yaklam gittike

mekaniklemektedir. Balca amacmz nesne retmektir; bu nesnelere tapma sreci iinde kendimizi de mala d-ntrrz. nsanlar saylar gibi ilem grr. Burada so run insanlara iyi davranlp davranlmad (aslnda can sz nesnelere de iyi davranlabilir) ya da onlarn iyi besle nip beslenmedikleri deildir; sorun insanlarn cansz nes-neler mi, yoksa canl varlklar m olduklardr. nsanlar canl yaratklardan ok mekanik aralar sevmektedirler. nsanlara zihinsel-soyut bir biimde yaklalmaktadr. nsanlara canl bireyler olarak deil ortak zellikleri, kitle davranlarnn saysal kurallar asndan nesne olarak yaklalr. Btn bunlar rgtsel yntemlerin gittike ar-tan etkinliiyle uyum iindedir. Dev. retim merkezlerin-de, dev kentlerde, dev lkelerde insanlar cansz nesneler-mi gibi ynetilmektedirler; insanlarla onlar ynetenler cansz nesnelere dntrlmtr; cansz nesneleri yne-ten yasalara uyarlar. Ne var ki insan cansz bir nesne ola-rak yaratlmamtr; nesneleirse yok olur; nesneleme s-reci tamamlanmadan nce de insan umutsuzlua derek yaam yok etmek ister.

rgtsel olarak dzenlenmi ve merkezletirilmi bir sanayilemeda beeniler yle oluturulur ki insanlar en st dzeyde, nceden belirlenebilen, en ok klr salayan ynlerde tketim yaparlar. nsanlarn zekalar ve kiilikle:i r; t'ike daha nemli saylan testlerle standartlatr-

LM SEVGisi YAAM SEVGiSi 57

lr; bu testlerle zgn, gzpek kiilerin yerine ortalama ve silik kiiler seilir. Gerekten de Avrupa'da ve Kuzey Amerika'da baarl olan rgtsel-sanayi uygarl yeni bir insan tipi yaratmtr; bu insan rgt insan, robot insan ya da homo consumens

58 SEVGNN VE DDETN KA YNAI

hzlandrma" gcne bakp kendine hayranlk duyar, son-ra da souk, ilgisiz bir gzlemci olarak kalr. Homo mec-hanicus yaama katlmak, ona tepki gstermekten ok ma-kinalarn kullanlmasyla ilgilenir. Bu yzden yaam umursamaz olur; byk bir hayranlk iinde mekanik eylere kaplr; sonunda lme, tmden ykma doru ekilir.

Elencelerimizde ldrmenin oynad rol bir dnelim. Filmler resimli ykler, gazeteler heyecan ykl-dr; nk ykm, sadizm ve kaba iddetle doludurlar. Mil-yonlarca insan tekdze ama rahat bir yaam iindedir -ister cinayet, isterse otomobil yarnda lmcl bir kaza olsun, ldrmeyle ilgili olaylar seyretmek ya da ykleri okumak lsnde hibir ey heyecanlandrmaz onlar. Bu durum lm hayranlnn iimizde ne denli kk saldn gsteren bir kant deil midir? Ya da u deyimleri dnelim: lecek gibi heyecanlanmak", u ya da bu eyi lr-cesine" istemek, birey ya da birisi uruna lmek". Bun-lara bir de yaama kar umursamazl gsteren araba kazalarn ekleyelim.

Ksaca sylersek ada sanayi toplumunun bu en be lirgin zellikleri ~anlksallatrma, saylatrma, soyutlatrma, rgtletirme ve nesneletirme- nesnelere deil de insanlara uygulandnda artk yaamn deil mekaniin ilkeleri olup kar. Bu tr bir dzen iinde yaayan insan-lar yaam umursamaz olur, giderek lme ekilirler. Ama bunun farknda deildirler. Heyecann verdii titremeleri yaamn cokular sanr, sahibolduklar, kullandklar ey

ler ne denli oksa kendilerini o denli canl sayarlar. Nk-leer sava, atom bilginlerimiz,in btn ya da yar ykm bilanolaryla ilgili tartmaianna kimsenin kar kmamas, lm glgesinin dolat vadide ne denli ileriedi-imizi gsteriyor.

lmseverlik eiliminin bu zellikleri, siyasal yaplar ne olursa olsun btn gelimi sanayi toplumlarnda g-rlebilir. Bu bakmdan Sovyet devlet kapitalizmiyle ;zel giriim kapitalizmi arasndaki ortak yanlar, bu dzenleri ayran 7P11iklere ar basar. Her iki dzenin de rgtsel-


mekanik yaklamda ortak ynleri vardr; her ikisi de tm-den bir ykm iin hazrlanmaktadr.

lmseverlerin yaam kmsemeleriyle hza ve tm mekanik eylere duyduklan hayranlk arasndaki yakr.lk son yirmi otuz yl iinde iyice aa kmtr. Oysa bu durum daha 1909'da Marinetti'nin Ftrizmin Balang Manifestosu'nda ortaya konmu ve yle zetlenmitir:

1) Biz tehlike sevgisinin, alkanlk ve korkusuzluk alkanlnn trksn aracaz.

2) iirimizin temel eleri gzpeklik, yiitlik ve bakaldrma olacaktr.

3) Bugne dek edebiyat dnce dolu duraanl, ken-. dinden gemeyi ve uyuukluu vmtr; bizse sal-drgan devingenlii, ateli uykusuzluu, sekerek komay, takla atmay, suratar yumruklamay ve yum-ruk yumrua kavgay ycelteceiz.

4) Biz dnyann grkeminin yepyeni bir gzellikle, hzn gzelliiyle zenginletiriZdiini ilan ediyoruz. Drt-bir yan alev kusan ylanlar gibi kocaman borularla donatlm bir yar otomobili... arapnel gibi kayar-casna, kkreyerek giden bir otomobil bizce Semadrek Utkusu'ndan ok daha gzeldir.

5) Yrngesinde hzla dnp duran Yeryz'nn hzn direksiyon banda sfra indiren insann trksn aracaz.

6) air, ilkel elerin takn arzularn oaltmak iin kendini lgnla, grkemlilie ve bollua adamaldr.

7 J Kavga dnda gzellik dnlemez. Saldrganlk ol-makszn bir bayapt yaratlamaz. iir, bilinmeyen glere kar giriilen iddetli bir saldr olmaldr; insann nnde bu glere boyunedirmelidir.

8) Yzyllarn en u uzantsnda duruyoruz biz!. .. Ola-nakszln gizemli kaplarn zorlamak varken ne-den durup da arkamza bakalm? Zaman ve Yer dn ldler. Daha imdiden mutlakta yaamaya baladl:

60 SEVGNN VE DDETN KA YNAI

nk sonsuz olan, her zaman, her yerde varolan hz yarattk.

9) Biz sava -dnyadaki tek salk verici eyi- mili-tarizmi, yurtseverlii, Anarist'in ykc kolunu, g-zel, Ldrc fik.irleri, kadnn aalanmasn ycelt-mek istiyoruz.

10) Mzeleri, kitaplklar ortadan kaldrmak, ahlakla, kadn haklarna, tm karc ve yararc alaklkZara kar savamak istiyoruz.

ll) Biz almann, elenmenin ve bakaldrmann heye-can iinde yzen byk kalabalklarn trksn a-racaz; byk modern kentlerde devrimin ok renkli ve ok sesli alkantsn; geceleyin kocaman elektrikli aylarn altnda gizli silah yapmevlerinin ve atelyelerinin titreimlerini, duman soluyan karaylanlar yutan obur istasyonlar, hacalarndan kan du-man eridiyle bulutlardan sarktlm gibi duran fab-rikalar, gnei imi rmaklarn iki yanndaki eytanca atallar zerinde cambaz gibi atlayp geen kpriileri, burunlaryla ufku koklayp duran serven-ci transatlantikleri, raylarn zerinde uzun bor.ularla koumZanm kocaman elikten atlar gibi zplaya zplaya giden geni gsl lokomotifleri, motorunun se-si, rpnan bayraklar, cokulu bir kalabaln bann anmsatan uaklarn kayareasma uuunu y-celteceiz.22

Marinetti'nin teknik ve sanayiyle ilgili lmsever yo-rumunu Walt Whitman'n iirlerindeki derin yaamsever yorumla karlatrmak ilgin olacaktr. Whitman, Brook-lyn Araba Vapurunda" adl iirinin sonunda yle diyor:

Geliin, kentler - getirin yklerinizi, gsterilerinizi, kocaman yeterli rma,k.larnz.

Genileyin, genilemekten daha ruhsal birey yok bell

LM SEVGiSi YAAM SEVGisi 61

Koruyun yerlerinizi, onlardan daha uzun mrl nesne yok,

Beklediniz, hep bekliyorsunuz, siz ey sar, gzel bakanlar,

z.grce kabul ediyoruz sizi. artk, ve doyumsuzuz bundan sonra,

Ka.ramayacaksnz kendinizi bizden, esirgeye.meyeceksiniz artk,

Kullanyoruz, bir kenara atmyoruz sizi - iimize ekiyoruz srekli,

El atmyoruz dibinize - seviyoruz sizi - siz de kusursuzsunuz,

Sonsuzlua ynelmi, btnlyorsunuz par.alannz, Byk ya da k.k, btnlyorsunuz par.alarnz,

ruha ynelmi.

Ya da Ak Yol Trks,nn sonunda:

Yolda, elimi uza.tyorum sanal Sevgimi veriyorum, paradan deerli, Kendimi veriyorum sana, vazlandan, yasadan nce; Sen de bana verir misin kendini? Yola der misin

benimle? kimiz bir olalm m yaadmz srece?

Whitman lmseverlie kar oluunu u dizedekinden daha iyi dile getiremezdi: Gemek (ah yaamak, hep yar amakl} geride brakmak cesetleri.,

Marinetti'nin sanayiye kar tutumunu Walt Whitman' nkiyle karlatnrsak sanayi retiminin ille de yaam il-kelerine ters dmedii aka ortaya kyor. Burada so-run, yaam ilkelerinin mekanikleme ilkelerine boyun eip emedii ya da yaam ilkelerinin ar basp basmaddr. Aktr ki sanayilemi dny

erich fromm - sevginin ve Şiddetin kaynağı (1)

Documents