pojam države

Pojam države• O rijetko kojem je problemu (pojmu) na području društvenih nauka uopšte toliko često i toliko različito pisano i raspravljano kao o pojmu države.• država se, već vijekovima, proučava kao jedan veoma kompleksan društveni fenomen, i to sa različitih aspekata: filozofskih, pravnih, političkih, socioloških, ekonomskih, itd.• porijeklo, suština, funkcija, uloga i opravdanje države, proučavani su od strane većine filozofa, pravnika, politikologa, sociologa, počev od antičkog doba do danas, bilo kao posebno pitanje, bilo u kontekstu nekog drugog sadržaja.

Pojam države• sa razvojem ljudskog društva i naučne misli,

razvijale su se različite teorije o državi, njenom porijeklu i funkciji, kao npr: patrijarhalne teorije, teorije o božanskom porijeklu državne vlasti, teorije posrednog božanskog prava, idealističko-objektivne teorije, organsko-biološke teorije, teorije društvenog ugovora, apsolutističke teorije, teorije normativizma, teorije sile, teorije funkcionalizma, prostorna teorija, teorije socijalnih ugovora, teorije socijalnih klasa, marksističke teorije itd.

• svaka od njih je, na svoj način, pokušavala da objasni ovaj složen fenomen i probleme vezane za njega.

Teorije o državi i državnoj vlasti

• patrijarhalne - državu - kvantitativna organizovana cjelina koja je oblikovana na principima prvobitne plemenske organizacije;

• teorije o božanskom porijeklu državne vlasti– u srednjem vijeku društveno-politička misao je bila podređena teološkoj.

• predstavnici srednjovjekovne misli o državi u samom početku, a i kasnije u doba zrelog feudalizma su polazili od jedinstva prirode i društva.

• radi se o teokratskim teorijama, koje su polazile od pretpostavke da je svaka vlast božanskog porijekla.


• blažu varijantu teokratske koncepcije razvio je Toma Akvinski (1224–1275) tzv. teoriju posrednog božanskog prava, gdje se prema njemu sva vlast posredstvom božanske volje naroda, povjerava pojedincu ili grupi ljudi.

• idealističko-objektivne teorije koje u državi vide ostvarenje ili otjelotvorenje apsolutne ideje, svjetskog ili narodnog duha, najviših moralnih vrijednosti i sl;


• organsko-biološke teorije - država je organizam višeg reda.

• teorije društvenog ugovora koje su nastale u periodu 17. i 18. vijeka i kao kritika feudalnih teorija o božanskoj državi.

• država predstavlja jedan oblik društva, da bi kasnije pojedinci ustupali i prenosili dio svojih prava na državu putem koje će obezbijediti sve neophodne potrebe, a naročito u pogledu zaštite lične i imovinske sigurnosti, a time i zaštitu određenog društvenog poretka;


• apsolutističke teorije polaze od osnovnih gledišta stvaranja države na osnovu društvenog ugovora, tj. prenošenju nekih prirodnih prava pojedinaca u korist nosilaca vlasti.

• ta je vlast trebala biti apsolutna, neograničena i neotuđiva.

• vrhovna vlast je u liku države sa svojim organima.

• teorije normativizma tretiraju državu kao pravnu organizaciju sa uspostavljenom hijerarhijom pravnih nadležnosti i normi.


• teorije sile objašnjavaju nastanak i prirodu države samo pomoću organizovanog nasilja, na taj način što one društvene grupe koje su u organizacionim, ratničkim i drugim vještinama uspjeli odnijeti pobjedu uspostavljaju vladavinu nad pobjeđenim, odnosno znatno slabijim društvenim grupama.

• takva vlast se zadržava samo po osnovu monopola nasilja;

• teorije funkcionalizma državu vide kao organizaciju vršenja jedne funkcije u okviru šireg socijalnog sistema, koji predstavlja jedan sistem komplementarnih međusobno uslovljenih funkcija;


• prema marksističkoj teoriji, država je nastala tada i tamo gdje se društvo pocijepalo na dvije nepomirljive klase koje se nalaze u stalnoj otvorenoj borbi.

• država koja nastaje zbog borbe suprotnih klasnih interesa ima dvostruku funkciju u društvu: ona je stvarno oruđe vladajuće klase za ostvarenje njenih klasnih interesa i prividno opšti reprezentant, predstavnik čitavog društva.

Pojam države

• neki autori ističu da sa gledišta društvenih nauka nije potrebno podvlačiti razliku između države i ostalih ljudskih zajednica.

• država nije ništa drugo, nego jedan naročiti oblik onog istog društvenog života koji se javlja i u drugim ljudskim zajednicama.

• država je fenomen koji prati ljudsko društvo od početaka moderne civilizacije do danas, i izvjesno je, u budućnost, te je sa tog stanovišta jedan naročiti oblik društvenog života, specifičan oblik života, koji ima svoje porijeklo, ulogu, funkciju, organizaciju i vrlo složen pravni status.

Zajednica

• pod zajednicom se podrazumijeva društvena grupa lica međusobno trajno povezanih zajedničkim interesima i preferencijama, kao i zajedničkom djelatnošću upućenom ka ostvarivanju tih interesa i preferencija.

• društvena grupa koja ima jak kolektivni identitet zasnovan na unutrašnjim vezama (vjerskim, krvnim, etničkim, duhovnim, komšijskim) koji se ispoljava kroz osjećanja solidarnosti, privrženosti i obaveza prema grupi.

Politička zajednica

• politička zajednica, osim trajne povezanosti, učestvovanja u zajedničkoj praksi i konstantnosti interesa pojedinaca, podrazumijeva da ti interesi imaju svoje važenje u okvirima države, odnosno da artikulisani ciljevi pojedinaca konstituišu javni interes putem obrazlaganja, rasprave, kritikovanja, demokratskog odlučivanja, političkih izbora...

Nastanak države

• u prvobitnoj zajednici, nije postojala nikakva organizovana vlast.

• razvojem materijalnih proizvodnih snaga, podjelom rada, proširenjem razmjene i formiranjem tržišta, pojavom privatnog vlasništva i cijepanjem plemenskih organizacija na vlasnike (bogate) i nevlasnike (siromašne), propada ovo uređenje.

• na ruševinama starih plemenskih zajednica izrasta nova društvena organizacija sa postojanjem antagonističkih klasa.

• kao rezultat nepomirljivosti klasa nastaje država.

Terminološko značenje pojma država

• u srpskom jeziku riječ država potiče od staroslavenskog držati što ukazuje na njeno patrimonijalno shvatanje: država je teritorija sa svojim stanovništvom koju vladar drži pod svojom vlašću, kao svoj posjed, kao baštinu.

• u ovom smislu se pojam država upotrebljava i u Dušanovom zakoniku.

• u većem broju drugih jezika naziv za državu je izveden od latinskog status (iz konteksta Status rei Romanae).

• italijanski stato, engleski state, španski estado, njemački staat, itd.


• ovi termini se javljaju relativno kasno, tek u 16. vijeku, jer tek tada ljudi su osjetili potrebu da organizaciju kakva je onda bila nazovu državom.

• Hobsova teorija - uređeno stanje, dakle poredak koji počiva na pravilima i koji je stabilan za razliku od prirodnoga stanja koje znači anarhiju i bezvlašće.

• stariji izrazi - grčki polis (grad - država) te rimske oznake res publica i civitas.

• regnum (kraljevstvo), imperium, za carstvo, civitas za slobodne gradove i sl.


• jasno izdvajanje pojma država vremenski se podudara sa periodom stvarnog formiranja moderne državne organizacije u formi apsolutne monarhije i smatra se da ga je u političku nauku uveo Makijaveli koji važi za tvorca moderne nauke o državi.

• riječ stato u početku je označavala stanje jedne države, njeno uređenje, njen ustav.

• kasnije - društevnu klasu koja upravlja državom, tj. vladu.

Termin država danas više značenja

• u najužem smislu, pod pojmom država podrazumijeva se sam državni aparat (aparat javne vlasti), hijerarhijska organizacija sastavljena od individualnih i kolektivnih nosilaca državne vlasti i svih činovnika i službenika koji ulaze u sastav državnih organa.

• šire shvatanje određuje državu kao posebnu pravnu i političku organizciju.

• najznačajnija politička ustanova.


• najšire značenje koje podrazumijeva cjelokupno društvo obuhvaćeno jednom državnom organizacijom, određenu političku zajednicu, dakle ne samo državni aparat, nego i teritoriju i stanovništvo koji su pod istom državnom vlašću.

• organizacija koja raspolaže raznim sredstvima moći, posjeduje monopol nad legitimnim sredstvima fizičke prinude.


• većina teoretičara - država specifična, posebna organizacija koja raspolaže monopolom na fizičku prinudu, što je njen spoljašnji element, ali se ne slažu kada je u pitanju onaj unutrašnji, suštinski element, njena društvena funkcija i cilj njenog postojanja.

• neki od teoretičara ističu da se pojam države ne može odrediti u onom materijalnom, suštinskom smislu, već da se ona može odrediti samo formalno, odnosno da država predstavlja jednu vrstu ustanove jer nije vezana samo za jednu generaciju i ne služi samo jednoj generaciji, već stoji iznad generacija.


• ona je ustanova, u kojoj jedni vladaju, a drugi slušaju, oni što vladaju stvaraju u toku vremena jedan administartivni štab koji će sprovoditi njihove odluke.

• ona je vlast, a vlast znači izdavati zapovijesti koje će ljudi normalno slušati.

• ono po čemu se državna vlast razlikuje od ostalih vlasti, jeste činjenica da ona raspolaže fizičkom silom, tj. država je prinudna politička organizacija.

• istorijska i teritorijalna zajednica.


• država je istovremeno sa pravnog aspekta pravni fenomen, pravno lice, tj. jedna vrsta društva (korporacije).

• država je poseban, specifičan subjekt prava, jedna, možda, čak i najvažnija vrsta pravnog lica sa različitim vidovima svoje egzistencije, što prvenstveno zavisi od vrste pravnih odnosa u koje kao takav subjekt prava stupa.

• zajednica svojih državljana koja se prostire na određenoj teritoriji.

Bitne karakteristike države

• država ima sljedeće bitne karakteristike: • 1. stanovnici se ne dijele prema krvnom

srodstvu, već prema teritoriju; • 2. moć društva u nastanku države otuđuje se od

njega u javnoj ustanovi javne vlasti koja se oslanja na monopol fizičke prinude i,

• 3. počinje oporezivanje građana i stvaranje fondova radi izdržavanja državnih organa.

Država• društvena, socijalna organizacija, koja kao

svaka druga društvena socijalna organizacija mora imati neke karakteristike: mora imati svoje članstvo, funkcije, djelatnosti, organe koji obavljaju te djelatnosti, određena sredstva da bi njima ostvarila djelatnost, propise....

• od drugih društvenih organizacija razlikuje se po tome što raspolaže posebnom vlašću, a ta je vlast prema karakteristikama:

• - društvena,• - suverena,• - prisilna.

Pojam države - definicija

• država je organizacija koja odgovara globalnom društvu, ima političku i suverenu vlast zasnovanu na monopolu legalne fizičke prinude i na ekonomskoj i ideloškoj moći, odnosi se na precizno određeno stanovništvo i teritoriju, a pravnim normama reguliše najvažnije društvene odnose i ostvaruje razne istorijske funkcije - počevši od osvajanja i odbrane prema drugim društvima i izrabljivanja i represije prema vlastitom stanovništvu, do s vremenom sve naglašenije, uloge zaštite mira, sigurnosti i slobode i postizanja blagostanja svih pripadnika društva.

Država kao pravna i politička organizacija

• trajni oblici udruživanja ljudi tvore:• zajednice ili • društva.• zajednice u kojima su uređeni odnosi društvene

moći nazivaju se političke zajednice. • organizacija – grupa ljudi koja je po pravilu

hijerarhijski organizovana na osnovu postojanja izvjesnih normi radi ostvarenja određenih ciljeva.

Zašto je država pravna organizacija?

• 1. zato što stvara pravo i što ga primjenjuje, odnosno, što obezbjeđuje izvršenje prava putem svojih sankcija; svojevrsna “fabrika prava”

• država, doduše, ne stvara sama neposredno cjelokupno pravo, pravo stvaraju i drugi subjekti. Ali država uvijek samostalno odlučuje o primjeni svojih sankcija za povredu dispozicije jedne norme i time ona dotičnu normu i čini pravnom normom i tako, posredno, učestvuje u njenom stvaranju i onda kada je sama ne stvara neposredno.


• 2. zato što je organizovana pomoću pravnih normi.

• to znači da su norme kojima je propisana organizacija države, tj. kojima je propisano koji su njeni organi, kako su sastavljeni, kakav im je međusobni odnos i nadležnost - pravne norme.

• kada se kaže: pravne norme, onda se pod tim misli na to da su to norme koje sankcioniše država svojim monopolom fizičke prinude - sile.

• država je, dakle, praktično organizovana putem prava.


• 3. zato što su sve njene djelatnosti i njen sastav određeni pravnim normama.

• kada kažemo da su njene djelatnosti određene pravom, onda time, razlikujemo djelatnost države od njene organizacije, odnosno sastava.

• pravo propisuje organizaciju države, pravnim normama se uspostavljaju državni organi i uređuje njihova nadležnost.

• državne organe čine službena lica.


• jednom stvoreni, shodno pravu, državni organi moraju i nešto raditi, djelati.

• državni organi u svojoj djelatnosti vrše dvije vrste akata – 1. materijalne i 2. pravne akte.

• sadržina obje vrste akata određena je pravom, tj. prethodnim, višim pravnim aktima.

• npr. kada zakonodavac donosi zakone, on radi ono što mu je odredio jedan prethodni pravni akt - ustav; kada sud donosi presude, on radi ono što mu je odredio zakon itd.

Zašto je država politička organizacija?

• država je u prvom redu politička, pa tek onda pravna organizacija.

• država postoji radi vršenja političke funkcije, a pravo je samo sredstvo koje se upotrebljava da bi se država organizovala i da bi mogla uspješnije vršiti svoju političku funkciju.


• pravo postoji da bi država pomoću njega mogla da vrši svoju političku funkciju.

• pravo je samo jedno političko sredstvo u rukama određenih društveno političkih snaga, kao i država, i ove snage ga upotrebljavaju za ostvarenje iste političke funkcije koju ima i država.


• pravo određuje državnu organizaciju i djelatnost, tj. propisuje šta će država raditi, ali istovremeno država, odnosno njeni organi, propisuju, posredno ili neposredno, i samo pravo.

• ako dakle, s jedne strane, pravo propisuje državnu djelatnost, i država, s druge strane, propisuje pravo

• tako se dobija jedan začaran krug.

Strukturalni pojam države

• sa aspekta strukturalne analize države, gotovo je opšteprihvaćeno da svaka država mora imati najmanje 3 sastavna elementa:

• 1. stanovništvo (poštuje vlast i prihvata politiku), • 2. teritoriju (precizno omeđenu granicama) i • 3. javna vlast (država je vrhovna vlast na

određenoj teritoriji, upravlja uz pomoć prinude). • ova tri elementa moraju biti prisutna istovremeno

i u odgovarajućem kvalitetu.• četvrti – pravo - ljudska prava i slobode; pravnu

organizaciju i pravni poredak.

1. Državna vlast - pojam

• najčešće se pojam državne vlasti izvodi iz opšteg pojma vlasti.

• u tom smislu vlast - društveni odnos u kome jedna strana izdaje zapovijesti i naređuje drugoj, a ova druga dužna je da postupa po tim zapovijestima pod prijetnjom sankcije.

• u svakom društvu razlikuju se različiti oblici vlasti: vlast u porodici, fabrici, školi, državi.

• državna vlast predstavlja društveni odnos u kome oni koji vrše vlast, vladajući slojevi i grupe, naređuju onima nad kojima se vlast vrši pod prijetnjom prinude.

Državna vlast - pojam

• državna je vlast ponajprije javna vlast.• to znači da počiva na javnom ili političkom

području društvenog života. • to je razlikuje od situacija i odnosa intimne ili

privatne prirode.• ono što posebno obilježava državu jeste

činjenica da ona posjeduje najjaču prinudu, monopol fizičke prinude radi osiguranja primjene izdatih zapovijesti.

Legitimnost državne vlasti

• danas, u modernom smislu, državna vlast ne može počivati isključivo na prinudi jer politička vlast, a to je suština državne vlasti, mora biti legitimna.

• ona je legitimna ako je dobrovoljno prihvata većina stanovništva, a to znači da stanovništvo pruža podršku vlasti ili je, pak smatra na neki način nužnom ili opravdanom (stanovništvo vjeruje u njenu opravdanost, valjanost, ispravnost).

• različiti oblici legitimnosti i raznovrsne teorije.

Legitimitet

• lat. legitimus – pravno; pravednost državne vladavine.

• državna vladavina i njeno provođenje je legitimna samo onda kada se slaže sa predstavama o pravu i pravednosti, te sa etičkim vrijednostima i normama koje leže u njihovoj osnovi i koje su opšte priznate u društvu ljudskih jedinki nad kojima država ima vlast.

Legitimitet

• označava način na koji se vrši vlast, legitimna je vlast u društvu u kome su institucije vlasti sačinjene u skladu sa načelima pravde, jednakosti, slobode...

• legitimitet je vršenje vlasti na principima koji su opšteprihvaćeni u okviru jedne političke zajednice.

• vršenje vlasti koja ima podršku birača.• legitimna vlast – čiji je titular legitiman.

Legitimitet

• svaka legitimna vlast je legalna vlast, svaka legalna vlast nije legitimna.

• legalnost – pojam koji se vezuje za pravnu državu i vladavinu prava.

• legalnost – podrazumijeva poštovanje ustava, zakona i drugih opštih pravnih akata.


• moguća je i nelegitimna vlast (uzurpacija, tiranija, diktatura) kao i vlast koja nije djelotvorna ili čak stvarna.

• u antičkoj je filozofiji osnovni kriterij opravdanosti svake vlasti - pravednost.

• to je najviša vrlina (krepost) koja je usmjerena prema drugima, odnosno prema opštem dobru.


• državna vlast koja ne uspije da obezbjedi legitimitet, pribjegava represiji, odnosno različitim oblicima organičavanja ljudskih sloboda i prava, posebno strogoj cenzuri štampe i drutih sredstava javnog informisanja.

• nijedna vlast se ne može dugo održati ako ne ostvari i druge osnove, razloge, zbog kojih može biti poštovana, pored straha od prinude.

• njen pad će uslediti ili na demokratskim izborima ili kao posledica otpora, odnosno drugih oblika građanske neposlušnosti.

Suverenost državne vlasti

• izraz suverenost (lat. supremus, superanus, starofrancuski - sovrain) vuče porijeklo iz katoličkog crkvenog prava.

• suverenost je, u prvom redu predstavljala osobinu božanske vlasti, odnosno najvišu, apsolutnu i nedjeljivu vlast.

• kada se katolička vjera organizovala u crkvu, tj. u organizaciju sa pretenzijom da potpuno i neograničeno vlada narodima i ljudima, šef najviše hijerarhije te organizacije preuzeo je na sebe svojstvo suverena, ne samo u duhovnim, već i u zemaljskim stvarima.

Žan Boden

• jedan od tvoraca i arhitekata teorije suvereniteta - Žan Boden (1530-1596).

• on je pojam suvereniteta definisao kao najvišu vrhovnu vlast države nad pojedincima, apsolutnu i trajnu, neograničenu zakonima, i to u svom najpoznatijem djelu “Šest knjiga o državi " objavljenom 1576. godine.

• 1. biti suveren znači biti iznad zakona zemlje i imati mogućnost propisivanja prava.

• 2. suveren je ipak bio ograničen i to time što je bio potčinjen božanskom i prirodnom pravu.

Žan Žak Ruso

• problemom suverenosti bavili su se svi veliki teoretičari i mislioci.

• tako je Žan Žak Ruso smatrao da je suverenost izvršenje one volje koja je slobodna poput one koja nije podvrgnuta nikakvoj vrsti obaveza.

Hobs

• Hobs - prema nekim mišljenjima dao najpotpuniju teoriju o državnom suverenitetu.

• osnovu za postojanje suverenosti našao je u imanentnoj ljudskoj prirodi, u nepomirljivim psihološkim zakonima koji su rezultat istorijskih pojava i činjenice da je čovjek čovjeku vuk (Homo homini lupus est) i da se bez organizovane apsolutne vlasti države društvo pretvara u rat svih protiv sviju.

Suverenost

• za suverenost se najčešće kaže da je to bitno svojstvo državne vlasti koje znači da je državna vlast vrhovna vlast.

• da je država suverena to znači da je državni poredak, poredak iznad koga nema višeg poretka, a jedini poredak koji bi se mogao priznati kao viši od državnopravnog poretka jeste međunarodno-pravni poredak.

Suverenost

• pojam suverenosti - on se uobičajeno koristi da bi označio subjekta koji je vrhovni u svojoj oblasti djelovanja, nad kojim dakle nema nikakve druge vlasti.

• suverenost obuhvata: • 1. nezavisnost državne vlasti koja je izražena

kroz slobodu donošenja odluka i djelovanja u odnosu na bilo kakvu drugu vlast unutar ili izvan njene teritorije, a u prvom redu u odnosu na bilo koju drugu državu;

Suverenost

• 2. pravnu suprematiju i faktičku nadmoć državne vlasti (unutrašnja suverenost), što znači da je državna vlast u okviru svoje državne teritorije viša od bilo kakve druge vlasti ili faktora, i

• 3. pravnu neograničenost državne vlasti, tj. punu slobodu u stvaranju i primjeni prava, uz ograničenja koja se tiču ljudskih prava.

1. Nezavisnost državne vlasti

• nezavisnost državne vlasti prema spolja manifestuje se kao samostalnost države u donošenju pravnih propisa i u isključenju svakog stranog miješanja u unutrašnje stvari neke države, primjenom načela jednakosti i ravnopravnosti u odnosima sa drugim državama.

• ova osobina državne vlasti zasnovana je na monopolu za fizičko nasilje.

• ukoliko državna vlast izgubi taj monopol, prestaje samim tim biti državna vlast.

2. Suprematija državne vlasti

• nadmoć (suprematija) državne vlasti predstavlja svojstvo državne vlasti da je najjača i najviša u odnosu na vlast različitih organizacija i zajednica unutar svoje teritorije.

• to podrazumijeva da su ostali nosioci vlasti njoj podređeni i da država monopolom za fizičku prinudu može natjerati sve ostale na poštivanje svojih zapovijesti.

3. Pravna neograničenost državne vlasti

• pravna neograničenost državne vlasti izražava sintetički prve dvije karakteristike suverenosti.

• tako ona označava svemoć državne vlasti da u slobodi izbora prilikom odlučivanja, može bez pravnih ograničenja donositi kakav hoće pravni propis za regulisanje društvenih odnosa na svojoj teritoriji.

• prema tome, suverenost bi se mogla odrediti kao bitno svojstvo državne vlasti koje se ogleda u njenoj pravnoj neograničenosti.

Ograničenost državne vlasti

• međutim, iako pravno neograničena, državna vlast je faktički ograničena:

• 1. prirodnim ili društvenim ograničenjima,• 2. postojanjem drugih država itd.• vrhovna vlast države i odlučivanje najviših

državnih organa zavisi od volje politički djelatnog stanovništva, uključujući tu i opoziciju.

Ograničenost državne vlasti

• ona, potom, zavisi od ustavnih propisa o uređenju države i kataloga ljudskih prava.

• mnoga od tih ograničenja potvrđena su međunarodnim propisima OUN, Savjeta Evrope; Evropske unije i drugih organizacija i zajednica.

Suverenost na međunarodnom planu

• suverenost uzdignuta na jedno od osnovnih načela odnosa između pojedinih država

• na osnovu ovog načela države su pravno jednake, odnosno nepodređene jedna drugoj, iako stvarnost izgleda znatno drugačije.

• već na prvi pogled, možemo uočiti da je suverenost državne vlasti, kao takva, ugrožena, dovedena u pitanje, te da se mnogi od Kelzenovih stavova, protivno važećim međunarodnim principima, u punoj mjeri potvrđuju kao tačni.


• u novije vrijeme javljaju se mišljenja o nepostojanju suverenosti ili pak relativizaciji ovog pojma.

• pojedini autori ističu da u međunarodnim odnosima, što je shvatanje suverenosti u apsolutnom smislu riječi, suverenost države uvijek mora biti neograničena.

• u protivnom nije riječ o državi.


• ako neka druga država ili međunarodna organizacija određuje pravac njene politike, onda ona prestaje da bude suverena.

• uslov za ovo je svakako ekonomski suverenitet države, tj. njena potpuna ekonomska nezavisnost i samostalnost.

• međutim, mora se priznati da danas takvih država ima veoma malo.

Narodna suverenost

• postulat (zahtjev) koji je u svoje ustave unijela buržoazija,

• narodna suverenost se često poistovjećuje sa pojmom demokratije.

• smatra se da je narodna suverenost ostvarena ako je u državi ostvarena vladavina naroda, odnosno ako njegova volja dolazi do izražaja, tj. ako država počiva na vladavini naroda kao nosiocu suverenosti.

Nacionalna suverenost

• takođe tvorevina buržoaske epoxe• teorije o nacionalnoj suverenosti počele su se

intenzivnije razvijati u toku nacionalnih građanskih revolucija 18. i 19. vijeka,

• osnovna ideja - svjetske nacije treba emancipovati od velikodržavlja tadašnjih apsolutnih monarhija, treba probuditi nacionalnu svijest i osloboditi nacionalne tradicije od svih oblika nasilja, poraditi na stvaranju nacionalnih država i njihovom eventualnom ujedinjavanju na principima nacionalnih srodnosti, zajedničkog etničkog porijekla i sličnih biosocijalnih i istorijskih osnova.


• ideal je bio jedna nacija - jedna država, zbog čega je nacionalni osjećaj, u početku humanistički motivisan, ne tako rijetko prerastao u onaj nacionalistički.

• problem je postao posebno složen onda kada su se u toku 19. i 20. vijeka pojavile mnogonacionalne države.


• pojava nacionalnog separatizma. Njegovi zagovornici isticali su da nacionalna suverenost mora ostati cjelovita i u višenacionalnoj zajednici i stoga im je kao oblik državnog uređenja bila bliža konfederacija nego federacija.

• U zaoštrenijim situacijama oni su zahtijevali čak i istupanje država iz zajednice i njihovo ponovno konstituisanje kao nezavisnih državnopravnih tvorevina.


• u pravilu, većinska nacija je stvarala svoju državu tako da su ostale nacije ostajale u manjini (taj proces je u većem dijelu Evrope odavno završen, osim Balkana).

• međutim, moderno doba i takvim nacijama -nacionalnim manjinama garantuje određena prava i slobode, pri čemu je osnovni problem, i danas aktuelan, da li su to kolektivna prava nacije ili pak individualna prava pojedinaca.


• pitanje suvereniteta nacionalne države u današnjem, sve više globalizovanom svijetu, postavlja se na nov način.

• privredna, komunikaciona i ekološka međuzavisnost država, nastanak snažnih transnacionalnih korporacija koje presjecaju granice država i rađanje moćnih nadnacionalnih regionalnih i svjetskih organizacija ekonomske, političke i vojne prirode faktički, a time i pravno, dovode u pitanje suverenitet nacionalne države.

Prava nacionalnih manjina

• najpoznatiju definiciju manjina (do sada) dao poznati pravnik Kapotorti u svom čuvenom Izvještaju Ujedinjenim nacijama, konstatujući da pod pojmom manjine treba podrazumijevati «grupe, brojčano manje od ostalog preovlađujućeg stanovništva neke države, čiji članovi, podanici te države, imaju etničke, vjerske ili jezičke karakteristike različite od ostalog stanovništva i implicitno pokazuju osjećanje solidarnosti u čuvanju svoje kulture, svoje tradicije, svoje religije i svog jezika».

Prava nacionalnih manjina

• samo ako manjina na isti nači kao i većina predstavlja temelj mulitkulturne države, a prilikom stvaranja države se garantuje njeno učešće tako da ona ne može biti preglasana većinskim pravima, odnosno ako se temelji države zasnivaju na konsenzusu većine i manjine, pripadnici manjine se mogu identifikovati s državom na isti način kao i pripadnici većine.

2.Državna teritorija

• država je teritorijalna organizacija jer se državna vlast vrši na određenoj teritoriji, odnosno prostoru.

• država je bitno vezana i ograničena na jedan geografski prostor koji zovemo državnom teritorijom.

• državna teritorija je precizno određeni prostor na kome se nalazi stanovništvo države (državno stanovništvo) i gdje se (nad kojim se) vrši državna vlast.


• ovo je trodimenzionalni prostor – izvrnuta kupa (višedimenzionalni prostor) koji se sastoji od kopna, mora - jezera i vazdušnog stuba iznad površine državne teritorije do određene visine.

• državna teritorija je omeđena zamišljenim ili pak prirodnim linijama (tokovi rijeka, klanci, klisure, visovi planina) koje zovemo državnim granicama.

• vlast NA teritoriji na ne NAD teritorijom


• državne granice čuva vojna sila države ili posebne GP i one se mogu prelaziti samo sa posebnim putnim ispravama.

• ove granice određene su međunarodnim i unutrašnjim propisima.

• širina teritorijalnog mora različita je kod pojedinih država i iznosi 6, 12 ili više morskih milja, dok se zračnom granicom smatra visina koju dosežu klasične letjelice.


• iza ovih granica nalaze se ili teritorije drugih država ili pak otvoreno more i slobodni vazdušni prostor koji ne pripadaju nijednoj državi i mogu ih koristiti sve države u međunarodno dozvoljene svrhe - uz međunarodnopravnu zabranu da se na njemu čine razna nedjela, od gusarenja i šverca, do zagađenja mora.

• najveći dio svjetskih morskih površina čini slobodno more (mare libertatis).

Kompaktnost državne teritorije

• državna teritorija se u većini slučajeva sastoji od kompaktne cjeline, ali to ne mora uvijek biti slučaj – teritorijalni kontinuitet u pravilu.

• naime, u istoriji su postojale i države čije su teritorije bile podijeljene na dva ili više dijelova, dok se između tih dijelova nalazila teritorija neke druge države.

• takav je slučaj bio sa Pakistanom.

Načelo teritorijalnosti državne vlasti

• u današnjim, modernim, državama važeće je načelo da se na teritoriji jedne države primjenjuju isključivo pravne norme te države i da svi njeni stanovnici, i državljani dotične države, ali i stranci, moraju te norme poštovati.

• to je načelo teritorijalnosti državne vlasti ili primjene pravnih normi.

Načelo personaliteta

• ranije - primjenjivalo se načelo personaliteta po kojem su se na strance primjenjivale pravne norme njihovih država i onda kada su se oni nalazili na teritoriji druge države.

• danas napušteno. • izuzetno, i danas se u nekim slučajevima

primjenjuje princip eksteritorijalnosti – institut diplomatskog imuniteta, koji uživaju strani državnici i diplomate.

3. Državno stanovništvo

• svaka država, po definiciji, mora da ima svoje stanovništvo.

• državno stanovništvo čine svi ljudi koji borave na teritoriji države i koji su usljed toga podvrgnuti njenoj vlasti i stoga obavezni da poštuju važeće pravne norme te države.

• državno stanovništvo (stanovništvo jedne države) je vrlo promjenljiva kategorija.

3. Državno stanovništvo

• ona zavisi od stepena iseljavanja i useljavanja iz jedne države i od stope nataliteta odnosno mortaliteta stanovništva.

• u današnje vrijeme većina država vodi veoma strogu politiku u ovom pogledu.

• državno stanovništvo predstavlja sve ljude koji u datom trenutku potpadaju pod vlast države i koji su stoga obavezni poštovati njene pravne norme.

3. Kategorije državnog stanovništva

• državno stanovništvo je sastavljeno od dvije kategorije ljudi.

• jednu kategoriju predstavljaju njeni državljani (ljudi koji su u stalnom političko-pravnom odnosu "pripadništva" državi A i to nezavisno od toga da li se nalaze na njenoj teritoriji ili na teritoriji drugih država).

• drugu kategoriju čine ljudi koji su stalni pripadnici (državljani) drugih država i koji se nalaze na teritoriji države A, a nazivaju se stranci.

3. Apatridi

• postoji i treća kategorija stanovništva koju predstavljaju ljudi koji uopšte nemaju državljanstvo, tzv. apatridi (bipatridi).

• ovi ljudi su izgubili držaljanstvo jedne države, a istovremeno nisu dobili drugo.

• stranci su dok se nalaze na teritoriji druge države izjednačeni sa domaćim državljanima u pogledu potrebe da poštuju pravni poredak te države.

• ipak, između njih postoje razlike u pravnom statusu.

Pojam državljanstva

• državljanstvo je, u modernom smislu, trajna veza javnopravnog karaktera između fizičkog lica i države.

• s obzirom da je riječ o vezi javnopravnog karaktera, logično je da se ona sastoji u tome da neka osoba koja je državljanin dotične zemlje ima neka posebna prava i obaveze u tom poretku koje stranci nemaju, dok istovremeno dotična država ima prema njoj još i posebnu dužnost da je štiti u odnosu na druge države.

Pojam državljanstva

• tako npr. samo državljanin ima obavezu da služi vojni rok, da bude odan svojoj državi i da učestvuje u njenoj odbrani.

• na drugoj strani, npr. samo državljani imaju politička prava, tj. izborna prava (biračko pravo, odnosno pravo glasa).

Sticanje državljanstva

• državljanastvo se može steći rođenjem ili prirođenjem koje predstavlja sticanje državljanstva za vrijeme života (vještački put sticanja državljanstva).

• rođenjem se državljanstvo može steći na dva načina: nasljeđivanjem državljanstva roditelja po principu krvi (ius sanguinis) ili tako da dijete dobije državljanstvo države na čijoj teritoriji je rođeno (ius soli - pravo tla).

• ovaj prvi način sticanja državljanstva je najčešći oblik, dok je drugi više primjenjivan u zemljama novog svijeta.

Sticanje državljanstva

• prirođenjem čovjek stiče državljanstvo neke države po osnovu svoga zahtjeva i ispunjenja uslova koje pojedine države slobodno određuju.

• ovi uslovi mogu biti različiti, a najčešće su sljedeći: dužina boravka, zaposlenje, nekažnjavanje, poznavanje dotične države, solventnost, posebne zasluge za državu i sl.

• svojstvo državljanstva se registruje u posebnim matičnim knjigama kao i u ličnim i putnim ispravama.

Funkcije države

• koje su funkcije države?• može se, najjednostavnije, odgovoriti ovako: u

raznim poslovima koje, s obzirom na državne ciljeve, obavljaju ljudi u državnoj službi primjenjujući i stvarajući pritom pravne propise.

• država uređuje zajednički život ljudi u potpunom društvu.

Funkcije države

• pod državnom funkcijom podrazumijevamo ono što država stvarno čini u društvu, njenu stvarnu ulogu, stvarni uticaj koji ona vrši, bez obzira na ciljeve koje joj ljudi postavljaju.

• donoseći pravne akte, državna vlast prinudno usmjerava važne društvene odnose.

• pravnim aktima država štiti određene interese i vrijednosti.

Funkcije države

• 1. f-ja osiguranja egzistencije države i društva (obezbjeđenje opstanka društva);

• 2. klasna funkcija;• 3. funkcija mira;• 4. f-ja ostvarenja slobode (pravna država i

pravna sigurnost);• 5. f-ja obezbjeđenja socijalne sigurnosti;• 6. f-ja saradnje i integracije.

Promjene državnopravnog poredka

• državnopravni poredak je dinamična pojava tako da ima svoj razvoj i promjene u njemu.

• promjene državnopravnog poretka možemo razlikovati,

• s jedne strane, prema njihovoj važnosti, i, • s druge strane, prema načinu na koji se

izvode.


• u državnopravnom poretku svakodnevno nastaju brojne, manje značajne promjene pojedinih njegovih elemenata.

• npr. neke službene osobe odlaze, a druge dolaze u državnu organizaciju putem izbora ili imenovanja, pojedini državni organi se ukidaju, transformišu ili se stvaraju novi, neki pravni akti (zakoni, uredbe, odluke itd.) prestaju važiti i istovremeno drugi pravni akti stupaju na snagu umjesto njih.


• ove promjene se izvode uglavnom putem pravnih normi, na zakonit način, tj. postupcima koji su propisani najvišim pravnim aktima - ustavima, zakonima, poslovnicima parlamenata i sl.

Reforme

• dublje promjene državnopravnog poretka - npr. prelaz iz monarhijskog u republikanski oblik vladavine, prelaz iz parlamentarnog u polupredsjednički sistem ili obratno, uvođenje većeg stepena decentralizacije i sl.

• veće promjene nazivaju se reforme (ustavne, izborne, obrazovne, agrarne i sl.) i one se takođe izvode putem pravnih normi, na legalan način.

Nasilne i nezakonite (ilegalne) promjene države i prava

• nasuprot legalnih promjena događaju se ponekad nasilne i nezakonite (ilegalne), a više ili manje značajne promjene države i prava.

• jedan oblik nasilnih promjena jeste državni udar ili prevrat koji predstavlja oružano preuzimanje vlasti od jednog dijela ljudi iz same državne organizacije (vojske, policije, visokih državnih i političkih funkcionera - šefa države, ministara, generala, vođa opozionih stranaka) i zbacivanje s položaja, hapšenja ili ubijanja drugih visokih službenih lica i njima vjernih dijelova oružanih snaga.

Državni udari ili prevrati

• državni udari ili prevrati mogu biti suprotnih političkih usmjerenja.

• oni mogu biti antidemokratski, ako su izraz političkih interesa koji se ne žele ostvarivati preko demokratskih institucija i nasilno ruše te institucije radi svoga nametanja društvu, ali mogu biti i demokratski, ako su izraz interesa koji se ne mogu ostvarivati u jednom autokratskom režimu i koji hoće na taj način, jer se smatra da drugog načina osim nasilnog nema, uspostaviti demokratski poredak.

Puč

• puč predstavlja drugu nezakonitu promjenu državnopravnog poretka i od državnog udara se razlikuje po tome što ga izvode niži pripadnici u hijerarhiji državnih funkcionera.

• može se reći da se ovakva promjena u praksi događa relativno rjeđe u odnosu na državni udar i u tom smislu poznat je puč izveden u Liberiji od strane jednog narednika u vojsci.

Narodni ustanak ili revolucija

• drugi način nasilne i protupravne promjene državnopravnog poretka nije napad na poredak iznutra, nego izvana - oružanim ustankom nezadovoljnog stanovništva, redovno u vremenima ekonomskih i ratnih kriza i ponekad sa podrškom dijela vojske, protiv državne vlasti.

• to je narodni ustanak ili revolucija.

Revolucija

• revolucija je socijalni pokret koji obara, osim vladajućih stranaka i ličnosti, osnovne političke i pravne odnose u društvu.

• ona se prepoznaje po tome što ukida vladavinu neke društvene klase i osnovni tip vlasništva u društvu.

• ona npr. ruši feudalno vlasništvo i privilegije, ili privatno vlasništvo nad sredstvima za proizvodnju, ili politički sistem aristokratije, ili sistem građanske demokratije.

Primjeri revolucija

• najbolji primjeri revolucija u modernom dobu su revolucije kojima su konstituisane SAD u ratu kolona s Engleskom i slavna Francuska revolucija kojom je 1798. godine ukinuta vlast aristokratije, revolucija u Rusiji 1917. godine, u Jugoslaviji tokom Drugog svjetskog rata i sl.

Pojam državne organizacije

• najšire značenje - njeno teritorijalno (geografsko) značenje gdje se ona označava kao prostor na kome se vrši državna vlast.

• uže značenje - njeno sociološko (politikološko) značenje kao društvene organizacije koja ima monopol fizičke sile.

• najuže značenje je organizaciono, koje označava tvorevinu sa skupom organa koji izvršavaju određene zadatke, među kojima su posebno karakteristični organi koji primjenjuju sankcije za prekršaj pravnih normi.

Pojam državne organizacije

• državna organizacija ima svojstvo posebnog subjekta prava - pravnog lica, tj. jedne posebne vrste pravnog lica - ustanove.

• to svojstvo ustanove ima ne samo državna organizacija u cjelini, već i njeni sastavni dijelovi, državni organi.

Načela državne organizacije

• određena načela imaju univerzalnu i nezamjenjivu ulogu – to su osnovna, odnosno opšta načela.

• sva načela državne organizacije mogu se podijeliti na:

• 1. državna,• 2. pravna i • 3. državnopravna (mješovita) načela.


• prva postoje, odnosno primjenjuju se na državnu organizaciju;

• pomoću drugih funkcioniše pravni poredak, • treća su podjednako prisutna i u državnoj

organizaciji i u pravnom poretku, i to tako da organizaciono i funkcionalno povezuju državu i pravo.

Statička i dinamička načela

• načela se mogu podijeliti na:• 1. statička i • 2. dinamička, zavisno od toga kakva im je uloga

u državnoj organizaciji. • statička načela - odnose se na sastav

(strukturu) organizacije ili nekog njenog dijela, • dinamička načela - odnose se na djelatnost i

načela rada državnih organa.


• najvažnija načela državne organizacije:• 1. načelo hijerarhije, • 2. načelo centro-periferne povezanosti,• 3. načela koordinacije, kooperacije, korelacije

i koherentnosti.

Načelo hijerarhije

• najvažnije načelo državne organizacije. • ovo načelo nije karakteristično samo za državu,

već i za ostale složene cjeline (organizacije), moglo bi se reći, društvo u cjelini.

• državna organizacija je složena organizacija, sastavljena iz mnogobrojnih dijelova koji se nalaze u posebnim, specifičnim odnosima.

• u tim odnosima oni su međusobno nadređeni i podređeni, odnosno između njih postoji odnos hijerarhije.

Načelo hijerarhije

• čitava državna organizacija je jedna hijerarhijska organizacija, tj. organizacija koja počiva na odnosima nadređenosti i podređenosti, osim dva izuzetka, najvišeg državnog organa koji je suveren i iznad koga nema višeg državnog organa koji bi mu bio nadređen, i najnižih (kojih ima više) koji u državnoj organizaciji nisu nikome nadređeni.

• za načelo hijerarhije se može reći da je opšte, mješovito i statičko načelo.

Pravni poredak

• načelo hijerarhije odlikuje i pravni poredak koji se kao takav zasniva (počiva) na hijerarhiji pravnih akata (normi).

• pravni poredak je vrsta normativnog poretka i sastavljen je od viših i nižih elemenata gdje svaki pravni akt, osim najvišeg (ustava) proizlazi iz višeg i tako do najnižeg iz kojeg nastaju materijalni akti, koji predstavljaju neposrednu i konačnu primjenu prava.

Na čemu je zasnovana hijerarhija pravnih normi?

• hijerarhija pravnih normi zasnovana je na različitoj (nejednakoj) pravnoj snazi pravnih akata koja proizvodi posledicu da niže pravne norme imaju manju pravnu snagu i moraju biti u skladu s višim pravnim normama koje imaju veću pravnu snagu.

Načelo centro-periferne povezanosti

• svaka država, bez obzira na stepen svog razvoja, u okviru državne organizacije, posjeduje centralne i necentralne organe državne vlasti.

• odnos među ovim državnim organima počiva na načelu centro-periferne povezanosti.

• odnos između centralnih i necentralnih organa vlasti u državi može biti dvojak: država može biti centralizovana, kada su necentralni organi u potpunoj potčinjenosti u odnosu na centralne organe, ili pak decentralizovana kada oni uživaju veći ili manji stepen samostalnosti.

Načela koordinacije

• mnogobrojne državne djelatnosti složenog su karaktera i zahtijevaju anagažovanje više različitih državnih organa.

• zbog toga je, a radi postizanja zajedničkog cilja, koordinacija među njima nužna.

• kada u državnoj organizaciji ne bi postojalo ovo načelo, rad njenih organa bio bi onemogućen ili ometen u značajnijoj mjeri.

Vrste koordinacije

• koordinacija može biti:• 1. organska i mehanička, • 2. neposredna i posredna (prema načinu

ostvarivanja) kao i • 3. strukturalna, funkcionalna i ciljna (prema

dejstvu u državnoj organizaciji).

Vrste koordinacije

• organska - predstavlja usklađenost između dijelova državne organizacije na osnovu njihovih unutrašnjih svojstava, a mehanička - skladnost koja se obezbjeđuje spoljnim djelovanjem posebnih instrumenata ili postupaka.

• neposredna koordinacija je direktno usklađivanje dijelova državne organizacije između sebe, dok posredna pretpostavlja kretanje posebnog subjekta ili procedure čiji je zadatak da između dva dijela obezbjedi potreban stepen skladnosti.

Vrste koordinacije

• koordinacija se može odnositi na sastav organizacije kada govorimo o strukturalnoj koordinaciji ili pak na djelatnost organizacije, kada govorimo o funkcionalnoj koordinaciji.

• ako se o koordinaciji govori u svijetlu krajnjeg cilja koji se želi postići riječ je o ciljnoj koordinaciji.

Načelo koordinacije

• načelo koordinacije je mješovito, opšte i dinamičko načelo i ostvaruje se u tri istovremena i povezana aspekta:

• 1. kooperacija (saradnja), • 2. korelacija (uzajamnost) i• 3. komplementarnost (dopunjavanje).

Državna službena lica, državni organi, nadležnost

• posebna grupa ljudi koja vrši vlast označava se kao državni aparat ili kao državna organizacija.

• državnu organizaciju sačinjava veliki broj fizičkih lica koja jednim imenom možemo nazvati državna službena lica.

• ova lica obavljaju određenu službu, tj. služe ciljevima cjeline organizacije - države, te je zbog toga značajno da ovu službu moraju odvajati od svojih privatnih interesa.

Državna službena lica, državni organi, nadležnost

• službena lica i organi su različite pojave.• državni organ je jedna organizaciona jedinica

državne vlasti, dok je državno službeno lice fizičko lice koje vrši, u izvjesnoj mjeri, državnu vlast.

• oni su povezani i međuzavisni: organ (npr. opštinski sud) može djelovati samo posredstvom službenih lica (sudija), a svako službeno lice mora obavljati poslove nekog organa.

Nadležnost državnog organa

• državni organi se međusobno razlikuju po svojoj nadležnosti.

• nadležnost (djelokrug, kompetencija) predstavlja termin koji označava skup pravnih obaveza i pravnih ovlaštenja da se obavljaju poslovi jednog organa, npr. nadležnost parlamenta da donosi zakone, nadležnost sudova da sude i sl.

• nadležnost svakog državnog organa ima dva aspekta, koji ce zovu 1. stvarna i 2. mjesna (teritorijalna) nadležnost.

Stvarna i mjesna nadležnost

• stvarna nadležnost jeste obaveza i ovlaštenje da se obavljaju neke vrste poslova, da se rade neke stvari, npr. da se sudi u krivičnim i imovinskim sporovima, da se donose zakoni i sl.

• mjesna (teritorijalna) nadležnost jeste obaveza i ovlaštenje da se takve vrste poslova obavljaju na određenoj teritoriji u okviru iste stvarne nadležnosti.

Funkcionalna nadležnost

• pravila o nadležnosti višeg suda (ili upravnog organa) da odlučuje po žalbama (redovnim pravnim lijekovima) protiv prvostepenih sudskih odluka (odnosno prvostepenih upravnih akata) su pravila o funkcionalnoj nadležnosti.

• funkcionalna nadležnost - podvrsta stvarne nadležnosti (tzv. instanciona nadležnost).

Povreda pravila nadležnosti

• nadležnost državnih organa (službenih lica) određuje se ustavnim, zakonskim ili drugim pravnim normama.

• svi državni organi su dužni da, po službenoj dužnosti, paze na svoju nadležnost.

• ukoliko bi se ova pravila povrijedila, došlo bi do donošenja nezakonitog pravnog akta, jer je nadležnost za donošenje pravnih akata jedan od elemenata njihove forme.

Vrste državnih organa prema vrstama državne vlasti

• prema vrstama poslova od kojih se organi sastoje, odnosno prema vrstama državne vlasti razlikuju se:

• 1. ustavno-zakonodavni, • 2. izvršno-politički, • 3. pravosudni i • 4. upravni organi.

Prema načinima dolaska službenih lica na funkciju (poslove) - u državne organe

• nasljedni, izborni, postavljeni i nametnuti organi, odnosno službena lica.

• ova podjela odgovara podjeli na demokratske i birokratske državne organe iako je za ovo razlikovanje značajan način rada samog državnog organa.

• demokratski državni organ može u svom radu da se birokratizuje, isto kao što birokratski državni organ može da djeluje na demokratski način.

Prema načinima dolaska službenih lica na funkciju (poslove) - u državne organe

• smatra se da je osnovni kriterij demokratičnosti državnih organa u relaciji - ko bira službena lica, kontroliše ih i poziva na odgovornost.

• ako je to narod, odnosno građani, onda je riječ o demokratskim državnim organima.

• npr. nasljedni državni organ je monarh, s obzirom na to da na vlast dolazi nasljeđem, izborni organi su npr. predsjednik republike i parlament, dok je silom nametnuti organ diktator u totalitarnom režimu.

Prema važnosti i moći organa

• prema važnosti i moći organa, tj. prema njihovim položajima u hijerarhijskim odnosima državne organizacije, razlikuju se:

• 1. odlučujući i • 2. izvršni državni organi. • odlučujući su svi viši državni organi prema

nižim, • izvršni su svi niži organi prema višima.

Prema tome koliko službenih lica odlučuje u državnim organima

• razlikuju se:• 1. individualni i • 2. kolektivni (zborni) državni organi. • U ovoj podjeli nije bitan broj lica koja rade

poslove jednog organa, već je bitno ko u tom organu donosi odluke.

• U jednom državnom organu može djelovati više lica, ali da on bude ipak individualan ako samo jedno od tih lica samostalno odlučuje, npr. javni pravobranilac, tužilac i sl.

Prema tome koliko službenih lica odlučuje u državnim organima

• odluke u kolektivnim organima donose se, po prirodi stvari, glasanjem, i to običnom natpolovičnom većinom ili većinom u bilo kojem vidu većim od natpolovične (kvalifikovana većina).

• u radu kolegijalnih organa značajno je razlikovati 1. kvorum za rad (broj neophodan da bi organ uopšte mogao raditi) 2. od većine potrebne za donošenje odluke.

Prema osobinama službenih lica koja rade u državnim organima

• 1. profesionalni (stručni) i • 2. neprofesionalni (politički) organi.• u prvoj vrsti državnih organa rade

profesionalna lica, a taj profesionalizam se sastoji u tome što su se ta lica posebno školovala za poslove određenog državnog organa, rad u tom organu im je osnovni izvor prihoda, ova lica taj rad obavljaju na neograničeno vrijeme i ne donose političke odluke. Takvi su organi stručni državni organi i u njima rade školovani kadrovi.

Prema osobinama službenih lica koja rade u državnim organima

• u neprofesionalnim državnim organima, a takav je npr. parlament, djeluju službena lica za koja nisu propisani uslovi bilo kakve stručne spreme, te djelatnosti ovim licima ne moraju biti osnovni izvori prihoda, ove djelatnosti se obavljaju na određeno vrijeme - mandat i ova lica donose političke odluke.

• za neprofesionalna službena lica bitan je njihov politički autoritet ili politička sposobnost, pa se zato gotovo uvijek radi o političarima i vođama političkih stranaka (neslužbenici).

Prema tome da li se državni poslovi sastoje ili ne sastoje od neposrednog držanja (korištenja)

oružanih sredstava• 1. oružani i • 2. civilni državni organi.• prvi su vojska i policija, dok su svi ostali

državni organi civilni. • oružanim organima, zbog velike mogućnosti

zloupotrebe oružanih sredstava, ne pripada i ovlaštenje zapovijedanja oružanim snagama, jer u većini država, posebno u demokratskim državama, organi koji odlučuju o upotrebi oružane moći jesu prvenstveno civilni organi - parlament, šef države i civilni ministri odbrane i policije.

Prema teritorijalnoj nadležnosti

• prema teritorijalnoj nadležnosti, razlikuju se:• 1. centralni, • 2. regionalni i • 3. lokalni organi. • prvi imaju nadležnost na cjelokupnoj teritoriji

države, • drugi na jednom većem dijelu teritorije, • treći na manjem dijelu teritorije - obično

opštine.

Oblici država, vrste država

• oblik države predstavlja način na koji je ona organizovana, tj. sastav i veze njenih organa, kako među sobom tako i sa narodom.

• i pored različitih klasifikacija koje polaze od različitih kriterijuma, uobičajeno je da se vrši klasifikacija na četiri osnovna državna oblika.


• 1. oblik vladavine, tj. razlikovanje država prema organizaciji i položaju šefa države,

• 2. oblik državnog uređenja, tj. razlikovanje država prema odnosu centralnih i necentralnih organa državne vlasti,


• 3. oblik političkog uređenja (sistema, režima), tj. razlikovanje država prema stepenu učešća naroda u vršenju državne vlasti,

• 4. oblik državne vlasti, tj. razlikovanje država prema obliku državne vlasti, tj. odnosu između zakonodavne, izvršne i sudske vlasti.

1. Oblik vladavine

• oblik vladavine se određuje prema pravnom i političkom svojstvu lica koje se nalazi na čelu određene države i tu državu predstavlja prema vani i prema vlastitom stanovništvu.

• postoje dva oblika vladavine: • 1. monarhija i • 2. republika.• Uglavnom napuštena klasifikacija, mali broj

monarhija, simbolička vlast monarha.

2. Oblik državnog uređenja

• oblik državnog uređenja određuje se prema odnosu koji postoji između centralnih i necentralnih organa državne vlasti i, saglasno tome, razlikujemo:

• 1. prostu (unitarnu) državu koja može biti centralizovana i decentralizovana,

• 2. složenu državu (federaciju) i • 3. savez država (konfederaciju i uniju).

3.Oblik političkog uređenja

• oblik političkog uređenja određuje se zavisno od toga kakav je odnos državnog aparata prema većini naroda, tj. da li narod i u kolikoj mjeri vrši vlast.

• Postoje dva oblika političkog uređenja:• 1. autokratija i • 2. demokratija.

4. Oblik državne vlasti

• oblik državne vlasti određuje se prema odnosu koji postoji između zakonodavstva, uprave i sudstva.

• postoje dva čista oblika državne vlasti:• 1. jedinstvo vlasti i • 2. podjela vlasti dok se u praksi javlja i jedan • srednji oblik: ravnoteža vlasti.

Ostale klasifikacije• moguće su i neke druge podjele kao:• 1. prema istorijsko-klasnom tipu države - na

robovlasničke, feudalne i građanske države ili • 2. velike, srednje i male države, • 3. pomorske i kontinentalne države, • 4. velike sile, visoko suverene i polusuverene

države, • 5. jednonacionalne i višenacionalne države..

1. Oblici vladavinePojam oblika vladavine

• oblik vladavine, određuje se prema organizaciji poglavara (šefa) države kao i po njegovom odnosu prema ostalim državnim organima.

• oblici vladavine se određuju prema pravnom i političkom svojstvu lica koje se nalazi na čelu određene države i koje tu državu predstavlja, kako unutra - prema njenom stanovništvu, tako i prema vani.

Pojmovi državni poglavar i suvereni (vrhovni) državni organ • vrhovni državni organ - organ koji je u državi

najviši (suveren) i koji vrši suverenu vlast. • to je nekada bio monarh u apsolutističkoj

monarhiji. • danas, u modernoj državi, to je ustavotvorni

organ, odnosno, zakonodavni organ.• državni poglavar tj. šef države je organ koji

oličava, predstavlja državu kao jedinstvenu i specifičnu organizaciju.

• predstavljanje se vrši, kako prema inostranstvu, tako i u samoj državi.

Državni poglavar i suvereni (vrhovni) državni organ

• pojam šef države najčešće se podudara sa pojmom državni poglavar.

• međutim, šef države može istovremeno biti i vrhovni, suveren državni organ.

• smatra se da tada jedno lice, odnosno jedan organ, vrši obje funkcije, odnosno sjedinjuje u sebi oba organa.

• takva je situacija u apsolutnoj monarhiji, gdje je monarh istovremeno i šef države i vrhovni državni organ.

Konstituisanje državnog organa

• državni poglavar može biti konstituisan kao:• 1. inokosni ili • 2. zborni (kolegijalni) državni organ. • ukoliko se radi o zbornom organu, onda se

najčešće jedan od članova ovog organa određeni vremenski period nalazi na njegovom čelu, predstavlja ga i predsjedava njime, nakon čega dolazi do rotacije na čelu ovog organa.

• slučaj sa Predsjedništvom Bosne i Hercegovine, bivšom SFRJ, u složenim državama.

Donošenje odluka u zbornim državnim organima

• odluke u ovakvim organima mogu se donositi na dva načina:

• 1. konsenzusom ili • 2. većinom glasova njihovih članova.• smatra se da je konsenzus prisutan u labavijim

državnim zajednicama, dok je većinsko odlučivanje najčešće prisutno u državama federalnog oblika državnog uređenja.

Dolazak na vlast šefa države

• šef države na svoju funkciju može doći na tri načina:

• 1. izborom - neposredno od strane naroda ili posredno,

• 2. izborom od strane zakonodavnog tijela (parlamenta),

• 3. nasljeđem kao i državnim udarom, odnosno pučem (uzurpacija vlasti).

• izborni i nasljedni put su legalni u odnosu na postojeći pravni poredak, dok je dolazak na vlast državnim udarom ili pučem nelegala.

Ovlašćenja šefa države

• zavise od konkretnog oblika vladavine i od oblika državne vlasti.

• ako je on istovremeno i vrhovni (suvereni) državni organ (apsolutističke monarhije), onda je sva vlast skoncentrisana u njegovim rukama.

• u drugim vrstama oblika vladavine, šef države:• predstavlja državu prema vani - u odnosima sa

drugim državama i međ. organizacijama i prema unutra,

• šef uprave ili ima određena ovlašćenja u upravi,• komandant oružanih snaga,

Ovlašćenja šefa države

• može imati veća ili manja ovlašćenja u vršenju zakonodavne i sudske vlasti.

• mogu biti veoma značajna, kao što je mogućnost raspuštanja parlamenta, pravo zakonodavne inicijative, pravo suspenzivnog veta (sankcije) na zakone koje usvoji parlament.

• mogućnost predlaganja ili imenovanja kandidata na najviše sudske funkcije u državi.

• šef države najčešće ima ekskluzivno pravo da daje amnestiju i pomilovanje, predlaže ili imenuje ambasadore i sl.

Oblici vladavine

• dva osnovna oblika vladavine: • 1. monarhija i • 2. republika.• ako šef države na vlast dolazi izbornim putem -

riječ je o republici, • ako je to nasljedni put - radi se o monarhiji. • državnim udarom ili pučem mogu biti

uspostavljene i republika i monarhija, dok su revolucije najčešće uspostavljale republiku, mada nisu isključivale mogućnost kasnijeg monarhističkog prevrata (Napoleonovo carstvo).

Odnos oblika vladavine i demokratije

• u svakodnevnoj predstavi, republika se najčešće poistovjećuje sa demokratijom, a monarhija sa autokratijom i vladarskim samovlašćem.

• u stvarnosti to često ne biva tako. • ima bezbroj primjera koji dokazuju da i republika

može biti diktatorska (npr. Španija u vrijeme Franka), dok monarhija može da bude demokratska, poput mnogih evropskih država kao što su Velika Britanija, Španija, Švedska i dr.

Pojam monarhije

• izraz monarhija (gr. monarchos - vladalac, samodržac, samovladar, monarhija - vlada jednog čovjeka) predstavlja zajednički nazivnik za sve one oblike vladavine u kojima se na čelu države nalazi lice sa posebnim i jasno izdvojenim privilegijama.

• monarhija je oblik u kome osnovnu vlast vrši jedan čovjek, neprikosnoven.

• oblik vladavine u kome funkciju šefa, odnosno poglavara države, vrši jedna ličnost koja ne podliježe pravnoj odgovornosti i koja vrši svoju funkciju doživotno i, po pravilu, nasljedno.

Forme monarhije

• monarhija može da se pojavi u više različitih formi (carevina, kraljevina, despotija, sultanat, kneževina, vojvodstvo i sl.).

• neke velike monarhije kao što su bile npr. rimska, turska i austro-ugarska nazivaju se i imperijama.

• za sve njih karakteristično da se na čelu države nalazi lice koje je iznad pravnog poretka, koje ima tzv. metajuridički položaj.

• položaj podrazumijeva i određene privilegije koje su vezane su za ličnost monarha.

Karakteristike pravnog položaja monarha

• za pravni položaj monarha karakteristično je sljedeće:

• 1. monarh nije postavljen na svoj položaj od jednoga drugog organa, on vlada na osnovu ustava,

• 2. monarh stavlja u pokret sve tri vlasti, • 3. monarh nije samo šef upravne vlasti, on

ima učešća u poslovima druge dvije vlasti, • 4. monarh ne odgovara ni politički ni krivično.

Karakteristike pravnog položaja monarha

• monarhije su oblici vladavine u kojima je poglavar države lice sa izuzetnim privilegijama koje ga stavljaju iznad običnih građana.

• te privilegije nisu u njegovoj vlasti, koju vrši kao državni organ, nego su vezane za njegovu ličnost, koju stavljaju iznad zakona i prava uopšte.

Privilegije monarha

• najbitnija privilegija monarha je njegova neodgovornost, što znači da on nije potčinjen nikakvim pravnim propisima, tj. on pravno može učiniti sve što god hoće s obzirom na to da se na njega ne mogu primjeniti nikakve sankcije u pravnom smislu.

• ovo ne znači da za njega ne mogu biti propisane pravne norme kojima je on dužan da se pokorava (međutim, ta obaveza nije pravnog karaktera jer ne postoje nikakve sankcije koje bi se mogle primjeniti protiv njega).

Dali je monarh suvereni državni organ?

• monarh je suverena ličnost, tj. kao ličnost koja je iznad prava.

• to ne znači da je on uvijek i suvereni državni organ.

• s obzirom na to da je suveren organ onaj koji može da donosi najviše pravne akte, monarh koji nema ovlaštenja da vrši ovu vrstu državne vlasti svakako nije suvereni državni organ, ali je ipak suverena ličnost.

Odgovornost monarha

• zbog činjenice da je monarh suverena ličnost, često ce stvaraju neki drugi državni organi koji odgovaraju za monarhove radnje umjesto njega.

• ovi organi ne mogu odgovarati za lične radnje monarha, nego samo za političke, tj. za akte vlasti koju monarh može vršiti.

• iako monarh pravno nije odgovoran, to ne znači da on ne odgovara društveno, politički i moralno.

• monarh koji bi kršio pravne propise rizikuje da bude zbačen s prijestolja, najčešće protivpravnim putem.

Kako monarh dolazi na vlast?

• monarh na vlast dolazi nasljeđem i ukoliko ne bude zbačen s vlasti ili pak abdicira (napusti je dobrovoljno), svoj položaj zadržava doživotno.

• pravilo je da je monarh neposredan potomak (sin ili kći) ili je u najbližem srodstvu sa ranijim monarhom.

• red nasljeđivanja utvrđen je tradicijom, običajima, određenim pravnim aktima ili voljom ranijeg monarha.

• upravo zato se unaprijed zna koje će dijete ili srodnik postati prestolonasljednik.


• u slučaju smrti ili dobrovoljnog napuštanja prijestola, (nije zbacivanje sa vlasti ili ukidanje monarhije), monarha nasljeđuje prestolonasljednik.

• na ovaj način stvara se dinastija - potomci istog monarha stoje na čelu iste države.

• prvi monarh koji započinje jednu dinastiju nije nasljedan i on postaje monarh najčešće nametanjem, pomoću nasilja, (samoproglašenje) ili izborom od strane nekog za to ovlašćenog organa.

• to je prvi i neizbježan izuzetak od principa nasljeđivanja.


• monarhija može biti izborna - monarh može doći na vlast i ovim putem.

• monarh se bira, na vlasti ostaje doživatno, nakon čega se opet bira drugi monarh.

• to je ipak monarhija, a ne republika, stoga što je poglavar države lično neodgovoran.

• monarh kao šef države u pravilu je jedno lice, tj. inokosni državni organ.

• vrlo su rijetki slučajevi da postoje dva ili više lica u svojstvu monarha, a ako ih ima više, onda obično imaju različit rang i titulu.

Vrste monarhije

• iako monarhija ima mnogo vrsta, s obzirom na to da se one mogu klasifikovati prema različitim kriterijumima, danas se u pravnoj nauci govori o dvije vrste monarhija:

• 1. neograničenim i • 2. ograničenim. • ova klasifikacija se vrši prema pravnom

položaju monarha u njima.

Neograničena i ograničena monarhija

• neograničena monarhija - vrsta monarhije u kojoj je monarh istovremeno i šef države i vrhovni državni organ (suveren organ),

• ograničena monarhija vrsta monarhije u kojoj je monarh samo šef države ali ne i suvereni državni organ.

• neograničena monarhija naziva se i apsolutnom monarhijom jer u njoj vladareva ličnost simbolizuje zakonodavnu, izvršnu i sudsku vlast.

Karakteristike neograničene monarhije

• sve tri vlasti izražavaju volju monarha (da se zakoni donose u njegovo ime, da su mu izvršni organi podređeni lično ili preko vladarskog savjeta i da sudovi donose odluke u njegovo ime).

• u neograničenoj monarhiji postoje zakonodavni, izvršni i sudski organi, ali sa vrlo malim stepenom autonomije, koja u autokratskim oblicima gotovo potpuno nestaje.

• ni u ovoj vrsti monarhije monarhova vlast nije apsolutno neograničena - dolazi na vlast u specifičnim uslovima i njegova vlast je uglavnom u funkciji interesa neke uže društvene grupe.

Ograničena monarhija

• ograničena monarhija nastaje kao rezultat revolucionarnih promjena u 18 i 19 vijeku.

• ove revolucije su, ili ukinule monarhije kao oblik vladavine ili su dovele do nastanka ograničenih monarh.

• karakteristike - prenošenje suverene vlasti sa monarha na neke druge državne organe dok on zadržava položaj suverene ličnosti, odnosno lične privilegije neodgovornosti.

• ograničenje monarhove vlasti kao šefa države kretalo se najprije ka reduciranju njegovih ovlaštenja u domenu zakonodavne vlasti.

Ograničena monarhija se dijeli na ustavnu i parlamentarnu monarhiju

• ustavna monarhija manje je ograničena od parlamentarne.

• ona predstavlja takav oblik vladavine u kome je monarh izgubio ustavotvornu vlast.

• ustav donosi neko drugi, a ne on (makar i uz njegovo učešće).

• ustavom se propisuje monarhova vlast, ograničena, tj. monarh dužan da se drži ustava.

• tako bi svi monarhovi akti koji bi bili protivustavni bili nevažeći, iako on za njih ne može da odgovara.

Parlamentarna monarhija

• monarhova vlast je još više ograničena i u njoj je uspostavljen naročito efikasan sistem odgovornosti drugih organa za monarhove akte.

• parlamentarna monarhija je monarhija u kojoj je suveren organ ili sam parlament, ili, po pravilu, parlament u zajednici s monarhom.

• u ovoj vrsti monarhije, parlament vrši zakonodavnu vlast, bilo sam, bilo u zajednici sa monarhom.


• u ovom drugom slučaju neki prijedlog koji je usvojio parlament postaje zakonom tek kada ga kralj usvoji, i to monarhovo pravo usvajanja zakona naziva ce sankcija.

• ako on pak ne usvoji zakon, to bi značilo da monarh stavlja svoj veto, koji je apsolutan.


• s druge strane, u ovom sistemu, monarh je i dalje šef uprave, s tim da ovu funkciju države (vrstu državne vlasti) u njegovo ime vrše naročiti državni organi, ministri.

• ministre postavlja monarh, ali ih, ako ne uživaju njegovo povjerenje, obara parlament.

• dakle, ukoliko žele da ostanu na položaju, ministri se moraju truditi da sprovode volju parlamenta, i time se posredno i znatan dio upravne vlasti prenosi na parlament.

• nijedan monarhov akt nije punovažan ako nema premapotpis jednog ministra.

Drugi oblici monarhije

• najvažniji neparlamentarni oblik ograničene monarhije staleška monarhija iz druge faze feudalizma.

• poseban oblik monarhije, tzv. teokratska monarhija.

• u ovakvom obliku monarhije šef države je duhovno (svešteno) lice koje istovremeno obavlja i vjersku i svjetovnu vlast.

• ovakvi oblici su relativno rijetki, ali ce kao primjer najčešće navodi Crna Gora u vrijeme vladike Njegoša. U orijentalnim državama to su kalifati.

Pojam republike

• izraz republika - kovanica je latinskih riječi res, rei - stvar i publica, ae - javna i u antičkom smislu označava državu, naročito državu sa priznatim narodnim pravima.

• u novije doba ovaj izraz označava oblik vladavine u kome državna vlast pripada narodu, dok je poglavar države (šef države) nosilac određenih funkcija bez ličnih privilegija, politički i krivično (pravno) odgovoran.

• veliki broj modernih država ovaj oblik vladavine ističu i u svom nazivu, kao npr. bivša SRJ, SRNj i dr.

Karakteristike šefa države u republici

• osnovno formalno-pravno obilježje koje razlikuje republiku od monarhije je način dolaska šefa države na vlast.

• u republici je to izborni put kojim predsjednik (šef države) dolazi na vlast.

• za razliku od monarha, on na ovom položaju ostaje određen vremenski period, najčešće 4, 5 ili 7 godina i ne može biti više od 2 puta uzastopno izabran na tu funkciju.

• monarh pripada određenoj dinastiji, vladalačkoj lozi,

• predsjednik republike, može biti svako ko ima političku sposobnost, tj. aktivno i pasivno biračko pravo ( pravo glasa).

Pojam republike

• republika je oblik vladavine suprotan monarhiji,

• oblik vladavine u kome, šef države nema nikakve posebne lične privilegije

• u kome on, formalnopravno, nikada nije suvereni državni organ niti suverena ličnost.

Pravni položaj predsjednika republike

• pravni položaj predsjednika republike, razlikuje ce od pravnog položaja monarha.

• on je odgovoran i pravno i politički, a u slučaju da je utvrđena neka od ovih odgovornosti - pravna (krivična), prije izvođenja na sud on mora biti razriješen dužnosti i mogu mu se ustanoviti određene privilegije, npr. može da izađe pred poseban sud, može se utvrditi da odgovara samo za najteža krivična djela ili da odgovara po naročitom postupku i sl.

Politička odgovornost šefa države

• njegova politička odgovornost sastoji se u tome što on odgovara za politiku koju vodi, tj. " za ceo pravac vršenja vlasti".

• tako, u slučaju postojanja ove odgovornosti, predsjednik republike može biti smijenjen ili opozvan, zavisno od toga na koji način ce vrši njegov izbor.

• takođe, on može i nasilnim putem biti svrgnut s vlasti.

Predsjednik republike je uvijek izboran državni organ

• dva glavna načina izbora predsjednika republike.

• 1. izbor od strane samog naroda, odnosno od strane biračkog tijela koje se većinom glasova (u jednom krugu, kao u SAD, ili u dva kruga, kao u Francuskoj) izjašnjava za ličnost novog šefa države.

• 2. posredan način, predsjednika republike bira parlament.

• 1. birači se opredjeljuju za ličnost, a preko partijskog opredjeljenja izabranog kandidata, saznaje se koja će politička stranka biti na vlasti u narednom izbornom periodu.

Izbor predsjednika od strane parlamenta

• 2. birači glasaju za određenu stranku, pa kad se konstituiše parlament, on bira predsjednika koji može biti iz vladajuće stranke ili nezavisna politička ličnost za koju se opredijeli parlamentarna većina.

• predsjedničke kandidate predlažu političke partije, postoji mogućnost i samostalnih kandidatura (nezavisni kandidati), u kojim slučajevima se predviđa vrlo složena selektivna procedura (za samu kandidaturu potreban je određen broj potpisa, bilo građana, bilo predsjednika teritorijalnih jedinica).

Razlike između načina izbora predsjednika

• sistem u kome se predsjednik republike bira neposredno od strane građana - američki sistem, drugi – evropski.

• u SAD ne postoji potpuno neposredan način izbora predsjednika republike, jep se on odvija preko elektora, tj. izbornika koje narod bira neposredno.

• u Evropi postoji mnogo zemalja u kojima se predsjednik bira neposredno od strane naroda.

• položaj predsjednika koji je izabran neposrednim putem - čvršći i stabilniji i njegova ovlašćenja veća.

• prvi način izbora je demokratičniji jer narodna volja više dolazi do izražaja.

Ovlašćenja predsjednika

• manja nego monarhova, iako to ne mora uvijek biti tako.

• tako predsjednik republike ima manja ili veća ovlaštenja u domenu zakonodavne vlasti koja se mogu kretati od prava raspuštanja parlamenta, prava stavljanja suspenzivnog veta na zakone izglasane u parlamentu (prilikom njihove promulgacije), nakon čega ti zakoni moraju ponovo, ovaj put najčešće kvalifikovanom (dvotrećinskom) većinom, biti izglasani u parlamentu, prava zakonodavne inicijative i sl.


• Kada je riječ o izvršnoj vlasti, kompetencije predsjednika mogu biti veoma velike, kada je ova vlast potpuno u njegovim rukama, kakav je slučaj u SAD, ili mogu predstavljati ekskluzivno pravo predlaganja parlamentu mandatara za sastav vlade, podnošenje zahtjeva za izglasavanje nepovjerenja vladi ili premijeru i sl.


• U domenu sudske vlasti predsjednik republike često može imati ekskluzivno pravo da predlaže ili imenuje kandidate na najviše sudske funkcije, uključujući i ustavne sudove.

• pravo da predlaže ili imenuje ambasadore i druge diplomatske predstavnike,

• daje amnestiju i pomilovanje, • komaduje oružanim snagama,• predstavlja državu prema vani, u odnosima sa

drugim državama i međunarodnim organizacijama.

Formalnopravna obilježja republike

• republika predstavlja tvorevinu buržoaskih i socijalističkih revolucija.

• od tada, pa sve do današnjih dana republika ima ista formalnopravna obilježja:

• 1. ustav kao najviši pravni akt, • 2. zakonodavno tijelo izabrano opštim pravom

glasa, • 3. vladu postavljenu od strane parlamenta uz

manje ili veće kompetencije predsjednika republike, • 4. nezavisno sudstvo.

Gdje se najprije javila republika istorijski?

• moderna republika javila se prvo u Sjedinjenim državama Sjeverne Amerike krajem 18. vijeka.

• republikanska ideja odatle je prešla u Francusku za vrijeme revolucije 1789, te da se, poslije dugog kolebanja između monarhije i republike, Francuska, najzad, ustavom od 1875. godine, odlučila za republiku.

Vrste republike

• republika ima različitih vrsta, njihova klasifikacija može se vršiti prema različitim kriterijumima,

• republike se mogu razvrstati prema stepenu predsjednikovih ovlaštenja na:

• 1. ograničene i • 2. neograničene. • ograničena republika - takav oblik

vladavine koji bi u najvećoj mogućoj mjeri bio sličan neograničenoj monarhiji.

Ograničena republika

• predsjednik ima, bilo zakonska, bilo faktička, izuzetno velika ovlašćenja.

• njegov uticaj na zakonodavnu, izvršnu i sudsku vlast je toliki da se zapravo može reći da ovi organi provode njegovu volju i volju grupe koja ga podržava na vlasti.

• na ovaj način samostalnost navedenih državnih organa postaje sve manja u srazmjeri u kojoj raste vlast predsjednika.

• tako se jedna demokratska vladavina pretvara u autokratsku.

Ograničena republika

• u modernom vremenu takav je slučaj bio sa fašističkim republikama, npr. u Španiji, ili sa republikama staljinističkog tipa.

• ipak, stepen suverenosti predsjednika republike nikada ne može biti tako visok kao što to može biti slučaj kod monarha.

• poglavar države je u republici uvijek odgovoran i izboran, a to znači da je podvrgnut ustavu, te da u takvim slučajevima može biti kažnjen, opozvan ili pak nasilnim putem svrgnut s vlasti kao što je bio slučaj sa predsjednikom Čaušeskuom u Rumuniji.

Neograničena republika

• neograničena republika bila bi identična sa jednim demokratskim političkim režimom.

• u ovakvom obliku vladavine predsjednik republike ima tačno utvrđena i ustavom i zakonom određena ovlaštenja, te je odgovoran za svako njihovo prekoračenje.

• ta ovlaštenja takođe mogu biti velika, te postoje države koje imaju jakog predsjednika, ali koji ipak nije diktator, jer ima zakonsku, a ne ličnu vlast.

Druge klasifikacije i oblici republike

• republike se mogu podijeliti prema broju lica iz kojih se sastoji šef države kao državni organ.

• šef države može biti inokosan ili zboran. • pored ovoga, postoji, mada rijeđe, još jedan

oblik republike koji se, kao i onaj monarhijski naziva teokratskim.

• na čelu teokratske republike nalazi se duhovni poglavar koji ima dvojako svojstvo: i crkvenog i svjetovnog poglavara (Kipar u vrijeme vladavine arhiepiskopa Makarijusa).

Druge klasifikacije i oblici republike

• apsolutne (to su one u kojima postoji lična dikatatura, pa samim tim i autokratski režim),

• ustavne, u kojima je vlast šefa države zasnovana na ustavu kao najvišem političko - pravnom aktu, i

• parlamentarne, u kojima je šef države potčinjen parlamentu.

• odnos šefa države i njenog najvišeg predstavničkog tijela, - predsjednička i skupštinska republika: u prvoj bi težište vlasti bilo u rukama šefa države, a u drugoj kod predstavničkog tijela.

Republika ili monarhija?

• to se teorijski i unaprijed ne može učiniti, to može samo slobodnom voljom da bira i odluči narod.

• kao ilustraciju značaja ovog pitanja treba navesti već dugogodišnje rasprave u Velikoj Britaniji u pogledu potrebe ukidanja monarhije (koja i dalje, zahvaljujući prije svega tradiciji, opstaje), kao i činjenicu da je Španija od ukidanja republikanske Frankove diktature i uvođenja monarhijskog oblika vladavine postala jedna od najprosperitetnijih država Evrope.

Republika ili monarhija?

• restauracija monarhijskog oblika vladavine u bivšim socijalističkim državama nije uspjela,

• značajnu ulogu igraju mnogobrojni faktori od tradicionalnih, istorijskih, nacionalnih, vjerskih, geografskih i dr.

• evidentno je da većina današnjih autora smatra da je republika onaj oblik vladavine kome pripada budućnost.

• monarhija – konzervativan, nazadan oblik• republika – progresivan i demokratski.

2. Oblici državnog uređenja

• ova klasifikacija država izvodi se saglasno odnosu koji postoji između centralnih i necentralnih organa državne vlasti, ili na osnovu kriterijuma koji utvrđuje da li u državi postoji samo jedna ili više državnih organizacija, tj. jedan ili više potpunih aparata ustavno - zakonodavne, izvršno-političke, pravosudne i upravne djelatnosti.

• najjednostavnije rečeno, razlika je u tome da li je jedna država jedinstvena na svojoj teritoriji ili je ona "država sa više državica u sebi".

Vrste oblika državnog uređenja

• može se reći da postoji:• 1. prosta (unitarna, jedinstvena) država i• 2. složena država, kao i • 3. savezi država • a) konfederacija i • b) unija.

Unitarna država

• država u kojoj cjelokupna državna vlast pripada centralnim organima.

• kako ti centralni organi u modernoj državi ne mogu sami vršiti cjelokupnu državnu vlast, jedan njen dio povjeravaju ili prenose na necentralne organe.

• u modernoj državi postoje centralni i necentralni organi državne vlasti.

• zavisno od odnosa koji postoji između njih, unitarna država može biti 1. centralizovana i 2. decentralizovana.

Centralizacija i decentralizacija

• centralizacija državnog uređenja postoji onda kada je efektivna vlast u državi skoncentrisana na njenom vrhu i kada se vlast ostalih organa posmatra samo kao izvedena iz nje, bez ikakvih drugih prava koja bi proisticala iz autonomije, tj. iz samostalnosti nižih organa.

• to znači da su necentralni organi u punoj zavisnosti od centralnih, tj. da su, pravno posmatrano, sastavni dijelovi samih centralnih organa.

Odnos centralnih i necentralnih organa državne vlasti

• ako je državna vlast centralizovana, kompetencije centralnih organa državne vlasti u odnosu na necentralne izuzetno su značajne.

• to znači da oni imaju nadležnost za donošenje određenih odluka, ali su uvijek podložni volji centralnih organa.

• centralni organi mogu necentralnim organima naređivati kakve će akte donositi, a već donesene akte mogu izmijeniti bez ikakvog ograničenja ili ih ukinuti, odnosno poništiti.

• centralni organi imaju pravo da ocjenjuju i zakonitost i cjelishodnost odluka necentralnih organa koji su im podređeni.

Odnos centralnih i necentralnih organa državne vlasti

• na ovaj način necentralni organi imaju samo funkcionalnu ulogu bez ikakvog značajnijeg domena samostalnosti i pozvani su jedino da sprovode ili konkretizuju odluke viših instanci, tj. imaju onoliko slobode odlučivanja koliko im to po svojoj volji odrede centralni organi.

• smatra se da država u kojoj se na ljestvici njenih organa uspostavlja ovakva kruta hijerarhija jeste unitaristička država i po obliku političkog režima ona se vrlo često iskazuje kao diktatura.

Za centralizaciju i decentralizaciju

• za centralizaciju - razlozi državne djelotvornosti, potreba za cjelovitošću rada uprave, nadzor nad zakonitošću njezina rada, razlozi ekonomičnosti,

• zbog velikog broja poslova koje obavlja državna uprava, nije moguće ni potrebno centralizirati sve poslove te se oni mogu kvalitetnije i brže obavljati u sistemu decentralizacije.

• decentralizacijom se vršenje upravne vlasti približava građanima i

• lokalne potrebe.

Decentralizacija

• decentralizacija - proces reorganizacije državne uprave i njezina posljedica, raspored državnih poslova gdje necentralni organi uživaju veću ili manju samostalnost.

• necentralni organi postoje i u strogo centralizovanim državama.

• decentralizacija - necentralni organi imaju određen stepen samostalnosti unutar koga viši organi mogu da ocjenjuju zakonitost njihovog postupanja (formalno-pravnu stranu djelovanja) ali ne i cjelishodnost (sadržajnu stranu njihovih odluka).

Decentralizacija

• decentralizacija nikada ne može biti potpuna, jer bi bez koordinacije djelatnosti centralnih organa i izvjesnog kruga njihovih opšteprihvaćenih nadležnosti došao u pitanje opstanak same države.

• decentralizacija može biti uža i šira, zavisno od omjera socijalnih i političkih snaga u jednoj državi.

• smatra se da je njen obim po pravilu veći u stabilnim društvenim prilikama, a manji u vrijeme socijalnih potresa, ratova i revolucija.

Vrste decentralizacije prema različitim kriterijumima

• ako viši organ postavlja niže organe - birokratska,

• ako su niži organi izabrani od predstavničkih tijela ili neposredno od samog naroda – demokratska,

• personalna (lična) - odnosi se na krug lica sa nekim specifičnim svojstvima koja država priznaje iz različitih razloga,

• etnička (priznavanje zasebne organizacije nekoj lokalnoj narodonosnoj grupi),

• vjerska (davanje određenih prava sveštenim licima),

• profesionalna i sl.

Teritorijalna i funkcionalna decentralizacija

• teritorijalna decentralizacija određena je teritorijom - kada se izvjesne lokalne zajednice, tj. teritorijalne jedinice decentralizuju i njihovi lokalni organi postaju decentraliziovani.

• funkcionalna decentralizacija sastoji se u davanju određene samostalnosti javnim službama ili drugim djelatnostima od opšteg interesa (zdravstvo, komunalne djelatnosti, PTT službe i drugo).

Vrste decentralizacije s obzirom na obim decentralizacije

• sistem duplog kolosjeka ili francuski sistem, tj. sistem u kome postoje dvije vrste necentralnih organa - jedni centralizovani, a drugi decentralizovani.

• nasuprot ovome, može postojati i tzv. sistem jednog kolosjeka ili engleski sistem; u ovom sistemu, necentralni organ je djelimično centralizovan, a djelimično decentralizovan.

Lokalna samouprava kao oblik demokratske decentralizacije

• pod pojmom lokalne samouprave podrazumijeva se samouprava u teritorijalnim lokalnim zajednicama (užim teritorijalnim zajednicama).

• takva lokalna samouprava podrazumijeva, s jedne strane, da lokalne organe vlasti u lokalnoj zajednici bira lokalno stanovništvo, a s druge, da lokalni organi vlasti imaju slobodu (samostalnost, nezavisnost) u okviru djelanja određenog zakona suverene države.

• bez demokratije nema lokalne samouprave.

Lokalna samouprava

• specifičan tip decentralizacije u kome u sistemu državne vlasti necentralni organi vlasti nisu postavljeni od viših centralnih organa, već su, u okviru lokalnih zajednica neposredno izabrani od strane građana.

• "tip relativno savršene decentralizacije", "demokratska decentralizacija,

• kombinacija principa decentralizacije teritorijalnog tipa i ideje demokratije,

• građani u ovom tipu decentralizacije neposredno biraju lokalne organe vlasti koji se nazivaju organima lokalne samouprave.

Osnovne (zajedničke) karakteristike lokalne samoprave• 1. građani slobodno biraju svoje predstavničko

tijelo ili neposredno odlučuju o bitnim pitanjima od interesa za lokalnu zajednicu,

• 2. postoje zakonom određene uže teritorije (lokalne zajednice) na kojima se vrši lokalna samouprava,

• 3. lokalne institucije imaju određenu organizacionu samostalnost,

• 4. određena finansijska samostalnost organa lokalne samouprave,

• 5. lokalne institucije, prvenstveno lokalno predstavničko tijelo, imaju i normativnu samostalnost u okviru ustava i zakona.

Mehanizmi upravljanja građana u lokalnim zajednicama

• dva osnovna oblika:• 1. neposredno učešće građana u upravljanju

lokalnom zajednicom (neposredna lokalna samouprava) i

• 2. posredno odlučivanje građana u lokalnim zajednicama preko svojih izabranih predstavnika (posredna lokalna samouprava).

Kakva može biti lokalna samouprava?

• jednostepena, dvostepena pa i trostepena, zavisno od toga koliko nivoa lokalnih zajednica postoji između najnižih lokalnih zajednica i centralne državne vlasti.

• broj nivoa lokalne vlasti opredijeljen je veličinom teritorije i brojem stanovnika jedne države, opštim nivoom razvoja društva, složenošću državnih funkcija, tradicijom i političkim opredijeljenjima dominantnih političkih subjekata.

• opština - najniža jedinica lokalne samouprave. • srezovi, okruzi ili departmani.

Učešće građana u odlučivanju

• istinska lokalna samouprava se ne može ostvariti bez tradicionalno demokratskih oblika neposredne participacije građana u odlučivanju o vitalnim pitanjima razvoja lokalnih zajednica i života u njima.

• akcenat treba staviti na referendum i zborove građana koji su "suština saborske demokratije“.

Kakva će lokalna samouprava biti u jednoj državi i u kolikoj će ce mjeri ona ostvarivati?

• zavisi od mnogobrojnih faktora, ali je to, u prvom redu, stvar političke procjene najviših organa državne vlasti, koji bi adekvatno Evropskoj povelji o lokalnoj samoupravi trebali utvrditi stepen njene demokratizacije.

• u tom smislu bi se, svakako, trebali cijeniti realni interesi i potrebe građana koji u njenom organizovanju treba da budu na prvom mjestu.

Regionalna država

• regionalna država predstavlja nov oblik teritorijalno-političkog uređenja unitarne države koji se razvio u toku i poslije II svjetskog rata.

• pojmovi region i regionalizam potiču od latinske riječi regio koja znači oblast, područje, po pravilu veće površine.

• regioni u više evropskih zemalja kao npr. u Francuskoj, Italiji, Španiji i Belgiji predstavljaju jedinice lokalne samouprave najvišeg stepena.

Regionalizacija u pojedinim državama

• specifičnost teritorijalne podjele vlasti u Italiji nije izazivala posebnu pažnju sve dok nije došlo do teritorijalnog preuređenja Španije poslije smrti diktatora Franka i usvajanja poslednjeg španskog Ustava iz 1978. godine, kao i (nakon toga), ustavnih promjena u Belgiji.

• u sve tri ove zemlje postojala je i postoji tendencija, kako ka federalizaciji zemlje, tako i ka izvjesnim oblicima dezintegracije.

Karakteristike regionalne države

• regionalna država predstavlja srednje rješenje između unitarnog i federalnog uređenja.

• ona čuvajući svoj unitarni oblik obezbjeđuje neopodno ispoljavanje jezičkih, kulturnih, privrednih, socijalnih i istorijskih različitosti regiona bez uvođenja skupog, komplikovanog i neefikasnog federalnog mehanizma koji često vodi sukobima federalnih jedinica.

• regionalna država nastoji da spoji pozitivne osobine unitarnog i federalnog uređenja i da, istovremeno, otkloni njihove osnovne slabosti.

Karakteristike regionalne države

• najvećim dijelom prihvatljiv model organizovanja države,

• podrazumijeva jaku državu, za razliku od federacije u kojoj federalne jedinice smanjuju snagu središnje vlasti.

• regioni koji ne raspolažu bilo kavim elementima državnosti, tu vlast ne mogu ugroziti.

• regionalizacija pospješuje uspostavljanje demokratskog poretka,

• potvrđuje geografske, istorijske i prirodne različitosti.

Složena država

• evolutivna državnopravna tvorevina koja se susreće na određenom stepenu razvoja države kao istorijskog fenomena, kada, od antičkog doba naovamo, države počinju da se udružuju u saveze i da se, u određenoj mjeri, odriču svoje prvobitne suverenosti.

• dva osnovna oblika složenih država, odnosno saveza država:

• konfederacija i • federacija.

Konfederacija• konfederacija prethodi federaciji. • oblik državnog uređenja nastajao kao rezultat

međudržavnog sporazuma i njegove formalizacije u vidu međudržavnog ugovora o kraćem ili dužem stupanju u savez dvije ili više država koje su zadržavale svoju suverenost i državnopravni subjektivitet.

• ove države su, stupajući u konfederaciju, stvarale uzak, nužan krug najviših zajedničkih organa čije su ih odluke obavezivale jedino onda kada su one na njih pristajale (pravo nulifikacije), s obzirom na to da su se te odluke donosile konsenzusom (pristajanjem), a ne majorizacijom (pravom većine).

Konfederacija istorijski

• kao državni oblik konfederacija se susreće uglavnom do početaka razvijene buržoske epohe, a u XX vijeku je gotovo i nema.

• neki od teoretičara za konfederaciju smatraju OUN ili pak Evropsku uniju.

• interesantno je napomenuti da BiH kao specifična državna zajednica ima izvjesne karakteristike konfederalnog oblika državnog uređenja.

Federacija

• nastala pretežno u novom vijeku, • njeno oblikovanje odvija se na dva načina: • 1. stupanjem suverenih država u novi državni

oblik (agregacija), češći slučaj,• 2. unutrašnjim raslojavanjem dotad

jedinstvene proste države na dvije ili više članica koje su i dalje ostale u njenom sastavu ali su uspostavile i svoje organe u nekadašnjem dvostranom odnosu centralnih i lokalnih organa (devolucija).

Nastanak federacije

• većina federacija čije se nastajanje može pratiti od XVIII vijeka na naovamo, stvarana je dobrovoljnim stupanjem dotad samostalnih država u jedan novi državnopravni kvalitet.

• države - članice su stvarale ustav federacije po kome su se odricale svoje suverenosti, ali su istovremeno zadržavale čitavu raniju strukturu i vlastite ustave koji su izražavali njihove specifičnosti.

• samim tim činom one su gubile pravo na istupanje iz federacije, ali su se i dalje nazivale državama.

Sukob dviju tendencija u većini federacija

• Prva - težnja jačanju saveznog centra i postepenom smanjivanju obima moći federalnih jedinica.

• takvo nastojanje pravdalo potrebom za stvaranjem jake države u zajedničkom interesu svih njenih članica.

• Druga tendencija, suprotna prvoj, bila je tendencija ka separatizmu, izdvajanje iz federacije, konfederacija...

Model koji bi pomirio ove suprotne i stalno prisutne tendencije

• model je nađen u formuli federalnih jednica (država - članica) kao suverenih i ravnopravnih državnopravnih subjekata koji nadležnosti iz sfere zajedničkog interesa prenose na federaciju, a u svemu ostalom se odnose po načelima dogovaranja, sporazumijevanja i usaglašavanja.

• svaka federacija svoje unutrašnje jedinstvo i koherenciju obezbjeđuje ustavom kao najvišim pravno - političkim aktom.

Organizacija suverenog organa - parlamenta

• organizacija suverenog organa (predstavničkog tijela - parlamenta) u federacijama - dva doma (dvodomi)

• prvi dom - predstavnički ili vijeće građana- njegovi članovi se biraju srazmjerno broju stanovnika država -članica, građani zastupljeni direktno.

• drugi dom – vijeće država ili federalnih jedinica - članice šalju jednak broj predstavnika bez obzira na brojnost stanovništva.

• na ovaj način, osigurava se ravnoteža moći unutar federacije kao i zaštita interesa manje uticajnih članica.

Donošenje odluka u federalnom parlamentu

• odluke u federalnom parlamentu donose se većinom glasova i federalne jedinice nemaju pravo nulifikacije niti secesije.

• teorijski, u većini federacija postoji mogućnost federalne jedinice da štiti svoj vitalni interes od ostvarenja prava na samoopredjeljenje do otcjepljenja.

• međutim, na primjeru bivše SFRJ pokazalo se da to u većini slučajeva može da se ostvari samo putem rata i oružanih sukoba.

Raspodjela nadležnosti između savezne države i federalnih jedinica

• ona se ustanovljava saveznim ustavom, najčešće putem enumeracije.

• nadležnosti savezne države: • 1. vođenje spoljne politike, • 2. spoljne trgovine, • 3. odbrana zemlje, tj. unutrašnja i spoljašnja

bezbjednost, • 4. finansije, • 5. regulisanje tržišta, • 6. carinska, devizna i monetarna politika i sl.

Raspodjela nadležnosti između savezne države i federalnih jedinica

• savezna država ima svoje posebno zakonodavstvo (u okviru svojih nadležnosti), upravu i sudstvo čije su odluke obavezne na teritoriji čitave države.

• u nekim federacijama svi građani imaju jedistveno državljanstvo, dok u drugim postoji sistem složenog državljanstva: federalnih jedinica i saveznog.

Zbog kojih su društvenih potreba one stvorene?

• tri glavna razloga za stvaranje federacije: • 1. potreba da se u društvima s višenacionalnim

sastavom omogući ostvarenje nacionalne suverenosti ili pravo svake nacije na samoupravu i samoodređenje s vlastitotm državom (SSSR; Indija, Kina, Nigerija; SFRJ),

• 2. potreba da se olakša uticaj stanovništva na državnu vlast koja se prostire na velikoj terigoriji zbog čega se takav teritorij dijeli na više državnih jedinica koje su bliže stanovništvu (SAD, Brazil, Kanada, Australija, Argentina)

Zbog kojih su društvenih potreba one stvorene?

• 3. potreba da se sačuvaju različitosti istorijskih tradicija bivših samostalnih država koje su se ujedinile u federalnu državu (Švajcarska, Njemačka, Indija).

Unija

• unija - oblik povezivanja država koji se nalazi negdje na sredini između konfederacije i federacije.

• one se obično dijele na realne i personalne. • realna unija - u njoj postoji zajednički šef

države čiji je položaj regulisan ustavom. Uz šefa države obično postoje i zajednički organi za spoljne poslove dok su svi ostali odnosi uređeni ugovorima država članica, i to na jednoobrazan način.

• unija obično ima i zajedničku vojsku.

Razlika unije od konfederacije i federacije

• unija se od konfederacije razlikuje po tome što članice iz nje ne mogu izlaziti kada to nađu za shodno, ali ona nije ni federacija, jer države koje u nju ulaze zadržavaju unutrašnju suverenost.

• unija se uvijek javljala u monarhijskom obliku vladavine za šta je tipičan primjer bila Austrougarska.

Personalna unija

• ima samo jedan zajednički organ - šefa države sa ustavno definisanom ulogom.

• države - članice zadražavaju i spoljašnju i unutrašnju suverenost.

• javljala ce samo u monarhijskom obliku vladavine, kada je jedna država priznavala titularnu vlast vladara druge države ili pak njene vladajuće dinastije (primjer Holandije i Luksemburga od 1815. do 1890. godine).

Personalna unija

• unije su u modernom dobu iščezle, i na njih danas donekle podsjećaju samo veze nekih malih evropskih državica sa velikim susjednim državama koje za njih obavljaju većinu najvažnijigh poslova (veze San Marina sa Italijom, Monaka sa Francuskom, Lihtenštajna sa Švajcarskom i Andore sa Španijom i Francuskom).

3. Oblici političkog poretka (uređenja, režima, sistema)

• Francuska – politički režim; SAD – politički poredak, vladavinski ili politički proces; Njemačka, SSSR – organizacija društva; Italija – političko društvo...

• određuju se prema političkom nosiocu suverene vlasti, odnosno stepenu učešća naroda u vršenju državne vlasti ili odnosu vlasti i društva,

• postoje dva osnovna oblika političkog uređenja: • 1. autokratija – autokratski politički sistem,• 2. demokratija – demokratski politički sistem.

Istorijski – klasifikacije političkih sistema

• prve klasifikacije – antička Grčka:• Herodot – prema broju upravljača:• vladavina jednog čovjeka – monarhija,• vladavina nekolicine – aristokratija,• vladavina većine slobodnih ljudi – demokratija,• i Platon prihvata ovu podjelu.


• Aristotel – prema cilju i načinu vladavine, ko i kao vlada, takođe trihotoma klasifikacija:

• dobre forme vladavine – bazileja – monarhija – pojedinac koji se drži pravila, opšte dobro.

• aristokratija – manjina,• politeja – demokratija, vlada većine• rđave forme – tiranija – neograničena vlast

pojedinca; • oligarhija – vlastiti interesi; demagogija


• MonteskjeMonteskje – XVIII vijek – trihotomija:• 1. republika – koja može biti demokratska i

aristokratska;• 2. monarhija;• 3. despotija.

Pojam demokratije

• politički poredak u kome državna vlast pripada većini naroda, u kome ta većina bira nosioce državne vlasti, vrši kontrolu nad njihovim radom i postavlja pitanje njihove odgovornosti naziva se demokratijom.

• demokratski politički sistem – postoje i organizovani su institucionalni oblici uticaja društva na vlast i njeno vršenje.

Pojam autokratije

• ako državna vlast pripada manjini, ako nosioci te vlasti ne izvode pravo na vlast iz volje većine naroda, niti su odgovorni za vršenje vlasti, postoji politički poredak koji se naziva autokratijom.

• autokratski politički sistemi – oni u kojima društvo, građani nemaju mogućnost uticaja na vlast.

Autokratija

• Autokratija (grč. auto-sam, kratein-vladati) predstavlja oblik političkog sistema (državu) u kome državni poglavar, monarh, diktator, ne izvodi svoju vlast iz volje naroda ili nekih značajnijih dijelova društva, vlada na osnovu ličnog ugleda (harizme) ili na osnovu religijskih i tradicionaliih shvatanja i na oružanoj sili kojom upravlja jedan broj, njemu vjernih, moćnika.

• ostalo stanovništvo (većina) lišeno je prava da utiče, na bilo koji način, na političku vlast i moglo bi se reći da ima status podanika, a ne slobodnog građanina.

• zatvoreni centri moći.

Oblici autokratije mogu biti različiti

• u starom i srednjem vijeku autokratija ce pojavljivala u vidu despotija i tiranija.

• takve su bile i velike robovlasničke imperije u Kini, Mesopotamiji, Egiptu i Rimskom carstvu, kao i apsolutne monarhije u Evropi u periodu kasnog feudalizma koji je prethodio buržoaskim revolucijama.

• autokratski politički sistemi preovladavali su hiljadama godina svjetske političke istorije i na svim kontinentima - sve do 19. vijeka.

Oblici autokratskih režima

• totalitarizam,

• oligarhije,

• despotije,

• aristokratije,

• plutokratije i sl.

Totalitarizam • oblik diktature koji postoji u tehnološki

razvijenim modernim društvima i ima sljedeće osobine:

• 1. netolerantnu ideologiju koja opravdava državnu intervenciju u sve aspekte života,

• 2. vlast jedinstvene državne partije i vođe, bez opozicije i bez autonomija drugih društvenih organizacija,

• 3. sistematski teror ili neproračunljivo nasilje tajne policije nad stanovništvom,

• 4. potpuni monopol nad sredstvima masovnog informisanja i obrazovanja,

• 5. državno upravljanje i nadzor nad ekonomijom.

Oligarhija (oligo - manjina)

• predstavlja državu u kojoj, uz državnog poglavara, u vlasti učestvuje, po vlastitom pravu, i manji dio društva, koji je ujedno ekonomski vladajući stalež, dok je većina stanovništva isključena iz političkog odlučivanja.

• u ovakvom političkom sistemu jedan uži, manji sloj moćnih ljudi na različite načine punopravno obavlja poslove vlasti: ili sami upravljajući područjima lokalne vlasti ili feuda, ili birajući i nadzirući vladara, ili pak sudjelujući u donošenju zakona kao i u sudskoj i izvršnoj vlasti.

Dva klasična tipa oligarhije

• ako se sloj moćnih koji učestvuju u vršenju vlasti sastoji od plemstva, radi se o aristokratskoj državi dok je, ako se radi o sloju bogatih ljudi, riječ o plutokratskoj državi.

• aristokratske su bile države iz nekih razdoblja grčke i rimske istorije, dok su plutokratske bile brojne renesansne državice - gradovi poput Venecije, Firence, Đenove, Hamburga i gradova Hanzeatske lige, Amsterdam, Barselona i dr.

Moderna država - oligarhijski politički sistem

• neki sociolozi i politikolozi dokazuju da i moderna demokratska društva pripadaju zapravo oligarhijskom političkom sistemu, tj. da se iza njihovih demokratskih ustanova krije politička vladavina uskih manjina moćnika.

Harizmatski tip vlasti - poseban oblik autokratije

• ovaj tip vlasti nastaje pretežno u vrijeme velikih kriza i potresa i obilježen je pojavom harizmatskih vođa (harizma znači obdarenost).

• harizmatska vlast ističe ličnost vođe i pretvara je u legendu i mit naročito za mase novih pristalica koji se priključuju pokretu.

• stvara se atmosfera u kojoj vođa donosi svoju odluku ili nakon formalne konsultacije sa svojom pratnjom ili najčešće kao akt čiste volje.

Harizmatski tip vlasti - poseban oblik autokratije

• nosilac harizme uzima zadatak koji mu je određen i na osnovu svoje misije zahtijeva da mu se drugi pokoravaju i slijede ga.

• najtipičniji oblik harizmatske vlasti u modernom vremenu predstavljali su autoritarni režimi 20 vijeka - nacizam u Njemačkoj i fašizam u Italiji.

Demokratija (grč. demos - narod, kratein - vladati)

• predstavlja politički termin koji je najteže definisati, s obzirom na to da se njegova značenja mijenjaju iz epohe u epohu i od jedne do druge ideologije.

• o pojmu i suštini demokratije postoje različita gledišta.

• demokratija u životu svih nas igra izuzetno značajnu ulogu, te se može reći da, pored uobičajenog značenja ovog termina, koji podrazumijeva oblik političkog uređenja, režima, danas o njoj govorimo, između ostalog, i kao o stilu življenja, ubjeđenja.

Pojam demokratije

• iako, dakle, o demokratiji postoje mnogobrojna i različita mišljenja, nesporno je da se pod ovim pojmom najčešće podrazumijeva takav politički sistem (režim) u kome narod ili većina (znatan dio) naroda ima slobode i prava političkog odlučivanja i postavljanja, nadzora i pozivanja na odgovornost nosilaca državne vlasti.

1. Politička kultura ili izgrađena politička svijest kao osnovni element (uslov) demokratije

• da bi građanin mogao uspješno učestvovati u političkoj djelatnosti i uticati na državnu vlast kao stvarni politički subjekt, a ne kao objekt nečijeg odlučivanja, on mora imati dovoljno znanja o činjenicama koje su važne za političko djelovanje, a prije svega znanja o vlastitim interesima i interesima društvene grupe kojoj pripada kao i drugih društvenih grupa.

• čovjek mora biti svjestan onoga što je dobro, i onoga što je loše za njega i za njegovu grupu, kao i za druge grupe globalnog društva.

2. Materijalna neugroženost građana

• Drugi osnovni uslov svake demokratije jeste materijalna neugroženost građana.

• Da bi građanin mogao steći političku kulturu, djelovati u političkom životu i uticati na državnu vlast, on i njegova porodica ne smiju biti u tako teškoj i trajnoj neimaštini koja mu ne ostavlja ni raspoloženja ni slobodnog vremena da se barem donekle posveti politici.

• Za potpuniju demokratiju, za visoku kulturu koja je uvijek prati, nužan uslov je viši stepen materijalnog standarda.

3. Postojanje i poštivanje niza demokratskih pravila u političkim odnosima globalnog

društva• da bi građani mogli steći političku kulturu, izboriti se za

svoju materijalnu samostalnost i uspješno djelovati u postavljanju, nadzoru i pozivanju na odgovornost nosioca državne vlasti, a i da bi svaki čovjek bio siguran za svoj život, rad, imovinu i ljudsko dostojanstvo, nužno je postojanje i poštivanje jednog niza demokratskih pravila u političkim odnosima globalnog društva.

• najvažnija pravila demokratije su ona koja propisuju osnovne slobode i prava čovjeka i građanina.

4. Djelotvorna sredstva za ostvarivanje i zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda

• ostvarenje i zaštita ljudskih prava i osnovnih sloboda postižu se određenim političko - pravnim mehanizmima:

• 1. postojanjem političkog pluralizma, • 2. postojanjem slobodnih i pluralnih sredstava

(medija) informisanja, • 3. izbornošću i smjenjivošću najviših organa

vlasti,

4. Djelotvorna sredstva za ostvarivanje i zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda

• 4. zakonitošću i ustavnošću u djelovanju državnih organa i službenih lica,

• 5. javnošću rada svih nosilaca državnih i društvenih funkcija,

• 6. političkom i pravnom odgovornošću svih nosilaca državnih funkcija zbog promašaja i nezakonitosti u njihovom radu,

• 7. podjelom vlasti i • 8. postojanjem nezavisnog sudstva.

Vrste demokratije

• u teoriji države postoje različite klasifikacije demokratije koje se utvrđuju prema različitim kriterijumima.

• postoje dva istorijska tipa demokratije: antička i moderna građanska demokratija.

• razlikuju se neposredna i • posredna demokratija, • formalna i stvarna demokratija, te politička i

socijalna demokratija.

Antička i građanska demokratija

• antička demokratija, odnosno demokratija antičkih grčkih polisa - gradova, posebno Atine, dugo se u istoriji smatrala uzorom demokratije iako je bila svedena na veoma mali krug ljudi.

• građanska demokratija, koja je nastala u SAD i Evropi tokom 19. vijeka bila je u početku vladavina manjine imućnijih i pismenih buržuja, a isključivala je iz politike, putem različitih ograničenja (cenzusa), sve ostale državljane.

Politička i socijalna demokratija

• politička demokratija je dovoljna za postojanje pravne države, i obrnuto, bez pravne države nema ni političke demokratije.

• za postojanje socijalne demokratije nije dovoljno obezbjeđenje samo političkih i kulturnih prava i sloboda. Socijalna demokratija pretpostavlja uspostavljanje i ostvarivanje ekonomskih i socijalnnh prava. U njenoj osnovi ce nalaze socijalna, tržišna privreda i socijalia pravna država.

Neposredna demokratija

• neposredna demokratija - oblik političkog uređenja u kome čitav narod neposredno sam vrši vlast.

• ne postoji razlika između državne organizacije i naroda

• ovakva demokratija samo se djelimično ostvaruje u praksi i to iz dva razloga - tehničkog, jep je to praktično nemoguće izvesti, i suštinskog - narod nije jedinstven,već suprotstavljen čitavim nizom različitosti i sukobljenih interesa.

Oblici neposrednog odlučivanja građana

• oblici neposrednog odlučivanja građana u okviru moderne građanske predstavničke demokratije su:

• 1. narodna inicijativa, • 2. referendum, • 3. narodni veto i • 4. plebiscit.

Narodna inicijativa

• jeste ovlašćenje određenog broja birača da predloži izmjenu ustava ili donošenja zakona.

• u uporednom ustavnom pravu je moguće da: • 1. o inicijativi za donošenje određenog

zakona odlučuju građani na referendumu ili,• 2. da postoji obaveza da ce o prijedlogu za

donošenje zakona raspravlja u parlamentu i da se glasa o usvajanju toga prijedloga.

Referendum

• predstavlja oblik neposrednog odlučivanja građana o:

• 1. prijedlogu za ustavnu promjenu, • 2. za donošenje zakona ili • 3. za odlučivanje o drugom značajnom javnom

pitanju.• referendum je neposredno izjašnjavanje

građana o dvije ponuđene alternative, tj. za ili protiv predmeta iznijetog na referendum.

Referendum

• održavanje referenduma se organizuje po izbornim jedinicama i biračkim mjestima.

• odluka na referendumu se donosi različitim oblicima većine s tim što je racionalnije tu većinu utvrđivati u odnosu na broj glasalih, pod uslovom da je postojao kvorum za punovažno odlučivanje na referendumu.

Plebiscit

• plebiscit je sličan referendumu. • na plebiscitu se narod prvenstveno izjašnjava

o povjerenju određenom visokom državnom funkcioneru kao i o aktima i mjerama koje on predlaže.

• plebiscitarno pitanje treba biti dobro formulisano, i nedvosmisleno.

Predstavnička (posredna) demokratija

• takav oblik demokratije u kome narod bira svoje predstavnike u organe državne vlasti.

• narod ne vrši vlast direktno već određuje ko će vlast vršiti.

• suština predstavničke demokratije sastoji se u predstavljanju naroda, tj. njome se hoće da oni koji u državi vrše vlast predstavljaju narod, odnosno da rade ono što bi sam narod radio kada bi mogao da vrši vlast.

Predstavnička (posredna) demokratija

• predstavnička demokratija pretpostavlja:

1. višepartijski politički sistem,

2. garantovana izborna prava,

3. slobodne demokratske izbore, i

4. odnos birača i izabranih predstavnika.

Izborna prava

• za ostvarenje predstavničke demokratije posebno su značajna izborna prava.

• izborno pravo podrazumijeva mogućnost učešća građana u izboru organa vlasti u najširem smislu riječi, koji se u demokratskim političkim zajednicama obrazuju upravo na taj način.

• jedno od najznačajnijih demokratskih prava učestvovanja građana u oblikovanju države kao političke zajednice i njenih organa.

Pojam izborno pravo

• ovaj pojam obuhvata skup prava (i obaveza) koje građani i drugi učesnici u izborima ostvaruju u toku izbora. To su:

• pravo građanina da bira, • pravo građanina da bude biran, • pravo građana, odnosno političkih stranaka da

kandiduju poslanike,• pravo građanina da od organa nadležnih za

vođenje biračkih spiskova zahtijeva izmjenu podataka unijetih u birački spisak,

Pojam izborno pravo

• pravo svih učesnika izbora, a posebno birača, da budu blagovremeno, istinito, objektivno i nepristrasno informisani o kandidatima za poslanike i njihovom izbornom programu,

• pravo građana da se koriste pravnim institutima zaštite izbornog prava u slučaju kada je njihovo izborno pravo povrijeđenio,

• obaveza građana da izađu na birališta u zemljama u kojima je izborno pravo ujedno i obaveza građana, čije se neizvršenje sankcioniše i dr.

Izraz biračko pravo

• u teoriji države i prava, kao i u zakonodavnoj praksi, koristi se najčešće.

• njime se, u osnovi, označava pravo građana da sudjeluju u izboru organa vlasti.

• ovaj termin obuhvata uži pojmovni sadržaj u odnosu na izborno pravo, te se prema njemu odnosi kao posebno prema opštem, tj. predstavlja samo jedan od dijelova složenog pojma izborno pravo.

Izraz biračko pravo

• biračko pravo, svojom sadržinom obuhvata pravo biranja, tj. mogućnost izbora između dvije ili više alternativa.

• to je njegovo uže značenje. • međutim, u konstitucionalnoj teoriji i praksi, ovaj

termin se koristi i u širem značenju kada se pod njim, pored prava biranja, označava i pravo građana da budu birani.

Pravo građanina da bira ili aktivno biračko pravo

• predstavlja skup prava (i obaveza) vezanih za sam čin izbora, npr. pravo glasa, pravo slobodnog izbora između dvije ili više ponuđenih alternativa, pravo na zaštitu bilo kojeg od navedenih prava ukoliko su ona povrijeđena i dr.

• Neki autori ovo pravo nazivaju biračkom sposobnošću.

Pravo građanina da bude biran ili pasivno biračko pravo

• skup prava (i obaveza), koja se neposredno vezuju uz pravo građanina da bude biran i obuhvata:

• pravo građanina da bude kandidovan, • pravo građanina koji je prihvatio kandidaturu da

pismeno potvrdi prihvatanje kandidature stavljajući svoj potpis na izjavu o prihvatanju,

• obaveza kandidata koji je prihvatio kandidaturu da otkloni smetnje parlamentarne nepodudarnosti,

• da da izjavu o visini svoje imovine i prihoda. • izraz poslanička sposobnost.

Termin «pravo glasa»

• ovaj termin ima uže značenje i obuhvata samo jedno od čitavog niza izbornih prava, tj. ono je samo jedno među pravima koje obuhvata aktivno biračko pravo, iako istina, i najznačajnije.

• smatra se da se ovo pravo sadržinski vezuje uz sam čin glasanja.

• ono obuhvata sva prava koja birač, u ovom slučaju glasač, ima u momentu kada daje svoj glas kandidatu (ili listi) kojeg želi da izabere.

• tako se pod ovim pojmom podrazumijeva skup prava koja birač (glasač) ima u momentu glasanja.

Kandidovanje za narodne predstavnike

• u izbornom procesu kandidovanje za narodne predstavnike ima posebnu važnost.

• pošto može da se glasa samo za predložene kandidate, bitno je priznati što je moguće širu slobodu kandidovanja.

• u višestranačkim sistemima ovu funkciju kandidovanja obavljaju političke stranke iako postoji mogućnost kandidovanja i nezavisnih kandidata.

• od velike je važnosti i sam način kandidovanja, po listama ili neposredno, putem otvorenih ili zatvorenih lista i sl.

Tehnika raspodjele mandata

• veoma značajno pitanje. • najčešće se koriste:• sistem izbornog količnika, • D hondtov sistem,

• sistem prebacivanja ostataka na više liste ili Badenski sistem,

• preferencijalno glasanje ili Hareov sistem.

Izborni količnik

• po sistemu izbornog količnika ukupan broj u izbornoj jedinici datih glasova dijeli se brojem zastupnika koje jedinica bira u predstavničko tijelo.

• tako se dobije izborni količnik s kojim se tada dijeli broj glasova datih za svaku listu.

• koliko se puta izborni količnik nalazi u broju glasova pojedine liste toliko će ona dobiti predstavničkih mjesta.

D‘hondtov sistem

• D'Hondtov sistem je dobio ime po belgijskom profesoru D'Hondtu od svoje prve primjene 1899. godine u Belgiji.

• češće se primjenjuje od izbornog količnika jer omogućuje razmjerniju diobu poslaničkih mjesta.

• pojedina lista, odnosno stranka koja je istakla dobiće onoliki broj poslaničkih mjesta koliko se puta zajednički djelilac nalazi u njenoj biračkoj masi.

Značajno pitanje - odnos između izabranih predstavnika i birača koji su istim iskazali

poverenje na izborima• ovo pitanje je u teoriji izazivalo mnogobrojne

rasprave i stvaranje različitih teorija koje su išle od isticanja potrebe za potpunom vezanošću izabranih predstavnika za svoju izbornu bazu, do potpune slobode ili pak jednog srednjeg rješenja koje ce naziva mješovitim sistemom.

• kako narodne predstavnike kandiduju političke partije (u većini slučajeva) oni, nakon izbora, praktično ostaju vezani i odgovorni svojoj stranci pri čemu ce volja birača često gubi iz vida.

• jedina sankcija u ovakvom slučaju bilo bi nepovjerenje birača na sljedećim izborima.

Političke partije

• organizacije ljudi koji po pravilu pripadaju istoj društvenoj klasi i imaju istu političku ideologiju, a čiji je cilj da šire svoju ideologiju i da tako osvoje ili zadrže državnu vlast dobijanjem većine na izborima, kako bi se ostvarili određeni klasni i drugi interesi koje ona štiti. (Pravna enciklopedija, 1979).

Pojam i elementi političke partije

• politička partija je dobrovoljna, relativno trajna politička organizacija koja okuplja članove oko političkog programa i čiji je cilj osvajanje, odnosno očuvanje političke vlasti (samostalno ili u koaliciji).

• bitni elementi: • članstvo, • posebna organizacija, • politički program i osvajanje vlasti odn. učešće u

vlasti kao politički cilj.

Političke partije

• termin partija (eng. party) izveden je iz latinske imenice pars (dio), odnosno glagola partire (dijeliti).

• sam termin upućuje na dva bitna aspekta uloge partije u političkom društvu:

• 1. politička partija okuplja dio građana, državljana jedne zemlje,

• 2. zastupa samo jedan od mnogobrojnih političkih interesa.

Funkcije političkih partija

• selekcija i agregacija interesa (prenos interesa iz socijalne u političku sferu),

• predlaganje kandidata za javne funkcije i uticaj na birače u izbornom procesu,

• učešće u vršenju političke vlasti (pojam: vladajuća partija),

• kontrola vršenja političke vlasti (prije svih od strane opozicije).

Političke partije

• težnja za stvaranjem što savršenije, čvršće unutrašnje organizacije,

• obilježja: cilj da osvoje i očuvaju državnu vlast; određuju se programom i statutom,

• državnu vlast vrše na taj način što uspijevaju da na odgovarajuća mjesta u državnoj organizaciji postave svoje pripadnike,

• veća popularnost dok se bore za vlast,• legalnost stranaka,• demokratičnost i dobrovoljnost.

Partijski sistemi

• pod partijskim sistemom podrazumijeva se skup svih legalnih političkih partija u jednoj zemlji, kao i karakter njihovih međusobnih odnosa.

• s obzirom na broj partija u društvu:• 1. jednopartijski (autokratski režimi),• 2. sistemi sa partijskim pluralizmom

(demokratski)• demokratski:1.višepartijski i • 2. dvopartijski

Oblici državne vlasti

• država je politička i pravna organizacija. • sadržina vršenja državne vlasti ispoljava se

kao stvaranje i primjena prava, pri čemu je pravo političko sredstvo «u rukama države» pomoću koga ona vrši vlast.

• djelatnost stvaranja i primjene prava je veoma složena i obuhvata donošenje i primjenu (izvršenje) različitih pravila ponašanja koja se međusobno razlikuju po svojoj sadržini i po načinu na koji su donesena kao i po subjektima koji ih donose.

Vrste državne vlasti

• 1. djelatnost donošenja pravila ponašanja kojima se na uopšten način za unaprijed neodređen broj subjekata i situacija propisuju opšta pravila ponašanja.

• ova djelatnost se naziva zakonodavnopravna djelatnost, a vrsta državne vlasti zakonodavna vlast.

Zakonodavna vlast

• u svakoj državnoj organizaciji najviša, svim ostalim državnim djelatnostima nadređena jeste upravo ova vlast, ustavno-zakonodavna djelatnost - legislativa, kako je nazivaju neki autori.

• zbog toga se ona najčešće naziva suverenom vlašću ili pak suverenom djelatnošću, a državni organi koji je vrše suvereni organi (skupštine, parlamenti).

Ustavno-zakonodavna djelatnost

• sastoji se od donošenja najviših političkih i pravnih akata, redovno u obliku ustavnih i zakonskih akata kojim se na opšti način uređuju najvažniji ekonomski, politički, kulturni, porodični, zdravstveni, ekološki i drugi društveni odnosi.

• ovim aktima se postavljaju temelji političkog i pravnog uređenja jednog društva.

• ova djelatnost se odnosi na stvaranje najviših - opštih pravnih akata: ustava i zakona sa kojima niži pravni akti, saglasno načelu ustavnosti i zakonitosti, moraju biti u skladu.

Izvršna vlast ili izvršno-politička djelatnost države - egzekutiva

• državna djelatnost koja se sastoji u obezbjeđenju uslova i pretpostavki za primjenu, nadzor nad primjenjivanjem i neposrednu primjenu opštih pravnih akata koje donosi zakonodavna vlast.

• ova vrsta vlasti (djelatnosti) svojom djelatnošću razrađuje i dopunjava zakonske norme i obezbjeđuje uslove za primjenu propisanog opšteg pravila ponašanja (tehničke, administrativne, organizacione i sl.).

Izvršna i upravna vlast

• različita mišljenja o tome da li u okviru ovih poslova (djelatnosti) postoji samo jedna vrsta vlasti (uprava) koja vrši sve navedene poslove ili se izdvajaju dvije, neposredno povezane, ali različite vrste vlasti, od kojih prva - izvršna, donosi provedbena pravila, organizuje, usklađuje i usmjerava rad druge - upravne vlasti, dok upravna vlast, na osnovu toga, neposredno sprovodi opšta pravila.

Izvršna vlast

• u pravilu, istinski centar političke moći.• skup državnih organa koji raspolaže

nadležnošću izvršavanja političkih odluka i pravnih normi usvojenih u parlamentu.

• politički sistemi sa monističkom (SAD, sva izvršna vlast u rukama predsjednika) i dualističkom egzekutivom (izvršna vlast podijeljena između vlade i šefa države).

Funkcije izvršne vlasti

• a) donošenje političkih odluka – inicira, priprema i donosi sve najvažnije političke odluke;

• b) vođenje spoljnje politike (MIP);• c) rukovođenje oružanim snagama (SAD);• d) normativna funkcija (uredbe...);• e) ovlašćenja u vanrednim prilikama...

Sudska vlast

• zadatak - da utvrdi postojanje ponašanja koje je suprotno propisanom pravilu ponašanja i da za to izrekne odgovarajuću odluku radi ispravljanja protivpravnosti.

• sudovi obavljaju posebnu, odvojenu vrstu djelatnosti koja obezbjeđuje da se protivpravnosti nesporno, objektivno i istinito utvrde, a njihovi počinoci kazne.

Oblici državne vlasti

• navedne vrste državne vlasti (djelatnosti) postoje u svakoj modernoj državi,

• oblik državne vlasti predstavlja način na koji je organizovano vršenje legislative, egzekutive i sudstva i kakav je odnos među njima.

• ne postoje prirodni, vječni i nepromjenljivi principi organizacije državne vlasti,

• danas možemo govoriti o • 1. jedinstvu vlasti, • 2. podjeli vlasti i • 3. mješovitim sistemima -nastali kombinacijom

predsjedničkog i parlamentarnog sistema.

Jedinstvo vlasti• postoji u državama u kojima cjelokupnu državnu

vlast vrši jedan državni organ ili sistem istovrsnih državnih organa, ili u onim državama u kojima jedna vrsta vlasti dominira nad drugim vrstama vlasti.

• dva podoblika: • 1. da li svu državnu vlast vrši jedan organ (ili

sistem istovrsnih organa), kada se radi o apsolutnom jedinstvu vlasti, ili

• 2. jedan državni organ - jedna državna vlast ima dominatnu ulogu (položaj) u odnosu na druge dvije državne vlasti, kada ce radi o relativnom jedinstvu vlasti.

Relativno jedinstvo vlasti

• ko ima dominatnu ulogu (položaj)?• 1. zakonodavni organ, kada se radi o

demokratskom jedinstvu vlasti, ili

• 2. izvršna vlast, kada se radi o birokratskom jedinstvu vlasti.

Apsolutno jedinstvo vlasti

• apsolutno jedinstvo vlasti predstavlja istorijski prevaziđen oblik državne vlasti i može se reći da savremenu državu karakteriše jedino relativno jedinstvo vlasti koje označava dominirajući položaj jedne vrste vlasti nad drugima.

• uprava i sudstvo u sistemu državne vlasti u modernoj državi moraju biti nezavisni.

Jedinstvo vlasti - primjena

• argumenti u prilog jedinstvu državne vlasti - demokratski razlozi, naravno, ako tu prevlast ima zakonodavno tijelo.

• u modernim državama, poslije 19. vijeka, jedinstvo vlasti je relativno rijetko prisutno.

• izuzetak - Francuska u doba revolucije,• Švajcarska, sa veoma razvijenom lokalnom

samoupravom i mnogim drugim specifičnostima, kao i socijalističke države poslije Drugog svjetskog rata (Poljska, ČSSR, SSSR Mađarska, Rumu-nija, SFRJ, Bugarska, Albanija, Kina).

Podjela vlasti

• takav oblik državne vlasti u kome svaku od tri vrste državne vlasti vrši samo jedan organ (odnosno vrsta organa), i to samostalno i nezavisno od drugih vlasti.

• samostalnost i nezavisnost vršenja vlasti nije apsolutna već samo znači da se nijedna vlast ne može miješati u postavljanje i smjenjivanje vršilaca drugih vlasti i da nijedna vlast ne može da dominira nad radom drugih vlasti.

Apsolutna samostalnost i nezavisnost vlasti

• u praksi nikad nije ni postojala, niti može postojati, te se u stvari radi o relativnoj podjeli vlasti koja sprečava da jedna vlast dominira nad drugima, odnosno da ima odlučujući uticaj na njihov rad.

• riječ je o ravnopravnosti vlasti međusobno, za razliku od jedinstva vlasti gdje te ravnopravnosti nema.

Zašto sistem podjele državne vlasti?

• nekoliko argumenata: tehički i pravni.• tehnički razlog - razlog specijalizacije, tj. da

svaka funkcija traži organe koji će se isključivo njoj posvetiti i koji će svoje umne i moralne osobine njoj prilagoditi.

• kada bi sve tri vlasti bile povjerene istim organima, ti organi ne bi mogli ni za jednu vlast imati koliko treba vremena, niti bi se i za jednu mogli naročito osposobiti.

• za svaku funkciju potrebne umne i moralne osobine kao i određena stručnost.

Zašto sistem podjele državne vlasti?

• pravni razlog sastoji se u činjenici da bez podjele vlasti nije moguća pravna država, što je u stvari njen formalni pojam, koji svakako sam za sebe nije dovoljan.

Tri konkretna oblika državne vlasti

• ni jedinstvo, ni podjela vlasti, ne mogu se u praksi potpuno sprovesti.

• usljed dejstva različitih činilaca, u praksi dolazi do raznih odstupanja od ovih čistih modela, do miješanja elemenata jednog s elementima drugog sistema u najrazličitijim oblicima.

• tri glavna oblika koji su najviše zastupljeni u praksi: 1. predsjednički sistem, koji je najbliži podjeli vlasti; 2. parlamentarni sistem, koji je najbliži ravnoteži (jednakih) vlasti i, 3. konventski (skupštinski) sistem, koji je najbliži jedinstvu vlasti.

Predsjednički sistem

• Sjedinjene Američke Države predstavljaju uniju sastavljenu od 50 saveznih država.

• imaju kopnene granice sa Kanadom na sjeveru i Meksikom na jugu.

• površina – 9.629.047 km2;• broj stanovnika: preko 280 miliona.• religije: protestanti 56%; katolici 28%; Jevreji 2%,

ostali 14%;• formiranju današnje Američke federacije prethodio

je Sjevernoamerički savez, da bi u današnjem obliku SAD nastale 1787. godine.

Ustav SAD

• Deklaracija o nezavisnosti (usvojio je Kongres 1776. godine) je prvi američki pravni i ustavni, državni dokument i prva kodifikacija slobodarskih ideja XVIII vijeka; proglašena konfederacija

• vlada i politika SAD-a je zasnovana na Ustavu SAD-a od 17.9.1787. godine u Filadelfiji.

• Džordž Vašington - prvi predsjednik.• ustav - svega 7 članova i 27 amandmana, jedan

od najkraćih u svijetu.• jedan od najznačajnijih stubova na kojima počiva

stabilnost političkog sistema SAD.

Karakteristike vlasti• vlast se sastoji od izvršne (predsjednik, njegov

kabinet i dodatak raznih državnih službi), zakonodavne (kongres) i sudske vlasti (svi sudovi + vrhovni sud).

• svaka savezna država ima svoju vladu koja se nalazi ispod federalne vlade.

• svaka država ima svoj glavni grad, državne simbole, ustav i zakone koji smiju da se kose sa federalnim.

• osim 50 saveznih država postoji i distrikt Kolumbija u kojem je Vašington D.C. i nekoliko ostrvskih teritorija.

Kongres – nosilac zakonodavne vlasti

• zakonodavnu vlast čini Kongres SAD-a, a on se sastoji od Predstavničkog doma i Senata (sastaje se u Kapitolu u Vašingtonu).

• predstavnici i senatori su podijeljeni po saveznim državama.

• kongres može uređivati trgovinu među državama, spoljnu trgovinu, nametati poreze, upravljati vojskom...

Predstavnički dom

• od 1929. godine ima 435 predstavnika koji se biraju na dvije godine na univerzalnim i neposrednim izborima,

• mjesta se dodjeljuju prema broju stanovnika svake države (svaka mora imati bar jednog)

• da bi neko bio biran treba da je američki državljanin bar sedam godina, da je napunio 25 godina i da živi u državi čiji je kandidat

• zastupa cijelu zemlju• kokusi (klubovi), spiker, bič

Senat (gornji dom kongresa)

• sačinjavaju ga po dva predstavnika iz svake države, odn. federalne jedinice

• svake druge godine trećina članova se bira na šest godina

• senat je stalni organ i bira se na neposrednim izborima, mandat 6 godina

• kandidati treba da su državljani SAD bar 9 godina i da imaju 30 godina; predsjednik senata je potpredsjednik države

• uz zakonodavnu funkciju senat treba da odobri sporazume koje je zaključio predsjednik i to dvotrećinskom većinom, da prihvati imenovanje visokih federalnih funkcionera...

Predsjednik SAD – nosilac izvršne vlasti

• bira se na određeni datum svake četvrte godine istovremeno sa potpredsjednikom

• može se birati samo dva puta• ima potpunu izvršnu vlast• on je šef države, šef diplomatije i starješina

federalne administracije• vrhovni komadant vojske (kongres objavljuje rat,

kontroliše vojsku)

Predsjednik SAD• ima pravo veta i sugestije kongresu (može da

bude pokretač zakonodavne inicijative) - pocket veto, bez objašnjenja može suspendovati zakon

• on oličava trajnost i jedinstvo nacije• obavlja reprezentativne dužnosti; ima pravo

pomilovanja• vlada ustavno ne postoji, predsednik odlučuje o

svemu što je nadležnost vlade, predsjednik bira članove vlade, ona je savjetodavni organ

• imenovanje odobrava senat; white house office ima 600 članova

Sudska vlast

• je potpuno nezavisna i sastoji se od svih sudova u SAD-u; kongres je organizuje.

• federalni sudski sistem - pored sudskog sistema svake države postoji sistem za cijelu federaciju; na vrhu strukture nalazi se Vrhovni sud SAD-a koji vlada čitavim pravosudnim sistemom i broji 9 sudija, koji su na doživotnom mandatu; nakon smrti ili povlačenja sudije, predsednik SAD-a nominuje novog sudiju, a nominacija se šalje u Senat na glasanje.

• svaki distrikt ima jednog federalnog sudiju.

Političke stranke

• glavne političke stranke – • 1. republikanska i • 2. demokratska

Velika Britanija

• UK se definiše kao ustavna monarhija, sistem saradnje i balansa vlasti i ima dvopartijski sistem - konzervativna i liberalna (19.vijek), i konzervativna i laburistička (danas).

• konzervativci su nastali od Torijevaca i to su pristalice kralja, dok su laburist nastali od Vigovaca i to su aristokrate.

• u Engleskoj ne postoji ustav u klasičnom smislu, odnosno ne postoji pisani ustav

Parlament

• nazire se još u Velikoj povelji slobode• zakonodavna inicijativa konstituiše se u 14. vijeku (do

tad su to radili vladari), a parlamentarna struktura, koja se uz nadogradnje očuvala do danas, nazire se u 15. vijeku.

• u 18. vijeku parlament dobija punu zakonodavnu vlast.• prvo se formira kao savjet, konsultativno tijelo plemstva

iz čega se kasnije razvija dom lordova (gornji dom), a kasnije se javljaju predstavnici gradova i okruga iz čega se razvija donji dom (dom komuna) koji danas predstavlja građane.

Dom komuna (donji dom)

• konstituiše se opštim (neposrednim i direktnim) izborima

• na snazi je većinski izborni sistem u prvom krugu glasanja

• izbori se organizuju u izbornim okruzima od oko 70.000 stanovnika.

• dom komuna ima 650 poslanika, a mandat traje pet godina

• čini politički sistem stabilnim• osnovne funkcije: donošenje zakona, donošenje

budžeta, kontrola vlade

Dom komuna (donji dom)

• izborne reforme 1832, 1867. i 1874. godine najpre uvode srednju klasu u parlament, da bi se reformom iz 1918. smanjio izborni cenzus (nema još uvijek opšteg prava glasa), a tek 1928. ustanovljeno je opšte pravo glasa koje uključuje i žene iznad 21 godine.

• Donji dom bira vladu i može joj izglasati nepovjerenje

• kontrola vlade se vrši kroz instituciju poslaničkih pitanja

Dom lordova (gornji dom)

• do 1911. bio je ravnopravan sa domom komuna

• danas ima samo suspenzivni veto koji ima pravo da koristi samo dva puta na isti zakon koji donosi donji dom

• sastavljen je od članova koji su položaj stekli nasleđem ili su imenovani od strane krune (nekada su se titule čak i kupovale)

Dom lordova (gornji dom)

• svi imenovani lordovi i serovi ne učestvuju u radu doma, oni su vrsta političke elite, odnosno aristokratije

• ima 1000 članova, a na zasjedanju aktivno je oko 200 članova

• apelacioni sud bira se iz članova doma lordova

• mema nikakvih nadležnosti prema zakonima i prema budžetu

Funkcionisanje parlamenta• članovi su jako cijenjene ličnosti• vrlo dinamičan rad (sjednice donjeg doma su

javne i nema mnogo discipline, postoji publika koja plaća ulaznicu)

• predsjedava Speaker, rasprave su bučne i često neprijatne

• postoji “žuta linija” koju poslanici ne smiju preći (porijeklo - u starije vrijeme odstojanje toliko da se mačem ne može doseći do drugog poslanika)

• poseban parlamentarni kanal prenosi rad sjednice

• svaka sjednica počinje unošenjem kraljevskog žezla i to simboliše prisustvo monarha u parlamentu

Položaj krune u Britanskom parlamentu

• vlast krune se naziva kao „kraljevska ovlašćenja i prerogativi“ , kruna predstavlja pravnu i tradicionalnu političku instituciju

• na početku svakog zasjedanja kruna se obraća parlamentu besjedom „izvještaj o stanju nacije“

• u Britaniji Kraljica ne vlada ona biva konsultovana,

• ona opominje i ohrabruje nosioce vlasti, • predstavlja Ujedinjeno Kraljevstvo u svijetu

(reprezentativno),

Položaj krune u Britanskom parlamentu

• ona potvrđuje izbor kabineta u parlamentu, • potvrđuje i prima britanske ambasadore, • zvanični je ali ne i operativni komandant vojnih

snaga (premijer i vojne strukture)• predstavlja simbol jedinstva nacije, • dobija godišnju apanažu za život i rad, • kraljica ima i ovlašćenja da zastupa “common

welth” (Britansku zajednicu naroda),• imenuje generalne guvernere kao predstavnike

u Australiji, Kanadi i Novom Zelandu• kruna nema pravo zakonodavne inicijative i veta

Funkcije krune

• 1. imenovanje nosilaca plemićkih titula• 2. imenovanje određenog broja civilnih i vojnih

službenika (ne bira sama već na prijedlog vlade)• 3. saziva i raspušta parlament• 4. proglašava zakone• 5. objavljuje rat i mir• 6. pravo ublažavanja kazni i pomilovanja• 7. imenuje mandatara za sastav Britanske Vlade

Kabinet - Vlada

• stvarnu izvršnu vlast u V. B. ima vlada - kabinet• najčešće kabinet ima 18 najvažnijih starijih

ministara i niz mlađih ministara i državnih sekretara

• ukupno sve tri kategorije ministara čini oko 80 članova vlade, neslaganje sa premijerom i neodgovornost rješava se ostavkom (nije propisano ali je jako moralno pravilo)

• zakonodavna inicijativa pripada kabinetu

Sudstvo

• sudstvo je nezavisno i od krune i od vlade i slobodno je u vršenju svoje funkcije

• sude na osnovu presedana - precedenta odnosno precedentnog prava i nagomilanog sudskog iskustva

• jednom donijeta odluka biva mjera za sve ostale slične slučajeve

• svi zločini koji se izvrše na tlu VB tretiraju se kao zločini protiv njenog kraljevskog visočanstva

Političke partije

• dvije predominantne: • konzervativna i • laburistička (posljednjih 7 godina na

vlasti), a ostale su:• liberalna, • partija zelenih, • Britanska nacionalna partija, • nova britanska komunisticka partija

Konzervativna partija• tradicionalna desničarska partija koja ima

uporište u višim i višim-srednjim slojevima stanovništva

• odlikuje je snažna rezervisanost prema EU i evropskoj integraciji (iako je VB član EU ova stranka usporava prihvatanje eura umjesto funte)

• potiče od torijevaca bili protiv konstitucionalizma i za krunu

• od 1813. naziv konzervativna• glavni ciljevi: zaštita privatne svojine i zaštita i

stabilnost političkog poretka• poznati lideri: Dizrajeli, Čerčil, Lojd Džordž,

Margaret Tačer, Džon Mejdžor

Laburistička partija

• osnovana 1900. godine• pripada socijal-demokratskoj orijentaciji• nastala je iz trade union-a (sindikata radnika)• prvi put 1924. došla na vlast, a do sada je

vladala 30 godina• Remzi Mekdonald (prvi premijer)• glavne pristalice su im radnici i niži srednji

slojevi, omladina i sindikat• osnovni ciljevi: jače evropske integracije,

liberalizacija privrednog i političkog sistema, veća socijalna prava

Razlozi stabilnosti britanskog parlamentarizma

• svaki oblik vlasti respektuje stabilnost i samostalnost drugog

• postoji princip konsultacije i saradnje vlasti, parlament i vlada žive i umiru zajedno

• postoji princip balansa i ravnoteže vlasti• stabilnost državne administracije (imenuju se

preko konkursa a ne u vladi, nije bitno ko je na vlasti)

• politička neutralnost birokratskog aparata• efikasnost birokratskog aparata i državne uprave• ljubomorno čuvanje i poštovanje ljudskih prava i

sloboda (dio političke tradicije)

Šta ugrožava britansku politiku i demokratiju?

• dominacija političkih partija i lidera,• dominacija krupnog kapitala i transnacionalnih

korporacija,• evropske integracije (ugrožavaju britansku

nacionalnu državu).

ŠVAJCARSKI FEDERALIZAM

• Švajcarska je višenacionalna, višejezička, vjerski i ekonomski složena zajednica.

• u njoj vlada federativna, skupštinska, višepartijska, buržoaska demokratija.

• prvi Ustav 1798. godine - Švajarskoj je nametnuo direktorijum.

• Ustav iz 1848 ratifikovalo je 16,5 kantona, a ostalih 6,5 ga je prećutno prihvatilo nakon što je proglašen važećim za cijelu Švajcarsku.

Švajcarska

• Ustav je stvorio federaciju po ugledu na SAD, što znači da su 22 kantona zadržala zakonodavnu nadležnost za običajno pravo dok su nadležnosti federacije tačno nabrojane: novac, carine, državljanstvo...

• Ustav je izmijenjen 1874. godine - režim je ostao isti, a dopunjene su nadležnosti federacije i stvoren je federalni sud.

• ovaj ustav još uvijek važi iako je pretrpio 120 djelimičnih revizija, osnova je ostala ista.

• Švajcarski federalni sistem je najčvršći u Evropi.

Švajcarska• Švajcarska je federacija sastavljena od 22

kantona, od kojih su 2 polukantona, koji imaju status kantona.

• kantoni su ravnopravni iako su razlike među njima velike i višestruke.

• u osnovi švajcarskog uređenja stoji princip podijeljene suverenosti ili dvojnog kompetitivnog federalizma sa pretpostavkom nadležnosti na strani kantona.

• kantoni su suvereni ukoliko njihova suverenost nije ograničena saveznim ustavom.

• kantoni imaju svoje ustave, ali su dužni da od federacije, tj. savezne skupštine traže garantovanje svojih ustava.

Skupštinski sistem vlasti

• kantonima je zabranjeno da sklapaju posebne međunarodne saveze ili političke ugovore.

• nadležni su za održavanje javnog reda, vjerska pitanja, obrazovanje, zdravstvo, gradsku čistoću, prostorno planiranje, opštinsko zakonodavstvo.

• imaju jednodomi parlament (veliki savjet). • članovi parlamenta i kantonalne izvršne vlasti

mogu biti birani u federalni parlament.


• Švajcarska ima skupštinski sistem vlasti. • savezna ili federalna skupština je najviši ili

vrhovni organ vlasti i predstavlja dvodomo tijelo. • jedan dom je Nacionalno vijeće – predstavlja

cio narod Švajcarske i bira se po izbornim jedinicama, srazmjerno broju stanovnika, a drugi dom je Vijeće država (kantona) i u njega ulaze predstavnici kantona.


• poslanici Nacionalnog vijeća biraju se na 5 godina, neposrednim izborima, po proporcionalnom principu.

• Vijeće država ima 46 članova. • svaki kanton je predstavljen sa po dva

predstavnika, a svaki polukanton sa po jednim. • u nekim kantonima predstavnici se biraju na

četiri godine, a u nekim na godinu dana, a biraju se po većinskom principu.


• Savezna skupština predstavlja najviši zakonodavni organ – donosi zakone, godišnji budžet, odluke o ratu i miru, potvrđuje međunarodne ugovore, daje amnestiju i pomilovanje.

• ima četiri redovna tronedjeljna ili četvoronedjeljna zasijedanja godišnje.

• sjednice su odvojene ili zajedničke, a vijeća zasjedaju istovremeno i ravnopravna su.

• postoje i pomoćna i savjetodavna tijela, tj. stalne i povremene komisije.

Izvršna vlast• nosilac izvršne vlasti u švajcarskom sistemu je

Savezno vijeće. • ono vrši vrhovnu, direktorijalnu i izvršnu vlast

konfederacije. • sastoji se od 7 članova koje bira Savezna

skupština, većinom glasova na zajedničkoj sjednici oba vijeća.

• članovi Saveznog vijeća ne mogu istovremeno biti i poslanici.

• mandat Saveznog vijeća traje četiri godine. • Savezno vijeće predstavlja neku vrstu

parlamentarne vlade.

Izvršna vlast

• u Saveznom vijeću zastupljene su tri glavne partije – radikalna, socijaldemokratska i konzervativna, sa po 2 člana, a jedno mjesto je za jednu manju partiju.

• Savezno vijeće je kolektivni šef države. • iz redova članova Saveznog vijeća,

Savezna skupština imenuje predsjednika konfederacije na godinu dana.

Izvršna vlast

• on u ime Saveznog vijeća vrši dužnost šefa države.

• Savezno vijeće po Ustavu polaže račun o svom radu na svakom redovnom zasedanju, što podrazumijeva podnošenje izvještaja po zahtjevu bilo kog od skupštinskih domova.

Savezni sud

• Savezni sud čini 30 sudija, a njegovo sjedište je u Lozani i u Lucernu.

• sudije bira Savezna skupština na 6 godina, sa pravom reizbora.

• Savezni sud nema ustavnu jurisdikciju.

• u Švajcarskoj ima oko 10 aktivnih političkih partija, ali su tri dominantne.

pojam države

Documents