Download - SOĞUK SAVAŞ DÖNEMİ ÇEKİŞMELERİNDEN BİR …web.deu.edu.tr/ataturkilkeleri/ai/uploaded_files/file/Dergi_28... · Soğuk Savaş Dönemi Çekişmelerinden Bir Örnek: U-2 Uçak

225

ada Trkiye Tarihi Aratrmalar DergisiJournal Of Modern Turkish History StudiesXIV/28 (2014-Bahar/Spring), ss.225-252.

* Prof. Dr., Celal Bayar niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Tarih Blm,** CelalBayarniversitesi,SosyalBilimlerEnstits,TarihAnabilimDalDoktorarencisi.

SOUK SAVA DNEM EKMELERNDENBR RNEK: U-2 UAK KRZ

Nurettin GLMEZ* Blent TAHANCI**

zSouk Sava dneminde Amerika Birleik Devletleri (ABD) ve Sovyetler Birlii

arasndasilahlanmavenkleeryarbalamtr.SovyetRusyannyaylmacpolitikasvebunakarlkABDninattadmlargerilimlerinartmasnanedenolmutur.

1Mays1960tarihinde,TrkiyedekiAdanancirlikhavassndenkalkanAmerikanU-2 uann, Sovyet Rusya tarafndan drlmesi ABD ve Sovyet Rusyay bir savaneiine getirmitir.Olayn kamuoyuna yansmasyla birlikte, Sovyet Rusya sert bir tutumtaknm, Trkiyenin de iinde bulunduu Batl devletleri gerekirse bir dnya harbininkabileceinisyleyerektehditetmitir.

BualmadaTrkiye,ABDvengilteredekiulusalgazetelerdendefaydalanlarakolaynseyrivezmadnaatlanadmlarincelenmitir.

Anahtar Kelimeler: Souk Sava, Dou ve Bat bloklar, U-2 ua, Sovyet Rusya, Kruev, Nkleer tesis, Hava ss.

THE COLD WAR ERA POLICY MIGHT AN INSTANCE: U-2 ARCRAFT ATTACK

AbstractBetweentheUnitedStatesandtheSovietUnionstartedthearmsandnuclearrace

during the cold war. Soviet Russias expansionist policy and the United States alliancesagainstthispolicyresultedinescalatedtensions.

OnMay1,1960,anAmericanaircraftnamedU-2,whichwasdepartedfromAdanancirlikairbaseinTurkey,shotbytheSovietRussiamadethetwocountriestothebrinkofawar.WhentheU-2incidentwasreflectedinthepublic,theSovietRussiamaintainedatoughstanceandthreatenedtheWesternStates includingTurkeyifnecessary,assayingthatthethreatofaworldwartocome.

Inthisstudy,thestepstakenonbehalfofthecourseoftheincidentandthesolutionhave been studied by utilizing the national newspapers in Turkey, theUnited States andUnitedKingdom.

Keywords: The Cold War, The Eastern and Western blocks, U-2 aircraft, Soviet Russia, Khrushchev, nuclear facilities, air base.

Nurettin GLMEZ - Blent TAHANCI

226

TTAD, XIV/28, (2014/Bahar)

Giri

kinciDnyaSavannsonaermesiylebirliktesiyas,asker,ekonomikve sosyal alanlarda ok kkl deiikliklermeydana gelmitir. kinci DnyaSavann siyas sonularndan en nemlisi, phesiz ABDnin dnyasiyasetineetkinmdahilolmayabalamasdr.BirinciDnyaSavandansonraMonroe Doktrinine (1823) bal kalarak kendi ktasna ekilen ABD, kinciDnyaSavandan sonra ngiltere ile Fransann siyas ve ekonomikyndenzayflamasyla ortaya kan boluu deerlendirmek ve onlarn ekildiiOrtadoucorafyasndaszsahibiolabilmekiinaktifolarakdnyasiyasetinegeridnmtr.

SoukSavaDnemiolaraktabiredilenyllarda(1945-1960)dnya,ABDve Sovyetler Birliinin ban ektiiDou ve Bat bloklarnnmcadelesinesahneolmutur.Herikibloklideriolanlkelerbudnemde,askervepsikolojikynden birbirlerini srekli olarak test etmiler ve elde ettikleri yeni bulgularneticesindegerekkendileriningereksedemttefiklerininsavunmasistemlerinikorumaveglendirmeyeyneliktedbirleralmlarvebuyndeeitliyatrmyapmlardr. Bu durum beraberinde hzl bir silahlanma yarn getirmi,fzeteknolojisiningelimesiylerekabetartmvehavadabirbirlerinestnlkkurmayaalanikiliderdevletbumcadeleleriniuzayadatamlardr.

Silahlanma yarna paralel olarak bu dnemde ittifak araylar danemlibiryertutmutur.ABDzelliklekinciDnyaSavasrasndaigalettiitopraklardanekilmeyen,AlmanyaveJaponyannyenilmesiiledousundavebatsndameydanagelenboluktayaylmapolitikastakipedenSovyetrejiminekar, BatAvrupann gl ve demokratik devletleriyle 1949 ylndaKuzeyAtlantik Antlamas rgtn (NATO) kurmutur1. Bylece ABD,MarshallPln ile ekonomik adan yaptn, NATO ittifaknn kurulmasyla askeradandayapmakistemitir2.

Trkiye, 1952 ylnda NATOya ye olarak, Sovyetlerin yaymayaaltkomnizmekar, tercihiniBatbloundanyanakullanmtr.AyrcaTrkiyeninbutercihinde,SovyetRusyann1945ve1946yllarndaTrkiyedentoprakveBoazlardanstalebindebulunmasdaetkiliolmutur3.

ABDde, jeopolitikneminedeniyleTrkiyenin,Batblouiindeyeralmasnistemitir.AmerikanbakanTruman12Mart1947de,Kongredeyaptkonumada,TrkiyeninBatdnyasiinneminivurgulamveaskeryardm

1 Yusuf Sarnay, Trkiyenin NATOya Girii ve Trk D Politikasna Etkileri (1952-1990), Onuncu Asker Tarih Sempozyumu Bildirileri, GenelkurmayBasmevi,Ankara,2006,s.46.

2 PaulKennedy,Byk Glerin Ykseli ve kleri,Trkiye BankasKltrYaynlar,Ankara,1994,s.445.

3 YusufSarnay,a.g.m., s.47.

Souk Sava Dnemi ekimelerinden Bir rnek: U-2 Uak Krizi

227


yaplmas teklifinde bulunmutur.4 BakanTrumann bu konumasndan birgnsonratoplananAmerikalordukurmaylar,yaplacakyardmnayrntlarngrmlerveTrkiyeileilgiliutespitlerdebulunmulardr:

Byk Britanyann Akdeniz blgesinde g kaybetmesi, Msrdan ekilmesi ve Filistindeki ykmllklerinden tam olarak el ekmesi ihtimali Trkiyenin gvenliini olumsuz ekilde etkileyecektir.

Yunanistann komnistlerin eline gemesi de Trkiyenin gvenliini olumsuz ekilde etkileyecektir.

Trklerin kendi bamszlklarn kararllkla korumalar ve SSCBden nefret etmelerine ramen kanlmaz Sovyet egemenlii korkusu, Trkleri, Sovyetlere taviz vermeye zorlayabilir.

Bar ortamnda Trkiye, gerek Yakn Douda, gerekse Arap dnyasnda nemli konuma sahip bir lkedir.

Trkiyenin Rus basksna kar koyma kararll ve Batnn bunu desteklemek iin demokratik olanaklarn kullanmas, tm Yakn Dou lkeleri iin rnek oluturacaktr.

Eer Rusya bar dneminde Trkiye zerinde etkin olursa, Ortadou lkelerinin tm benzeri duruma decektir.

Eer Rusya bar dneminde Trkiyeyi ele geirirse, sava dneminde Ortadouyu savunma olanamz mutlak anlamda sfra inecektir.

Sava dneminde Trkiye Rusyann Dou Akdeniz blgesine ve Ortadou lkelerine, zellikle de Filistine ilerlemesi yolunda doal engeldir.5

YukardasaylangerekelerleTrumanDoktrini(1947)veMarshallPln(1947)hayatageirilerekTrkiyeyeaskerveekonomikyardmyaplmtr.

Trkiyenin NATOya ye olmasyla birlikte, NATOnun gneykanadnda, Sovyetler Birlii snrnn savunulmasnda grev almtr.TopraklarndakurulanaskerslervehavaalanlarTrkiyeileSovyetlerBirliiarasnda srekli olarak gerginlikler yaanmasna neden olmutur6. Dieryandan 5Mart 1959 tarihli Trk -Amerikan birliiAntlamas ile TrkiyeNATOharicinde,OrtadoublgesindedeSovyetlerekar,ABD ilemttefikolmutur7.

4 Ord.Yb.AhmetAktar,DilennceErdoan,kinci Dnya Sava Sonras Amerikan Asker Yardm: Truman Doktrini ve Marshall Pln, Onuncu Asker Tarih Sempozyumu Bildirileri, GenelkurmayBasmevi,Ankara,2006,s.436.

5 CemilHasanl,Tarafszlktan Souk Savaa Doru Trk - Sovyet likileri (1939-1953), BilgiYaynevi,Ankara,2011,s.s.397-398.

6 MehmetGnlbol,A.Halklman,A.SuatBilge,DuyguSezer,Olaylarla Trk D Politikas, C.I(1919-1973),AnkaraniversitesiSiyasalBilgilerFakltesiYaynlar,Ankara,1987,s.316.

7 smailSoysal,Trkiyenin D Mnasebetleriyle lgili Balca Siyas Antlamalar,Trkiye BankasKltrYaynlar,Ankara,1965,s.458.


228


Souk Sava dneminin balarnda (19451952), nkleer silahteknolojisindestnlelindebulunduranABD8,SovyetlerBirliinin4Ekim1957de Sputnik I uydusunu tayan roketi uzaya gndermeyi baarmasyla9 yava yava bu stnln kaybetmeye balam ve iki devlet arasndankleerdenge salanmtr.Bugelimeyle SovyetlerBirlii, rakibi karsndahavadastnl ele geirmiveBat bloundayer alanlkelerebykbirkorkusalmtr.

ABD, Kore Savandan (19501953) sonra gelitirdii uzun menzilliuaklarla Sovyetler Birlii topraklarna rahatlkla ulaabilmi ve tadnkleer bombalarla rakibini tehdit etmitir. Sovyetler Birlii, 1957de eldeettii baar ile Amerikan uaklarndan daha hzl ve gl fzeleri yapmaimknnasahipolduunugstermitir.Budurum,ABDninhavastnlnSovyetler Birliine kaptrm olduunun en ak delillerindendir. nksz konusu yllarda uaklarn havada etkisiz hale getirilmesi kolayd.Ancakhenz fzeleri havada nlemek mmkn deildi10. Dier yandan SovyetlerBirlii devlet bakanKruev11, 1957den 1961 ylna kadar aka ve srekliolarakBatldevletleritehditetmitir.Sovyet fze kapasitesi Birleik Devletlerden o kadar stndr ki istedii Amerikan veya Avrupa ehrini yok edebilir12 diyerek dmanlarna korku salmaktan geri kalmamtr. stelik bu tehditlerindeabartya varan aklamalarda bulunduunu da daha sonra itiraf etmitir.KruevinHalka yaptm konumalarda fzelerimizle her mesafede bir sinei bile vurabileceimizi sylemek hep kulama ho geliyordu... Biraz abarttm13. Szleriile fzemhendisioluSergeyinDmanlarmz sahip olmadmz fzelerle tehdit ettik14. eklindekiifadeleribunarnekolarakgsterilebilir.

Sovyetler Birliinin uzun menzilli ktalararas fze (I.C.B.M.)teknolojisinesahipolmas,sadeceABDyideil,NATOyesidemokratikBatAvrupa devletlerini de endielendirmitir. nk bu tarihlerde sz edilendevletlerinellerindehenzuzunmenzillifzeleryoktu15.BudurumkarsndaABDnclndekiNATOyesilkeler,muhtemelbirSovyetsaldrsnakararearamayabalamlardr.nekanzmyollarndanbiri,ABDnin,NATOyesivedierAmerikanmttefikilkeleresahipolduuortamenzillifzeleri(I.R.B.M.) yerletirmek olmutur. Bu zm yolu, Sovyetlere yakn lkelerle8 RifatUarol,Siyas Tarih (1789-1999),FilizKitabevi,stanbul,2000,s.706.9 BasknOran,Trk D Politikas, Kurtulu Savandan Bugne Olgular, Belgeler, Yorumlar,c.I

(1919-1980),letiimYaynlar,stanbul,2009,s.572.10 FahirArmaolu,20. Yzyl Siyas Tarihi,C.I(19141980),TrkiyeBankasKltrYaynlar,

Ankara,1992,s.600.11 Kruev, 1953te Stalinin lmyle Sovyetler Birlii Komnist Partisinin genel

sekreterliine getirilmitir. 1958de babakanl da stlenen Kruev, 1964te istifasnakadarherikigrevibirlikteyrtmtr.

12 JohnLewisGaddis,Souk Sava, Pazarlklar, Casuslar, Yalanlar, Gerek,YapKrediYaynlar,stanbul,2008,s.68.

13 JohnLewisGaddis, a.g.e.,s.68.14 JohnLewisGaddis,a.g.e.,s.68.15 Mehmet Gnlbol vd., a.g.e.,s.316.


229


snrkomusuolanTrkiyenindeneminiartrmtr.BylecezamankazananABD,Sovyetlerekarkendiuzunmenzillifzelerinigelitirebilmitir16.

NATO Konseyinin 1619 Aralk 1957 tarihlerinde Pariste yapttoplantda, bu konu zerinde durulmu ve Sovyetlere kar alnacaknlemler ele alnmtr17. Amerikan Dileri Bakan Dulles konseyde yaptkonumada, ABDnin teklifini NATO yesi lkelere bildirmitir. Ancak buteklifngiltere,talyaveTrkiyedndadierNATOyesilkelertarafndanbenimsenmemitir.stelikBabakanAdnanMenderes9Aralk1957deNATOKonseyi toplantsna katlmadan nce yapt bir aklamada, ABDden ortamenzillifzelerin(I.R.B.M.)gelmesinikabulettiklerinivebufzelerikullanacakTrk subaylarnn eitim iin ABDye gnderildiklerini sylemitir. AyrcaNATO Konseyi toplantsnda yapt konumada da, teklifi desteklediiniakabeyanetmitir18.

SovyetlerBirliide 1957yl sonundan itibarenNATOyesilkeleri,topraklarnankleerfzeyerletirmemelerikonusundauyarmayabalamtr.Hatta Kruev 1959da Yksek urada yapt konumada; Trkiye yardm alabilmek iin topranda sler kurulmasna raz olmutur. Trkiye NATOnun ve CENTOnun yesidir. Bu suretle silah deposu haline gelmitir. Rusya, Atatrk dneminde kurulan dostluu canlandrmak istemektedir. Fakat teebbslerimiz netice vermemitir19. diyerek rahatszln dile getirmitir. Sovyetler Birliinin buuyarlarnnetkiliolduu,ABDninteklifininsadecengiltere,talyaveTrkiyetarafndankabuledilmesindenanlalmaktadr20.

Trkiyenin ABDnin teklifine olumlu cevap vermesinin ardndanbalayanmzakereler,uzunsrmveancak1959ylndaortamenzillifzelerin(I.R.B.M.) yerletirilmesi mmkn olmutur. Grmelerin bu kadar zamanalmasnnnedeni,TrkiyeileYunanistanarasndaKbrskonusundayaanangerginliklerdir.Taraflararasndakisorunlarnalmasndansonra,bukonudaneticealnabilmitir.TrkiyedekurulacakolanfzesleriileilgiliolarakEkim1957tarihindeNewYorkTimesgazetesindeubilgileryeralmaktadr:

Trkiyede orta menzilli bir balistik fze ss kurulmas ile alakal mzakereler tamamlanmtr. Geriye kalan i, Trk Hkmetinin Parlamentoda bir aklama yapmay ayarlamasndan ibarettir. Bu, Trkiye ile ABDnin silahlar salamak zere usulen mektup ve dier belgeleri teati edecekleri bir zamana rast gelmitir. Mzakereler, Avrupadaki Mttefik (Kuvvetler) Bakumandan General Lauris Norstadn Paris yaknlarndaki genel kararghnda yaplmtr. Bu mzakereler, ABDnin NATO

16 Oral Sander, Trk - Amerikan likileri 1947-1964, Ankara niversitesi Siyasal BilgilerFakltesiYaynlar,Ankara,1979,s.182.

17 Mehmet Gnlbol vd., a.g.e.,s.316.18 OralSander,a.g.e .,s.s.182-183.19 KmuranGrn,D likiler ve Trk Politikas,AnkaraniversitesiSiyasalBilgilerFakltesi

Yaynlar,Ankara,1983,s.202.20 BasknOran,a.g.e.,s.572.


230


yelerine sene nce yapt tekliflere uygun olarak sene evvel balamt Her iki vaziyette de, projesi tamamlanm olan Trkiyedeki fze ss, birok Sovyet ikyet ve ihtarlaryla karlaacaktr. Trkiyenin, hava kuvvetlerinin gelitirdii Thor fzesinden mi, yoksa kara kuvvetlerinin gelitirdii Jpiterlerden mi alaca kesin olarak bilinmemektedir. Anlamadaki esas belgeler, modelini belirtmeden, sadece orta menzilli balistik fzelerden bahsetmektedir. Nkleer harp balklaryla tehiz edilebilen orta menzilli balistik fzelerin menzili 1.500 mildir. Bunlar, Trkiyeden, Rusyann Avrupadaki arazisinin her blgesine, Asyadaki geni topraklarnn byk bir ksmna ynlendirilebilir Anlamann ana hatlarna gre Amerika, fzeler iin nkleer harp balklar temin edecek ve kontrollerini yapacaktr. Harp halinde ateleme karar, Trk Hkmeti, General Norstadn Genel Karargh ve ABD Bakannn ittifak zerine verilecektir21.

Souk Sava dneminde, ABD ile Sovyet Rusya arasndaki krizlerarttkaABDninblgedekimttefiklerineolanihtiyacdagittikeartmtr.Buyzden1950ylnakadarTrkiyeileABDarasnda12Temmuz1947tarihlive5123saylyasayadayanarak3,19501960arasnda31,19601965arasndaise20olmakzere,toplam54ikiliantlamaimzalanmtr.22NATOAntlamasnnncmaddesinedayanlarakyaplanbuantlamalar,uygulamaantlamalarolduu gerekesiyle TBMMnin onayndan geirilmemi23, hkmet ve kamuoyununbilgisindengizlenmitir.

TrkiyedekurulacakAmerikanslerivetesisleriileilgiliantlamalar,23 Haziran 1954 tarihinde imzalanan Asker Kolaylklar Antlamas ve buantlamayadayanarak yaplan uygulama antlamalar ile dzenlenmitir. Buantlamaya dayanarak imzalanan uygulama antlamalarnn birou, askeryetkililer arasndayaplmtr24. Buda bize gsteriyor ki, Trkiyede kurulanasker sler ve tesislerle ilgili birok ayrnt ve gelimelerdendnemin siyasaktrlerinin haberi olmamtr. ABD imzalanan bu antlamalarla Trkiyede;havasleri,stratejikfzesleri,muhabereelektroniktesislerivebutesislerdealan asker personelin ihtiyac olan her trl sosyal birimleri kurmak iingereklihaklara sahipolmutur.Adanada ncirlikHavass, zmirdeili,DiyarbakrdaPirinlik,AnkaradaEsenboaveEskiehirhavaalan,yukardaadgeenantlamalarlaAmerikanuaklarnnkullanmnaalmtr25.

ABD, Trkiye ile 5 Mays 1959da Ankarada imzalad antlamaile atom silahlarnn kullanlmas, personel eitimi ve savunma planlarnngelitirilmesikonusundaTrkiyeyetaahhttebulunmutur26.25Ekim1959daParisteimzalanananlamailedeJpiterfzelerininTrkiyeyeyerletirilmelerikonusundamutabakatavarlmtr.BuantlamayagreTrkiye15adetJpiter

21 Mehmet Gnlbol vd., a.g.e.,s.317.22 CneytAkaln,Souk Sava ABD ve Trkiye -1,KaynakYaynlar,stanbul,2003,s.228.23 Trkkaya Atav, Amerika, NATO ve Trkiye,AydnlkYaynlar,Ankara,1969,s.217.24 Mehmet Gnlbol vd., a.g.e.,s.505.25 Mehmet Gnlbol vd., a.g.e.,s.506.26 OralSander,a.g.e.,s.185.


231


fzesinin topraklarna yerletirilmesini kabul etmitir. Ayrca ABD, ngiltereile 60Thor fzesi, talya ilede 30 Jpiter fzesininyerletirilmesi antlamasimzalamtr27.mzalananbuantlamalarla1960lyllarnsonunagelindiinde,TrkiyedekurulanAmerikansleri ve tesislerindegrevliABDaskerlerininsays 24.000e, 1964e kadar alnan asker yardmnmiktar ise 2.271.000.000dolaraulamtr28.

Btn bu gelimeler bize Sovyetler Birliinin uzay ve nkleeralanlardaki almalar, ABD ve onun mttefiklerini rahatsz etmitir.Sovyetlere kar, onlar ibirliine ynlendirmitir. Sovyetler Birlii devletbakanKruevinbasnayansyandemeleride,tedirginliiiyicearttrmvealnacaktedbirlerkonusundaibirliininkanlmazklmtr.Bukonudaaklagelen ilkzmyollarndanilki,NATOyesilkelereortamenzilli fzelerinyerletirilmesi olmutur. Bata Trkiye olmak zere ngiltere ve talyannbu teklifi kabul etmesi, onlar, SovyetlerBirliinin tehditleriyle kar karyabrakmtr.ngilterevetalyanntutumu,SoukSavanbandanitibarendpolitikadatakipettikleriAmerikanyanlspolitikaileaklanabilir.Trkiyenintutumuise,ABDdenaldekonomikveaskeryardmlarndevametmesiileilikilendirilebilir.

Sovyet tehdidine kar yapt asker antlamalar dikkate alndndaTrkiyenin, Amerikan istekleri karsnda fazla tavizkar davrandanlalmaktadr. Verilen tavizlerin kamuoyunda rahatszlk uyandrabileceiendiesiyle de, ABD ile imzalanan ikili antlamalar meclisin onayndangeirilmeden uygulanmaya konmutur. Antlamalarn imzalanmasndasiyasilerdenokaskeryetkililerinnplandaolmas,hkmetindpolitikadateslimiyetibirtutumiindeolduuvesorumluluu,askeriyetkililerinzerineatteklindedeerlendirilebilir.

1. U2 Uak Krizi

SoukSavadnemindednyannikispergcnkarkaryagetirenen nemli olaylardan biri U2 Ua Krizidir. 1957de Sovyetler Birliininuzaya ilk fzeyi gndermesi ve bu alanda ABDye stnlk salamas ikidevlet arasndaki nkleer silahlanma rekabetini artrd gibi, birbirlerinekar istihbarat faaliyetlerinin de younlamasna neden olmutur. Dmantopraklarnnharitalarnkarmak,muhtemelsaldrplnlarnncedenhaberalmak, nkleer tesisleri ve saldrlabilecek noktalar tespit etmek iin bazgiriimlerdebulunmulardr.

BuamalaABD,hemkendinihemdeNATOyesidevletleri srprizbir Sovyet fze saldrsndan koruyabilmek iin Sovyetler Birliinin nkleer

27 BasknOran,a.g.e. ,s.573.28 WilliamHale,Trk D Politikas 1774-2000,ArkeolojiveSanatYaynlar,stanbul,2003,s.124.


232


tesislerinitakipvekontroledebilecekU-2uaklarngelitirmitir29. Amerikan Merkez stihbarat Tekilatnn (CIA), Lockheed uak irketine zel olarakrettirdiiU2uaklarnnennemlizellikleri;

Sovyetradarlarnayakalanmadan30.000metreykseklikteuabilmesi,

Motorlargkaybedince300milszlebilmesi,

Yaktikmaliyapmaksznyedibuuksaatve3.000miluabilmesi,

Ayrcaokyksektennetolarakfotorafekebilecekkameralarasahipolmasyd30.

Bu uaklarn sleri Trkiyenin yan sra ngiltere, Almanya veJaponyadabulunuyorve1956ylndanitibarendzenliolarakSovyetlerBirliitopraklarzerindeuarakbilgitopluyorlard.Trkiye,1956ylndanitibarenAdanadakincirlikhavassndebulunanbuuaklarn,bilimselaratrmalardakullanlmakzere,bilgitoplamakiinuulargerekletirmesineizinvermitir.Ancak uular hakknda kendisine daha fazla bilgi verilmemi ve gereklergizlenmitir31.

U2 uular, ABD Bakannn yetki vermesi ile CIA tarafndanyrtlmtr32. U2 uaklarnn uular ok gizli tutulmutur. Ancak 1958ve 1959 yllarnda bilimsel dergilerde, bu uaklardan ve casus uularndanbahsedilmeyebalanmtr.Hatta SovyetlerBirliiDevlet BakanKruevinEyll 1959da ABDyi ziyaretinde Bakan Eisenhowera U2 uularndanikyetetmesikamuoyunayansmtr33.

1 Mays 1960 tarihinde Trkiyedeki Adana ncirlik hava ssndenhavalanan ve pilot Gary Powers tarafndan kullanlan bir U2 ua, Sovyettopraklar zerinde arzalannca alalm ve radarlara yakalannca dadrlmtr. Dnya kamuoyu, bu olay, Sovyetler Birlii Devlet BakanKruevin5Mays1960taparlamentodayaptbirkonumadanrenmitir34. Kruev, bir Amerikan uann Sovyet topraklar zerinde drldnaklamtr.KruevkonumasndaBatyaoksertkmveunlarsylemitir:

1 Mays gn saat 5.36da bir Amerikan ua hududu geerek topraklarmza girmitir. Mstevliyi drmek iin ate almas emri verilmitir. Emir yerine getirilmi ve uak drlmtr. aretleri silinmi olmakla beraber uak bariz olarak Amerikan uadr. Sert bir protestoda bulunulacaktr. Onlara, memleketimizi savunmak iin gereken btn tedbirleri almak hakkna sahip olduumuzu syleyeceiz. Sulh istiyoruz.

29 FahirArmaolu,Belgelerle Trk - Amerikan Mnasebetleri,TrkTarihKurumuYaynlar,Ankara,1991,s.261.

30 OralSander,a.g.e.,s.192.31 NasuhUslu,Trk - Amerikan likileri,21.YzylYaynlar,Ankara,2000,s.182.32 OralSander, a.g.e.,s.192.33 FahirArmaolu,20. Yzyl Siyas Tarihi,C.I(19141980),TrkiyeBankasKltrYaynlar,

Ankara,1992,s.600.34 Akam,6Mays1960,s.1.veTercman,6Mays1960,s.1veVatan,6Mays1960,s.1.


233


Fakat buna kavumak iin yalvaracak, avu aacak da deiliz35. Ayrca Kruevkonumasnda Bir Sovyet ua New York veya Chicago zerinde dolasayd, ABDnin tepkisi ne olurdu? Amerikal idareciler, misilleme iin atom ve hidrojen bombalarn hazr tuttuklarn beyan ederlerdi. Bir Sovyet uann Amerikan toprana yakn bulunmas harbe balang tekil edebilir36. diyerekhakllklarnvurgulamakistemitir.Kruevinaklamasnadikkatedilecekolursadrlenuan,U2casusuaolduunusylememitir.BirgnsonraSovyeturasndakonuanMarealGreko,uanbizzatKruevinemriileSovyetroketitarafndanilkvurutadrldnaklamtr37.

ABDdeayngnyaptaklamada,denuan1MaystaAdanadanhavalanan,datmosferverzgrakntlarileilgilikeifyapanbirU2keifuaolabileceinikamuoyunaduyurmutur.Ayrcapilotunoksijenyetersizliisebebiyle baygnlk geirmi olabilecei ve otomatik pilot araclyla uanSovyet topraklarna girmi olma ihtimalinin yksek olduunu aklamtr38. Amerikan U2 uann Sovyet Rusya tarafndan drlmesi, bir anda ikilkearasndakiilikileringerilmesinenedenolmutur.HattaSovyetRusyannAmerikaaleyhindebalattuluslararaskaralamakampanyasndahadailerigtrmesidurumunda,BakanEisenhowernbiraysonraSovyetlereyapacaziyaretiniptaledilebileceikamuoyunaduyurulmutur39.

Sovyetler Birlii Devlet Bakan Kruev, 7 Mays 1960ta SovyetYksek urasnda yapt ikinci aklamada, drlen Amerikan uannLockheed firmasna ait bir U2 casus ua olduunu, uan pilotu GaryPowersnparatleatladnvesaolarakelegeirildiinisylemitir.Ayrcapilota, Sovyetlerin eline canl olarak dmemesi emrinin verilmi olduunu,fakat pilotun bunu yapamadn iddia etmitir40. Delil olarak da pilot GaryPowersn,bugibibirdurumlakarlancakendinildrmekamacylatadnsyledii zehirli bir ineyi gstermitir41.stelikpilotunzerindeRusyadakihavaalanlar ve asker slerin resimleri ile iki altn saat, yedi altn yzk veRus paralar ile baz Avrupa devletlerine ait paralar bulunduunu belirterekpilotuncasusluksuuilemahkemeyeverileceinisylemitir42.Kruevayrcauan27NisandaTrkiyedeki ncirlikssndenPakistanahareket ettiini,orada gn kaldktan sonra, Peaverden havalanarak Sovyet topraklarnagirdiini, oradan daNorvee geeceini belirtmitir. Kruev konumasnda,uan Sovyet topraklar zerinde 2.000 kilometreden fazla uu yaptn vearzalanarak 18 bin metreye alaldnda radara yakalanarak drldne

35 Tercman,6Mays1960,s.1,s.5.36 Vatan,6Mays1960,s.5.37 Milliyet,7Mays1960,s.1.veAkam,7Mays1960,s.1.38 Hrriyet,6Mays1960,s.1,s.5veVatan,6Mays1960,s.5.39 Hrriyet,7Mays1960,s.1.40 Tercman,8Mays1960,s.5veVatan,6Mays1960,s.1.41 Tercman,12Mays1960,s.542 Milliyet,8Mays1960,s.1,s.5.


234


de deinmitir43. Ayn zamanda Trkiye, Pakistan ve Norvee ithamlardabulunmutur44.Kruevuandrlmesindensonrayapt ilkaklamadapilotun sa olarak ele geirildiini aklamamasnn sebebi olarak, ABDninbu konudane syleyeceini renmek istediini ifade etmi,ABD tarafndanaklanan sebepleri uydurma olarak nitelendirmitir45. Btn bu aklamalarbize,U2casusuanndrldandanitibarenSovyetlerBirliininustacabirtaktikizlediiniveABDyiuluslararaskamuoyundazordurumadrmekveprestijinisarsmakiinelinegeenfrsatlariyideerlendirdiinigstermitir.

SovyetlerBirliininbusulaycaklamalarvekamuoyuylapaylatbilgi ve belgeler karsnda ABD gerei daha fazla saklamann imknszolduunu anlamtr. ABD tarafndan yaplan aklamada; drlen U-2uannmeteorolojiuaolmad,SovyetlerBirliihakkndabilgitoplamaklagrevlibiristihbaratuaolduu,Sovyetlerintakipettiiyaylmacvetehditedicifaaliyetlernedeniyle,ABDningerekkendisiningereksedeNATOyesiBatAvrupadevletleriningvenliklerinikorumakamacylabylebiryntemebavurduunu aklamak zorunda kalm ve bunun normal karlanmasgerektiini vurgulamtr46.stelik BakanEisenhowernCasusluk zarur bir eydir47 aklamasnn ardndan, Amerikan Temsilciler Meclisi yelerindenClarenceCannonunda,Casusluun tarih boyunca harbin tamamlayc bir ksm olarak mtala edildiini, tarihte hibir milletin casusluu Rusya kadar byk bir maharetle tatbik edemediin48 ifade eden aklamalar, ABDnin yaptklarnnmeruluunusalamayaynelikabalardr.AmerikanSavunmaBakanGates,Kongredeyaptbirkonumada,meteorolojiuagibibirgerekenin,bylebirdurumlakarlalncabavurulmakzerencedenhazrlanmbirsenaryoolduunuitirafetmitir49.

BuaradaABD,SovyetlerBirliininbasnaservisettii,drlenU2uaenkaznaaitfotoraflarngereiyanstmadn,uanprojemhendisiC.L.JohnsonveBakanEisenhowernaklamalarylayalanlamayaalmtr.AmerikanU2uannprojelerinihazrlayanmhendisC.L.Johnson,uanenkazna ait Sovyetler tarafndan yaynlanan fotoraflarn sahte olduunuiddia ederek yledemitir: Teknisyenlerle birlikte, Ruslar tarafndan neredilen fotoraflar tetkik ettik. Ruslar, herhangi bir sebeple baka bir uak enkazna ait bir fotoraf neretmilerdir. ayet U2 drlmse mekanik baz sebepler veya oksijen kifayetsizliinden uak normal seyir irtifann ok altna dm olmal. Uan kanat takmlar U-2ninkinin ayn deildir. st ksmnn ar yaps da U-2ye benzememektedir50.

43 Tercman,8Mays1960,s.5.44 Akam,8Mays1960,s.1.45 Milliyet,8Mays1960,s.5.46 OralSander,a.g.e.,s.193.47 Tercman,12Mays1960,s.1.48 Tercman,12Mays1960,s.5.49 OralSander, a.g.e.,s.194.50 Hrriyet,11Mays1960,s.5.


235


Yaplanaklamalardabukadaryksekirtifadauabilenuzunmenzillibir uan, roket veya bir baka uan saldrsyla drlemeyecei, ancakmekanikbirarzasonucuyadaoksijenyetersizliinedeniyleirtifakaybetmiolabileceizerindedurulmutur51.ABDninkamuoyunaynelikbilgilendirmefaaliyetleriyleSovyetlerkarsndasarslanasker imajnkurtarmayaaltaka anlalmaktadr. Dier yandan Sovyet Silahl Kuvvetlerinin gazetesiKzlYldzda,drlenAmerikanU2casusuannpilotuileyaplanbirmlkatyaynlanmvepilotGaryPowers,uannbirRusroketitarafndandrlmediini,uanmotorununinfilkettiiniifadeetmitir52.

Sovyet Rusya, casusluk suuyla yarglanacan duyurduu U2uannpilotuGaryPowersnsorgulamasnda,kenditezleriniglendirecekbilgiler elde etmitir. Pilot Gary Powersn itiraflarnda ne kan hususlarunlardr:

1- Pilot, CIA ile imzalam olduu kontrata uygun olarak ABDnin zel bir hava mfrezesinde almaktadr ve grevi, Sovyetler Birliindeki telsiz istasyonlar, radar istasyonlar ve roket sleri hakknda havadan bilgi toplamaktr.

2- Pilotun bal bulunduu birlik 1956 Austos tarihinden beri ncirlik Hava ssnde slenmi olup, her yl bir seri istihbarat uularna kmaktadr.

3- Pilotun drld gnk grevi, Pakistandan Norvee doru uup bilgi toplamaktr53.

ABDbiryandansarslan saygnlndzeltmeyevedieryandandaSovyetRusyailearasndaykselentansiyonudrmeyealmtr.NitekimABD Bakan Eisenhowern Yeni bir Pearl Harbour istemiyoruz54 eklindekiszleri,bununeniyigstergesidir.

AncakABDnin bu ortam yattrmaya ynelik aklamalarna karnSovyetlerBirliiDevletBakanKruev,BatyharpamaklatehditetmivedrlenAmerikanU2casusuannparalarnntehiredildiibirbasntoplantsndayabancbasnmensuplarnaunlarsylemitir:Bunlar son derece tehlikeli hareketlerdir. Bar yakndan tehdit ediyorlar. Bu gibi uaklar ve bunlarn havalandklar sleri bir dahaki sefere imha edeceiz. Onlar bu hareketleriyle bu defa bizi yoklamaya kalktlar. Biz ise burunlarn krmakla yetindik. Byle faaliyetler devam ettii takdirde dnya savann patlamas iten bile deildir55.KruevbuszleriyleadetaABDyevemttefiklerinemeydanokumuvednya sava ifadesiyle bugibidmancahareketlerin,birncdnyasavananedenolabileceinisylemitir.

51 Cumhuriyet,11Mays1960,s.5.52 Cumhuriyet,11Mays1960,s.5.53 OralSander,a.g.e.,s.194.54 Cumhuriyet,12Mays1960,s.1veVatan,12Mays1960,s.1.55 Cumhuriyet,13Mays1960,s.1,s.5.


236


U2 casus uann drlmesinden itibaren ABDnin dnyakamuoyunu yanltmaya ynelik bir tutum iine girdiini gryoruz. SovyetRusyadabilinliolarakgerekleriaklamaktaaceleetmemiveABDninakvermesinibeklemitir.ABDninU2casusuaninkretmesiyledebeklediifrsatyakalayanSovyetRusya,bataABDolmakzeretopraklarnAmerikanslerine aan lkeleri tehdit etmeye balamtr. Bunun zerine de ABDningerilimi drmeye ynelik admlar atmas, Sovyet tehdidinin boyutlarngstermesibakmndannemlidir.

2. Basnda U-2 Uak Krizi

Bu blmde U-2 Uak Krizinin basna yansmas ele alnmtr.Trkiye, ABD ve Rusya, olayn dorudan tarafdr. ngiltere ise Souk SavadnemindeABDninmttefiki ve etkili bir gtr. Basn incelemesi iinTrk,Amerikanvengilizgazeteleriseilmitir.Rusbasnisedilyetersizliinedeniyleincelenememitir.Trk,Amerikanvengilizgazetelerininseimindeherhangibirltdikkatealnmamveulalabilengazetelerarasndanrastgeleseilmitir.

2.1. U2 Uak Krizinin Trk Basnna Yansmas

U2 Uak Olay, Trkiye ile Sovyetler Birlii ilikilerinin daha dabozulmasna neden olmutur. U2 uann ilk olarak Adana ncirlik Havassnden kalkm olmas, Sovyet Rusya tarafndan Trkiyenin ABDninistihbarat faaliyetlerine destek verdii eklinde deerlendirilmi ve yaplanaklamalarda, Trkiyeyi sulayc bir dil kullanlmtr56. Bunun zerineTrkiye,DileriBakanl aracl ile yapt aklamada, Sovyet topraklarzerindedrlenuanTrkiyedengetiihaberleriningereiyanstmadveTrkiyetarafndanhibirAmerikanuannSovyettopraklarzerindebutruularaizinverilmediibelirtilmitir57.8Mays1960tarihindeyaynlananbildirideuifadeleryeralmtr:

Trkiye Hkmeti tarafndan hibir Amerikan uana Sovyet arazisi zerinde keif amal ve dier herhangi bir maksatla uu msaadesi verilmi deildir. Byle bir uan Trk hududunu aarak Sovyet Rusyaya gemedii malmdur. Esasen Sovyet makamlar da, buna aykr bir iddiada bulunmamtr. uras muhakkaktr ki, Trkiye kendi hava sahas dnda ancak kendi uaklarndan sorumludur. Daha nce kendi zerinden gemi olsa bile, bu gei Trkiyeyi hibir ekilde balamaz58.

SovyetRusyann13Maystaverdii ikincinotayaverilencevaptada,Trkhkmetininsnrlardndasadecekendiuaklarndansorumluolduu

56 Tercman,8Mays1960,s.5.57 Tercman,9Mays1960,s.1.58 FahirArmaolu,Belgelerle Trk - Amerikan Mnasebetleri,TrkTarihKurumuYaynlar,

Ankara,1991,s.262.


237


tekrarlanmtr59.TrkiyeninSovyetRusyannnotalarnaverdiicevaplardanda anlalaca zere, Trkiye yaanan uak krizini en az zararla atlatmayaalmveSovyetlerleolanilikilerinigerginletirmemeyezengstermitir.

U2 Uak Olaynda Trkiyenin bu pasif tutumu, Cumhuriyetgazetesindeyaynlananbirmakaledeuekildedeerlendirilmitir:Bu hadiseler karsnda Trk kamuoyu, hkmetin ne dndn ve buna benzer olaylarn tekrar etmemesi iin ne gibi tedbirler alm olduunu, u ana kadar renebilmi deildir. Birinci Dnya Savanda, Gben ve Breslav zrhllarnn yarattklar oldubittiyi ve bu suretle Birinci Dnya Savana giriini unutmayan Trk kamuoyu ve hkmetinin, kendi rzas dnda anlamazlklara zorla srklenmek istemeyecei tabii olduundan, gerek Trk ve gerek Amerika hkmetleri tarafndan bu konuda yaplacak aklamalar ok faydal olacaktr60.

TrkbasnndaU2 casusua olaynnpatlakvermesinden itibarenkanhaberleredikkatedilecekolursagenellikleABDveSovyetRusyatarafndanyaplanaklamalarnarlkkazandgrlmektedir.Trkhkmetinin ise,Sovyet Rusyay tamamen kaybetmemek iin olayn bandan itibaren inkryolunutercihettiidikkatleriekmektedir.

2.2. U2 Uak Krizinin Amerikan Basnna Yansmas

SovyetlerBirliiDevletBakanKruevin,5Mays1960taparlamentodayapt konumada sylediiU2UaOlay,Amerikanbasnndadageniyer bulmutur. Kruevin, ABD ve mttefiklerini uyardna dikkat ekilenhaberlerde,bakannSouk Sava sonlandracamz bir dnemde, bu tr olaylar bizi Paris Zirvesi ncesi korkutuyor. Ama biz bu tr saldrlara kar her zaman hazrz. dediiaktarlmtr.AyrcatopraklarnbutrcasuslukfaaliyetleriiinkullandrdklariinABDvemttefikleriTrkiye,ranvePakistanuyarmtr61. Aynhaberindevamnda,NASAnn,uanABDyeaitolduunukabulettiiveuanmeteorolojiamaluularyaptaklamasnayerverilmitir62.

Kruevin 7 Mays 1960ta Sovyet Yksek urasnda yapt ikinciaklamada; drlen U2 uana ait bilgiler, uakta bulunan casuslukamacylakullanlanteknikcihazlarveuanpilotuGaryPowersnzerindenkan eyalar, uan uu plnn gsteren harita hakknda kamuoyuylapaylatbilgilerdeAmerikanbasnndayeralmtr63.

8 Mays 1960 tarihli gazetelerde ABDnin U2 uann istihbaratfaaliyetleri iin kullanldn itiraf ettii haberleri yer almtr64. Amerikan

59 Cumhuriyet,15Mays1960,s.1.60 M. Pir, Amerika - Rusya hadisesi nasl balad, nasl inkiaf ediyor, neye varacak? Bizim

durumumuz nedir?, Cumhuriyet,18Mays1960,s.5.61 The Washington Post,6Mays1960,s.1.62 The Washington Post,6Mays1960,s.16.63 The Washington Post,8Mays1960,s.1.64 New York Times,8Mays1960,s.1veThe Washington Post,8Mays1960,s.1.


238


resmi makamlar tarafndan yaplan aklamalara da yer verilen haberde,ABDninistihbaratfaaliyetlerineverdiinemzerindedurulmuveRusyanngizli amalarn ve nkleer faaliyetleri hakknda bilgi toplamak amacyla U2uularnngerekletirildii65,ayrcaistihbaratfaaliyetlerinintektaraflolmad,SovyetlerBirliinindeaynekildecasuslukyaptbelirtilmivebudurumkedi - fare oyununa benzetilmitir66. Buna delil olarak daABD tarafndan ekildiiiddiaedilenSovyetcasusuaklarnnfotoraflargazetelerdeyeralmtr67.

Kruevin konumasnda, uan pilotu Gary Powers casusluklasuladhaberlerde,gazetelerdegenibiryertutmutur.Kruevpilotucasusolaraksularkendorudanonunitiraflarndanyararlanmtr.Powers,uannTrkiyedenkalktktansonraPeavereindiinive1MaystarihindePeaverdenNorveekadarolanalandauuyapacanvegeeceigzerghta radarlarve uaksavar sleri hakknda bilgi toplamak iin yola ktn sylemitir68. SovyetlerBirliininbuaklamalarkarsndaWashingtonynetimizgnvecasusluk sulamalaryla kendini aalanm hissetmitir69. SadeceABDdeilngilteredeU-2UaOlayndaaalandnbelirtmitir70.

Kruev, 8 Mays 1960 tarihinde Moskovadaki ekoslovakyabykeliliinde, bykelilerle yapt bir grmede, ABDnin Sovyetlerekar bir operasyon iinde olduunu sylemi,ABDninmttefikleriNorve,PakistanveTrkiyeyiSovyetlerekaryaplanoperasyonlaraaletolduklariintehditetmitir71. Bir daha kendi slerinizden Sovyet topraklarna uu izni verirseniz, sizi vuracaz, unutmayn ki onlar (ABD) bizden uzak ama siz yaknsnz. demitir72.

ABDninU2uannkendisineaitolduunukabuletmesindensonragazetelerdeyeralanhaberlerde,istihbaratfaaliyetlerininbirzorunlulukolduugerekeleriyle birlikte yer almaya balamtr. 11Mays 1960 tarihindeABD mttefiklerini korumaya hazr. balkl kan bir haberde hkmet szcsLincolnWhite,Gelebilecek srpriz saldrlar karsnda gzmz ak tutmalyz. Casus uular devam ediyor ve edecek.demitir73.

16 Mays 1960 tarihinde toplanacak Paris Zirvesinin U2 olayndanolumsuzetkileneceivezirveninzerindekarabulutlardolathaberleridegazetelerdeyeralmayabalamtr74.ZirvencesigerginhavayyumuatmakiinABDcasusuularsonlandrdnaklamtr75.

65 New York Times,8Mays1960,s.1.66 New York Times,8Mays1960,s.7.veThe Globe and Mail,9Mays1960,s.19.67 New York Times,11Mays1960,s.1.68 The Washington Post,6Mays1960,s.4.69 New York Times,9Mays1960,s.1.70 Wall Street Journal,12Mays1960,s.14.71 The Globe and Mail,11Mays1960,s.1.veThe Washington Post,10Mays1960,s.1.72 The Washington Post,10Mays1960,s.1.73 The Globe and Mail,11Mays1960,s.1.74 The Christian Science Monitor,16Mays1960,s.16veThe Globe and Mail,16Mays1960,s.7.75 The Christian Science Monitor,16Mays1960,s.1.


239


15 Mays 1960 tarihinde Zirve Konferansna katlmak zere Parisegelen devlet bakanlarnn, kyafetleri zerinden onlarn ruh hallerini tahliletmeyealanhaberler,gazetelerdeyeralmtr.BuhaberlerdeEisenhowerveKruevinehirmerkezinegelirkengiydiklerisiyahtakmelbisegiydikleriniveapkalarnnyzlerindekidnceliifadeyiyansttn,bunakarlkngiltereBabakanMacmillanngritakmelbise,rglbirhrka,akkahverengiapkavesetayakkabilebirPazargnmutluluunuyansttnyazmlardr76. Yani EisenhowerveKruevzerindeU-2Krizininizlerigrlrken,Macmillandabuizlererastlanmamtr.

16 Mays 1960 tarihinde, Zirve toplantsndan nce Sovyetler BirliiDevletBakanKruev tarafndanyaplanbasn toplants, bir andaortamngerilmesine neden olmu ve Ac propaganda dnyadan nce zirveyi bld. balklhaberlerinkmasnanedenolmutur.KruevtoplantdaABDninU-2UakOlaynedeniylezrdilemesini,olayakaranlarncezalandrlmasnvekeifuularnndurdurulmasnistemitir.Kruevinbuistekleri,gazetelerdearlkolarakdeerlendirilmivesouksavanzirvededehissedildii ifadeedilmitir77. Kruevin bu konumasyla Bakan Eisenhowera ltimatomverdii, ancakABDninbunukabul etmeyeceibelirtilmitir.KruevinU2olayn kullanarak zirveyi sabote ettii yorumlar yaplmtr78. KruevinkonumasndaABDyiakasulad,ABDnintakipettiisiyasetyzndenzirvenin baarszlkla sonuland kaydedilmitir. Bakan Eisenhower daSovyetlerin bu tutumunu iddet ierikli ve hatal bulduunu aklamtr79. KruevinsaldrgantutumununyenibirBerlinkrizinenedenolabileceiuyarsyaplmtr.

ZirveKonferansnn tehlikeyegirmesizerineFransave ngiltereninarabuluculuk rollerinden de gazetelerde vgyle sz edilmitir80. ngilterebabakan Macmillann basna yapt aklamada ABDyi savunmasdikkatlerdenkamamtr.MacmillanParisZirvesindennceyaplankarlklaklamalarnedeniylehavannsertlemesini,olan oldu diyerekkabullendiktensonra,casuslukfaaliyetlerininkabuledilemezbireyolduunu,amayaamndabirgereiolduunuifadeetmitir.Kruevinkonferansntehiredilmesineynelik isteini deFranszlarn bir sz vardr: Tehir edilen ey kaybedilmitir. diyerekbaralmalarndanmitsizliinidilegetirmitir81.

Bargrmelerininyardakesilmesizerine,insanlarnliderlereolaninancn kaybettii, yorumlarnn yaplmasna neden olmutur.82 KruevinParistenayrldktansonragittiiDouBerlindeyaptkonumada,Sovyetler

76 New York Times,16Mays1960,s.15.77 New York Times,17Mays1960,s.1.78 New York Times,17Mays1960,s.17.79 The Globe and Mail,17Mays1960,s.8.80 New York Times,17Mays1960,s.1.81 New York Times,17Mays1960,s.16.82 New York Times,17Mays1960,s.10.


240


Birliinin bar iin zerine deni yaptn, ama ABDnin politikalaryznden Paris Zirvesinin baarszlkla sonulandn syleyerek, ABDyisulamayadevametmesi,Amerikanbasnndageniyerbulmutur83.

Amerikanbasnnda kanhaberlerde arlkl olarakSovyetlerBirliiDevletBakanKruevin,ABDvebatlmttefiklerinitehditedenaklamalarnayer verilmitir. Bununla kamuoyunda, Sovyetlerin her zaman takip edilerekkontrol altnda tutulmas gerektii inanc oluturulmaya allmtr. AyrcaSovyetlerin yapt aklamalarla ABDyi aalad ve uluslararas arenadakk drd haberleri yaplmtr. Buna karlk ABDnin tansiyonudrmeye ynelik abalarndan vgyle sz edilmitir. Bylece Amerikanbasn,ABDninmasumrolnebrnmesineyardmcolmayaalmtr.

2.3. U2 Uak Krizinin ngiliz Basnna Yansmas

ngiliz basn genel olarak, U2 Uak Krizinin patlak vermesindenitibaren yapt yaynlarla mttefiki ABDyi korumaya ve gerilen ortamyumuatmaya zen gstermitir. ngiliz basn, Sovyetler Birliinin ayndurumlakarlamashalinde, casusluk faaliyetlerini aslakabul etmeyeceiniveinkryolunuseeceini,oysaABDninolaykabulederekerdemgsterdiinivurgulamtr84.

Bat Avrupadaki gazetelerde, U2 olaynn Paris Zirvesinietkilemeyeceiynndekihaberler,ngilizbasnndadayeralmayabalamtr.85 U2Ua Olayna ramenABD Bakan Eisenhowern Sovyetler Birliineyapaca ziyaretin iptal edilmeyecei ynndeki haberler, buna kant olarakgsterilmitir86.

Kruev, gazetecilerin Paris Zirvesinde U-2 olayn grecek misiniz? sorusu zerine, bu olayn dnyada yeterince konuulduunu, bu nedenlegndemlerinde olmadn ve Paris Zirvesinde de gndeme getirilmesininuygunolmayacansylemesi,ngilizbasnniyimserliesevketmitir87.

ABD Bakan Eisenhowern U2 uayla ilgili 11Mays 1960 tarihlibasn aklamas, ngiliz basnnda geni bir ekilde yer almtr. Eisenhowerbasnaklamasndrtmaddedetoplamtr:

stihbarat toplama faaliyetlerinin bir zorunluluk olduunu, ikinci birPearlHarboristemediklerini,Sovyetleringizlilikpolitikasyzndencasuslukfaaliyetlerininyapldnveherlkeninistihbaratamalbilgitopladn,

Dmanlarndan gelebilecek tehditlere ve hilelere kar korunmaamacylayapldn,83 New York Times,21Mays1960,s.2.84 The Guardian,9Mays1960,s.1.85 The Sun,11Mays1960,s.1.86 The Sun,12Mays1960,s.1.87 The Sun,12Mays1960,s.1.


241


Bufaaliyetleringereklivehayatiolduunu,

SovyetlerinU-2Olaynsuiistimalettiinibelirtmitir88.

Ayrca Bakan Eisenhower aklamasnn sonunda yaplan baralmalarndanmitliolduunudavurgulamtr.

Eisenhowerinbasnaklamasndanbirgnsonra,Kruevdebirbasntoplants dzenlemi ve ABDyi sulamtr. Kruevin hiddetlenip, masayyumrukladtoplantda,Amerikanpolitikalarncesur, yzsz ve ahlaksz olmakla sulamtr. Bakan Eisenhowern bu uak olayndaki rolnden dolay, okbykhayalkrklnauradnvebugiriimibaratehditolarakgrdnsylemitir.Buvebunungibiuaklargerekirsehemdreceklerini,hemdekenditopraklarndavuracaklarnbelirtmitir.Sava karsa, kendi topraklarnda atom bombas tecrbesini ilk onlar yaar.diyerekABDyitehditetmitir.Sovyetler Birliine ocuk muamelesi yapamazsnz biz gl bir devletiz., diyerekABDyemeydanokuduubasntoplantn,Terbiyesizlik, terbiyesizlik, terbiyesizlik! diye bararakbitirmitir89.

ParisZirvesindennce ngiltereBabakanMacmillan,basnayaptaklamada, zirvede arabulucu olarak rol alacan sylemitir. MacmillanarabuluculuktahzlhareketederekAmerikallarnuyumazlileSovyetlerintutumu zerinde duracan ve U2 olaynn Paris Zirvesine tanmasnaengel olacan belirtmitir90. Ayrca ngiltere Babakan Macmillan zirvedenbir gn nce Kruev ile bir araya gelerek silahszlanma, Berlin Meselesi,Dou-Bat likilerigibikonularelealmlardr.Bugrme ileMacmillan,ParisZirvesineKruevtarafndanU2olaynngndemolarakgetirilmesininlemeyealmtr91.

MacmillannbuabalarnakarSovyetlerinzirvetoplantsndannceABDden istekleri, Kruevin kalmak iin artlar, sulunun cezalandrlmas. balylagazetelereyansmtr.SovyetlerBirliitarafndanyaplanaklamada,daha nce kendileri tarafndan dile getirilen U-2 uayla ilgili iddialartekrarlandktan sonra, casusluk ve sabotajn ABDnin siyaseti olduu, bunabenzer olaylarla tekrar karlarlarsa kendilerini savunacaklar tehditlerineyer verilmitir. ABDnin U2 uann uular dolaysyla kendilerindenzr dilemesini, uularn durdurulmasn ve ABDnin cezalandrlmasnistemilerdir. Bu artlar gerekletirilmeden konferansa balamannmmknolmayaca belirtilmitir92.Yaplan yorumlarda ABDnin savunma amacylaistihbaratfaaliyetleriyaptnayerverilmi,dieryandanSovyetlerintehditlerivurgulanmtr93.ngilizbasn,bukrizdeABDninyanndayeralmvekonuylailgiliSovyetaklamalarntehditolarakalglamtr.

88 The Guardian,12Mays1960,s.13.veThe Sun,12Mays1960,s.8.89 The Sun,13Mays1960,s.1.90 The Sun,16Mays1960,s.2.91 The Guardian,16Mays1960,s.1.92 The Guardian,17Mays1960,s.5.93 The Guardian,17Mays1960,s.19.


242


ngiliz basnnda kan haberlerde, aka d politikada takipettikleri Amerikan yanls politika gze arpmaktadr. Bakan Eisenhowernaklamalarnnbasndagenieyeralmas,ABDninsusuzluunuispatlamayaynelik olduu anlalmaktadr. Kruevin tehdit dolu aklamalaryla dasanki ABDnin hakll vurgulanmaya allmtr. Yaanan gerilimlerinParisZirvesinietkilemeyecei,zirveninDou-Batgerginliinisonlandracaynndeyaplanhaberlerledeiyimserbirhavaoluturulmayaallmtr.

3. U2 Uak Krizinin Glgesinde Paris Zirve Konferans

Souk Sava dneminde balayan silahlanma yar ve zelliklenkleersilahlarnhzlaartmas,kabilecekmuhtemelbirsavata,busilahlarnkullanlmasnnortayakaracaykmbykdevletleriareleraramayasevketmitir. Ayn zamanda Dou ve Bat bloklar arasndaki gerginliklerin degiderilerek, atma ortamnn yerini yumuamaya brakmas amalanmtr.Bu amala ABD, Sovyetler Birlii, ngiltere, Fransa ve Federal Almanyaarasnda 16 Mays 1960 tarihinde Pariste bir Zirve Konferans toplanmaskararlatrlmtr94. NitekimABD Bakan Eisenhower, Zirve Konferans iingeldii Pariste yapt bir konumada, Bat ile Douyu birbirinden ayran meselelerin halledilmesi iin Sovyet Devlet Bakan Kruev ile mutabakata varmak zere, Batnn yolun yarsna kadar gideceini95.sylemitir.Yolundieryarsnakadarda,Sovyetleringelmesibeklenmektedir.YaniABD,ZirveKonferansndasorunlarn zmlenebileceine dair beklentisini yksek tutmaktadr. AynekildengiltereBabakanMacmillanveFransaCumhurbakanDeGaulledeverdikleridemelerdekonferanstanmitliolduklarnifadeetmilerdir.Byleceoyunbozan olarak Sovyetler gsterilmeye veyamasadan kamas nlenmeyeallmtr.

SoukSavadnemigerginliklerinigidermekamacylatoplananZirveKonferansnn ilk gn olan 16 Maysta, beklenmedik bir olay olmutur.SovyetlerBirliiDevletBakanKruevkonferansta,gndemdeolmamasnaramenU-2UaOlaynngndemealnmasntalepetmitir.BununzerineParisZirveKonferanskarmtr.AyngnkonferansnilktoplantsndansonrabasnaverilendemeteSovyetRusya,ABDdenbirtakmisteklerdebulunmuve ancak bu artlarn yerine getirilmesinden 6 ya da 8 ay sonra konferansnyeniden toplanabileceinisylemitir.Bubasn toplantsndaBakanKruevABDdenuisteklerdebulunmutur:

Sovyet Rusya zerinde keif uuu yapan U2 ua iin ABDnin zr dilemesi,

Bu hadiseye sebebiyet verenlerin derhal cezalandrlmas,

94 RifatUarol,a.g.e.,s.706.95 Cumhuriyet,16Mays1960,s.1.


243


Sovyetler Birlii zerinde keif uularnn durdurulmas ve bunlarn tekrar etmeyeceine dair teminat verilmesi.96

AyrcaKruev,AmerikanBakannnRusyayayapacaziyaretindebuartlaraltndaanlamszolacansyleyerek,BakanEisenhowerayaptdaveti geri aldn aklamtr97. Sovyet Rusyann bu isteklerine karlk AmerikanBakanEisenhower,U2uularnndurdurulduunuveyenidenbalanmayacan aklam, ancak dier istekleri kabul etmemitir. AyrcaBakanEisenhowerKruev Parise toplanty baltalamak iin gelmitir98. diyerek tepkisinidilegetirmitir.

ZirveKonferansnntehlikeyegirmesizerineFransaCumhurbakanDeGaulle;AmerikanBakanEisenhower,SovyetRusyaDevletBakanKruevvengiltereBabakanMacmillanbirtoplantyadavetetmi,ancakKruevinszkonusudaveteicabetetmemesizerinetoplant,dierliderinkatlmylaElyseeSarayndagerekletirilmitir.Toplantsonundayaynlananbildirideuifadeleryeralmtr:

Cumhurbakan General De Gaulle; Bakan Eisenhowera, Bakan Krueve ve Bavekil Macmillana, 17 Mays gn saat 14.00te kendisi ile birlikte toplanarak Zirve Konferansnn, daha nce bu konferansta mzakere edilmesi kararlatrlm olan meseleleri incelemeye balayp balayamayacan tahkik etme teklifinde bulunmutur. ABD Bakan ile ngiltere Bavekili toplantya gelmilerdir. Sovyet Devlet Bakan Kruevin ise hazr bulunmad grlmtr. Bunun zerine, Cumhurbakan De Gaulle, bu artlar altnda mzakerelere balanamayaca grne varmtr99.

Fransa Cumhurbakan De Gaulle tarafndan yaplan bu aklama,Batl devletler tarafndan Zirve Konferansnn lm haberi olarak deerlendirilmitir100.

Paris Zirvesinin baarszlkla sonulanmas ve Sovyetlerin ortamgerginletirmeyedevametmesizerineABD,durumunciddiletiinibelirterek,dnyadakibtnAmerikankuvvetlerinehazr olemrigndermitir101.

Bylece Amerikan U2 uann drlmesinden sonra balayankrizde, srekliolarak tehditler savuranSovyetRusyaamacnaulam,ZirveKonferansnn balamadan bitmesine neden olmu ve adeta gvde gsterisiyaparakABDyimttefiklerinndeitibarszlatrmtr.

Sovyet Rusya Devlet Bakan Kruev, Paristen ayrlmadan nce 18Maystabirbasntoplantsdzenlemitir.Kalabalkbirbasnmensubunnde

96 Cumhuriyet,18Mays1960,s.1.veAkam,17Mays1960,s.1.veYeni Sabah,17Mays1960,s.1.97 Tercman,17Mays1960,s.5.98 Hrriyet,17Mays1960,s.1.99 Cumhuriyet,18Mays1960,s.1.veAkam,18Mays1960,s.1.veVatan,18Mays1960,s.1ve

Yeni Sabah,18Mays1960,s.1.100 Cumhuriyet,18Mays1960,s.1.101 Akam,18Mays1960,s.1veYeni Sabah,18Mays1960,s.1.


244


yapt konumada Kruev, Batl devletleri tehdit etmi, Dou Almanyaile ayr bir bar antlamas imzalayacan sylemi ve ABDye atmtr.Kruev,tehditdolukonumasndansonraDoublounamensupgazetecilertarafndan alklanrken, Bat blouna mensup bir ksm gazeteci tarafndaniseyuhalanmtr102.KruevkonumasndaayrcaFransaCumhurbakanDeGaulle ile ngiltereBabakanMacmillanbarsalamayaynelikgayretlerinedeniylevm,ancaksonualnamamasnedeniyledeeletirmitir.AmerikanBakanEisenhoweraynelikolarakda,ABDde Rooseveltin lmnden sonra, iyi idarecilerin iktidara gelmediklerini103 syleyerek, tansiyonu ykseltmeyedevametmitir.BasntoplantsndaoldukasinirliolduugrlenKruevin,zaman zaman bararak nndeki masay yumruklamas da dikkatlerdenkamamtr.104 Kruevinmasay yumruklamas, bir g ve gvde gsterisiolarakdeerlendirilmitir.

Kruev bu uzlamaz ve sert tutumu nedeniyle kamuoyunun datepkisini ekmitir. Nitekim Paristen ayrlmadan nce kt liderlere vedaziyaretinde caddelerdeyuhalanmtr105.BunakarlkBakanEisenhower iseParislilertarafndanalkvesevgigsterileriyleuurlanmtr106.

Paristen ayrldktan sonra Dou Almanyaya geen Sovyet RusyaDevlet BakanKruev, 20MaystaDouBerlinde yapt konumadaU-2uularndandolayyineABDyisulamveBakanEisenhowernzrdilemesigerektiinibelirtmitir.ZirveKonferansnnbaarszolmasnnsuunuBakanEisenhowerayklemiveSovyetRusyann tekrar toplanacakbirkonferansakatlabileceinibelirtmitir.ABDyiisekonferanstaBakanEisenhowerntemsiletmemesi gerektiini sylemitir. Kruevin bu konumas, Batl devletlertarafndan memnuniyetle karlanm ve Sovyet Rusyann mzakerelerekendinikapatmadeklindeyorumlanmtr107.

ParisZirveKonferansnnsonusuzkalmaszerinetoplananBirlemiMilletler Gvenlik Konseyi, 24 Maysta yapt toplantda Drt Bykler olarak tabir edilen; ABD, Sovyetler Birlii, ngiltere ve Fransann mmknolan en ksa zamanda mzakerelere yeniden balamasn tavsiye etmitir108. AyrcaSovyetlerBirliinin,BirlemiMilletlerGvenlikKonseyindeABDyemtecaviz damgas vurdurmak iin yapt giriimler sonusuz kalm veteklifi byk bir ounlukla reddedilmitir. Ayn zamandaABDnin SovyetRusya topraklarzerindegerekletirdiiU2uularndandolayGvenlikKonseyindenkarmayaaltknamakarardakabuledilmemitir109.

102 Tercman,19Mays1960,s.1.103 Tercman,19Mays1960,s.5.104 Cumhuriyet,21Mays1960,s.1.veVatan,21Mays1960,s.1.105 Cumhuriyet,19Mays1960,s.5.106 Hrriyet,19Mays1960,s.1.107 Tercman,21Mays1960,s.1,s.5.108 Cumhuriyet,25Mays1960,s.5.109 Tercman,27Mays1960,s.1.


245


DouveBatbloklar arasndabiryumuamavegerginlikleribitirmeadnadzenlenenParisZirvesi,SovyetlerBirliininU2CasusUaOlaynbahaneederek,zirvekonferansnterketmesiylesonusuzkalmtr.FransanntaraflarbirarayagetirmekiinyaptarabuluculukgiriimlerideSovyetlerinboykotunedeniylebaarszolmutur.Btnbugelimeler,Kruevin,ABDninanyakalaynca,herfrsattakullanmaktanekinmediinigstermitir.AyrcaU2CasusUaOlayn,DouBlokulkeleriyleolanilikilerinigelitirmekiindekullanmtr.

Sonu

U2UakKrizi,kinciDnyaSavandansonrabalayanbloklamannen ufak olayla btn dnyay bir savan eiine getirebileceini gstermesibakmndan nemlidir. zellikle ABDnin, Sovyet Rusyann 1957 ylndankleer almalarda elde ettii baar karsnda yaad panik ve endieile giritii nkleer ve casusluk faaliyetleri, Dou ve Bat bloklar arasndatansiyonusrekliarttrmtr.

U2 Uak Krizinde, Batl devletlerin ABDyi desteklemesi, SovyetRusyann geri adm atmasna neden olmu ve dnyamuhtemel bir savaneiindendnmtr.ButarihtenitibarenSovyetRusyadaABDyemisillemedebulunmak iinAmerika ktasndamttefik araylarna girmitir.O sralardaABD ile aras alan Kba ynetimine yaklaarak, onu koruma bahanesiyletopraklarnayerletirdii fzelerleABDyekaryaknbir tehditoluturmayaalmtr.

ABD ile Sovyetler arasnda yaanan asker rekabet, Souk Savadneminde,dnyaybirkakezsavatehdidiylekarkaryagetirmitir.Ancakkabilecekmuhtemelbirsavannpahalyamalolacanbilenikisperg,budurumugzealamamlarvegerektiindegeriadmatmasnbilmilerdir.

kinci Dnya Savann ekonomik sonularndan olumsuz etkilenenTrkiye,budnemdebiryandanSovyetlerinkomnizmtehlikesindenkendinikorumayaalrken,dieryandandaABDdenaldaskervemalyardmlarlaBat Blouna yaklamtr. Bu durum zellikle d politikada ABDninmenfaatleri dorultusunda hareket etmeyi zorunlu klm ve topraklarndaABDnin slerinin kurulmasn beraberinde getirmitir. U2 Uak KrizindeTrkiyeninpasif tutumu,dpolitikadaABDninglgesindekalndnn enak gstergelerinden biri olmutur. stelik U2 Uak Krizi, 27Maysta birasker darbe ile devrilenMenderes hkmetinin son gnlerinde yaanmtr.Dolaysyla lke iinde birok sorunla mcadele etmek zorunda kalan veyprananhkmetindpolitikadaelininzayflamasda,bukrizdeTrkiyeninsessizkalmasnanedenolmuolabilir.


246


U2UakKrizindeTrk,Amerikanve ngilizbasnn tutumunda isedikkatimiziekenennemlinokta,kendilkelerinindpolitikalarndestekleyenbiryaynpolitikas izlemeleriolmutur.Trkbasn,hkmetinbukonudakiaklamalarnn yetersiz olmas nedeniyle tarafsz kalmaya zen gstermi,ABDveSovyetRusyatarafndanyaplanaklamalarhaberletirmitir.Yorumvedeerlendirmedenkanmtr.

Amerikan basn olayn bandan itibaren hkmetlerinin hakllnispatlamaya alan yaynlar yaparken ngiliz basn da mttefiki ABDninkamuoyunndezedelenenitibarnyenidenkazanmasiinalmtr.


247


KAYNAKAI. Gazeteler

Akam

Cumhuriyet

Hrriyet

Milliyet

New York Times

Tercman

The Christian Science Monitor

The Globe and Mail

The Guardian

The Sun

The Washington Post

Vatan

Yeni Sabah

Wall Street Journal

II. Kitaplar

AKALIN,Cneyt,Souk Sava ABD ve Trkiye - 1,KaynakYaynlar,stanbul,2003.

ARMAOLU, Fahir, Belgelerle Trk - Amerikan Mnasebetleri, Trk Tarih KurumuYaynlar,Ankara,1991.

__________________, 20. Yzyl Siyas T arihi,C.I(1914-1980),TrkiyeBankasYaynlar,Ankara,1992.

ATAV,Trkkaya;Amerika, NATO ve Trkiye,AydnlkYaynevi,Ankara,1969.

GADDIS, JohnLewis;Souk Sava - Pazarlklar, Casuslar, Yalanlar, Gerek,YapKrediYaynlar,stanbul,2008.

GNLBOL,Mehmet; LMAN,A.Halk; BLGE, A. Suat; SEZER, Duygu,Olaylarla Trk D Politikas,c.I(1919-1973),AnkaraniversitesiSiyasalBilgilerFakltesiYaynlar,Ankara,1987.


248


GRN,Kmuran,D likiler ve Trk Politikas, Ankara niversitesi Siyasal BilgilerFakltesiYaynlar,Ankara,1983.

HALE, William, Trk D Politikas 1774-2000, Arkeoloji ve Sanat Yaynlar,stanbul,2003.

HASANLI,Cemil;Tarafszlktan Souk Savaa Doru Trk - Sovyet likileri (1939-1953),BilgiYaynevi,Ankara,2011.

KENNEDY,Paul,Byk Glerin Ykseli ve kleri,TrkiyeBankasKltrYaynlar,Ankara,1994.

ORAN,Baskn,Trk D Politikas, Kurtulu Savandan Bugne Olgular, Belgeler, Yorumlar,C.I(1919-1980),letiim,stanbul,2009.

SANDER,Oral,Trk - Amerikan likileri 1947-1964, Ankara niversitesi Siyasal BilgilerFakltesiYaynlar,Ankara,1979.

SOYSAL,smail,Trkiyenin D Mnasebetleriyle lgili Balca Siyas Antlamalar, TrkiyeBankasKltrYaynlar,Ankara,1965.

UAROL,Rifat,Siyas Tarih (1789-1999),FilizKitabevi,stanbul,2000.

USLU,Nasuh,Trk - Amerikan likileri,21.YzylYaynlar,Ankara,2000.

III. Makaleler

AKTER,Ahmet,ERDOAN,Dilennce;kinci Dnya Sava Sonras Amerikan Asker Yardm: Truman Doktrini ve Marshall Plan, Onuncu Asker Tarih Sempozyumu Bildirileri, Genelkurmay Asker Tarih ve Stratejik EttBakanlYaynlar,Ankara,2006,s.436.

SARINAY,Yusuf;Trkiyenin NATOya Girii ve Trk D Politikasna Etkileri (1952-19902), Onuncu Asker Tarih Sempozyumu Bildirileri,GenelkurmayAskerTarihveStratejikEttBakanlYaynlar,Ankara,2006,s.46-47.

IV. nternet Kaynaklar

http://en.wikipedia.org/wiki/File:Khrushchev_U2.gif,(3.6.2013).

http://en.wikipedia.org/wiki/File:U2_GrandSlam.png,(3.6.2013).


249


EKLER

Resim 1:Tercman,9.5.1960,s.1.

RusyadadrlenU2Amerikanuannenkaz.

Resim 2:Kruev,U-2Uannenkaznkamuoyunatehirederken.

http://en.wikipedia.org/wiki/File:Khrushchev_U2.gif,(3.6.2013).


250


Resim 3:YeniSabah,14.5.1960,s.1.

U-2 Uann pilotu Gary Powersn Ruslarn eline getikten sonraMoskovada ekilmi bir fotoraf ve zerinden kt iddia edilen eyalar:Silah,mermivezehirliintiharinesi.

Resim 4:1.5.1960,U-2UaGRANDSLAMuupln.

http://en.wikipedia.org/wiki/File:U2_GrandSlam.png,(3.6.2013).


251


Resim 5: Cumhuriyet,21.5.1960,s.1.

Kruev,Paristeyaptbasn toplantsndabarpnndekimasayyumruklarken.

Resim 6: Hrriyet,18.5.1960,s.1.

Paris Zirve Konferansn baltalayan Rus lideri Kruev gazetecilereizahatverirken.


252


Resim 7: Hrriyet,17.5.1960,s.1.

Eisenhower:Banabyleyapacandahaevvelbilseydim!..

Resim 8:Cumhuriyet,16.5.1960,s.1.

BugntoplanacakolanDrtByklerbirfotomontajdabirarada.

Soldansaa:Macmillan,Eisenhower,DeGaulleveKruev.

Download - SOĞUK SAVAŞ DÖNEMİ ÇEKİŞMELERİNDEN BİR …web.deu.edu.tr/ataturkilkeleri/ai/uploaded_files/file/Dergi_28... · Soğuk Savaş Dönemi Çekişmelerinden Bir Örnek: U-2 Uçak

Top Related