1

ANTK ADAN GNMZE BR FA KAYNAI: ZEYTN VE

ZEYTNYAININ HALK TIBBINDA KULLANIMI

Melike KAPLAN1

Seda KARAZ ARIHAN2

z

nsan toplumsallnn bir sonucu olarak pek ok kltrel rnty de bnyesinde barndran besin maddelerinin tarihsel yolculuuna bakmak, insana ve onun kltrne dair nemli veriler salar. nsan, alar boyunca birok besin maddesini sadece besin olarak tketmemi ayn zamanda bu besinlerin iyiletirici zelliklerinden de yararlanmtr. Zeytin de ifa kayna olarak kullanlan besin maddelerinden biridir. Bu almada, gnmzde Akdeniz bata olmak zere dnyann pek ok blgesinde yaygn biimde tedavi amal kullanlan zeytin ve zeytinyann tarihsel olarak geirdii evreler ve halk tbb asndan kullanm karlatrmal olarak deerlendirilmitir.

Anahtar Szckler: Zeytin, Zeytinya, Halk Tbb

Abstract A Healing Source of Antiquity to the Present: Usage of Olive and Olive Oil in Folk Medicine

Looking at the historical journey of nutrients which embody the cultural pattern provides important data about people and their culture as a result of human sociality. Throughout the ages people have not only consumed the nutrients as mere food, but also benefited from the healing properties of these foods. Olive is one of the nutrients used as a source of both food and healing. In this study, olive and olive oils therapeutic purposes and its use in the folk medicine especially in the Mediterranean region in terms of historical phases are comparatively evaluated.

Keywords: Olive, Olive Oil, Folk Medicine

Zeytinin Kkeni

21-24 Kasm 2011 tarihinde VIII.Milletleraras Trk Halk Kltr Kongresinde (zmir/zdere) sunulmu bildirinin yeniden gzden geirilmi halidir. 1 Yrd.Do.Dr., Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Halkbilim Blm. 2 Ar.Gr., Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Antropoloji Blm.

2

Resim 1: 6000 yllk fosillemi zeytin yapra, Santorini (Ode to the olive tree, Hellenic Folklore Research

Center of the Academy of Athens, General Secretariat for Olympic Games, Athens 2004).

Oleaceae familyasndan olan zeytinin, adnn kkeni Yunanca elaia, Latince oleadan gelir.

Boyu 2- 10 metre arasnda deien ancak 15-20 metreye kadar da kabilen bir bitkidir. Meyveleri

nceleri yeilken ekim-kasm aylarnda morarp olgunlar. Genellikle 300-400 yl gibi uzun mrl

bir aa olan zeytinin 2000 yl yaayanlar olmas onun olaslkla kuraklktan etkilenmeyen bir bitki

olmasndandr (Dara, 2010 :473). Gne gren killi toprakta iyi yetien zeytin, fakir topraa da

dayanabilmektedir. Oleacea familyasnn, olea cinsinin otuz trnden biri olan ve bu almann

konusunu oluturan olea europenn iki alt tr bulunmaktadr: Olea europea oleaster (yabani zeytin-

Delice) ve olea europea sativa (ehli zeytin) (nsal, 2011:12). Zeytin, milattan on bin yl ncesine

kadar Dou Akdeniz havzasnn doal bitki rts saylmaktadr. Ancak son aratrmalar kesin

olmamakla birlikte zeytinin, milattan nce yaklak 12 bin yl ncesinde Akdenizin batsndaki3

varlna dair ele geen fosillerin yabani zeytin dallar olduunu destekleyen verileri sunmaktadr.

(nsal, 2011: 13). Bitkinin Trke adnn kkeni, Semitik orijinali olan zayit kelimesinden

gelmektedir. Zeytinyann ismi de benzer ekilde Semitik orjinali olan ulu isminden tretilmitir

(zdizbay, 2004:23).

Zeytin aacnn anavatan Gney n Asya olarak kabul edilmektedir (Hehn, 2003: 73). Blge,

gnmzde Dou Akdeniz ile lkemiz snrlar ierisindeki Hatay, Gaziantep ve Kahramanmara

dolaylar olarak kabul edilir (Dara, 2010 :473). Gen merkezi konusunda eitli grler bildirilmesine

ramen Olea europeann asl yurdunun Gneydou Anadolu zellikle Mardin, Mara ve Hatay

arasnda kalan blge olmas gl bir olaslk olarak grlmektedir (nsal, 2011: 13). Bir dier gr

3 Akdenizin batsn iaret eden fosil kantlar Kuzey Afrikada paleolitik dneme tarihlenirken spanyadaki buluntular kalkolitik dneme tarihlendirilmektedir. Egedeki Santorini adasnda ele geen fosillemi zeytin taneleri ve yapraklarnn tarihi ise baz uzmanlara gre 37 binyl nceye kadar gitmektedir (nsal, 2011: 13).

3

de 3. Binin 2. Yarsndan beri yetitirildii Suriyenin, zeytinin anavatan olduu eklindedir

(zdizbay, 2004:23). Konu zerinde farkl yorumlar yaplsa zeytinin, M.. 4000lerde, ilk kez

Samiler tarafndan slah edildii ve bir kltr bitkisi haline getirildii dnlmektedir (Diamond,

2008:151) . Bu nedenle en erken kullanmnn da bu corafyada olmas doal bir sonutur.

Yemeklerde, kurban trenlerinde, yakmak iin lambalarda, san parlatlmasnda ya da vcudun

ovulmasnda olduu gibi birok kullanm alannn varl bilinmektedir (Hehn, 2003: 73).

M.. 4000lerde kltr bitkisine dntrlen zeytinin yann karlmas ve kullanmnn

yaygnlamas ancak 1500-2000 yl sonra gereklemitir. Tun anda ve daha sonras dnemlerde

Akdenizde zeytinciliin yaygnlatn gsteren arkeolojik buluntular arasnda ya presleri,

saklamada kullanlan kaplar, zeytin gsterimleri olan vazo ve duvar resimleri saylabilir. Bunlarn yan

sra ele geen zeytin ekirdekleri de kaz alanlarndan ele geen buluntular arasndadr. nceleri

zeytinya ticareti ile balayan zeytinin yaylma sreci daha sonra zeytin fidelerinin tanmas ile de

kltr bitkisi olarak yaylmas hz kazanmtr. Fenikelilerin ticareti ile balam olan yolda nce

Msr, Kbrs, Girit ve Anadolu yoluyla Yunanistan M.. 700lerde Kuzey Afrikada Libya ve

Tunusa kadar yaylma salanmtr. Farkl aratrmaclara gre saylan yerlerde zeytinin kltre alnp

kullanmnn yaygnlamasnda tarihsel olarak farkllklar bulunmaktadr. Ancak burada nemli olan

bir kltr bitkisi haline dnen zeytinin yaylmnn tm Akdeniz corafyasn kaplam olmasdr

(nsal, 2011: 15-16).

Bitkilerin evcilletirilmesi tarihine ksaca bakacak olursak Gney Asyann bereketli hilali

olarak nitelendirilen topraklarda ilk evcilletirilen rnler, yaban haliyle de yenebilen, bu haliyle de

ok rn veren ve yetitirilmesi kolay olan buday, arpa ve bezelyedir. Evcilletirme srecinde ikinci

adm olarak grlen meyve aalar ve zeytinsi yemi aalarnn da a kalemi halinde ya da tohum

olarak topraa ekilen aalar olduu bilinmektedir. Dier aa trlerine gre evcilletirilmesi daha

kolay trler olarak kabul edilen zeytin, zm ve incir iinde geerli olan tek sorun dikildikten yl

sonra rn alnabilmesi ve tam kapasiteli rn almak iin de on yl beklemek gereklidir. Dolaysyla

bu tr rnleri yetitirmek iin yerleik ky yaamna geilmi olmas gereklidir. Bereketli Hilalde

evcilletirilmi olan bitkilerden zeytin, zm ve incirin spanya, talya ya da Kuzey Afrika gibi Dou

Akdenizin tesine de yaylm yaban trleri bulunmaktadr. Bu durum evcilletirmenin Akdenizin bu

corafyasna kadar yaylmasn kolaylatrm bir durum olarak kabul edilmektedir (Diamond,

2008:162,163,174).

Akdeniz Kltr Corafyasnda Zeytin

Anadolunun eski uygarlklarndan Hititlerde zeytinin yetitirildii bilinmektedir. Zeytinya

imalatnn yaplmas ise arkeolojik buluntular ve yazl belgeler nda tespit edilmitir. Ancak ne

kadar retim yapldna dair yeterli veri bulunmamaktadr (Eilmez, 2005: 24) Zeytinin dier

4

kullanmlarnn yan sra Mezopotamya kaynaklarnda ve Hitit metinlerinde zeytinyann kozmetik

kullanmna ait belgeler bulunmaktadr (Aydnolu, 2009: 14-15).

Hitit metinlerinde zeytin hem kendi bana hem de iinde yalarn getii blmlerde ska

gemektedir. Bir Hitit metni zeytinin Hititler iin nemini vurgular niteliktedir Nasl zeytinin

kalbinde ya bulunuyorsa, Ana tanrann da Hatti lkesinin kraln, kraliesini prenslerini ve Hatti

lkesinin insanlarn kalbinde ve ruhunda arkadaa bulundurmasn dilemektedir (Guterbock H,

1968: 66-67) .

Eski Msr uygarlnda zeytin aacnn M.. 1600lerde Nil Deltasnda ekilmeye baland

ileri srlmektedir. Ancak baz grlere gre Msrn zeytinya retimini daha nce bildii

dnlmektedir. Bu gr, M. 2500 yllarna tarihlenen Sakkarah Piramidinde bulunan zeytin

skma aletinin bulunmasyla da arkeolojik olarak desteklenmitir. Zeytin aacna birok kltrde

olduu gibi Eski Msrda da kutsal bir yer verilmiti. Firavun III. Ramsesin Gne Tanrs Ra iin

yaptrm olduu tapnan aydnlatlmasnda k kayna olarak kullanlacak zeytinya iin, zel

zeytinlikler kurdurduu bilinmektedir (nsal, 2011: 20).

Antik a Yunan ve Roma Dnyasnda Zeytin

Resim 2: nsanlara zeytini armaan eden Athenann simgesi kukumav ve zeytin dal sikkenin n yznde, Athena ise arka yznde darpedilmitir. Atina tetradrahmisi M.. 480-420, Lyon Museum. http://en.wikipedia.org

Erken Dnem Girit uygarlna ait ortaya karlan kaz alanlarnda zeytinya karmak iin kullanlan arkeolojik buluntularn olmas adadaki zeytin retimine ilikin bilgiler sunmaktadr.

rnein M..3000lerde Giritte kaya oyuklar veya ta havanlarda tanelerin krlp sklmas ile

balayan yntemlerle ilkel zeytinyaclk gelimitir. M.. 1700lerde ta silindirlerin kullanlmaya

balamasyla zeytinya retimi daha da nem kazanmtr. Yaplan arkeolojik almalar sonucunda

ele geen amforalarn zerlerindeki zeytin dallar ve yldz biimli iek resimleri ya da Msr ile olan

5

ticaret nedeniyle hiyeroglif yazyla zeytin yazlmas, Giritin hem i tketimi hem de da sat

hakknda bilgi vermektedir. Girit halknn zeytinyana dayanan ekonomisi onu zenginletirmi ancak

sava durumunda da zor durumda kalmas sonucunu dourmutur (nsal, 2011: 19).

Antik Yunan mitolojisine gre tanrlarn armaan olan ey olmadan Yunan mutfa

dnlemezdi: Tahl, arap ve zeytin. Tahl, tanra Demeterin; arap, tanr Dionysosun ve zeytin,

tanra Athenann insanlara armaanyd (Freedman, 2008:73). Antik Yunanda Athena (Romada

Minerva) olarak bilinen tanrann sembolleri arasnda zeytin dal bulunmaktadr (Can, 1994: 19).

Mitolojiye gre Kekropsun kurduu Atina kentine Athenann isminin verilmesi iki tanr arasnda

geen bir yarmann sonucudur.

Poseidon ve Athena yeni kurulan ehre kendi adlarnn verilmesini istemektedirler. Zeusun

zm ise hangisi insanla daha elverili ve daha faydal bir i yapabilirse Kekropsun kurduu

ehre onun ad verilecektir. Poseidon dili yaba ile deniz kenarndaki kayaya hzla vurur, azgn bir

at kar ve kineyerek kaar4 sra Athenaya gelince o elindeki mzran yavaa yere dokundurur ve

dallar meyvelerle dolu gm renkli zeytin aac kar.

Buradaki simgeselliin iki anlam vardr: Birincisi sava arabalarn ekecek olan atn hibir

zaman zeytin aac kadar faydal olamayaca, ikincisi ise barn simgesi olan zeytinin, savan

simgesi olan ata stn gelmesidir. nsanlar iin bar savatan daha hayrlyd bu nedenle yarma

sonucunu belirlemek iin katlan dier tanrlar Athenay alkladlar ve ehre onun ismini verdiler

(Can, 1994: 48).

Antik dnemin nemli spor yarmalarndan ikisi Panathinaikos oyunlar ve olimpiyat

oyunlardr. Bu oyunlarda zeytin dallarndan yaplm olan ta takma gelenei vardr. Panathinaikos

oyunlar tanra Athena ile ilikilendirilmitir. Herodotun aktarmna gre moriae olarak bilinen

Athenann zeytin aalar zel yasalarla koruma altna alnmt. Her drt ylda bir Athenann doum

gnnde yaplan msabakalarda bu zeytin aac dallarndan talar taklrd. Oyunda baar kazanan

atletlerin dlleri ise zeytinlerden sklan yalarn konulduu amforalar idi. Olimpiyat oyunlar ise

Heraklesin bir armaan olarak grlrd. Heraklesin Zeus tapnann yanna diktii yabani zeytin

aacnn dallarndan yaplm talar da msabakalarda kazanan oyunculara verilirdi (Boynudelik &

Boynudelik, 2008: 11).

Antik dnemin nl filozoflarndan Miletoslu (Milet-Aydn) Thales ile ilikilendirilen bir

hikye onun, para kazanmak yerine felsefeyle fazlaca urap zamann boa harcamakla sulanmas

ardndan kendini eletirenleri artmaya karar vermesiyle balar. Bir sonraki zeytin rekoltesinin bol

olacan nceden tahmin eder ve Miletos ve Khios civarndaki btn zeytin skma preslerine para

yatrr ve kimsenin ona kar fiyat ykseltmemesi zerine dk fiyatla presleri kiralar. Hasat mevsimi

4 Bir dier sylemde ise Poseidon Atina Akropolnn tepesinde tuzlu bir gl ya da deniz meydana getirmitir (Erhat, 1993: 66; Yves, 2000: 1166)

6

gelince tm preslere ihtiya duyulur ve Thales onlar istedii fiyattan bakalarna kiralar. Bu ekilde

Thales filozoflarn da isterlerse zengin olabileceklerini ancak onlarn tutkularnn baka bir ynde

olduunu ispat etmek istemitir (Ronan, 2003: 71). Bu hikyenin dier nemi ise onun dneminde

Miletos ve Khios evresindeki zeytin iliklerinin varln gstermesidir.

Antik Yunanda zeytin yetitiriciliinin Arkaik an bana kadar etkin rol oynamad

bilinmektedir. Ancak Arkaik an ortalarndan itibaren retimi zellikle Attikada ok artmt. Bu

art Klasik ve Helenistik dnemde de devam etmitir. Zeytin yetitiriciliinin Romaya girmesi ise

Gney talyadaki Yunan Kolonilerinin vastas ile olmutur. Bu vesile ile Roma M.. 1.yydan

itibaren zeytin ihracatna balamtr. Zeytin retimine ilikin ilk elden bilgi aktaran temel kaynaklar

Ksenophon ve Theoprastos olmutur. Ksenophon zeytin ekimi ve alama gibi konularda bilgi

aktarrken Theoprastos ise yine zeytinin retiminden, uzun sre verim alnmas iin yaplmas gereken

budama, apalama, gbreleme gibi bakmlardan bahsetmektedir. Theoprastosun aktard bir dier

nemli bilgi de zeytin aacnn iki yzyl yaayabildii eklindeki aktarmdr (zdizbay, 2004: 23-

24). Antik an gl siyaset adam Solonun (M.. 639-559) yasalar arasnda zeytin aacnn

korunmas ile ilgili karm olduu yasadr. Bu yasa dnyada ilk zeytin aac koruma yasasdr. Yasa

kapsamnda her zeytinlikte ylda ikiden fazla aa kesilmesine izin verilmezdi. Ayrca Solon

zeytinya dnda tm tarm rnlerinin ihracatn yasaklatmtr (nsal, 2011: 25).

Antik a Zeytinya retim Teknikleri

Antikada zeytinya retmek iin srasyla toplama, presleme ve ayrma eklinde aama

bilinmektedir. Zeytinlerin ezilmesi, ezilenlerin toplanmas ve pres yardmyla sklmas yoluyla

zeytinya elde edilmektedir. Zeytinya elde edilmesine ilikin bu sre alar boyunca benzer

ekilde devam etmitir. Ezilerek hamur haline getirilen hammadde, presleme aamas da bittikten

sonra depolama haznesinde biriktirilmektedir (Aydnolu, 2009: 20).

Zeytinya retim aamalarndan preslemenin ilk rnekleri, basit olarak anakaya zerinde

alm ukurlarda presleme yapmaktr. Akdeniz havzasnn bir paras olan Dalk Kilikya Blgesinin

corafik yapsnn zeytin yetitiricilii iin olduka elverili olmasndan dolay ok sayda merkezde

bu tr rneklere rastlanmtr (Tekocak-Adbelli, 2010: 55).

7

Resim 3: Zeytinin preslenmesi (www.google.com/grseller).

Farkl dnemlerde presleme iin farkl retim teknolojisinin kullanld arkeolojik

bulgulardan bilinmektedir. Antik Msrda duvar resimlerinde grlen uvallarn bklerek

preslenmesi, Yunanllarn kullandklar ahap arlkla yaplan presleme ve Roma ve Bizans

Dnemlerinde kullanlan ezme zemini zerinde vida-presle yaplan presleme bunlarda kullanlan

teknolojinin geliim srecini grmek asndan nem arz etmektedir (Aydnolu 2009: 20). Zeytinya

retim teknolojisindeki en nemli gelime, zerinde dnerek hareket eden bir tan bulunduu

yuvarlak bir krma teknesinin kefiyle olmutur. Bu sre ierisinde zeytini krmak iin kullanlan

yuvarlak krma tekneleri (mortarium), retim teknolojisindeki bir sonraki geliim aamasn iaret

etmektedir. Bu gelime Hellenistik Dnemden itibaren grlmeye balad nerilmektedir. nceleri

hayvan gcnden yararlanlrken, sonrasnda su, rzgar ve gnmzde ise makine gc kullanlmtr

(Aydnolu, 2009: 21).

Zeytinin preslenmesindeki nemli teknolojik gelimelerden biri, kaldra prensibinin

kullanlm olmasdr. Bunun sonucunda bask kollu presler kullanlmaya balamtr. Bu teknolojinin

Ge Bronz andan itibaren, zellikle de Demir anda Levant blgesinde ve Kbrsda

kullanldna dair kantlar bulunmaktadr. M.. 6.yzylda Attik siyah figr vazolar zerinde de

resmedilen bask kollu pres antik dnemde ok popler olmutur (Aydnolu, 2009: 22).

Antik ada Zeytinin ve Zeytinyann Kullanm Alanlar

Zeytinin mitolojik dnyada nemli bir yeri olmas doal olarak onun antik dnyadaki kullanm

alann byklnden kaynaklanmaktadr. Antik dnem corafyasnda ele geen arkeolojik buluntular

sayesinde zeytinin kullanm alanlar hakknda bilgi sahibi olabilmekteyiz. Bu balamda zeytin ve

zeytinyann kandillerde aydnlanma, tpta ila yapmnda, beslenmede ve kozmetik amal

kullanldn gryoruz.

8

Ele geen arkeolojik kantlar, zeytinin yetitiriciliinin ve ilenmesinin Erken Bronz

ada (M.. 3. binyl) yapldn gstermitir. Girit Adasnda bulunmu olan linear B

yaztlarnda yabani zeytinin sadece gda maddesi olarak kullanmnn yan sra parfm,

kozmetik ya da merhem gibi endstriyel bir madde olarak da deerlendirildiini ortaya

koymutur (Aydnolu, 2009: 14-15). Antik ada zeytinyann kozmetik kullanmna ilikin

bir bilgiyi de Plinius aktarmaktadr. Pliniusa gre insan vcudu iin kabul edilebilir iki

svdan sz eder, biri vcudun ii iin arap, dieri d iin zeytinyadr. Bu aktarmyla

o adaki zeytinyann kozmetik kullanmna gnderme yapmaktadr. Antik dnemde

vcuttaki kirin temizlenmesi amacyla zeytinya kullanlrd. Beden zeytinya ile

ovulduktan sonra strigilis ad verilen zel bir alet ile de vcuttan syrlarak temizlik

tamamlanrd (Aydnolu, 2009: 14-15). Uzun yolculuklara kacak olan yolcular ayaklar

yara olmasn diye zeytinya srerlerdi. Greiler ya da koucular gibi sporcular da yarma

ncesi adalelerini yumuatmak ve stmak iin zeytinya ile ovarlard. Tanra Herann

Tanr Zeusu batan karmak iin vcudunu zeytinya ile ovmas gibi zengin kadn ve

erkekler vcutlar yumuak olsun diye hamam sonras zeytinya srerlerdi. Zeytinya

tketiminin antik Atina toplumunda yksek olduu bilinmektedir. Kadnlarn ylda 1,5 litre

zeytinyan vcutlarna ve yzlerine srdkleri erkeklerin ise yllk tketiminin 5-10 litre

arasnda olduu tahmin edilmektedir (nal, 2011: 25-26). Kozmetik kullanmndan farkl

olarak Myken tabletlerindeki bilgilere gre de zeytinyann tekstil yapmnda ve tabaklama

ileminde kullanld bilinmektedir (Aydnolu, 2009: 14-15).

Aydnlanma iin kullanlan temel yakt antik a iin zeytinyadr. Zeytin yetimeyen

yerlerde, kandillerde kullanlmak zere zeytinyann ithal edildii bilinmektedir.

Zeytinyana gre daha az kullanmlar olan kaynaklar ise susam, ceviz, fndk gibi trlerdir

(okay, 1998:18). Antik Atinada her evde kandillerde yakt olarak ya da dinsel ayinlerde

kullanlmak zere ylda yaklak olarak 90-110 litre zeytinya kullanld tahmin

edilmektedir (nsal, 2011:26).

Antik dnem Yunan ve Roma uygarlklarnn yemek kltrnde zeytin ve

zeytinyann nemli bir yeri vard. Zeytinin meyve olarak tketimi ierdii glikozit

nedeniyle tuzlama yapmay gerektirdii iin salamura yaplan zeytin antik mutfan

vazgeilmezi durumundayd. Meyvenin kalitesine, ya karma ve saklama yntemlerine

bal olarak zeytinyann kalitesinde, buna bal olarak da fiyatlandrmada deiiklikler

grlmesi doald (Freedman 2008: 77). Bu amala Romallar zeytinyalarn snflandrma

yoluna gitmitir. En kalitelisi birinci skmda elde edilen olei flos halis yad. kinci

skmda gelen ya olan oleum sequens daha uygun fiyatlyd. Yere den zeytinlerden yaplan

9

yaa caducum deniliyordu. Hastalkl zeytinlerden yaplan ya cibarium ise kandillerde

yakmak iin kullanlrd (nsal 2011: 28). Antik yazarlardan Cato Tarm zerine adl

eserinde zeytin yetitiricilii ile ilgili bilgiler vermekle kalmam antik dnemde tketilen

zeytin mezesi tarifini de aktarmtr. Yeil, siyah ya da kark zeytin mezesi nasl yaplr.

Yeil, siyah ya da kark zeytinlerin ekirdeklerini karn, sonra da aadaki gibi

hazrlayn: zeytinleri dorayp, ya, sirke, kini, kimyon, rezene, sedef otu, nane ekleyin

kavanoza koyun: ya hepsini kaplamal. Kullanma hazrdr (Dalby & Grainger, 2001 :30).

Antik ada zeytinyann nemli bir kullanm alan da tptr. Koslu Hipokrates (M..

460-377) ve Pergamonlu Galenosun nerdii ilalar arasnda zeytinya da yer almaktadr

(nsal, 2011:26). Galenosun zeytin ile ilgili gr mideyi glendiren ve itah aan bir gda

olduu eklindedir. Ona gre zeytinin eitli ekillerde hazrlanan biimleri vardr ancak

mideyi glendiren ve itah aan zellie uygun olan eidi sirke iinde saklanan zeytindir

(Grant, 2000: 131).

Zeytinyann tp ile ilikili bir dier kullanm alan ise masajdr. Celsusun salk ile

ilgili bir aktarm zeytinyann bu alandaki kullanm hakknda da fikir vermektedir. Hem

din, hem de kendisinin efendisi olan salkl bir insan, zorunlu kurallara baml

olmamaldr ve ne tbbi bir bakcya, ne bir masre ne de bir yalaycya ihtiyac vardr

(Jackson, 1999:26) . Bu aktarmdan da anlald gibi antik dnemde masaj, salk iin

gerekli grldnde nerilen yntemlerdendir. Masaj yaplrken ya kullanm ise ilemi

kolaylatrmakta ve hastay rahatlatmaktadr.

Antik dnem tbb deerlendirildiinde zeytinyann merhem gibi ilalarn

hazrlanmasnda kullanld, yara ve yanklarn tedavisinde ya da eitli ilemler srasnda

kayganlatrc olarak uyguland dnlmektedir (Jackson, 1999: 69; Freedman, 2008: 77).

Gnmzde Zeytin ve Zeytinyann Halk Tbbndaki Yeri ve Kullanm

Gnmzde zeytinya, eski dnemlerin aksine daha ok iimizi koruduuna

inanlan ve bu nedenle sofrada ska tketilmeye allan bitkisel bir yadr. Eski Romada

yalnzca krallarn ve imparatorlarn yala meshedilmesi ve naan yala ykanmas

geleneinden gelen; bugn artk dier tm yalar iinde en salkls olarak nlenen

zeytinyann ve zeytinin eitli yaralanmalarda ve iltihaplarda kullanld bilinmektedir

(Jackson,1999). Bu adan halk tbb alannda tedavi edici zelliiyle n plana kar.

Kuaktan kuaa szl olarak aktarlan ve kltrel evrensellerden biri olarak kabul

edebileceimiz halk tbb, kendi iinde eitli dallara ayrlmaktadr. Aratrmac Don

Yoderin (1975) de iaret ettii gibi, halka ait bu tedavi yntemleri iki temel uygulama

10

alanyla karmza kmaktadr. Birincisi, insann doaya ilk tepkilerinden birini temsil eden

ve hastal tedavi etmede eitli bitkiler, madensel ve hayvansal maddelerden yararlanan

doal halk tbbdr. kincisi ise, hastalk tedavisinde muska, kutsal szler ve benzeri

ilemlerden yararlanan dinsel-bysel tptr (Yoder, 1975: 23).

Halk tbb antik alardan gnmze kadar uzanan, farkl corafyalarda ve kltrlerde

benzer amalar paylat halde kullanlan malzemeler ve teknikler ynnden birbirinden

ayrlmaktadr. Zeytin ve zeytinyann bugn sadece lkemizde deil tm dnyada tedavi

amal kullanld bilinmektedir. rnein zeytin yapra Fransada sindirim, bbrek ve idrar;

Almanyada kalp-damar; Slovenyada yksek tansiyon ve idrar gl sorunlarnda

kullanlmaktadr (Dara, 2010).

Kullanma sunulmadan nce pek ok ilemden geen zeytinyann insan salna

faydalar konusundaki aratrma sonular, bu konudaki kltrel birikimin fazlal ve

yaygnlna iaret etmektedir. Pek ok kaynakta zeytin ve zeytinya gibi, zellikle Anadolu

halknn tedavi yntemlerinde gndelik olarak ska bavurduu eitli ifal bitkiler, halk

ilalar ya da doal ilalar adyla snflandrlmtr (bkz.:Eybolu, 1977; Erdemir, 2001).

Byk bir blmn modern tbbn da ila yapmnda kulland bu ifal bitkilerin her birinin

ayr ayr kullanm zellii vardr. Tedavi amal kullanlan bitkiler daha toplanma aamasnda

iken baz zelliklere dikkat edilir. rnein, yapraklarnn aa ya da yukar doru

koparlmasnn, tedavide farkl etkiler yaratldna inanlr. ifal otlarn toplanmas ve

kurutulmas, geleneksel olarak yln belli dnemlerinde yaplr. Dini bayramlar, ayn

gkyzndeki eitli pozisyonlar ve yldzlarla/burlarla ilgili farkl zamanlar, bitkilerin

toplanma dnemlerini belirler. Bitkileri toplamak, belli bir bilgi gerektirdii iin tarihsel

olarak bu ii kendine meslek edinenlerin -genellikle kadnlarn- varl da eitli kaynaklarda

belirtilmektedir (bkz: Yoder, 1975:25).

Yukarda sz edildii gibi bu bitkiler, trlerine ve halk ilac olarak kullanlma

zelliklerine gre snflandrlr: Bu snflama genel olarak aalar, otlar, kkler, tohumlar,

iekler, yosunlar ve baharatlar eklinde yaplmaktadr (Eybolu, 1977). Yzyllardr

doann ifa olarak sunduu olanaklar eitli ekillerde kullanan insanlarn, yle grnyor

ki temel tercihleri bugn de deimemitir.

Zeytinin ve zeytinyann halk tbb alannda kullanlan, bilinen faydalar yaygn ve

tipik rnekleriyle unlardr:

Ar, Yank ve eitli Yara Tedavilerinde Kullanm:

ncinen yer zeytinyayla ovulursa, yumuatr ve ary alr.

11

Zeytinya iltihapl blgeye damlatlnca iyiletirir.

Yaralanmalarda zeytini ekirdeiyle ezip srdnde iyi gelir;

incinmelerde, yumuatr. Burkulan yere ekirdeiyle birlikte ezilen

zeytin sarlr.

Karn arsnda, szma zeytinyana kimyon kartrp srldnde

ve zerine lk havlu sarlrsa iyi gelir. Mide ve karn gazlarn alr,

kimyon ciltte leke yapmaz, zeytinya da cildi gzelletirir.

Zeytinya yanklarda, yara tazeyken hi hava almayacak ekilde

sarldnda yank izinin olumasn nler.

Zeytinyann yan sra, zeytin ekirdeinin yutulmasnn mide

rahatszlklarna iyi geldii ve mide yaralarn iyiletirdii

bilinmektedir.

Emziren annelerde oluan meme ucu atlaklarna zeytinya srlr.

Trnak kenarlarnda kan ek trnaklara, trnak dikenine ve iltihaba

(dolama) geceden zeytinya srnce, yumuatr ve yok eder.

Zeytin aacnn kabuundan szan zamks svnn yara iyiletirici

zelliinin yan sra alkolle birlikte kullanldnda salar

glendirdii bilinir. Zeytinya biberiye yayla birlikte kullanlrsa

kepee iyi gelir.

Bebeklerde Kullanm:

Bebekler piik olunca, zeytinya hafife yaklarak

soutulduktan sonra pamukla silinirse piii nler.

Bebeklerde mamann iine bir ay ka kadar eklenen zeytinya,

bebein sindirimine yardm eder.

Eklem yerlerinden oynayan ocuklara eyesi batt denir; bu

durumdaki ocua kzdrlm zeytinyayla masaj yaplr.

Zeytinyan bir cezvede kzdrp, asidini uurduktan sonra yalanan

bebekler rahat uyur.

Zeytinya bebeklerde safra sktrc, barsak yumuatc ve

kabzlk gidericidir.

(Kaplan, 2010; Dara, 2010)

12

Gnmzde zeytinya modern tp tarafndan da eitli hastalklarn

tedavisinde nerilmektedir. rnein, gnde 2 kak zeytinya alanlarda koroner

kalp hastal riskini azaltt bilinmektedir. Yksek tansiyon, trigliserit ve

kolesterol drcdr (iyi kolesterol HDLyi ykseltip kt kolesterol LDLyi

drc zellii vardr). erdii A ve E vitaminleri ve doymam ya asitleri

nedeniyle kalp-damar hastalklarn nleyici, kalbi destekleyici, kanser engelleyici

olarak kabul edilir. Son yaplan aratrmalarda prostat, kalnbarsak (kolon), meme

kanserlerinde zeytinyann koruyucu etkisinin olduu gsterilmitir. Kan dolam

rahatszlklar zeytinyayla beslenenlerde az grlr. Zeytin aacnn yapraklar,

mikrop ldrc, ate drc, yattrc, kan ekerini ve yksek tansiyonu

drc, itah ac, idrar sktrc zelliklere sahiptir. eker hastalna zeytin

yapra nerilirken; Oleuropein adl maddeden hareketle vcudumuzda oluan

eleanolic asit, virs ve mikrop yok edici ve AIDSi nleyici zellii

vurgulanmaktadr (Dara, 2010).

Halk tbbnn zellikle ifal bitkilerle ilgili bilgi ve uygulamalarnn modern tbba

kaynaklk ettii bilinen bir gerektir. Bu alan, bitkilerin iindeki maddeleri inceleyerek

modern tbba katk salayan uzmanlarn alt bir uzmanlk alannn domasna da neden

olmutur. Bitkilerin iindeki maddeleri eitli bilimsel analizlerle inceleyerek, hastalklar

iyiletirici etkisi olanlar bulmaya alan bilim dalna tpta farmakognozi ad verilmektedir.

Farmakognozi, zetle botaniin eczaclk bilimine uygulanmasdr. Bu alma alan, her

ikisinin metodlarn da kullanmakta ve ila olarak kullanlabilecek etken maddelerin bitkiden

verimli ekilde elde edilme yntemlerini belirlemektedir. Bitkilerde yzlerce etken madde

bulunabilir. Aratrmaclar tarafndan bu maddelerin, kimyasal maddelerdeki/ilalardaki gibi

yararl etkilerinin yannda yan etkilerinin de olduu belirtilmektedir. Bitkilerden elde edilen

miktarn da tedavi srecinde byk nemi bulunmaktadr (Sezik, 1992).

Sonu

Dou Akdenizin doal bitki rts olan zeytinin Akdenizin kltr bitkisi halini

almas binlerce yllk bir sretir. Bu zaman zarfnda insan nce doal ortamndaki zeytini

tanm ve bunu slah etmitir. Bu dnm srasnda zeytin corafyann doal bir paras

iken kltrn de nemli bir paras halini almtr. byk dinde zeytin kutsal saylmtr.

Tevratta Nuh tufannn ardndan sularn ekilip ekilmediini anlamak iin uurulan

13

gvercinin zeytin dalyla dnmesi bir iaret saylm; zeytin dal barn sembol olarak

grlmtr. ok tanrl dinlerde, dinsel trenlerin arnma ve kutsama ilemlerinin bir paras

olmu ve zeytine zel bir nem atfedilmitir. Benzer ekilde ncilde ve Kuranda da

zeytinden nemle bahsedilir.

Zeytin ve zeytinya, gemite olduu gibi gnmzde de halk tbb pratikleri iinde

nemli bir kullanm alanna sahiptir. zellikle eitli yara tedavilerinde ve yanklarda yaygn

olarak faydas bilinen ve kullanlan zeytinyann; bebeklerde de pek ok rahatszlk

durumunda kullanld gzlenmektedir. Halk tbb pratiklerinde zeytinin ekirdeinin ve

yann yaygn kullanm; zeytinin her ynyle ifa kayna olduunun kant gibidir.

zetle zeytin, tarihin her dneminde ya ve ekirdei de dahil ifa kayna olarak

grlm ve halk tbb pratiklerinde kullanlmtr. Halk tbbn, eitli nedenlerle ihtiyatan

doan, halkn iinden km geleneksel pratikler olarak dnrsek, zeytin ve zeytinyann

da bu tedavi biimleri iinde en yaygn kullanlanlardan olduunu vurgulayabiliriz. Zeytinin

tarihsel yolculuuna bakldnda; halk kltrnn bir paras olan, dolaysyla kltr ve

toplumsal deiimi anlamak iin bir gsterge olabilecek geleneksel tedavi bilgi ve

uygulamalarnn yaplacak almalarla analiz edilmesinin kltrn doru anlalmasna katk

salayaca bir kez daha ortaya kmaktadr.

14

KAYNAKA

Aydnolu, mit- enol A.Kaan. 2010. Antik ada Anadoluda Zeytinya ve arap retimi

Uluslararas Sempozyum Bildirileri, 0608 Kasm 2008, Mersin. Trkiye Kilikia

Arkeolojisini Aratrma Merkezi, stanbul: Ege Yaynlar.

Aydnolu, mit. 2009. Dalk Kilikia Blgesinde Antik ada Zeytinya ve arap retimi:

retimin Arkeolojik Kantlar. stanbul: Ege Yaynlar.

Boynudelik, Mahmut & Boynudelik, . Zerrin. 2008. Zeytin Kitab - Zeytinden Zeytinyana,

stanbul: Olak Yaynclk ve Reklmclk.

Can, efik. 1994. Klasik Yunan Mitolojisi. stanbul: nklp Kitapevi.

okay, Sedef. 1998. Antik ada Aydnlatma Aralar, stanbul: Trk Eskia Bilimleri

Enstits Yaynlar.

Dalby, Andrew & Grainger Sally. 2001 Antik ada Yemek Kltr ev. Betl Avun

stanbul: Homer Kitapevi.

Dara, Ramis. 2010. Sofralara Geldi Bahar Baharatlar- Kokulu Otlar Yerel ve Evrensel Tatlar.

stanbul: Yap Kredi Yaynlar.

Diamond, Jared. 2008. Tfek Mikrop ve elik. ev. lker nce. Ankara: Tbitak Popler

Bilim Kitaplar.

Eilmez, Mahfi. 2005. Hitit Ekonomisi. stanbul: Trk Eskia Bilimleri Enstits Yaynlar.

Erdemir, Ayegl Demirhan. 2001. ifal Bitkiler, Doal lalarla Geleneksel Tedaviler.

stanbul: Alfa Yaynlar.

Erhat, Azra. 1993. Mitoloji Szl. stanbul: Remzi Kitabevi.

Eybolu, smet Zeki. 1977. Anadolu Halk lalar, stanbul: Hrriyet Yaynlar.

Freedman, Paul. 2008. Yemek Damak Tadnn Tarihi. ev. Nurettin Elhseyni. stanbul:

Olak Gzel Kitaplar.

Grant, Mark. 2000. Galen on Food and Diet. London and New York: Routledge.

Gterbock, Hans G. 1968. Oil Plants in Hittite Anatolia Journal of the American Oriental Society, Vol. 88, No. 1 (Jan. - Mar., 1968), pp. 66-71. Hehn, Victor. 2000. Zeytin zm ve ncir- Kltr Tarihi ve Eskizleri. ev. Necati Aa

Ankara: Dost Kitabevi Yaynlar.

Jackson, Ralph 1999. Roma mparatorluunda Doktorlar ve Hastalklar ev. enol Mumcu,

Homer Kitapevi Yaynlar, stanbul 1999.

15

Kaplan, Melike. 2010. Geleneksel Tbbn Yeniden retim Srecinde Kadn-Ankara Kent

rneinde Kuaklararas alma.Ankara: Ankara niversitesi Basmevi.

zdizbay, Akm. 2004. Eski Yunanda Tarm. stanbul: Trk Eskia Bilimleri Enstits

Yaynlar.

Ronan, A. Colin. 2003. Bilim Tarihi Dnya Kltrlerinde Bilimin Tarihi ve Gelimesi, ev:

hsanolu E.& Gnergun F. , Ankara: Tbitak Akademik Dizi.

Sezik, Ekrem, 1992. Trkiyede Halk lac Aratrmalar ve nemi. 9. Bitkisel la

Hammaddeleri Toplants Kitab, Eskiehir. s. 1-9.

Tekocak, Mehmet - Adbelli Hseyin. 2010. Tarsus-Salkl (Bayraml) Ky Sakzlkl

Mevkii arap ve Zeytinya likleri Antikada Anadoluda Zeytinya ve arap

retimi, Uluslararas Sempozyum Bildirileri (Ed.: mit Aydnolu-A.Kaan enol),

Mersin 2008, s. 53-73.

nsal, Artun. 2011 (8. Bask). lmez Aacn Peinde-Trkiyede Zeytin ve Zeytinya.

stanbul: Yap Kredi Yaynlar.

Yoder, Don, 1975, Halk Tbb, Folklora Doru, (ev. Sibel Yourtuolu, Ayfer

Glm), stanbul: Boazii niversitesi Folklor Kulb, Kasm-Aralk, say: 43 s.31.