UNIVERZITET CRNE GOREEKONOMSKI FAKULTET PODGORICAPredmet: Privredni sistem

SEMINARSKI RAD Tema: Ekonomska uloga drave

MENTOR: mr Jovan Milovi Student: Marija Radovic 251/09

Podgorica,maj 2011. godineSadraj:

Uvodne napomene.........................................3Ekonomska uloga drave...........4Kako poboljati ulogu drave u ekonomskoj sferi ?..................................................5Zakljuak.......8Literatura.......9

Uvodne napomene

U radu e se analizirati ekonomska uloga drave kao i naini na koji se moe poveati efikasnost njenog djelovanja. Poseban osvrt dat je na iskustvo zemalja u tranziciji kao i iskustvo razvijenih zemalja. Uloga drave u okvirima savremene privrede dobija sve vei znaaj pa samim tim pitanje njene efikasnosti je od velikog znaaja. Postoji saglasnost oko najvanijeg zadatka drave a to je da obezbjedi pravni poredak kojim se tite osnovne institucije i pravila ponaanja u trinoj privredi i garantuje svojina i ugovor za sve ekonomske uesnike. Ekonomska uloga drave ima odreene specifinosti: Funkcije se vre sutinski razliito u odnosu na nain kako to ine individualni ekonomski uesnici kroz trini mehanizam. U sluaju ekonomske uloge drave odluke se donose putem javnog izbora i kolektivnog odluivanja i to kroz parlamentarne glasake i ostale javne procedure. Legitimitet javne funkcije proizilazi, neposredno ili posredno, iz izbornog procesa, a odgovornost za valjano vrenje funkcija postoji, posredno ili neposredno, prema samom birakom telu.Drava jedina raspolae pravom da prisilno sprovede svoje odluke.

Ekonomska uloga draveVe smo ukazali da je pitanje ekonomske uloge drave u trinim ekonomijama , od kljunog znaaja,ali na to pitanje nije dat definitivan odgovor . Jedan broj ekonomista istie znaaj i nepogrijeivost trita , dokazujui da se uloga drave mora svesti samo na odreivanje tzv. pravila igre, kojima e se onemoguiti povlaen poloaj pojedinih privrednih subjekata, utvrditi i zatititi vasnika prava,dok e obim javnog sektora biti sveden na minimum. Sa druge strane istiu se nedostaci trinog mehanizma i ukazuje na znaaj koji drava ima u obezbeenju ekonomske stabilnosti i rasta, ne samo kroz voenje odgovarajue aktivne makroekonomske politike, ve i kroz ukljuivanje drave u sam proces proizvodnje, kroz irenje javnog sektora i poveanu regulaciju kako javnog, tako i privatnog sektora od strane drave.Postavke o neophodnosti ekonomske uloge drave polaze od trinih nedostataka i veina njih prati fudamentalne teoreme ekonomije blagostanja. Ekonomija blagostanja , naime pravi razliku izmeu privatnih i drutvenih trokova,odnosno privatnih i drutvenih interesa u ekonomiji, uz primjenu kriterijuma Pareto efikasnosti za procjenjivanje alternativnih institucionalnih aranmana i izbor izmeu trinih i vantrinih reenja. Uzroci moguih trinih greaka se klasifikuj u sledee grupe:

1. Eksternalije 2. Javna dobra 3. Nesavreni oblici konkurencije Navedeni uzroci nesavrenosti trinih reenja su glavni razlozi za portebu ukljuivanja drave ili preko znaajnog javnog sektora ili kroz regulaciju.Genijalnost trinog sistema lei u njegovoj sposobnosti da uskladi individualno i drutveno blagostanje. U situaciji postojanja eksternih efekata koje se javljaju u vidu trokova, ili ponekad podrazumjevaju i generisane koristi,to se nee ostvariti. ak i kad postoji savrena konkurencija,postojanje eksternih efekata e onemoguiti maksimizaciju drutvenog blagostanja, jer u situaciji kada poslovanje preduzea izaziva eksterne trokove,kriva ponude nee reflektovati ukupne oportunitetne trokove proizvodnje dobra, privatni troak preduzea e biti manji od drutvenog graninog troka,te e plaeni oportunitetni trokovi biti dovoljno niski da se povea ponuda, i obim proizvodnje nee odgovarati onom nametnutom standardnom ekonomske efikasnosti. Privatni optimum preduzea se nee poklapati sa drutvenim optimumom. Pored eksternih trokova,odreene aktivnosti mogu da izazovu i eksterne koristi, te kriva tranje nee u potpunosti da reflektuje ukupne koristi, jer ne ukljuuje one koji imaju koristi a ne plaaju trokove koji ih prate. U situacij kada postoje eksrerni trokovi i eksterne koristi, trine cijene nee slati odgovarajue signale proizvoaima i potroaima. Reavanje problema eksternalija se esto realizuje kroz razliite postupke regulacije,kojima se obuhvataju aktivnosti koje izazivaju eksrerne trokove,radi njihovog ograniavanja. esto se reenje eksrernih trokova nalazi u njihovoj internalizaciji,koja predstavlja vantrino reenje,eksterni efekti se pretvaraju u interne ukljuivanjem u sistem cijena i druge oblike novanih naknada. Ponekad se, meutim postavlja i pitanje da li drava preko javnog sektora uvijek treba da kontrolie eksternalije. U sledeim sluajevima ona to ne bi trebalo da ini:1. Ponekad je ekonomska neefikasnost izazvana eksternalijama izizetno mala, naroito u poreenju sa trokom ogranienih resursa koji nastaju kada vlada intervenie preko aktivnosti javnog sektora.2. Preduzetnici na tritu esto pronalaze efikasna sredstva da rijee problem izazvane eksternalijama.3. Vladine aktivnosti takoe mogu da izazovu eksterne trokove.Pored eksternalija trine zakonitosti i u djelanostima vezani za javna dobra ne obezbjeuju optimalna reenja sa stanovita interesa drutva i ekononije blagostanja. Razlog za to lei u konfliktnosti prirode trinog mehanizma koji se bazira na direktnoj vezi izmeu potronje i plaanja, i prirode javnih dobara ije su glavne karakteristike nerivalitet i neiskljuivost u potronji.U uslovima postojanja savrene konkurencije obezbjedila bi se realizacija uslova opte ravnotee, jer kada se vlasnika prava baziraju na privatnom vlasnitvu,snage trita, reprezentovane kroz ponudu i tranju obezbjeuju signale neophodne za one koji odluuju da koriste resurse efikasno. Ravnotea u uslovima konkurencije podrezumjeva da e svaka privredna grana poveati svoj obim proizvodnje do nivoa pri kome se cijena izjednaava sa marginalnim trokom, ime e se obezbjediti da se drutvena marginalna korist izjednai sa marginalnim drutvenim trokom. Tako e pojedinci ostvarujui sopstvene interese obezbjediti i opte blagostanje, odnosno maksimizaciju drutvenog blagostanja. Meutim magija nevidljive ruke se moe sa pravom dovesti u pitanje, u uslovima postojanja razliitih oblika nesavrene konkurencije, koji ne potvruju uslove optimuma. Tako da se u situaciji monopolizovane trine strukture javlja potreba za intervencijom drave. U situaciji postojanja monopolske strukture u privrednoj grani, svako preduzee monopolista e imati odreenu monopolsku snagu, koja e poticati iz injenice da e formirana cijena biti iznad i marginalnog prihoda i marginalnog troka. U ovom sluaju e cijena i drutvena marginalna korist poslednje jedinice nadmaivati privatni i drutveni marginalni troak proizvodnje te jedinice. Zbog toga e sa stanovita drutva u uslovima monopolske strukture privredna grana proizvoditi premalo, jer bi poveanje obima proizvodnje vie doprinjelo drutvenoj koristi nego drutvenom troku. Monopolska srtuktura e voditi prisvajanju monopolskog profita i postojanju drutvenog troka monopola. Ovo su razlozi zbog kojih se gotovo po definiciji smatralo da drava svojim mjerama mora da sprijei pojavu monopola i to ili preko razliitih oblika regulacije ili preko javnog sektora. Problem, meutim postaje slozeniji u sluaju tzv. prirodnih monopola,koji se odnose na one privredne grane u kojima postoje opadajui dugoroni prosjeni trokovi,koji ukazuju na postojanje ekonomije obima i iz ega se moe izvesti zakljuak da bi u takvoj privrednoj grani moglo da opstane samo jedno preduzee. U takvim sluajevima drava radi maksimaiziranja drutvenog blagostanja moe da odlui da prirodni monopol transformie u pravni monopol. To prema nekim pozitivnim modelima javne regulacije moe da izazove jo vei problem jer se upravo javnom regulacijom stvaraju dodatni gubici za ekonomiju. Naime polazi se od postavke da za trinu strukuru nije odluujui broj subjekata,ve pre svega stepen njihive konkuretnosti,odnosno mogunost ulaska i drugih privrednih subjekata u privrednu granu,to je onemogueno u sluaju kada drava stvori pravni monopol. Tako da konkuretnost postoji ak i ako je prisutno samo jedno preduzee, sve dok drava ne uvede pravni monopol,jer konkuretnost jedino zahtjeva mogunost ulaska novih privrednih subjekata.Navedeni nedostaci trisnog mehanizma i reenja koja proizilaze na bazi njegovog djelovanja su bili glavni razlozi za tvrdnju o neophodnosti direktnog uticaja drave preko javne regulacije ili javnog sektora. Postavlja se, meutim pitanje da li se na ovaj nain obezbjeuje korekvija nedostatka trinog mehanizma. Teorija javnih nedostataka koje dominiraju od 1970-ih i tzv. Regan/Taer ere, dokazivale su da se na taj nain ne postiu optimalni rezultati. One se baziraju na postavkama da drava nije nad-pojedinackoji e uvijek odluivati u javnom intersu.

Kako poboljati ulogu drave u ekonomskoj sferi?

Proces tranzicije iji je osnovni cilj stvaranje trine ekonomije, i koji podrazumjeva sveobuhvatne reforme kojima bi se promijenila fudamentalna pravila igre kroz liberalizaciju, deregulaciju i privatizaciju dravnog vlasnitva,u prvi plan je postavio pitanje kakva bi trebalo da bude uloga drave u narednom periodu. Politike promjene do kojih je doslo u veini zemalja pre otpoinjanja tranzicije, a za koje se smatralo da su ideju socijalizma oznaile mrtvom, uzrokovale su stvaranje poetnog optimizma i entuzijazma, ali su takoe promovisale i veoma jednostavnu, i za to vrijeme razimljivu i prihvatljivu ideju da je kraj socijalizma oznaio i kraj uloge drave u ekonomskoj sferi. Meutim, taj dugi oekivani big bang koji je obuhvatio gotovo sve oblasti privrednog i drutvenog ivota sa sobom je donio probleme kojima se nisu nadali ni kreatori ekonomske politike u ovim zemljma, ni strani eksperti meunarodnih institucija ali najmanje graani ovih zemalja. Postalo je jasno da samo opredjeljenje za tranziciju i prvi koraci u tom smjeru nee odmah rijeiti probleme ovih ekonomija niti im trenutno obezbjediti integraciju u svijetske privredne tokove. Takoe je nakon godina sprovoenja procesa tranzicije i iskustva razliitih zemalja u realizovanju tog procesa jasno da tranzicija podrazumjeva izvjesne trokove koje cijelo drutvo mora da plati, te da je postavka o nepotrebnosti ekonomske uloge drave bila pogrena. Tranzicija, naime, nije podrazumjevala samo eliminisanje komandnog i planskog sistema, ve i mjere drave kojima bi se oblikovao novi trini sistem. Drava je i dalje bila neophodna, ali je njena uloga bila promjenjena, kao i nain djelovanja. Opravdano je sigurno, postaviti pitanje da li su vlade bile spremne da uspjeno odigraju ove nove uloge koje su im bile povjerene i koliko je vremena moralo da proe da bi one njih postale svijesne. Praksa je pokazala da je sistem plana i kontrole vrlo brzo i vrlo lako bio naputen, ali da su mnogi negativni elementi prethodnog sistema ostali uz pojavu novih problema karakteristinih za trine ekonomije.Zbog toga emo razmotriti naine za poveanje efikasnosti djelovanja drave prvenstveno u aktivnostima vezanim za ekonomsku sferu ali i izgradnju trinog i pravnog sistema. Pri tome e se uzeti u obzir problemi do kojih moe doi u politikom procesu, ali i iskustva danas razvijenih zemalja i uloge i uticaj koji je u procesu njihovog razvoja imala drava.Neosporno je da je meuzavisnost drave i ekonomskog razvoja i smanjenja siromatva izuzetno kompleksna, to potvruju primjeri veine zemalja Istone Azije. Naime, u periodu od 20 godina u kome su ove zemlje (Japan,etiri azijska tigra, Indonezija, Malezija i Tajland) biljee rapidan ekonomski rast, ekonomisti su tvrdili da znaajan dio tog rasta potie od specifinih uloga drave u ovom ekonomijama, te njihovih institucionalnih mehanizama. Ove su zemlje uzimane kao primjeri uspjene i bliske saradnje drave i privrede,te su postojali i popularni nazivi kao to su Japan Inc., ili Korea Inc.. U ovim je zemljama naime, drava imala znaajnu ulogu, koja je premaivala konvencionalnu makroekonomsku politiku, i u ijem je centtru razvojne politike bilo trite ali i upravljnje tritem. Meutim, sadanja kriza dovela je u pitanje javno-privatno partnerstvo koje je karakterisalo razvojne strategije zemalja ovog regiona, optuujui ga upravo za sadanja kretanja u ovim ekonomijama. Ali, problem ipak nije tako jednostavan, na to upuuje i injenica da su neke zemlje tog regiona, u prvom redu Kina i Tajvan, uspjele da izbjegnu ovakva kretanja, to nam jo jednom sugerie da iz pozitivnih i negativnih iskustava ovih zemalja moemo izvii znaajne pouke koje se mogu primjeniti i u zemljama u tranziciji,uz naravno uvaavanje njihovih specifinosti. Najprije, uloga drave i u ovim zemljama mora da bude znaajna u promovisanju njihove strategije razvoja, ali pogrena dravna intervencija moe da ima dalekosene negativne efekte, kroz mogunost da u procesu tranzicije zemlje poprime karakteristike rent seeking drutva.zbog toga nas u prvom redu interesuje kako da se u zemljma u tranziciji povea efikasnost i efektivnost aktivnosti drave.Najprije, iz analize glavnih problema aktivnosti traganja za rentom, odnosno problema pri kome pojedinci ili grupe koriste politike procese da prisvoje bogatstvo drugih, i efekata koji ih prate,u prvom redu korupcije, trebalo bi smanjiti dravnu intervenciju u ekonomskoj sferi u podrujima u kojima postoji znaajan uticaj specijalnih interesa pojedinih organizovanih grupa. Na taj nain bi se smanjile aktivnosti traganja za rentom koje su u prvom redu vezane za podruje trgovine,kada postoje znaajna ogranienja uvozu, ali i za poljoprivredu. Ve je ukazano da e ove aktivnosti u principu smanjivati drutveno blagostanje, ali i da e one predstavljti izraz specijalnih interesa pojedinih dobro organizovanih grupa ljudi, koji e se u svakom sluaju odupreti mogunostima ukidanja renti koje prisvajaju.Iz navedene potrebe da se smanji nepotrebna intervencija drave proizilazi i potreba da drava svojim aktivnostima u prvom redu promovie konkurenciju, jer ograniavanje konkurencije gotovo da uvijek ukazuje na uticaj specijalnih interesnih grupa, mada se ukazuje da ovakve aktivnosti mogu da preduzimaju i radnici, ali je to pre bio sluaj u razvijenijim ekonomijama u kojima postoji razvijeno trite rada.Nova uloga drave, odnosno vlade u trinom sistemu podrazumjeva i potrebu novog naina ne samo njenog djelovanja, ve i donoenje odluka, koji e se razlikovati od predhodnog perioda i koga bi trebalo da ne karakterie tajnost, ve upravo otvorenost. Na taj nain e se znaajno onemoguiti uticaj pojedinih uticajnih grupa, smanjie se mogunost greaka u donoenju odluka, onemoguiti prisvajanja rente od strane pojedinaca koji posjeduju ekskluzivne informacije. Takoe e se pridobiti povjerenje graanja u politiku vlade i eliminisati njihova podozrivost prema dravi iji su koreni u predhodnom periodu. To je, meutim zadatak koji se ne postavlja samo pred vlade ekonomija u tranziciji,ve i onih sa razvijenim sistemom politike demokratije, jer sam politiki proces moe i u njima da dovede do pojave nametanja interesa male grupe ljudi i do nepostojanja veze izmeu glasaa i politike politiara za koje su glasali. Preporuena otvorenost u donoenju odluka, e upravo to onemoguiti, istovremeno obezbjeujui bolje izglede na uspjeh donijetih odluka od strane drave.Izgradnja trinih sistema u ovim zemljma e neminovno dovesti u pitanje veliinu javnog sektora. I pored proklamovane privatizacije, koja e neminovno obuhvatiti i tradicionalan sektor, trebalo bi imati u vidu da je jednostavna privatizacija monopola koji su u predhodnom periodu bili u dravnoj svojini nee automatski rijeiti probleme proizvedene koliine i cene karakteristine za svaki monopol, bilo da je on u privatnom ili dravnom vlasnitvu.U tom kontekstu od izuzetne vanosti mogu da budu iskustva razvijenih zemalja sa privatizacijom javnog sektora, koja je uvijek bila praena znaajnom regulacijom, kako bi se izbjegli ve pomenuti problemi. Kada je rije o regulaciji trebalo bi ukazati da je u zemljma u tranziciji potrebno posvetiti posebnu panju i tzv. proizvodnim regulacijama, koje dobijaju sve vie na znaaju u razvijenim zemljama, a koje se prvenstveno odnose na regulisanje samog procesa proizvodnje i distribucije, u ijoj se sutini nalazi potreba zatite potroaa. Na taj e se nain obezbjediti zatita tzv. prljvih tehnologija koje se pod pritiskom javnosti razvijenih zemalja sve vie sele u nedovoljno rezvijene zemlje, ali i u zemlje u tranziciji.

Zakljuak

Iznijeti predlozi za poboljanje efikasnosti uloge drave u ekonomskoj sferi, koji naravno moraju biti praeni odgovarajuim promjenama u pravnom sistemu, obezbijedie poveenje individualnog i drutvenog blagostanja. Na kraju bi zato trebalo ponoviti da je uloga drave u privrednim kretanjima kljuna, te da nam to dokazuje iskustvo mnogih zemalja, i da bi to trebalo imati u vidu i prilikom formulisanja konkretnih programa ili etapa procesa tranzicije. Uspjenost procesa tranzicije u pojedinim zemljma je upravo zavisila od stepena u kome je drava valjno realizovala svoju novu ulogu. ak i ekonomske istorije zemalja u tranziciji, upravo predstavljaju primjere da je drava neophodna, naroito u nekim ekonomskim segmentima i u pojedinim fazama razvoja. Tako je neosporno da je drava i u SAD-u imala znaajan udio u ekonomskoj ekspanziji, kroz sprovoenje uspjenih privrednih politika, dok je posebno vazno ukazati koliko je bio znaajan uticaj drave SAD-a na razvoj finansijskih institucija, i obezbjeenje stabilnosti finansijskog sektora. Primjeri Istone Azije o kojima je ve bilo rijei u radu pruaju jo bolji primjer uspjene uloge drave u ekonomskoj sferi, jer bi trebalo imati u vidu da su ove zemlje u dugom periodu obezbjedile privredni i drutveni razvoj koji nisu bili praeni poveenjem nejednakosti u drutvu, to je po mnogim teorijama privrednog razvoja bilo nemogue. Ipak ovaj rad je pruio i odreene razloge za negativno djelovanje drave u ekonomskoj sferi, to bi takoe trebalo uzeti u obzir u realizaciji procesa tranzicije.

Literatura1. Kruger, A.O., The Political Economy of the Rent-Seeking Society, The American Economic Review, June 19742. Bauman, P.C., Governing Education:Public Sector Reform or Privatization Allyn an Bacon 199637