soĞuk savaŞ sonrasi orta asya ve kafkasya ekseninde tütkiye nato rusya ilişkileri.pdf

7/29/2019 SOUK SAVA SONRASI ORTA ASYA VE KAFKASYA ekseninde ttkiye nato rusya ilikileri.pdf

1/24

Gazi niversitesiktisadi vedari Bilimler Fakltesi Dergisi 12/1 (2010). 109-1322

SOUK SAVA SONRASI ORTA ASYA VE KAFKASYAEKSENNDE TRKYE-NATO-RUSYA LKLER VE

TRK DI POLTKASINA YANSIMALARI

Gkhan ZKAN*

z:

Souk Savan sona ermesinden ve Sovyetler Birliinin dalmasndan sonra

Orta Asya ve Kafkasyada be Trk Cumhuriyeti dahil birok lke bamszlklarn

kazanm, blgede bulunan zengin hidrokarbon rezervleri blgeyi kresel ve

blgesel aktrlerin ilgi oda haline getirmitir. 11 Eyll sonrasnda NATOnun

Afganistanda gvenlik ve istikrar salamadaki baarsnn terrizmle mcadele ve

ttifakn gelecei asndan kritik nem kazanmas blgenin jeostratejik nemini

daha da arttrmtr. Bu makalede, Trkiyenin blgede izledii d politika, NATO

ve Rusya ile ilikileri balamnda deerlendirilmitir.

NATOnun Souk Sava sonras geleneksel bir ortak savunma rgtnden

ibirliine dayal bir gvenlik rgtne dnm, blgeye bak as ve blge

lkeleriyle yapt ibirlikleri irdelenmitir. Trkiyenin Souk Sava sonras NATO

ile ilikileri incelenmi, blgede bata terrizmle mcadele ve enerji gvenlii

alanlarnda olmak zere ttifakla yapt ibirlikleri ele alnm, Rusya ve inin

blgesel politikalar analiz edilmitir.

Trkiyenin blge lkelerinin siyasi, askeri ve ekonomik geliimlerine destek

vermeye ve blgede bata uluslararas terrizm ve enerji gvenlii boyutlarnda

olmak zere NATO ile ibirlii yapmaya devam edecei, Rusya ile ilikilerini

gelitirmeye alaca ngrlmektedir.

Anahtar Kelimeler: Trk D Politikas, Orta Asya, Kafkasya, NATO, Rusya

* Yrd. Do. Dr., Yalova niversitesi, ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi, Uluslararaslikiler Blm,[email protected]


2/24

110 / Gkhan ZKAN

POST-COLD WAR TURKEY-NATO-RUSSIA RELATIONS ON THECENTRAL ASIA-CAUCASIA AXIS AND THEIR REFLECTIONS

ON THE TURKISH FOREIGN POLICY

Abstract:

After the end of the Cold War and the dissolution of the Soviet Union, the

international system transformed from a bipolar system into an unipolar system.

Relationship patterns at the regional and global level changed. Many countries

including five Turkish Republics gained independence in the Central Asia and

Caucasus. The region became the focus of interest of regional and global actorsafter rich hydrocarbon reserves were discovered in the region. Regional and global

actors competed to consolidate their control on the critical energy infrastructure in

the region.

Since the success of NATO at providing security and stability in Afghanistan

after September 11 gained critical importance with regards to the fight with

terrorism and the future of the Alliance, the regions geostrategic importance

increased further. In this article, Turkeys foreign policy in the region was evaluated

within context of her relations with the NATO and Russia.

The end of the Cold War changed the role and the function of the NATO in the

international system. Many prominent scholars argued that NATO lost its raisondetre. Nonetheless, the Alliance transformed itself from a collective defence

organization into a collective security organization according to new threats. NATO

identified international terrorism, proliferation of nuclear weapons and drugs and

human trafficking as the new threat elements and increased her collaboration with

many countries in the Caucasus and the Central Asia via programs such as

Partnership for Peace (PFP). In this article, the transformation of NATO, the

Alliances perspective about the Central Asia and the Caucasus and the

collaborations she made with the region countries were investigated. Turkeys

relations with the NATO after the Cold War and the cooperation she made with the

Alliance in areas such as international terrorism and energy security were

examined.

Energy security became a priority for many countries and for international

organizations such as NATO and EU especially in the 2000s. Energy security is also

a strategic factor in the political and economic dynamics of the Central Asia and the

Caucasus. Some of the region countries are energy producers while others are

energy consumers and transit countries in a complimentary way. Azerbaijan,


3/24

Souk Sava Sonras Orta Asya ve Kafkasya Ekseninde / 111Trkiye-Nato-Rusyalikileri ve Trk D Politikasna Yansmalar

Kazakhstan, Uzbekistan and Turkmenistan are energy producers while Georgia and

Turkey are transit countries. Russia is a major player in the region dynamics since

she controls most of the critical energy infrastructure in the region. The energy rich

Caucasus and the Central Asian countries depend at a great extent on Russia to

export their oil and natural gas reserves.

The US and the EU prefers the transportation of the hydrocarbon reserves of

the region over the routes bypassing the Russian territories to lower the EUs

dependence on Russia. Baku-Tiflis-Ceyhan oil pipeline that connects the Caspian

Region to the Europe via Georgia and Turkey has a historical significance since it is

the first pipeline that bypassed Russia and broken down Russias monopoly at thetransportation dimension. The Nabucco Pipeline, which is planned to carry natural

gas of the Caucasus, the Central Asia and the Middle East to the EU via Turkey, is

supported by the western countries since it would lower energy dependence on

Russia. Russia, as a counter-step, developed the South Stream Project, which would

carry the Russian, the Caspian Region and the Central Asian natural gas via Russia

and the Black Sea to the EU bypassing Turkey and in this way would sustain

Russias control on the energy infrastructure.

The clashes between the Russian Federation and Georgia in the summer 2008

showed the fragility of stability in the Caucasus and changed the geopolitical

landscape fundamentally. The clashes between the two countries had reflections andimplications beyond the region at the global level. It is argued that the developments

are indications of return to Realpolitik in the region and even at the global level

after the end of the Cold War. Russias military operations stunned the western

world and reminded Russias military and political weight particularly in the

region. These developments and the regional policies of Turkey, NATO, the US, the

EU, Russia and China were analyzed in the article.

It was anticipated that Turkey will continue to support the political, military

and economic development of the region countries, cooperate with the NATO in

international terrorism and energy security dimensions, and will try to improve her

relations with Russia.

Keywords: Turkish Foreign Policy, Central Asia, Caucasia, NATO, Russia


4/24

112 / Gkhan ZKAN

GR

Souk Savan sona ermesi, Sovyetler Birliinin dalmas ve VarovaPaktnn feshedilmesi uluslararas sistemdeki dengeleri altst etmi, kreselve blgesel iliki kalplar deimitir. Uluslararas sistemdeki bu deiiminABD, AB, Trkiye, Rusya, in ve dier kresel ve blgesel aktrlerin OrtaAsya ve Kafkasyada izledii blgesel politikalara ok nemli yansmalarolmutur.

ki kutuplu uluslararas sistemde NATOnun kanat lkesi olmasnnsalad jeopolitik neminden dolay dnya politikasnda ekonomik ve

demografik gcnn tesinde rol oynayan Trkiye, Souk Sava sona eripiki kutuplu sistemin yerini tek kutuplu sistemin almasyla uluslararassistemdeki yerini sorgulamaya balamtr. Fakat ok gemeden, Trkiyenin

jeostratejik neminin Souk Sava sonrasnda farkl boyutlarda devam ettii,1990larn ilk yllarndan itibaren Trkiyenin bulunduu corafyadayaanan krizlerden sonra net bir ekilde grlmtr. NATO uzmanlartarafndan Avrupann gvenlii konusunda endie yaratan 16 scaknoktadan (hotspots) 13nn Trkiyenin yakn evresinde olduutespitinde bulunulmutur. (Udum, 2002: 73) Kendisini jeopolitik eksenedntren ve stratejik nem kazandran benzersiz konumu (Brzezinski,1997: 41), Trkiyeyi bir kez daha uluslararas politikann ve Orta Dou veAvrasyann vazgeilmez lkelerinden biri yapmtr. Trkiye, jeostratejikneminin de tesinde demokratik rejime sahip tek Mslman NATO lkesiolarak Medeniyetlerttifaknda oynad rol ile Bat ile Mslman dnyasarasnda bir kpr rol olma potansiyeli olduunu da gstermitir. (Balc veM, 2008: 400)

Souk Savan sona ermesi NATOnun uluslararas sistemdeki rolnve ilevini de deitirmi, NATOnun varolu sebebinin (raison detre)ortadan kalkt tartmalar yaanmtr. Sovyetler Birliinin dalmas veVarova Paktnn feshedilmesiyle NATOnun tehdit alglamalar deimi;

NATO, uluslararas terrizmi, kitle imha silahlarnn yaygnlamasn ve

uyuturucu kaakln yeni tehdit unsurlar olarak tespit etmitir. NATO,Orta Asya ve Kafkasya lkeleriyle Bar iin Ortaklk (BO) gibi programlarerevesinde ibirliini arttrmtr. 11 Eyll terrist saldrlar Orta Asyay

NATO asndan zel odak noktas haline getirmitir. NATO, 2003 ylndaAfganistanda grev yapan Uluslararas Gvenlik Yardm Gcnn(International Security Assistance Force-ISAF) komutasn devralm,Afganistandaki baar NATO iin en nemli gndem maddelerinden biri


5/24


haline gelmitir. Afganistann NATOnun gelecei asndan stratejik nemkazanmas sebebiyle NATO, blge lkeleriyle ibirliini ciddi ekildearttrmtr. Bu noktada, blge lkeleriyle din, dil, kltr ve tarih balar

bulunan ve tek Mslman NATO lkesi olan Trkiyenin blge lkeleriyleAvrupa-Atlantik kurumlar arasnda kpr olma potansiyeli n planakmtr. (Vamvakas, 2009: 58)

Bu makalede, Trkiyenin Orta Asya ve Kafkasyada izledii blgeselpolitikalar NATO ile ilikileri balamnda deerlendirilecektir. Birinciblmde NATOnun Souk Sava sonras yeniden yaplanmas, ikinci

blmde NATOnun Orta Asya ve Kafkasya lkeleri ile ilikileri analizedilecektir. nc blmde Souk Sava sonras Trkiye-NATO ilikileri,drdnc blmde Trkiyenin NATO ve Rusya ile ilikileri erevesindeOrta Asya ve Kafkasyada izledii d politika ele alnacaktr.

I) SOUK SAVA SONRASI NATONUN YENDENYAPILANDIRILMASI

NATO, kuruluundan Souk Savan sona ermesine kadar SovyetlerBirlii ve Varova Pakt karsnda bat ittifaknn gvenlik tekilat olarakuluslararas politikada ok nemli bir yere sahip olmutur. ABD, NATOnun

hem ekonomik hem de askeri olarak en etkili lkesi olarak ortaya km;Trkiye ise zellikle insan gc asndan NATOya byk katklardabulunmutur.

Souk Savan sona ermesi ve Varova Paktnn feshedilmesiyleNATOnun varolu sebebinin (raison detre) ortadan kalkt savunulmu;ttifak, uluslararas sistem ierisindeki yerini ve ilevini sorgulamaya

balam, ttifakn tehdit alglamalar ciddi ekilde deimitir.

NATOnun 1990lardaki stratejilerinin ana hatlar Kasm 1991dekiRoma zirvesinde izilmitir. Roma zirvesi, ttifakn deien tehditalglamalarnn somut olarak rgtn stratejisine yansd bir zirve olmu,

Yeni Stratejik Konsept kabul edilmitir. NATOnun Yeni StratejikKonsepti, geni kapsaml ve ibirlii esasna dayanan gvenlik anlayerevesinde oluturulmutur. Sovyetler Birliinin dman olmad kabuledilmi, NATOnun yeni tehdit unsurlar uluslararas terr, Orta Doudangelebilecek askeri tehditler, kitle imha silahlarnn yaygnlamas veuyuturucu kaakl olarak tespit edilmitir. Yeni tehdit unsurlarylaaskeri gcn yannda siyasal ve ekonomik aralarla mcadele edilmesi karar


6/24

114 / Gkhan ZKAN

alnmtr. NATO kuvvetlerinin daha hareketli, daha hzl ve ileri teknolojitehizat kullanan bir yapya kavuturulmas kararlatrlm, NATOnunalan d operasyonlara da giriebilecei karara balanmtr.

NATOnun yeni askeri stratejisinde Esnek Karlk stratejisinin yerininkleer silahlara daha az dayal bir strateji (reduced reliance on nuclearforces); bir kanat lkesi olan Trkiyeyi yakndan ilgilendiren leriSavunma stratejisinin yerini azaltlm ileri mevcudiyet (reduced forward

presence) stratejisi almtr. (Uzgel, 2001: 305-306)

1990larda NATOnun stratejisini etkileyen en nemli faktr Bosna-

Hersek ve Kosovada yaanan krizlerde net bir ekilde gzlemlenen yeniuluslararas gvenlik ortam olmutur. Bosna-Hersek ve Kosovada meydanagelen krizlerden sonra AGKin bar koruyabilmek iin NATOdan yardmisteyebilmesinin yolu almtr. Ayrca bar koruma faaliyetlerinekatlabilmesi iin Birleik Ortak Grev Kuvveti (Joint Combined TaskForce-JCTF) kurulmas karar alnmtr.

1990larda gerekletirilen Bosna-Hersek ve Kosovadaki bar gcoperasyonlar ve Avrupa Gvenlik ve Savunma Kimliinin (AGSK)geliimi, NATOnun Nisan 1999daki Washington Zirvesinde belirlediiYeni Stratejik Konseptini ekillendirmitir. Yeni Stratejik Konsepte gre;etnik, dinsel, ekonomik ve siyasi istikrarszlklar ve toprak anlamazlklargibi belirsizlikler ortamnda ttifakn temel ilevi ye lkelerin siyasistikrarnn ve gvenliklerinin korunmas olarak tespit edilmitir. Ayrca, 5.madde d krizlere mdahale kavram ortaya atlarak, dorudan bir NATOyesine saldr gereklemedii durumlarda da krizlere mdahaleedilebilecei kabul edilmitir. NATOnun Yeni Stratejik Konseptinin temelilkeleri ABDnin 1999da kabul edilen ulusal gvenlik stratejisinde yer alanilkelerle paralellik gstermitir. (Bekcan, 2008: 90)

NATO, Souk Sava sonras uluslararas sistemde yaanangelimelerden sonra genilemeye karar vermi, 1999da Polonya, Macaristanve ek Cumhuriyetini; 2004te Estonya, Letonya, Litvanya, Slovenya,

Slovakya, Romanya ve Bulgaristan, 2009da ise Arnavutluk veHrvatistanttifaka dahil etmitir.

NATOnun uluslararas sistemdeki yeni rol, Souk Sava sonaermesinden bu yana kar karya kald sorunlara gre ekillenmitir.(Ibrahim, 2009: 80) NATO, geleneksel bir ortak savunma rgtndenibirliine dayal sivil operasyonlar da yrtme kapasitesine sahip birgvenlik rgt haline gelmitir. NATO, yeni stratejik gereklere gre


7/24


kendisini adapte ederek hedeflerini, yapsn ve faaliyetlerini genileterek vederinletirerek dnmtr. (Kurecic, 2008: 39) NATO, bu dnmsrecinde bir taraftan askeri yeteneklerini yeni gvenlik ve riskalglamalarna uygun olarak yeniden yaplandrr ve Afganistan gibigeleneksel blgesinin dndaki blgelerde mdahalelerde bulunurken, diertaraftan da Birlemi Milletler, Avrupa Birlii ve Avrupa Gvenlik vebirlii Tekilat (AGT) gibi uluslararas rgtlerle ibirlikleri yapmaarayna girmitir. Bar iin Ortaklk (BO) gibi programlar yardmylaOrta Asya, Kafkaslar ve Dou Avrupadaki eski Varova Pakt lkeleriyle

ibirliine girmi, genileme sreciyle bar ve gvenlik alann geniletmeyealm, 11 Eyll sonrasnda ortaya kan yeni uluslararas konjonktrdekresel terr gibi yeni gvenlik risklerine kar yeniden yaplanmayagitmitir.

Terrizmle mcadele, zellikle 11 Eyll saldrlar sonrasndaNATOnun en nemli gndem maddesi haline gelmitir. 2002 PragZirvesinde terrizmle mcadele konsepti onaylanmtr. Terrizmlemcadele konseptinde, terrle mcadele iin NATOnun karlarnn olduu

blgelerde alnacak nlemlerin terristleri caydrabilecek ve durdurabileceknitelikte olmalar gerektii tespitinde bulunulmutur. 2004 stanbul

Zirvesinde terrle mcadele iin yeni nlemler al

nm

t

r. stanbul birliiGiriimi oluturulmu, Krfez birlii Konseyi kurulmu ve GlendirilmiAkdeniz Diyalogu balatlmtr.

2008 ylnda NATO ye lkeleri, Afganistan NATOnun ba nceliiolarak tespit etmilerdir. Bu sebeple, ttifakn arlk merkezinin douya,Kafkaslar ve Orta Asyaya kayd savunulmaktadr. (Vasvakas, 2009: 66)Afganistanda grev yapan ISAF iin Stratejik Vizyon Belgesiyaynlanmtr. Bu belge erevesinde yeni muharip askerler gnderilmesi,askeri birliklerin tehizat ihtiyacnn karlanmas ve Afganistan ordusununglendirilmesi karara balanmtr.

II) NATONUN ORTA ASYA VE KAFKASYA POLTKALARI

Orta Asya ve Kafkaslar; Trkiye, in, Rusya, ran ve Afganistannortasnda, Mackinderin Eurasian Heartland (Avrasya Merkez Blgesi)olarak tanmlad blgede son derece stratejik bir konumda bulunmaktadr.Blgede bulunan zengin hidrokarbon rezervleri, 11 Eyll saldrlarnnardndan uluslararas terrizmle yaplan mcadele erevesinde


8/24

116 / Gkhan ZKAN

Afganistanda yaplan Enduring Freedom operasyonu ve ardndanBirlemi Millet Gvenlik Konseyi karar erevesinde NATO nclndeoluturulan ISAF, blgenin NATO iin jeostratejik nemini arttran faktrlerolmulardr. NATOnun ve dier kresel ve blgesel aktrlerin blgedeetkinliklerini arttrma, blgeyi kendi karlar dorultusunda ekillendirmeve blgedeki enerji altyapsn kontrol etme mcadelesi, Orta Asya veKafkaslarda ikinci byk oyunun balad deerlendirmelerininyaplmasna sebep olmutur. (Amineh ve Houweling, 2004: 82) (Dhaka,2009: 279)

Blge lkelerinin tekrar Rusyan

n etki alan

na girmesinden ekinenBatl lkeler, bu lkeleri kendi siyasal, ekonomik ve gvenlik sistemlerineentegre etmek istemilerdir. Askeri ve siyasi boyutlarda bu entegrasyonusalayabilecek en nemli mekanizmalardan birinin, bu lkelerin NATO ileilikilerini gelitirmek olduu dnlmtr. 1991de eski Dou Bloulkeleriyle ilikileri gelitirmek iin Kuzey Atlantik birlii Konseyi(KAK) kurulmutur. Orta ve Dou Avrupada, Kafkasyada ve OrtaAsyada bamszlklarn yeni kazanan lkeler bu kuruluun yesiolmulardr.

Ocak 1994te bu lkelerle askeri alanda ilikileri gelitirmek iin Bariin Ortaklk (BO) (Partnership for Peace) program balatlmtr.Programnn amac katlmc lkelerin savunma reformlarn hzlandrmak veordularnn NATO kuvvetleri ile birlikte alabilirliini (interoperability)arttrmak olarak tespit edilmitir. Afet durumlarna hazrlk, silah kontrol,snr gvenlii, bilimsel ve evresel ibirlii programn hedefleri arasndasaylmtr. Orta Asya ve Kafkas lkeleri, ordularnn tehizat, doktrin vetaktiklerini modernletirmek, siyasi olarak batyla ilikilerini gelitirmek veuluslararas terrizm, ar dinci akmlar ve uyuturucu kaaklylamcadele etmek iin NATO ile ibirlii yapmlardr.

BO programna katlan lkeler NATO lkeleriyle birlikte ortaktatbikatlara katlmlar ve Brkselde bir irtibat ofisi kurmulardr. 1995te

NATO; Kazakistan, Krgzistan ve zbekistann katkda bulunduu 600kiilik bir tabur oluturulmasn desteklemi, bu tabur 1997 ile 2000 yllararasnda BO erevesinde NATOnun Orta Asyadaki tatbikatlarnakatlmtr. (Cutler, 2007: 116) 1997de KAKin yerine Avrupa-AtlantikOrtaklk Konseyi (AAOK) (Euro Atlantik Partnership Council) kurulmu,BOnun glendirilmesine karar verilmitir.


9/24


Birok Orta ve Dou Avrupa lkesinin NATOya ye olarak kabuledilmesinden sonra BO programnn odana Orta Asya ve Kafkasyalkeleri oturmutur. Bununla beraber, 11 Eyll saldrlar ve sonrasndaAfganistanda gerekletirilen Enduring Freedom operasyonuna kadarOrta Asya ve Kafkasya, NATO tarafndan stratejik neme haiz blgelerolarak grlmemilerdir. (Vinnikov, 2009: 68) 11 Eyll saldrlar veEnduring Freedom operasyonu NATOnun gvenlik alglamalarndeitirmi, ttifak blge lkeleriyle ibirliini ciddi ekilde arttrmtr.

ttifakn Austos 2003de Afganistandaki ISAFn komutasn

devralmasyla NATOnun blgeye bak as stratejik bir boyut kazanmtr.NATO, blge lkeleriyle askeri gei anlamalar dahil bir dizi anlamaimzalamtr. Haziran 2004deki stanbul Zirvesinde NATO Hkmet veDevlet Bakanlar, Orta Asya ve Kafkasya lkeleriyle ilikileriniglendirme karar almlar, Orta Asya ve Kafkasyay zel odak noktasolarak tespit etmilerdir. Zirvede ayrca BO programlarn glendirme,Orta Asya ve Kafkaslar iin Genel Sekreter zel Temsilciliinin kurulmasve biri Kafkaslar dieri Orta Asya iin olmak zere iki irtibat subay (liaisonofficers) grevlendirilmesi kararlar alnmtr.

Uluslararas terrizm, kitle imha silahlarnn yaylmas ve uyuturucu

kaak

l

gibi uluslararas

boyutta ibirliini zorunlu hale getiren gvenliksorunlaryla mcadelede Orta Asya ve Kafkasya stratejik bir konumdabulunmaktadrlar. zellikle 11 Eyll sonrasnda Austos 2003teNATOnun Afganistanda ISAFn komutasn devralmasndan sonra,Afganistanda gvenlik ve istikrar salamak ttifakn ncelii halinegelmitir. Afganistanda yaanacak bir baarszln ttifakn geleceinitehlikeye atabilecei, snrl dzeyde baarnn bile NATOnun alan dangajmanlar iin hazr olmad sonucunu dourabilecei savunulmaktadr.(Rynning, 2008: 925)

NATO, Afganistann sadece gvenlik boyutuyla deil, ekonomik vesiyasi boyutuyla da ilgilenmekte; dier Orta Asya lkelerini Afganistann

yeniden yaplandrlmas srecine dahil etmek iin uramaktadr. Eyll2007de NATO Karargahnda, Afganistan konusunda siyasi boyuttaibirliini gelitirmek iin NATO lkeleri, Orta Asya lkeleri veAfganistan bir araya getiren bir platform oluturulmutur. Bu platformdasiyasi ilikileri gelitirmek ve gvenlik, uyuturucu kaakl gibikonularda istihbarat paylam konusunda mesafe kaydedilmitir.


10/24

118 / Gkhan ZKAN

Afganistandaki istikrarszln tm blgeyi istikrarslatrma potansiyelininfarknda olan blge lkeleri de NATO ile ibirlii yapmaktadrlar.

Blge lkeleri NATOya siyasi destein yannda hava sahalarnkullandrma ve topraklarnda askeri tesis kurulmasna izin vermek gibilojistik destek de vermileridir. Krgzistann Bikek kentinde bir ABDss, zbekistann Termez kentinde Almanyann kulland, gerektiindedier ISAF lkelerinin de kullanmasna izin verilen havaalan

bulunmaktadr. 2005 ylnn sonlarna kadar zbekistanda ABDninkulland ss bulunmaktayd. Bunlarn dnda Trkmenistan ttifak

lkelerinin hava sahas

n

kullanmas

na izin vermektedir.Orta Asya ve Kafkasya lkeleriyle NATOnun ortak karlar bulunan

bir baka nokta enerji gvenliidir. Orta Asya ve Kafkaslarda bulunanzengin petrol ve doalgaz kaynaklar zellikle enerji alannda Rusyaya

bamlln azaltmak isteyen Avrupa iin byk nem tamaktadr. ABDde Avrupann Rusyaya enerji alanndaki bamlln azaltmakistemektedir. 2006da Rigada dzenlenen NATO Zirvesinde blgedekikritik enerji altyapsnn korunmasna ynelik atlacak nlemlerle ilgili blgelkeleriyle diyaloga girme karar alnmtr. 2009daki Strasbourg-KehlZirvesinde, enerji gvenliinin NATOnun nceliklerinden biri halinegeldii aklanmtr.

III) SOUK SAVA SONRASI TRKYE-NATO LKLER

Souk Sava esnasnda, Trkiyenin Bat ttifakna entegre olmasnsalayan en nemli mekanizmalardan biri Trkiyenin NATO yeliiolmutur. Souk Savan sona ermesi ve Sovyetler Birliinin dalmas,Trkiyenin gvenlik alglamalarn ciddi ekilde deitirmitir. Trkiye,Souk Sava sonras oluan yeni uluslararas konjonktrde, NATOnun leriSavunma stratejisi erevesinde kanat lke olmasnn getirdii jeopolitikneminin azalmasyla uluslararas sistemdeki yerini sorgulamaya balam,

NATO ile ilikileri konusunda yeni bir deerlendirmeye gitme ihtiyac

duymutur.1990 ylnda Irakn Trkiyeye saldrmas ihtimaline karn NATOnun

5. Maddesindeki kolektif gvenlik garantisinin iletilmesiyle ilgili bazttifak lkelerinin isteksiz davranmalar Trkiyedeki karar alclarnakllarnda soru iaretlerinin olumasna sebep olmutur. Bununla beraber,1990larn balarndan itibaren Trkiyenin bulunduu corafyann


11/24


etrafnda, Balkanlarda, Orta Douda, Orta Asyada ve Kafkaslardameydana gelen istikrarszlklar ve Trkiyenin bu blgelerle olan tarih,kltr, dil ve din balar Trkiyenin jeopolitik neminin Souk Savasonrasnda artarak devam ettiini gstermitir. Trkiyenin, 1990lardauluslararas sistemde meydana gelen gelimelerden sonra jeostratejikkonumundan dolay uluslararas terrizm ve blgesel istikrarszlklara kar

bir cephe lkesi haline geldii tezi savunulmutur.

Trkiye, ABDnin politikalarna benzer ekilde, NATOnun yenigvenlik ortamnda oluan farkl gvenlik risklerine kar varln srdrmesi

gerektiini, Avrupa gvenliinin bir btn olarak ele alnmas gerektiini, bubalamda AGK, NATO ve ABnin blgesel istikrarszlklarda ortak hareketetmesi gerektiini savunmu, ABnin kendi gvenlik rgtne sahip olmasnakar kmtr. AB ise askeri entegrasyon boyutunda almalarnhzlandrm, Avrupa Gvenlik ve Savunma Politikasnn (AGSP)gelitirilmesi iin youn aba gstermitir. AGSP iin NATOnunimkanlarndan faydalanmay planlayan AB ile AB karar almamekanizmalarnda sz sahibi olmayan ve ABnin Trkiyenin stratejikkarlarnn bulunduu Kbrs ve Egede kmas muhtemel krizleremdahalesinden endielenen Trkiye arasnda NATO imkanlarnn ABtarafndan kullanlmas hususunda tartmalar yaanmtr. (ayhan, 2003: 50)

NATOnun Souk Sava sonras Roma Zirvesinde ekillenen yenistratejisinin Trkiye iin ok nemli sonular olmutur. NATO asndanartk Sovyetler Birliinin dman olarak grlmemesi Trkiyenin

jeostratejik nemini azaltyor gibi grnse de yeni tehdit unsurlarnnTrkiyenin bulunduu corafyaya yaknl Trkiyenin jeopolitikneminin farkl boyutlarda devam ettiini gstermitir. Krfez Savanda veBosna-Hersek ve Kosovada yaplan mdahalelerde Trkiyenin desteineihtiya duyulmas ve Trkiyenin bu blgelere olan corafi, tarihi ve kltrelyaknl sebebiyle verdii destein nemi, Souk Sava sonras Trkiyenin

NATO ierisindeki neminin devam ettiini gstermitir. Orta Asya veKafkaslardaki zengin yer alt kaynaklarnn uluslararas pazarlaraulatrlmasnda Trkiyenin enerji terminali olarak oynayabilecei rol ve 11Eyll saldrlar sonrasnda Orta Asyada terrle mcadele kapsamnda

balatlan mcadele Trkiyenin NATO nezdinde nemini arttran gelimelerolmulardr.

1990larda Trkiyeyi NATO ile ilgili olarak endielendiren bazgelimeler de olmutur. NATOnun genilemesi bunlardan birisidir. Trkiye,


12/24

120 / Gkhan ZKAN

NATOnun genilemesiyle ayrcalnn azalacan, sorumluluununartacan ve ttifakn enerjisinin ve yardmlarnn yeni yelere yneleceinideerlendirmitir. Kafkaslar asndan Trkiyeyi endielendiren husus ise

NATOnun genilemesine kar olan Rusyann muhalefetini hafifletmekiin ABDnin Rus askerlerinin Ermenistanda konulanmasna izin vermekve Rusyann AKKA ykmllkleri konusunda tavizler vermek gibi

politikalar izlemesi olmutur.

IV) NATO VE RUSYA LE LKLER EREVESNDETRKYENN ORTA ASYA VE KAFKASYADA ZLED

BLGESEL POLTKALARSouk Savan sona ermesinin ve Sovyetler Birliinin dalmasnn

hem NATO hem de Trkiye asndan ok nemli yansmalar olmutur. Bublmde, Souk Sava sonras deien uluslararas konjonktrdeTrkiyenin Orta Asya ve Kafkasyada izledii d politika NATO ve Rusyaile ilikileri balamnda irdelenecek; blgedeki gelimeleri etkileyen ennemli parametrelerden Rusya ve inin blgesel politikalar analizedilecektir.

A) Souk Sava Sonras Trkiyenin Orta Asya ve KafkasyayaBak As ve Rusya ile likileri

1921 ylnda TBMM hkmeti ile Sovyetler Birlii arasnda imzalananDostluk ve Kardelik Antlamasnda sonra Trkiyenin, Orta Asya veKafkaslardaki D Trkler ile ilikileri ok snrl dzeyde kalmtr.Souk Savan sona ermesi, Sovyetler Birliinin dalmas ve be TrkCumhuriyetinin bamszlklarn kazanmas Trkiyenin blgeye bakasn ciddi ekilde deitirmitir. Trk Cumhuriyetlerinin

bamszlklarn kazanmalar Trkiyede heyecan uyandrm; Trkiyeninbu lkelerle olan tarihsel ve kltrel balar sebebiyle bu lkelerle batarasnda bir kpr rol stlenebilecei ve blgesel g niteliinikuvvetlendirebilecei savunulmutur.

Trkiye, Sovyetler Birliinin yklmasndan sonra blgede aktif bir dpolitika izlemi ve tm Orta Asya lkeleriyle diplomatik ve ekonomikilikiler kuran ilk lke olmutur. (Efegil ve Stone, 2003: 57) Trkiye,Dileri Bakanl himayesinde 1992 ylnda kurulan Trk birlii veKalknma daresi Bakanl (TKA) ve D Ekonomik likiler Kurulu(DEK) gibi kurumlar ve havayolu seferleri, uydu yaynlar ve eitim


13/24


burslar vastasyla blge lkeleriyle siyasi, ekonomik ve sosyal ilikilerinigelitirilmeye almtr.

Souk Savan sona ermesi blgedeki g dengeleri ciddi ekildeetkilemitir. Sovyetler Birliinin dalmas blgede g boluu yaratm,

bu g boluunu doldurmak isteyen blgesel ve kresel gler arasndarekabet balamtr. Souk Sava esnasnda Sovyetler Birlii tehdidisebebiyle mttefik olan baz lkeler arasnda youn rekabet, hatta husumetortaya kmtr. (Hunter, 2001: 2) Blgede Rusyann tekrar nfuzunuarttrmasn ve in ve ran gibi blgesel glerin etkinliklerini arttrmasn

istemeyen batl lkeler Trkiyenin blgede etkinliini arttrma abalarndesteklemi ve Trkiyeyi blge lkelerine model olarak gstermilerdir.

Souk Sava sonras oluan uluslararas konjonktrde Trk-Rusilikileri de farkl bir dzlemde ilerlemeye balamtr. 1991-93 arasnda RusD Politikasnda Dileri Bakan Andrei Kozyrevin ban ektiiAtlantikilerin etkili olmas ve Rusyann bat yanls bir d politikaizlenmesinden Trkiye-Rusya ilikileri de olumlu bir ekilde etkilenmitir.Fakat eski Sovyet Cumhuriyetlerini arka bahe olarak gren Yakn evre

politikasnn uygulanmaya balanmas ve Kasm 1993te askeri doktrininkabul edilmesiyle Trkiye-Rusya ilikileri de farkl bir yrngeye

oturmutur. Rusyann askeri doktrininde bulunan, Rusyann nkleer birgcn mttefiki olan nkleer olmayan bir g tarafndan tehdit edildiindenkleer g kullanabilecei maddesinin Trkiye dnlerek hazrlandsavunulmaktadr. (Tuncer, 2000: 103) Boris Yeltsinin 14 Eyll 2005 tarihliBakanlk Kararnamesinde, Rusyann evresindeki eski Sovyet alanntekrar Rusyaya entegre edilmesi en nemli d politika ncelii ilanedilmitir. (Kazantsev, 2008: 1053)

Trkiye-Rusya ilikileri 2000lerde daha olumlu bir dzlemeoturmutur. 11 Eyll saldrlar sonrasnda Ocak 2002de SovyetlerBirliinin dalmasndan sonra ilk defa bir Rus Genelkurmay Bakan

Trkiyeye gelmi ve iki lke aras

nda askeri ibirlii anlamas

imzalanmtr. Bu anlamaya gre, Trkiye ve Rusya, terrist rgtlerinfaaliyetlerini engellemek ve yasaklamak konusunda anlamlardr. (Hill,2003: 61) Bununla beraber, 2000lerin banda Trkiye ile Rusya arasndakiyaknlama, ibirlii yapmak hususunda ortak gr olmasna ramenkarlkl korku, gvensizlik ve phe de eksik olmad iin sanalyaknlama olarak tanmlanmtr. (Yank, 2007: 363)


14/24

122 / Gkhan ZKAN

Trkiye ile Rusyann baz blgesel konularda karlar tam olarakrtmyor olsa da Trk-Rus ilikileri genel olarak olumlu seyretmi, zellikleson yllarda ekonomik ve siyasi boyutlarda gelime gstermitir. Ermenistanve enerji altyaps gibi baz alanlarda iki lke arasnda yaanan grayrlklarna ramen Trkiye ve Rusya, terrizme kar sava, Afganistannistikrar, insan ve uyuturucu kaaknn nlenmesi gibi birok alanda blgelkeleriyle istihbarat paylam ve ibirlii yapmaktadrlar.

ki lke arasndaki ekonomik ilikiler de hzla gelimektedir. TrkiyeRusyadan doalgaz almakta, buna mukabil milyonlarca Rus turisti

Trkiyede tatillerini geirmekte ve Trk iadamlar

Rusyada zellikleinaat sektrnde faaliyet gstermektedirler. ki lke arasndaki ticaret hacmi20 milyar dolara yaklam, Rusya Almanyadan sonra Trkiyenin en okticaret yapt ikinci lke haline gelmitir. Trkiyenin, zellikle OrtaAsyada istikrarn tesis edilmesi amacyla, yesi olduu NATO ile Rusyaarasndaki ilikileri gelitirmek iin aba gsterebilecei ifade edilmektedir.

B) Orta Asya ve Kafkasyada NATO-Trkiye birlii

Trkiye, Orta Asya ve Kafkaslardaki Trk Cumhuriyetleribamszlklarn ilan ettikleri andan itibaren bu lkelerle askeri, ekonomikve siyasal ilikilerini ilerletmi; bata savunma, emniyet ve istihbarat olmak

zere farkl alanlarda ikili yardm programlar tesis etmitir. Trkiye,NATOnun BO program erevesinde blge lkeleriyle savunma alanndayapt ibirliine ok ciddi katklarda bulunmu, iki defa ISAFnkomutasn stlenmitir.

Trkiye, NATOnun blgede terrle mcadelesine birok adan destekvermektedir. Terrle Mcadele Mkemmeliyet Merkezi, bu ibirliine eniyi rneklerden biridir. Trkiye, Afganistan Silahl Kuvvetlerinin yenidenyaplandrlmasna yardmc olmakta, Afgan Savunma niversitesinin veSavunma Kolejinin oluumuna destek vermektedir. Trk SilahlKuvvetleri, NATOnun terrle mcadele Afganistann istikrarn korumak

amacyla yrtt faaliyetler kapsamnda, ISAF komutas altnda Kabilevresinde gvenlii salamak iin grev yapmaktadr. TrkiyeninAfganistana yardmlar sadece askeri boyutta kalmam, Trk firmalarzellikle inaat sektrnde Afganistann yeniden yaplandrlmasnda aktifolarak almlardr. Eski TBMM Bakan ve Dileri Bakan Hikmetetin, 2004-2006 yllar arasnda NATOnun Afganistandaki st DzeyliSivil Temsilcisi olarak grev yapmtr.


15/24


NATOnun Afganistandaki ISAFn komutasn devralmasTrkiyenin Orta Asya lkeleriyle ilikilerini etkilemitir. 1990larn

bandan itibaren bat ile blge lkeleri arasnda kpr rol stlenen, battarafndan blge lkelerine model lke olarak gsterilen Trkiye,

NATOnun ISAFn komutasn devralmasndan sonra bir miktar geri planadmtr. Bununla beraber, baz blge lkeleri 2000li yllarda yaanansiyasi alkantlardan sonra bat destekli sivil toplum rgtlerininfaaliyetlerini kstlamaya gitmi ve batnn askeri varlna pheyleyaklamaya balamlardr. zbekistan, 2005 ylnda Andicanda yaanan

olaylardan sonra NATO ile ibirliini snrlandrm, ABDnin Kari-Hanabad ssn terk etmesini istemitir. Bu gelimeler, blgeyle tarihsel vekltrel balar bulunan Trkiyenin roln arttrabilecek gelimeler olarakgrlmtr. Trkiye, 2005te yaanan olaylardan sonra taraflar hemzgrlkleri hem de kamu dzenini korumaya arm, zbekistann

NATO ile gerginleen ilikilerini dzeltmede olumlu bir rol stlenmi,zbekistana askeri tehizat ve eitim desteine devam etmitir. Orta Asyalkeleri Trkiyeye bat lkelerine nazaran daha olumlu bakm, bu daTrkiyenin blgedeki roln arttrmtr.

ABD iin Afganistandaki baar, uluslararas terrizmle mcadele

a

s

ndan ok nemli hale geldii iin ABD, dier ye lkelerden ISAF

ngrev tanmlamasnn deitirilmesini, ISAFn etki alannn Kabil dndakiblgelere kaydrlarak Talibanla savamasn ve muharip asker saysnnarttrlmasn talep etmitir. Trkiye, muharip asker saysn arttrmasistenen lkelerden biridir. ISAFn komutasn iki kez stlenmi olanTrkiye, Afganistan ile olan tarihi ilikileri sebebiyle muharip asker vermekistememi, barn korunmas ve Afganistann yeniden inas iin destekvermeye devam edeceini deklare etmitir.

Trkiyenin NATO yelii, bat lkeleriyle ilikileri, demokratik rejimive Mslman nfusu Trkiyeyi sadece Orta Asya ve Kafkaslar ile batarasnda deil tm Mslman dnyasyla bat ile arasnda bir kpr rol

oynamasna imkan vermitir. Trkiye, 2002de stanbulda slam Konferansrgt (K) ile Avrupa Birlii yesi 72 lkenin bir araya geldii birzirveye ev sahiplii yapmtr. Zirve sonunda 72 lke ortaklaa yaynlanan

bildiride, Trkiyenin K ile AB lkeleri arasndaki iletiimikolaylatrmadaki rolne vurgu yaplmtr. 2004 ylnda ilk defa bir Trk,Prof.Dr. Ekmeleddin hsanolu, KO Genel Sekreterliine seilmitir.


16/24

124 / Gkhan ZKAN

Trkiye ile NATOnun Orta Asya ve Kafkasyada karlarnn rtten nemli alanlardan bir dieri enerji gvenliidir. Enerji gvenlii kavram,enerji arz ve NATO Mttefiklerinin gvenlikleri arasnda dorudan bir baolmas sebebiyle NATOnun gndemine gelmitir. (Shea, 2006) Ocak2006da Rusyann Ukrayna zerinden Avrupaya giden gaz kesmesisebebiyle enerji arznn gvenilebilirlii hususunda artan endieler, oksayda Amerikan ve Avrupal yetkilinin, politikacnn ve uzmannAvrupann enerji gvenliinde NATOnun daha fazla rol almas arsnda

bulunmalarna sebep olmutur. (Monaghan, 2006: 4) NATO, 2009dakiStrasbourg-Kehl Zirvesi Deklarasyonunda, enerji gvenliinin

nceliklerinden biri haline geldiini aklamtr. Deklarasyonda Ocak2009da Rusyadan Avrupaya giden doalgazn kesilmesinin yelkelerinden bazlarn ciddi ekilde etkiledii, bu yzden de istikrarl vegvenilir enerji arz ve gzergahlarn, arzn ve enerji kaynaklarnneitlendirilmesinin kritik nemde olduu vurgulanmtr. NATOnun enerjialtyaps gvenliini arttrmak iin desteinin srecei ifade edilmitir.

Avrupa Birlii lkeleri, baz Dou Avrupa lkelerinde yzde 100eyaklaan oranlarda enerjide Rusyaya baml hale gelmilerdir. Birouayn zamanda NATO yesi olan bu lkelerin enerji konusunda Rusyayabaml olmalar enerji arz gvenlii bakmndan ok ciddi bir problem

olarak grlmektedir. Bu yzden de AB, enerji kaynaklarn ve enerji boruhatlarnn getii gzergahlar eitlendirme stratejisi izlemektedir. OrtaAsya ve Kafkaslarda bulunan zengin doalgaz ve petrol yataklar Rusyaya

bamlln azaltlmasnda AB tarafndan nemli bir frsat olarakgrlmektedir. (Crawford, 2008: 187) ABD de Avrupa lkelerinin enerjialannda Rusyaya bamlln azaltmak iin Orta Asya ve Kafkasya petrolve doalgaznn Rusya dndaki gzergahlardan Avrupaya ve uluslararaspiyasalara tanmasn salayacak Bak-Tiflis-Ceyhan ve Nabucco gibiprojeleri desteklemektedir. (Bryza, 2008: 71)

ABD, AB ve Trkiyenin Orta Asya ve Kafkas petrol ve doalgaznn

Rusya dndaki bir gzergahtan uluslararas piyasalarna tanmasnsalayacak projelerine blge lkeleri de destek vermektedirler. Bu ekilde,Orta Asya ve Kafkas lkeleri zengin yer alt kaynaklarnn uluslararas

piyasalara tanmasnda Rusyaya olan bamllklarn azaltmakistemektedirler. Enerji sektrnn blge lkelerindeki pay gz nnealndnda enerji arz gzergahlarnn eitlendirilmesinin ve Rusyaya


17/24


bamlln azaltlmasnn ekonomik ve ulusal gvenlik boyutunun daolduu ifade edilmektedir.

C) Orta Asya ve Kafkasyada Rusya ve in Faktrleri

Sovyetler Birliinin dalp Orta Asya ve Kafkaslarda birok lkeninbamszlklarn kazanmalarndan, blgede zengin hidrokarbonrezervlerinin bulunmasndan ve 11 Eyll terrist saldrlar sonrasAfganistana NATO nclnde yaplan mdahaleden sonra Orta Asya ve

Kafkaslar; kresel ve blgesel aktrlerinin karlarnn baz alanlardartt baz alanlarda att bir blge olarak ortaya kmtr.

Blgenin Washington, Moskova ve Pekin iin stratejik neminin, herlkenin stratejik kar alglamalarna gre farkllk gsterdii ifadeedilmektedir. Washingtonun, blgeyi terrizmle mcadele ve yenidenglenen Rusyay ve ini durdurabilmek iin stratejik bir corafya olarakgrrken; Moskova ve Pekinin, blgeyi snrlar ierisindeki kritik karlarsavunmak iin hayati bir blge olarak alglamakta olduu, bu karasimetrisinin taraflar arasnda rekabete yol at savunulmaktadr. (Blank,2008: 73) Kresel ve blgesel aktrlerin blgeye bak asnn birbirinden

farkl

normatif nyarg

lar

ndan dolay

da at

t

ifade edilmektedir.(Kavalski, 2007: 855)

Kresel ve blgesel aktrler, blgenin istikrar iin uluslararasterrizmle mcadelenin neminin farkndadr. Bu anlamda, blge lkelerininve ABD, Rusya, in ve ABnin ibirliinin blgenin karna olduusavunulmaktadr. (Tazhin, 2008: 69) Bununla beraber, zellikle ABD, Rusyave inin blgedeki politikalarnn ve karlarnn baz konularda eski ekCumhuriyeti Cumhurbakan Havelin ifadesiyle Bakanlar tarafndanAmerikallarn byk iftliinde (ranch) veya Ruslarn kr evinde (dacha)halledilemeyecek kadar ayrt ve NATOya bu anlamda ihtiyacn devamettii savunulmaktadr. (Havel, 2008: 26)

Orta Asya ve Kafkaslar, zellikle enerji kaynaklarnn karlmas veuluslararas pazarlara tanmas konusunda ABD, Rusya, in, ran veTrkiyenin stratejik karlarnn belirli lde ayrt blgeler halinegelmilerdir. (Kandiyoti, 2008) Rusya ve inin ABDnin blgede askerisler kurmasndan rahatsz olduu ve ABDnin terrle mcadelenin tesinde

blgedeki zengin yer alt kaynaklarnn kontrol dorultusunda politikalar


18/24

126 / Gkhan ZKAN

izlediinden phelendikleri ifade edilmektedir. ABDnin Orta Asya veKafkasyadaki varlyla Avrasya Merkez Blgesinin (EurasianHearthland) kritik blgelerini kontrol altna ald, (Khidirbekughli, 2003:159) NATO ve AGT gibi uluslararas kurumlar vastasyla Orta Asyadakivarln merulatrmaya alt savunulmaktadr. (Khidirbekughli, 2003:166) anghay birlii rgtnn () 2005 ylnda ABD ve NATOkuvvetlerinin Orta Asyadan ekilmek iin bir takvim belirlemeleriniistemesinin altnda yatan nedenin bu endieler olduu ifade edilmektedir.

nn koalisyon lkelerinin Orta Asyadan ekilmek iin bir takvim

belirlemelerini istemesinden sonra K

rg

zistan, ABDnin Manas askerissn kapatmasn istemitir. Bu noktada Trkiyenin jeostratejik konumubir kez daha ortaya kmtr. zbekistandan sonra Krgzistandaki slerkonusunda da belirsizliklerin olumasnn Trkiyenin ikmal konusundaneminin artmasna yol aabilecei ifade edilmektedir.

nn blgedeki ABD ve NATO varlyla giderek artan bir rekabetiinde olduu savunulmaktadr. (Ziegler, 2007) 2005de Andicandameydana gelen olaylarn ardndan Rus, inli, Kazak ve Krgz kuvvetlerininkatld 2007 Bar Grevi isimli askeri tatbikatnn Andicansenaryosuna dayand ve nn blgedeki siyasal istikrarszlklaramdahale niyetini gsterdii savunulmaktadr. (Kerr ve Swinton, 2008: 135)

Orta Asyaya zel ilgisi olan ve NATO yesi olan Trkiyenin NATOile arasnda ibirliinin artrlmasnda kilit rol oynayabileceisavunulmaktadr. (Brzezinski, 2009: 20) ABD, zirvelerine gzlemcistatsyle katlmak istemi, fakat bu talep Rusya ve in tarafndan kabulgrmemitir. zellikle son yllarda Rusya ile ilikilerini gelitirenTrkiyenin ile NATO arasndaki ilikilerin gelitirilmesinde nemliroller oynayabilecei savunulmaktadr.

ve NATOnun blgede birok alanda ortak kar da bulunmaktadr., 2005 Temmuzundaki zirvesinde Afganistandaki koalisyonyelerinden Orta Asyadan ekilmek iin bir takvim hazrlamalarn

istemitir. Bununla beraber ayn

bildirgede, terr, uyuturucu ve insankaaklyla mcadele, kitle imha silahlarnn yaylmasnn nlenmesi,blgesel sosyo-ekonomik gelimeye yardm, afet ynetimi gibi konulardaibirlii yapmak iin aba gsterilmesi arsnda bulunulmutur.

NATO ile Rusyann blgede karlarnn rtmedii konulardan biride Grcistan ve Ukraynann NATO yelikleridir. 2008 AustosundaGrcistanda yaanan atmalar, 1990larn sonundan itibaren Grcistan


19/24


siyasi elitinin NATO ve AB ile entegre olma abalar sebebiyle ktleenRusya-Grcistan ilikilerinin vard en kt nokta olmutur. (Bezhanishvili,2009: 24) atmalar, Rusya ile NATO arasndaki ilikilerin gerginlemesineve Rusya ile diyaloun kesilmesi kararnn alnmasna sebep olmutur.

Grcistanda yaanan atmalardan sonra gerginleen Rusya-NATOilikileri 2009 ylnda yumuama gstermitir. Rusya, Orta Asyada terrlemcadelede ABD ve NATOya destek vereceini aklamtr. Bununlaberaber Rusya, blgedeki etkinliini arttrmak iin Mterek GvenlikAntlamas Zirvesine ev sahiplii yapm ve bu zirvede Beyaz Rusya,

Kazakistan, Ermenistan, K

rg

zistan, Tacikistan ve zbekistan ile birlikteaskeri ittifak kurma karar alnmtr. Mterek Gvenlik Anlamasna greanlamaya imza atan lkelerden birine gelecek bir tehdit, ttifaka yaplmsaylacaktr. Anlamann hemen sonrasnda acil bir mdahale gcoluturma karar alnmtr.

Rusya Dileri Bakan Lavrov birok defalar Grcistandakiatmalarn ar NATO odakl ve dzensiz Avrupa gvenlik mimarisinin

baarszlnn bir baka kant olduunu ifade etmitir. (Monaghan, 2009:2) Baz batl yazarlar da, NATOnun u andaki yapsn eletirmi, RusyaFederasyonunun NATO yelie kabul edilmesi gerektiini savunmutur.(Reding, 2009: 172)

Rusya, NATOnun genilemesini 1990lardan itibaren Avrupada SoukSavatan beri yaplm en byk hata eklinde deerlendirmi, (Mccgwire,2008: 1301) Grcistan ve Ukraynann NATO yeliklerine de bata gvenlikolmak zere birok nedenle kar kmtr. (Makarychev, 2009: 45-47) 2008ylnda Rusya ile Grcistan arasnda yaanan atmalar Rusyann bukonuda ne kadar hassas olduunu gstermitir.

Rusya, Grcistan ve Ukraynann NATOya dahil edilmesini enerji arzaltyapsndaki kontrolnn azaltlmas ynnde atlan bir adm olarakdeerlendirmektedir. Rusyann bu lkelerin NATOya yelikleriniengelleyebilmek iin ABnin enerji konusunda Rusyaya olan bamlln

kulland ifade edilmektedir. Rusyann enerji konusunda yapt basklarsonucu Almanya ve Fransann geri adm att ve Grcistan ve Ukraynaya

bu lkeleri yelie hazr hale getirecek yelik Eylem Plannn(Membership Action Plan) verilmedii savunulmaktadr.

Rusyann Ukrayna ve Grcistann NATO yelikleri konusundaizledii politikalarn Trk D Politikasna ok nemli yansmalar vardr.


20/24

128 / Gkhan ZKAN

ABnin, enerji arz gvenliini arttrabilmek iin Rusyaya olanbamllnn azaltlmas gerektiini daha net bir biimde grd ifadeedilmektedir. ABnin Rusyaya bamlln azaltabilecek alternatif petrolve doalgaz rezervleri Orta Asya ve Kafkasya lkelerinde bulunmaktadr ve

bu rezervlerin Avrupaya ulatrlmasn salayacak en uygun boru hatlarprojeleri Trkiye topraklarndan gemesi ngrlen boru hatt projelerdir.Bu sebeple, Hazar Blgesindeki petrol ve doalgazn bat pazarlarna Rusyave ran topraklar dndaki bir gzergahtan ulatrlmas iin oluturulan

boru hatt projelerine en byk destei blgede rann etkisini azaltmak,Rusyann enerji altyapsndaki monopol krmak isteyen ABD ve AB

vermitir. (Ismailov ve Papava, 2008: 293)


21/24


SONU

Souk Savan sona ermesi, Sovyetler Birliinin dalmas ve VarovaPaktnn feshedilmesi uluslararas sistemdeki dengeleri olduu kadar OrtaAsya ve Kafkasyadaki dengeleri de altst etmitir. Be Trk Cumhuriyeti

bamszlklarn kazanm; bamszlklarn yeni kazanan bu lkeler,Souk Sava sonras gvenlik alglamalar ciddi ekilde deien veuluslararas sistemdeki yerini ve roln sorgulayan Trkiye iin yeni bir

perspektif yaratmlardr.

Blge lkelerinin tekrar Rusyan

n etki alan

na girmesinden ekinenbatl lkeler bu lkeleri kendi siyasal, askeri ve ekonomik sistemlerineentegre etmeye almlardr. Trkiye; Mslman nfusu, demokratik rejimive NATO yelii gibi nitelikleri sebebiyle bat ile blge lkeleri arasnda birkpr rol oynam, batl lkeler tarafndan blge lkelerine bir modelolarak sunulmutur.

Rusyann 1990larn ortalarndan itibaren Yakn evre politikaserevesinde blgedeki nfuzunu arttrma abalar, blgede zengin petrol vedoalgaz rezervlerinin bulunmas, Avrupann enerji alannda Rusyaya

bamlln azaltma ynnde izledii politikalar, 11 Eyll terrist saldrlarsonrasnda Afganistandaki baarnn NATOnun gelecei ve uluslararas

terrle mcadele asndan kazand nem blgenin jeopolitik neminiarttran gelimeler olmulardr.

ABD, AB, Rusya, in, Trkiye ve NATOnun uluslararas terrizmlemcadele, uyuturucu, silah ve insan kaakl ve kitle imha silahlarnnyaygnlamasn nleme anlamnda blgede ortak karlar bulunmaktadr.Bununla beraber, enerji kaynaklarnn, enerji arz altyapsnn kontrol, blgelkeleriyle askeri, siyasi ve ekonomik ibirlii konularnda baz grayrlklar bulunmaktadr.

Trkiye, blgede uluslararas terrizmle mcadelede NATOya her trldestei vermekte, blge lkelerinin NATO ile ilikilerini gelitirmelerineyardmc olmaktadr. Bunun yannda, blge lkelerinin siyasi, askeri veekonomik geliimlerine tam destek vermekte, blgedeki enerji kaynaklarnnTrkiye zerinden uluslararas pazarlara ulatrlmas iin Bak-Tiflis-Ceyhan ve Nabucco gibi projelerde ABD ve Avrupa lkeleriyle ibirliiyapmakta, bu arada Rusya ile ilikilerini de gelitirmeye almaktadr.


22/24

130 / Gkhan ZKAN

KAYNAKA

AMINEH, Parvizi and HOUWELING, Henk (2004), Central Eurasia in GlobalPolitics: Conflict, Security and Development, Brill Academic Pub, Leiden.

BALCI, Ali and MI, Nebi (2008), Turkey's Role in the Alliance of Civilizations:A New Perspective in Turkish Foreign Policy, Turkish Studies, Vol. 9, No. 3,

pp. 387-406.

BEKCAN, Umut (2008), NATO ttifak m Ulusal Gvenlik Arac m?,AkademikAratrmalar, Cilt: 10, Say: 36, ss. 85-91.

BEZHANISHVILI, Zurab (2009), Between Conflict and Partnership:

Contemporary Developments in Russian-Georgian Relations,Russian Politics& Law, Vol. 47, No. 3, pp. 19-35.

BLANK, Stephen (2008), The Strategic Importance of Central Asia: An AmericanView,Parameters, Vol. 38, No. 1, pp. 73-87.

BRYZA, Matt (2008), Invigorating the U.S.-Turkey Strategic Partnership, DISAMJournal of International Security Assistance Management, Vol. 30, No. 4, pp.69-74.

BRZEZINSKI, Zbigniew (1997), The Grand Chessboard: American Primacy and ItsGeostratejic Imperatives, Basic Books, New York.

BRZEZINSKI, Zbigniew (2009), An Agenda for NATO,Foreign Affairs, Vol. 88,

No. 5, pp. 2-20.CRAWFORD, Gordon (2008), EU Human Rights and Democracy Promotion in

Central Asia: From Lofty Principles to Lowly Self-interests, Perspectives onEuropean Politics & Society, Vol. 9, No. 2, pp. 172-191.

CUTLER, Robert M. (2007), USRussian Strategic Relations and the Structurationof Central Asia, Perspectives on Global Development & Technology, Vol. 6,

No. 1-3, pp. 109-125.

AYHAN, Esra (2003), Towards a European Security and Defense Policy: With orWithout Turkey?", Turkish Studies, Vol. 4, No. 1, pp. 35-54.

DHAKA, Ambrish (2009), The Geopolitics of Energy Security and the Response to Its

Challenges by India and Germany, Geopolitics, Vol. 14, No. 2, pp. 278-299.EFEGIL, Ertan and STONE, Leonard A. (2003), Iran And Turkey In Central Asia:

Opportunities For Rapprochement In The Post-Cold War Era,Journal of Third

World Studies, Vol. 20, No. 1, pp. 55-77.

HAVEL, Vaclav (2008), Five Points on the Issue of NATO New Presence, ThePrague Journal of Central European Affairs, Vol. 11, No. 3, pp. 24-27.


23/24


HILL, Fiona (2003), Seismic Shifts in Eurasia: The Changing RelationshipBetween Turkey and Russia and its Implications for the South Caucasus,

Journal of Southeast European & Black Sea Studies, Vol. 3, No.3, pp. 55-75.

HUNTER, Shireen (2001), Turkey, Central Asia, and the Caucasus: Ten YearsAfter Independence,Journal of Southeast European & Black Sea Studies, Vol.1, No. 2, pp. 1-16.

IBRAHIM, Azeem (2009), Testing the NATO Alliance, Harvard InternationalReview, Vol. 31, No. 2, p. 80.

ISMAILOV, Eldar and PAPAVA, Vladimer (2008), A New Concept for the

Caucasus,Journal of Southeast European & Black Sea Studies, Vol. 8, No. 3,pp. 283-298.

KANDIYOTI, Rafael (2008), What Price Access to the Open Seas? TheGeopolitics of Oil and Gas Transmission from the Trans-Caspian Republics,Central Asian Survey, Vol. 27, No. 1, pp. 75-93.

KAVALSKI, Emilian (2007), Partnership or Rivalry between the EU, China andIndia in Central Asia: The Normative Power of Regional Actors with GlobalAspirations,European Law Journal, Vol. 13, No. 6, pp. 839-856.

KAZANTSEV, Andrei (2008), Russian Policy in Central Asia and the Caspian SeaRegion,Europe-Asia Studies, Vol. 60, No. 6, pp. 1073-1088.

KERR, David and SWINTON, Laura C. (2008), China, Xinjiang, and TheTransnational Security of Central Asia, Critical Asian Studies, Vol. 40, No. 1,

pp. 89-112.

KHIDIRBEKUGHLI, Doulatbek (2003), U.S. Geostrategy in Central Asia: AKazakh Perspective, Comparative Strategy, Vol. 22, No. 2, pp. 159-168.

KURECIC, Petar (2008), NATO Enlargement: A Geopolitical Victory of theUnited States in the Post-Cold War Era? Results and Perspectives, CroatianGeographical Bulletin, Vol. 70, No. 1, pp. 25-42.

MAKARYCHEV, Andrey (2009), Russia, NATO, and the Color Revolutions:Discursive Traps,Russian Politics & Law, Vol. 47, No. 5, pp. 40-51.

MCCGWIRE, Michael and CLARKE, Michael (2008), NATO Expansion: APolicy Error of Historic Importance, International Affairs, Vol. 84, No. 6, pp1281-1301.

MONAGHAN, Andrew (2006), Energy Security: What Role for NATO?, NATODefense College Research Paper, No. 29.


24/24

132 / Gkhan ZKAN

MONAGHAN, Andrew (2009), Russia at the Resumption of NATO-RussiaRelations, NATO Defense College Research Division Report, January 26,2009, pp. 1-4.

REDING, Andrew (2009), Georgian and Ukrainian Conflicts: The Limitations ofNATO,Brown Journal of World Affairs, Vol. 15, No. 2, pp. 171-181.

RYNNING, Sten (2007), NATO and the Broader Middle East, 1949-2007: TheHistory and Lessons of Controversial Encounters,Journal of Strategic Studies,Vol. 30, No. 6, pp. 905-927.

SHEA, Jamie (2006), Enerji Gvenlii: NATOnun Potansiyel Rol, NATODergisi, Sonbahar 2006.

TAZHIN, Marat (2008), The Geopolitical Role of the Main Global Players inCentral Asia,American Foreign Policy Interests, Vol. 30, No. 2, pp. 63-69.

TUNCER, Idil (2000), The Security Policies of the Russian Federation: The "NearAbroad" and Turkey, Turkish Studies, Vol. 1, No. 2, pp. 95-113.

UDUM, ebnem (2002), Turkey and the Emerging European SecurityFramework, Turkish Studies, Vol. 3, No. 2, pp. 69-104.

UZGEL, lhan (2001), ABD ve NATOyla likiler, Trk D Politikas Cilt II,(Ed.) Oran, Baskn, letiim Yaynlar, stanbul, ss. 243-326.

VAMVAKAS, Petros (2009), NATO and Turkey in Afghanistan and Central Asia:

Possibilities and Blind Spots, Turkish Studies, Vol. 10, No. 1, pp. 57-74.VINNIKOV, Alexander (2009), NATO and Central Asia: Security, Interests and

Values in a Strategic Region, Security & Human Rights, Vol. 20, No. 1, pp.68-82.

YANIK, Lerna K. (2007), Allies or Partners? An Appraisal of Turkey's Ties toRussia, 1991-2007,East European Quarterly, Vol. 41, No. 3, pp. 349-370.

ZIEGLER, Charles (2007, February 28), The U.S., NATO and Central Asia:Collective Security in an Energy-Rich Region,Paper presented at the annualmeeting of the International Studies Association 48th Annual Convention ,Chicago, IL, USA.

soĞuk savaŞ sonrasi orta asya ve kafkasya ekseninde tütkiye nato rusya ilişkileri.pdf

Documents