T. C. GAZ N VERS TES SOSYAL B L MLER ENST TS ULUSLAR ARASI L K LER ANAB L M DALI

AVRUPA B RL N N GNCEL GNEY KAFKASYA POL T KASI VE TRK YE

YKSEK L SANS TEZ

GNNUR TUBA TRKSAVA

TEZ DANIMANI PROF. DR. OSMAN MET N ZTRK

ANKARA, 2006

NSZ Uluslararas ilikiler disiplininde bir konuyu incelemek istediinizde zorlu bir sre sizi beklemektedir. nk hangi konuyu ele alrsanz aln onu bir matematik problemi gibi (rnein 2+2= 4 gibi) kesin bir dille ifade etmek ya da bir fen konusu gibi deneysel incelemelerle gereklemek mmkn olmad gibi problem iin tehiste bulunup, tedavisi udur, eklinde kesin ve bir o kadar da etkili bir zm ne srmeniz de mmkn deildir. nk hem bir sosyal bilim problemiyle kar karyasnzdr, hem de konjonktr ve olaylar etkileyen faktrler her an deiime msaittir. Ayrca her an altnz konuda yeni verilere ulalabilinir, zm etkileyecek yeni olaylar geliebilir. Bunun nedeni uluslararas ilikilerin, statik ve dogmatik deil, aksine dinamik bir disiplin olmasdr. Dier taraftan uluslararas ilikilerde hibir problem sadece o erevede incelenerek zlemez, o problemle i ie gemi olaylar, dinamikler ve aktrler mevcuttur ve salkl bir analiz iin onlar da inceleme alanna dahil edilmelidir. Yani bir sorunsal tek bana ele almak yetmez; sistem yaklam gerei onu etkileyen, tetikleyen, e zamanl gelien, ilikide olan dier konulara da temas etmek ve bu unsurlar da gz nne almak ve etrafl bir inceleme iin bu alanlarda da yeterince bilgi sahibi olmak gereklidir. te yandan uluslararas ilikiler sosyal bir bilim olmas ve gncel

dinamiklere de sahip olmas nedeniyle dier pek ok bilim dalyla da ilikilidir ve yaplan incelemelerde bu bilim dallarndan da belli dzeylerde faydalanmak gereklidir. Tarih, corafya, felsefe, sosyoloji, hukuk, gvenlik, jeopolitik gibi alanlarda da en azndan asgari dzeyde bilgi sahibi olmak, derinlikli bir analiz imkan vererek incelememizi gl klar. Bu nedenlerle her bilim dalnn kendisine gre zorluklar olduu n kabulnden sonra bir sosyal bilim dalyla yani deneysel yntemlerle teorilerimizi kantlama ve genel geer kurallara ulama ansmzn olmad, belli bilimsel parametrelerin yannda kiisel grlerin de etkili olduu bir zeminde, bu sosyal bilim dallar iinden de gemiten beslenip bugnn dinamikleriyle ekillenen ve

ii

ngrlerin daima ucunun ak olduu bir disiplin olan uluslararas ilikilerle uramann olduka etrefilli bir i olduu, yolun banda benim iin kabul edilmesi gereken bir gerektir. Uluslararas ilikilerle uramann bu yapsal incelemesinden sonra ele alnan konuyu (ABnin Gncel Gney Kafkasya Politikas) da incelediimizde blgesel ve kurumsal incelemelerde bulunmann zorluuyla karlarz. Kurumlarn tarihi geliim sreci, kimlikleri, motivasyonlar, dier kurumlar ve uluslararas sistem ile etkileimi ve ye devletlerin farkl gndemleri ok boyutlu ve zaruri olarak tarih, siyaset bilimi, sosyoloji gibi dier disiplinlerden yararlanan perspektif ve metodlar zorunlu klmaktadr. Uluslararas blge incelemeleri ise i, blgesel ve uluslararas boyutlar ile ele alnan blgenin mevcut sorunlarnn okluu ile de dorudan orantl bir zorluu bnyesinde barndrmaktadr. Avrupa Birliini hedef alan bir aratrma dizisi her iki dzlemde de karlalan zorluklarla ilgilenmek durumundadr. 1 Bu alnt, bir anlamda ABnin Gncel Gney Kafkasya Politikas ve Trkiye balkl bu almada benim yaadm zorluklar ifade etmektedir. almada bu glkleri amak iin samimi bir gayret iinde oldum. Bununla beraber, akademik almann bu balang aamasnda bu glklerin stesinden gelmekte ne kadar baarl olduum, elbette ki tartmaya ak olacaktr. Glkleri amakta grlecek eksikliklerim iin samimiyetim dikkate alnarak, bunlara hogr ile yaklalmas phesiz beni daha ok almaya itecektir. Bu almay hazrlamak, az tohumla ve belirsiz hava koullarnda byk tarlalar ekmek ve bu yetersiz koullarda bereketli bir hasat yapabilmek gibi zordu. Ele aldm konu hem ok gnceldi, olduka aktif uluslararas ilikiler ortamnda dinamik almlar yapan bir konuydu ve iim gemi tarihi belgeleri incelemek ve yazlmlar okumaktan ibaret deil, bugn ve gelecei d e1

mit ZDA, Blent ARAS ve Terken HACALOLU, nsz, Avrasya Dosyas, Cilt: 5, Say: 4, (K 1999) , 3

iii

okumakt. Hem de yerli ve yabanc literatrde Avrupa Birlii ve Kafkasya arasndaki zel ilikiyi fark edip bu konuya eilen ve bu balanty incelemek isteyen ok sayda eser mevcut deildi. O yzden az tohum ve belirsiz hava koullarnda rast gele deyip yola ktk. Bu emein sonunda benim gibi kaynak sknts eken arkadalara biraz olsun yardm edebilir, bu konudan hi habersiz olanlarn ilgisini ekebilir, Avrupa nere, Kafkasya nere diyenleri uluslararas ilikilerin bir btn olduu ve projeksiyonlarn buna gre yaplmas gerektiine yneltebilir, Trkiye hakknda yeterli bilgisi olmayanlar Trkiye siz bir uluslararas ilikiler hesabnn Badattan dneceine, Trkiyede yaayanlar da ne derece nemli bir lkede yaadklarn fark edip bunun deerini bilmeye ve bu zelliklerimizi kullanmaya itebilirsem, ne mutlu bana. Ayrca bu alma byk aclar ekmi, byk savalar grm, Kafkasyadan, Azerbaycan topraklarndan kopup gelmi atalarmn ve geen yl kaybettiim anneannemin aziz ruhlarna ithaf olunur. almamda beni Kafkasya almak isterken, bu pek bilinmeyen konuya ynlendirerek yeni ufuklar aan danman hocam Sayn Prof. Dr. Osman Metin ztrk e, yardmlar iin, Aratrma Grevlisi Sayn Yaln Sarkayaya ve Aratrma Grevlisi Sayn Burak Tangre, kaynak bulurken ve dzenlemelerde benimle bir kardeiymiesine ilgilenen Sayn Araz Aslanlya, tez yazmnda beni yreklendiren ve destek olan Sayn Banu Avara, bana evlerini ve yreklerini aan Ankaraya gelilerimde aile scakln yaatan canm arkadalarm nci Koak ve ailesine, Hale, Neslihan ve Glaha, stanbulda olduum sre boyunca Ankarada tezim iin gerekli raporlar Enstitye sunan, gerekli yazmalar yapan sevgili arkadam Hayriye Yksele, tez dzenlemelerinde yardmc olan Serdar Kesgine ve her zaman, her durumda bana sonsuz destek olan biricik aileme ok teekkr ediyorum. Sizin gibi bir ailem ve sizler gibi dostlarm olduu iin ok anslym.

iv

NDEK LER NSZ ...........i NDEK LER...........iv KISALTMALAR...vii G R : ALIMANIN ZEM N .1 1.G R YER NE...1 2. KAFKASYAYA GENEL B R BAKI. ..7 3. JEOPOL T K KAVRAMI..9

B R NC BLM KAFKASYANIN JEOPOL T VE ULUSLARARASI POL T KADA GNEY KAFKASYA 1.1. KAFKASYANIN JEOPOL T ....27 1.1.1. Kafkasyann Corafi Snrlar..27 1.1. 2. Kafkasyann Politik Snrlar...30 1.1.3. Uluslararas Politikada Kafkasya.32 1. 2. GNEY KAFKASYA BLGES LKELER ....42 1. 2.1. Gney Kafkasya Blgesi lkelerine Genel Bir Bak...42 1. 2. 2. Azerbaycan... 44 1. 2. 3. Ermenistan ..52 1. 2. 4. Grcistan...57 1. 3. GNEY KAFKASYADAK KR Z ALANLARI. 61 1. 3.1. Genel Olarak Gney Kafkasyadaki Etnik Sorunlarda Rusya Faktr ..61 1. 3. 2. Ahska Trklerinin Durumu...66 1. 3. 3. Abhazya Sorunu..70 1. 3. 4. Gney Osetya Sorunu...........78

v

1. 3. 5. Karaba Sorunu ve Ermenilerin rredantist Politikalarnn Blgede Yaratt Sorunlar...87 1. 4. GNEY KAFKASYANIN GNCEL JEOPOL T VE ULUSLARARASI POL T KADAK YER .....89 1. 4. 1. Gney Kafkasyann Gncel Jeopolitii89 1. 4. 2. Gney Kafkasyann Gncel Uluslararas Politikadaki Yeri.................................................................92

K NC BLM AVRUPA B RL , GNEY KAFKASYA VE TRK YE 2. 1. AVRUPA B RL VE KAFKASYA: AVRUPA KOMULUK POL T KASI .. .97 2. 1. 1. Avrupa Birlii ve Kafkasya97 2. 1. 2. Avrupa Komuluk Politikas....100 2. 2. AVRUPA B RL VE GNEY KAFKASYA....107 2. 2.1. Avrupa Komuluk Politikasnda Gney Kafkasya......107 2. 2. 2. Avrupa Birliinin Gney Kafkasya Politikasnn Politik Boyutu......112 2. 2.3. Avrupa Birliinin Gney Kafkasya Politikasnn Ekonomik Boyutu........119 2. 2. 4. Avrupa Birliinin Gney Kafkasya Politikasnn Gvenlik Boyutu..129 2. 3. TRK YE-AVRUPA B RL L K LER NDE GNEY KAFKASYA...133 2. 3. 1. Trkiye-Avrupa Birlii likilerini Etkileyen Gney Kafkasya Kkenli Faktrlere Genel Bir Bak..133 2.3. 2. Gney Kafkasya Balamnda Trkiye-Avrupa Birlii likilerini Etkileyen Temel Faktr: Ermeniler ve Ermenistan....138

vi

2.3.3.Grnr Gelecek tibari ile Trkiye-Avrupa Birlii likilerinde Gney Kafkasya.........152

SONU157 KAYNAKA165 ZET175 ABSTRACT.177

vii

KISALTMALAR AB ABD AET a. g. e a. g. m. AG K AG T AGSP AK AP AT BDT Bkz. BOP BTC BM ev. Der. Do. Dr. ECSA ESDP ENP GKRY IMF INOGATE KE : Avrupa Birlii : Amerika Birleik Devletleri : Avrupa Ekonomik Topluluu : Ad geen eser : Ad geen makale : Avrupa Gvenlik ve birlii Konferans : Avrupa Gvenlik ve birlii Tekilat : Avrupa Gvenlik ve Savunma Politikas : Avrupa Konseyi : Avrupa Parlamentosu : Avrupa Topluluu : Bamsz Devletler Topluluu : Baknz : Byk Orta Dou Projesi : Bak-Tiflis-Ceyhan Boru Hatt :Birlemi Milletler :eviren : Derleyen : Doent : Doktor : European Community Studies Association (Avrupa Topluluu Aratrmalar Dernei) : European Security and Defence Policy : European Neighbourhood Policy : Gney Kbrs Rum Ynetimi : International Monetary Found ( Uluslar aras Para Fonu) : Interstate Oil and Gas Transport to Europe : Karadeniz Ekonomik birlii Konferans (Avrupa Gvenlik ve Savunma Politikas) (Avrupa Komuluk Politikas)

(Avrupaya Devletleraras Petrol ve Doal Gaz Ulam)

viii

NATO OBD ODGP Prof. RF. s. SSCB TACIS TDP TSFSC TRACECA yy.

: North Athlantic Treaty Organization : Orta Byklkte Devlet : Ortak D ve Gvenlik Politikas : Profesr : Rusya Federasyonu : sayfa : Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii : Technical Assistance to the Commonwealth of : Trk D Politikas : Transkafkasya Sovyet Federe Sosyalist Cumhuriyeti : Transport Corridor Europe-Caucasus-Asia : yzyl

(Kuzey Atlantik Anlamas rgt Kuzey Atlantik Pakt)

Independent States (Bamsz Devletler Topluluuna Teknik Yardm)

(Avrupa-Kafkaslar- Asya Ulam Koridoru)

G R : ALIMANIN ZEM N 1. G R YER NE Gney Kafkasya, uzun bir dnem Avrupa Birlii (AB)nin ncelikli alanlarndan biri olmamtr.1 Ancak ABnin bu gr, yaanan kresel deimeler ve ABnin karlar dorultusunda giderek deimitir. AB, bugnk konjonktrde Gney Kafkasyay ihmal edilmemesi gereken bir blge olarak grmekte ve bir aktr olarak blgede varln hissettirmeyi amalamaktadr.2 Bu politika deiikliinin nedenleri i ie gemitir. Bunlardan bir tanesi, ABnin giderek artan enerji ihtiyacdr. SSCBnin yklmasndan sonra uluslararas alanda yeni bamsz devletler ortaya karken bu devletlerin sahip olduklar zengin enerji kaynaklar da gz nne serilmitir. Bu enerji kaynaklar SSCBnin dalmas dolays ile artk Moskovann idaresinde deil, sz konusu yeni bamsz devletlerin kendi tasarrufundadr. Bu adan AB, enerji an, ok zengin enerji rezervlerini bnyesinde toplayan Kafkas-Hazar-Orta Asya corafyasndan salamak istemektedir. Bu durum, AB-Gney Kafkasya lkeleri ilikilerini zel bir boyuta tamaktadr. Yani, Gney Kafkasya, AB iin enerji kaynaklar asndan nemlidir. AB asndan Gney Kafkasyay nemli klan bir dier faktr de Gney Kafkasyann, zengin bir blge olan Orta Asyaya alan kap olmas; yani Gney Kafkasyann jeopolitik konumudur. Dier taraftan bu blge, iki kutuplu

Esra HAT POLU: ABnin Gney Kafkasya Politikas, Kafkas Dosyas, Der. Ali Ahmetbeyolu ve bak., ( stanbul: Tarih ve Tabiat Vakf Yaynlar, 2006), 318 2 12 Aralk 2003 tarihli, Avrupa Gvenlik Strateji Belgesinde, ABnin, Gney Kafkasyadaki sorun alanlaryla daha gl ve aktif bir ekilde ilgilenmesi gerektii belirtilmitir. Ayrntl bilgi iin bkz. A Secure Europe In A Better World European Security Strategy, Brussels, 12 December 2003, http://www.consilium.europa.eu/uedocs/cmsUpload/78367.pdf Avrupa Parlamentosu D likiler Komisyonu Bakan Elmar Brok, bir aklamasnda Gney Kafkasya blgesinin neminin Mays 2004ten bu yana arttn ve Bulgaristan ile Romanyann ABye ye olmalarndan sonra daha da artacan ifade etmitir. http://www.abhaber.com/haber_sayfasi.asp?id=10373 , internetten indirili tarihi: 02.03.2006

1

2

dnemde Avrupann en byk tehdit olarak grd Rusyaya almaktadr. Bugnk srete Rusya Federasyonu, AB ile sk ilikilere sahiptir ve kimi alardan stratejik ortak olduklar bile ifade edilmektedir.3 Ancak ister iyi ilikiler kurulsun, isterse potansiyel bir tehdit olutursun, Rusya, uluslararas politikada tm uluslararas aktrler asndan ve AB iin de dikkate alnmas ve temkinli yaklalmas gereken bir aktrdr. Bu adan Rusyann yan bandaki Gney Kafkasya, AB asndan aslnda kritik bir neme sahiptir. Gney Kafkasya, AB iin politik adan da nemli bir alandr. ABnin yava yava ABDnin etkilerinden uzaklap kresel adan gl ve etkin bir g olarak ortaya kmay hedefledii bilinmektedir. AB, bu hedefine ulamak iin kresel politikada nemli alanlarda mevzi kazanmaldr. SSCBnin dalmasndan sonra uluslararas aktrlerin Balkanlardan Baltklara ve Orta Asyaya uzanan corafyada, Rus etkisinin yerini almak zere bir mcadeleye giritii grlmektedir. Ancak Rusya Federasyonu kendisini, arlk Rusyasnn ve SSCBnin varisi olarak grd iin bu corafyalardan etkisini ekmek istememektedir. ABD ise Ukrayna ve Grcistanda yaanan iktidar deiiklikleri ve yeni srelerdeki baskn etkisi ile bu corafyalarda ne kmak ve hegemonyasn bu blgeye de yaymak istediini kantlamtr. AB, bu ortamda Gney Kafkasya lkelerine ynelerek mevzi kazanmak ve kresel politikada sz sahibi olabileceini gstermek istemektedir. zellikle bu lkelerin demokrasi, effaflk, insan haklar, hukukun stnl gibi temel Avrupa deerlerine ynelecekleri ve Bat ile iyi ilikiler kurmak istediklerini aklamalar, AB iin bir frsat yaratmtr. AB, bu lkelere Batl deerleri alamak suretiyle dier aktrlerin etkisini bertaraf ederken bu lkeleri kendisine eklemlemek ve aslnda onlarn bamszlamalarna yardm etmekte olduunu ifade ederken, bu kez kendisi onlar etki alanna almay hedeflemektedir. AB, 2007 ylnda yaayaca yeni genileme erevesinde bnyesine Romanya ve Bulgaristan alrken ayn zamanda Karadeniz zerinden dolayl3

Toumas FORSBERG: The EU-Russia Security Parnership: Why the Opportunity was Missed, European Foreign Affairs Review (9, 2004), 247-249

3

olarak da Kafkasyaya komu hale gelecektir. Bu adan blgedeki sorun alanlar artk AB snrlarndaki sorun alanlar olacandan AB, Kafkasya ve Karadenizdeki istikrarszlk ve mcadelelerden dorudan etkilenir hale gelecektir.4 Bu nedenle Gney Kafkasya corafyas AB, iin gvenlik asndan da nem kazanmaya balamtr. AB, Azerbaycan, Grcistan ve Ermenistandaki sorun alanlar ve atma yaratan konularda, bu sorunlar zmek amacyla blgeye eklemlenmeye alan ABD ve Rusya gibi glere karlk, bu alanlar ve sorunlar ile ilgilenmek, zm nerileri getirmek istemektedir.5 AB, bu sayede hem nceden belirtildii gibi snrlarndaki istikrarsz blgelerin kendisi iin tehdit oluturmasn nlemi olacak, hem de bu sorunlara zm getirebildii iin kresel gcn pekitirecek ve dier kresel gler arasnda ne km olacaktr. AB, NATOnun genilemesinden ve Karadenizde yeni kylara

kavumasndan da rahatszlk duymaktadr.6 Romanya ve Bulgaristann ayn zamanda NATO yesi olduu, Karadenize kys bulunan ama AB yesi olmayan Trkiyenin de NATO yesi olduu, Karadenize kys bulunan Grcistanda yaanan iktidar deiikliinin, ABD etkisi ile gerekletiinin dnld ve Grcistan Devlet Bakan Saakavilinin Grcistann NATO yesi olmak istediini aklad dikkate alnrsa7, ABnin Karadenizde NATO karsnda mevzi kaybettii ve rahatszlnn da bundan ileri geldii

4

Esra HAT POLU: Avrupa Komuluk Politikasnn Gney Kafkasya Boyutu, Deien Dnya Dzeninde Kafkasya, Ed. Okan YE LOT, ( stanbul: Kitabevi Yaynlar, 2005), 30 5 Nitekim dnemin, ABnin Gney Kafkasya zel Temsilcisi Heikki Talvite, ABnin blgedeki sorunlarn zm iin yaplan bar giriimlerini desteklediini bildirmi ve gerektii takdirde blgedeki bar srecine katkda bulunacak bir konferansn iinde ABnin de yer alabileceini ifade etmitir. http://www.abhaber.com/haber_sayfasi.asp?id=10373, internetten indirili tarihi: 02.03.2006 6 ABnin Karadeniz e bak ve Avrupa Entegrasyonu ile Karadeniz balants hakknda daha geni bilgi iin baknz, Burak TANGR: Avrupa Entegrasyonu ve Karadeniz, Uluslararas Mcadelenin Yeni Oda Karadeniz, Der. Osman Metin ZTRK, Yaln SARIKAYA, (Ankara: Platin Yaynlar, 2005), 57-72 7 NATO zel Temsilcisi ile Grcistan Cumhurbakan Saakavilinin Tiflisdeki Grmeleri http://www.vor.ru/Turkish/Exclusive/exclusive.phtml?act=463 internetten indirili tarihi: 15.10.2006

4

dnlmektedir. Bu nedenledir ki, yakn dnemde bir dier kresel mcadelenin Karadenizde yaanaca beklenmektedir.8 Karadenizin odak noktas haline gelebilecei dncesi iki temele dayanmaktadr. Karadeniz, Avrupaya, Rusya Federasyonuna, Kafkasya ve Orta Asyaya ve Trkiyeye mdahale etme imkan veren ve bu nemli corafyalara alan bir kapdr. stelik bu mcadele yalnzca askeri deil, ayn zamanda politik ve ekonomik adan da gerekleebilir. Ortaya kan bu jeopolitik ve jeostratejik tablo karsnda, Montrnn Karadenizde salad ksmen kapal ve sakin yapnn zorlanaca ve deitirilmek istenecei hesap edilmektedir. ABDnin bu ynde baz taleplerinin olduu, en azndan Karadenizde farkl bir stat kazanmak istedii bilinmektedir. Karadenizde ortaya kan bu deiim iaretleri, uluslararas politika dengeleri zerinde de etkiye neden olabilecek gtedir. Bu adan denilebilir ki, Karadenizi kontrol eden, bu denizin sunduu btn avantajlar da kontrol eder ve bu durum kontrol eden aktre rakipleri karsnda byk bir stnlk ve hareket serbestisi salar.9 Bu nedenle Karadenizin sahip olduu konum ve Karadenizin komularnn SSCBnin dalmas ile deiiklie uramas ve bu deiiklik sonrasnda yeni bamszlna kavuan lkelerin kresel aktrlerin ilgisini ekmesi Karadenizi de ilgi alan haline getirmektedir. Karadenizi uluslararas mcadelenin odak noktas haline getirebilecek bir dier nokta ise, enerji kaynaklar ile ilgilidir. Souk Savan sona ermesi ve SSCBnin paralanmas ile Kafkasya ve Orta Asyann zengin yer alt kaynaklar gn yzne km, enerji-jeopolitik balamnda Karadeniz o gnlerden bu gnlere gitgide artan bir neme sahip olmutur. Byk oranda Rus denetiminden kurtulan bu kaynaklar, giderek artan bir enerji ihtiyacna sahip olan Avrupa, ABD ve Uzak Dounun dikkatini ekmitir. Bu zengin enerji kaynaklarnn8

karlmas,

iletilmesi,

uluslararas

pazarlara

sunumu-

Osman Metin ztrkn ve Yaln Sarkayann birlikte editrln yapt Karadeniz ile ilgili kitap almasnn adnn Uluslararas Mcadelenin Yeni Oda Karadeniz (Ankara: Platin Yaynlar, 2005) olmas, bu beklentinin bir iareti olarak belirtilebilir. 9 Osman Metin ZTRK: Karadenizin Gncel Jeopolitii Balamnda Rusya Federasyonundaki Son Terr Olaylar, Jeopolsar Uluslararas likiler Dergisi, Cilt 1, Say 1, (Eyll 2004), http://www.jeopolsar.com, internetten indirili tarihi 14. 10. 2004

5

tamacl, kullanlmas byk kar atmalar yaratmaktadr. Bu kaotik durumda Karadeniz, hem bu kaynaklarn kullanlmas, kontrol edilmesi hem de enerji kaynaklarnn nakli konularnda n plana kmaktadr. Enerjinin Karadeniz zerinden Balkanlar yolu ile Avrupaya ulamasn salayacak farkl alternatifler retilmektedir. (Karadeniz-Burgaz-Dedeaa gibi) Bu adan da enerji kaynaklarna ulam ve tamacl konusu, Karadenizi nemli klmaktadr.10 Tm bu artlar, Karadenizde uluslararas bir mcadelenin yaandnn ve yaanacann iaretleridir. Ukrayna ve Rusya Federasyonu arasnda Krm zerinde yaanan mcadele bu durumun bir tezahrdr.11 Gemite, Rus politikalar ile Krm ve Ahska Trklerinin yurtlarndan srlmesinin arka planndaki nedenlerden biri de Karadenize hakim olmaktr. Aslnda Karadeniz gemiten beri nemli olmutur. Bugn ise blgede yaanan gelimeler Karadenizin nemini giderek arttrmaktadr.12 Bu nedenlerle AB, bu alanda bir etkinlik salamak ve hareket serbestisi kazanmak iin Karadeniz kysndaki Ukrayna ve Grcistana ynelmitir. Zaten bu lkelerin Avrupa Komuluk Politikasna13 dahil edilme amalarndan biri de ABnin yaad bu skmlk durumudur. Sz konusu artlar da yine ABnin Gney Kafkasya politikasn etkilemekte ve byk nem kazandrmaktadr. Yaanan gelimeler ve sz konusu faktrler nda, Gney Kafkasya, AB asndan gn getike nem kazanmaktadr. Bu nedenle AB, eski Sovyet

Gnnur Tuba TRKSAVA: Karadeniz Balamnda Yunanistan ve Jeopolitii, Uluslararas Mcadelenin Yeni Oda Karadeniz, Der. Osman Metin ZTRK, Yaln SARIKAYA, (Ankara: Platin Yaynlar, 2005), 267 11 Rus Meclisinin alt kanad Dumada Krm geri alma giriimi balatlmtr. Rusyann 1997 ylnda Ukrayna ile imzalad karlkl toprak btnlnn tannmasn ngren anlamann gelecek yl uzatlmamas ynndeki teklifi Dumada kabul edilmitir. Krmn adesinin n Ald, Sabah Gazetesi, 3 Haziran 2006 Ayrca bu konuda geni bilgi iin bkz. lyas KAMALOV: Krmda Neler Oluyor?, http://www.asam.org.tr/tr/yazigoster.asp?ID=1024&kat1=6&kat2= internetten indirili tarihi: 20.06.2006 12 Karadenizin gncel nemi hakknda daha geni bilgi iin, baknz, Der. Osman Metin ZTRK, Yaln SARIKAYA, Uluslararas Mcadelenin Yeni Oda Karadeniz (ANKARA: Platin Yaynlar, 2005), Hasan KANBOLAT: Pax Ottomanadan Pax Americanaya M? Karadenizin Deien Jeopolitii, Stratejik Analiz, Say 72, (Nisan 2006) 24-36 13 Avrupa Komuluk Politikas iin bkz. Wider Europe-Neighbourhood:A New Framework for Relations with our Eastern and Southern Neighbours , http://ec.europa.eu/world/enp/pdf/com03_104_en.pdf

10

6

Cumhuriyetleri iin 1990larn ortalarnda gelitirdii ve Ortaklk- birlii Anlamalarna dayandrd yaklamn yeterli olmadn fark etmitir. Bu erevede AB, bu blgelerde reformlar destekleyecek ve blgeye ynelik kendi amalarn gerekletirecek yeni yaklamlar gelitirme karar almtr. Gney Kafkasya lkelerinin 2004 ylnda Avrupa Komuluk Politikasna dahil edilmesi bu dorultuda nemli bir gelimedir.14 ABnin Gncel Gney Kafkasya Politikas ve Trkiye balkl bu tezde, belirtilen faktrlerin etkisi ile ekillenen ABnin Gney Kafkasyaya ynelik bak ve bu dorultuda izledii politikalar ve bunlarn nda Trkiye-AB ilikilerinde Gney Kafkasyada yaanabilecek gelimeler incelenmeye allmtr. Giri blmnde bu konuyla ilgili bir aklama yaplm, jeopolitik ve Kafkasya zerinde durulmutur. Bu sayede inceleme asndan bir zemin oluturulmaya allmtr. Tezin birinci blmnde ise bir btn olarak Kafkasyann jeopolitii, Gney Kafkasya lkeleri ve Gney Kafkasyadaki kriz alanlar ele alnm, Gney Kafkasyann gncel jeopolitii ve Gney Kafkasyann uluslararas politikadaki yeri incelenmitir. Ardndan gelen ikinci blmde ise ABnin Komuluk Politikas aklanmaya allm ve ABnin Komuluk Politikasnda Gney Kafkasya incelenmitir. ABnin Gney Kafkasyaya baknn enerji, politik ve gvenlik boyutlarnn ele alnmas ile Gney Kafkasyann AB iin ne anlam ifade ettii ortaya konulmaya allmtr. Son olarak Gney Kafkasya kkenli faktrlerin ve zellikle Ermenilere ilikin konularn Trkiye-AB ilikileri zerindeki etkisi ve grnr gelecek itibar ile Trkiye-AB ilikilerinde Gney Kafkasya ele alnmtr.

14

Esra HAT POLU: ABnin Gney Kafkasya Politikas, 318

7

2. KAFKASYAYA GENEL B R BAKI Kafkasya, Kaf Dann ard Asya derler. 72 milletin yaad, 300 dilin konuulduu, etnik, corafi ve kltrel zenginliklerin kavuma noktas, petrole, doal gaza, Orta Asya Medeniyetine alan kap, dnyann kalbidir, Kafkasya. Bir Adige efsanesine gre; Tanr yer yzn yaratm ama elinde daha yerletirmedii bir sr da kalm, bakm dnyaya Kafkasyay beenmi ve o dalar oraya serpmi, sonra milletleri yaratp yerletirmi; dnyaya bakm bir sr millet var daha yerletirmedii, onlar da Kafkas dalarnn aralarna yerletirmi, sonra milletlere diller vermi, bakm yine elinde bir sr dil kalm, onlar da Kafkas dalarnn eteklerine yerletirdii bu onlarca milletin stne serpmi. te Kafkasya bylece, dalarn, dillerin, kavimlerin lkesi olmu. Konum itibariyle doudan batya ve kuzeyden gneye bir kpr vazifesi gren Kafkasya, tarih boyunca pek ok kavimin ve devletin gelip getii, etkiledii, nfuzuna ald bir alan olmutur.15 Kafkasya terimi, ilk kez Dastan yerlileri tarafndan, 479 ylnda kullanlmtr. Dastanda Kafkas isimli bir ky vardr. Dastanda yaayan Lezgiler ise demilerdir.16 Karadenizin kuzey dousunda, Azak denizi kysndaki Taman Kafkasyaya Kaslarn Da

Yarmadasndan, Hazar denizi kylarnda Baknn dousundaki Aperon yarmadasna kadar uzanan, Batda Karadeniz, kuzeyde Kuban ve Kuma ovas douda Hazar Denizi, gneyde Trkiye ve ran ile evrili olan dalk blgeye Kafkasya denilmektedir.17 Kafkasyaya kuzeyden gelen Kimmer, skit (Sakalar), Hun, Bulgar, Alan, Hazar, Kpak gibi Trk kavimleri, Karadeniz yoluyla Batdan eski Yunan,Mustafa AYDIN: Byk Gcn atma Alan Kafkaslar, ( stanbul: Gkkubbe Yaynlar, 2005), 5 16 Ramazan ZEY: Kafkasya ve Kafkas lkeleri, Avrasya Etdleri, (Mart 2000), 21 17 Nihat KAIKI ve Hasan YILMAZ: Arastan Volgaya Kafkaslar (lkeler-ehirler- z Brakanlar), (Trkar Yaynlar, Austos 2000), 815

8

Roma, Bizans, Ceneviz ticaret kolonileri, Anadolu ve n Asyadan gelen eitli medeniyetler Kafkas halklarnn kltrleri ile birleerek gnmzdeki Kafkas etnik ve toplumsal yapsn ekillendirmiler, Kafkas kltrnn meydana gelmesinde nemli rol oynamlardr. 18 Bu kavimlere Moollar ve Araplar da eklemek gereklidir. Osmanl mparatorluu da, bu blgeye Balkanlar ve Avrupa ya ynelii kadar olmasa da ilgi gstermi ve blgede etkin rol oynamak isteyen ran ile mcadele etmitir. Dank ve kck Rusyann yaylmak, plana karmtr. Rusyann g kazanmas ile blge byk oranda Rus nfuzuna girmitir. Grcistann 1918de bamszln ilan ederek Almanyann desteine ynelii ve gelien Alman-Grc ilikileri Kafkasyaya yeni bir aktr olarak Almanlar kazandrm19, Birinci Dnya Savanda Almanyann yenilmesi zerine de ngiltere, Grcistan igal ederek Kafkasyada ben de varm demitir. ngilterenin hedefleri de Almanyannkinden farkl deildir ve hesaplarn temelinde Bak petrolleri vardr. Adn blgenin asl yerli halk olan Kaslardan alan (kimilerine gre de Aslardan) Kafkasya, Arap tarihilerinin ve corafyaclarnn Cebell Elsan (Diller Da) adn verdikleri blge olup, bugn de pek ok dil ve kltrn bir arada yaad, bir milletler mozaii tekil ettii ve ei-benzeri olmayan, masallara bile ilemi Kaf Dann evresi, Yunan mitolojisinde madenin ilk ilendii, atein insanla armaan edildii ilk yerdir.20 prensliklerden zamanla bir imparatorlua dnen scak denizlere inmek ve blgede etkin g olmak iin

Kafkasyada mcadeleye girmesi, Kafkasyay dnya arenasnda daha da n

18

Ufuk TAVKUL: Etnik atmalarn Glgesinde Kafkasya, ( stanbul:tken Yaynlar, 2002) ,

13 Bunun arkasnda sadece Grcistann bamszlna Almanyann destek olmak istemesi deil, Almanyann Ostpolitiki ve ngiliz smrgelerine giden yollar kesme istei ve yeni bulunan Bak petrollerine ulama hedefleri ve karlar da asl etkenler arasnda saylabilir. 20 Abdullah SAYDAM: Kafkasyada Bamszlk Mcadeleleri ve Trkiye, (Trabzon: Karadeniz Teknik niversitesi, Kafkasya ve Orta Asya lkeleri Uygulama ve Aratrma Merkezi, Aratrma Dizisi No:4, Eyll 1993), 119

9

Bu gz alc eitlie karlk Kafkasyallar zellikle de Azerbaycan, Ermenistan ve Grcistann dnda kalan Rus snrlarna dahil corafyada yaayan Kafkasyallar ortak bir uur, kendilerine zg olan, topraklarna ballk bilinci oluturmulardr. Bu noktada Hristiyan Osetlerin dndaki kavimlerde slamiyetin btnletirici bir etken olduu sylenebilir. nk diller pek ok olsa da din btnletirici bir etkendir. Pek ok farkl dili konuan bu kavimler yzyllarca ayn kaderi paylam, bu kltrel ve dilsel farkllklarna ramen bir btnlk salamlardr.21 3. JEOPOL T K KAVRAMI kinci Dnya Sava ile dnya byk bir savaa ve ok byk bir ykma sahne olmutur. Bu byk aclarn sebebi ulusal karlar ve snrlarn geniletilmesi isteidir. Smrge elde etmek, smrge paylam ya da toprak kazanma amal tm savalarda asl olan, devletin karlarn, corafi faktrlere gre salamas olmutur. Corafya-politika ilikisi, byk dnya savalarn etkiledikten ya da tetikledikten sonra yaanan Souk Sava yllarnda etkisini bir miktar yitirmi, bu dnemde karlkl silahlanma, evreleme ve iki blok aras mcadele (eitim, politika, bilim gibi alanlarda) ne kmtr.22 Ancak Dou Blokunun yklmas, Souk Savan sona ermesi sonucu Dnya, yeni bir yaplanmaya girmitir. Bloklardan birini oluturan Dou Blokunun, yaad deprem ve dalma sonucu Baltklardan in snrna kadar geni bir corafya da byk paralanmalar yaanm ve ortaya yeni bir dnya dzeni kmtr. Bu yeni srete hem dnya grece tek kutup nderliinde yani ABDnin baat g olduu bir yaplanmaya gitmi, hem de pek ok yeni bamsz devlet dnya haritasnda yerini almtr. 23Hayati B CE: Kafkasyadan Anadoluya Gler, (Ankara: Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar / 65, 1991), 3-4 22 Aslnda evreleme politikasna jeopolitik bakyla bakmak da mmkndr. leride deinilecei zere ABDnin Sovyetleri evreleme politikasnda jeopolitik konusunda alan Mackinderin dncelerinin izleri grlr. 23 Sovyetlerin dalmasyla balayan yeni dnem, balangta yeni dnya dzeni olarak nitelendirilmise de, bugn baklnca bunun yeni dnya dzensizlii olarak nitelendirilmesi daha kabul grmektedir. Ayrca, ABDnin, 1990larn bandaki baat konumunu da giderek kaybettii ifade edilmelidir. Tez danman, Osman Metin ZTRKn grleri bu yndedir.21

10

Dnya haritasnn deiimi ve yeni dnya dzeninde pek ok kk bamsz devletin ortaya kmas, bir taraftan mevcut birliktelikleri etkilerken dier taraftan da yeni birliktelikler ortaya karmtr. Bu sz konusu yeni devletlerin sahip olduu kaynaklar, dnyada byk ilgi uyandrmtr. Yeni bamsz devletler hem sahip olduklar zengin enerji kaynaklar, hem yeni dzenin baat aktr ABDnin ba rakibi Rusyaya maddi ve manevi yaknlklar, hem de ABDnin oluturmaya alt kresel hegemonya projelerinin kilit noktalarnda yer almalar sebebi ile ne kmlardr. Dier bir ifade ile Souk Sava sonras yeni yaplanma da eski SSCB devletlerinin corafyalar, bulunduklar konum, yeni dnya dzeninde, politik ortamda nemli bir faktr haline gelmi, dnya savalarn etkileyen ya da sebep olan jeopolitik Souk Sava sonrasnda tekrar uluslararas politika da ne kmaya balamtr. 24 ki bloklu dnemden, tek kutbun nde olduu yeni srece geile gndemde tekrar etkili olmaya balayan jeopolitiin ne olduunun ortaya konulmas analizlerin salkl bir ekilde temellendirilmesinde son derece nemli olduu iin ncelikle jeopolitik kavram ve bugn de etkileyen jeopolitik teorilerin ortaya konulmas, aratrmann zemini iin gerekli ve nemlidir. Jeopolitii corafi politika, corafyaya dayanan politika, corafyann ynlendirdii politika eklinde anlamak mmkndr. Corafya, politika ve jeopolitik ayn ailedendir. Jeopolitik ile corafyann ban siyasi corafya gerekletirmitir. Yani corafyadan jeopolitie gei siyasi corafya zerinden olmutur.25 Bir baka yazar da bu noktaya deinmitir. Ona gre, jeopolitik; corafyann siyasi olarak yorumudur ve bu yorum yaplrken tarih, sz konusu

Souk Sava dneminde dnyada grece bir denge sz konusudur. Taraflar birbirlerini kollarken, balantszlar ise bu dengeyi bozucu giriimde bulunmamlardr. Ancak SSCBnin k bu duruma son vermitir. Pek ok yeni bamsz devletin ortaya kmas, kurulacak yeni dnya dzeninde bunlarn nerede yer alaca sorununu getirmitir. Bu lkelerin sahip olduklar enerji kaynaklar ve corafi konum da buna eklenince bu devletler zerinden yeni bir mcadele alan ortaya kmtr. Bu ortamda bir zamanlar n planda olan jeopolitik kavram tekrar gndeme gelmitir. Oluan uluslararas konjonktrde jeopolitik gz ard edilemez hatta yol gsterici bir konuma gelmitir. Ylmaz TEZKAN: Jeopolitik Sihirli Bir Forml M?, Yarn Dergisi, ( Mays 2002), http://www.yarindergisi.com/yarindergisi2/mayis/11.htm, internetten indirili tarihi 10.09.2005 25 Suat LHAN: Jeopolitik Duyarllk, (Ankara: Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu Trk Tarih Kurumu Yaynlar, 1989), 324

11

corafyadaki insan yaps, nfusun zellikleri, kltrel deerleri, kiilerin hayata, kendi toplumlarna ve dier toplumlara bak alar gibi baz temel unsurlar gz nne alnmaldr. rnein bir corafya zerinde politik bir inceleme ve deerlendirme yapabilmek iin tarih bilgisi, gemi hakim olmak ve gelecee dair salkl ngrler yapabilmek iin olduka gerekli ve nemli bir veridir.26 Trk Dil Kurumu Trke Szlne gre jeopolitik; corafya, ekonomi, nfus vb.nin bir devletin politikas zerindeki etkisi; bir devlette, bir blgede uygulanan politikayla o yerin corafyas arasndaki iliki ve bir devletin saldrgan nitelikteki genilemesini, ekonomik ve siyasi corafya asndan hakl klmaya ynelik siyasi retisidir. 27 Terim, Franszca da hem isim, hem sfat olarak kullanlr. Jeopolitik, devletlerin kurulmalarnda, gelime ve genilemelerinde, g kazanmalarnda ve zaaflarnda, devletleraras ekimelerinde ve yklmalarnda ok nemli bir unsur olarak grlr. Bu adan Osmanl Devletinin bir dnya devleti haline gelmesinde byk jeopolitik ansa sahip olarak kurulup gelimesinin de ok etkili olduu ifade edilir. nce Sakarya ile Porsuk arasnda yer almas, ardndan Karadeniz ve Marmaraya ve daha sonra Egeye k imkanlar, Boazlara yaknlk, slam ve Hristiyan hayat sahalarnn kesitii bir noktada yer almas bu byk jeopolitik ans salamtr.28 Osmanl Devleti ile ilgili bu aklamadan karlaca zere jeopolitik, uluslararas siyasette, corafi etmenlerin g ilikileri zerindeki etkisinin incelenmesi olarak alnabilir. Jeopolitik kuramclar doal snrlara ulama, nemli deniz yollarndan yararlanma ve stratejik nem tayan kara paralarn denetim altnda tutma gibi kayglarn ulusal politikalarn belirlenmesindeki nemini gstermeye almlardr.29

26

Ylmaz TEZKAN: a.g.m., http://www.yarindergisi.com/yarindergisi2/mayis/11.htm, internetten indirili tarihi 10.09. 2005 27 Trk Dil Kurumu Trke Szlk, Cilt 1 (Ankara: Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu Yaynlar, 1988) , 743 28 Yeni Trk Ansiklopedisi, Cilt 4 ( stanbul: tken Neriyat, 1985), 1594 29 Ana Britannica, Cilt 17 ( stanbul: Hrriyet Ofset, 1994), 248-249

12

Birok jeopolitik uzmannn da ifade ettii zere jeopolitik byk bir ihtiyatan kaynaklanmakta ve aslnda nemli bir boluu doldurmaktadr. Bunun nedeni jeopolitiin, bilimsel almalardan politikada uygulanabilir sonular karlmasn salamasdr.30 Jeopolitik, corafyaya ekonomik, sosyal, politik, askeri, kltrel deerler gibi insani unsurlar katar, ruh ve canllk verir. Yaplan tm jeopolitik tanmlarnda daima, corafya, devlet ve politika kelimeleri kullanlr. Jeopolitik aslnda bu unsurun yorulmasdr. Bu erevede jeopolitik, bir milletin, milletler topluluunun (ittifaklar gibi) veya bir blgenin, mevcut corafi platform zerinde, deimeyen unsurlar (saha, corafi karakter, vb.) ve deien unsurlar (sosyo-kltrel yap, ekonomi, askeri unsurlar vb.) dikkate alarak, g deerlendirmesi yapan, etkisi altnda kald o gnk dnya g merkezlerini, blgedeki gleri inceleyen, deerlendiren, hedefleri ve hedeflere ulama art ve aamalarn aratran, belirleyen bir bilimdir. Jeopolitik, corafyann btn unsurlar ile aktif olarak deerlendirilmesidir. Jeopolitik, corafi platform zerinde g merkezlerini karlatrmal olarak deerlendirir, politik seviyede g ve hedef ilikisi kurar, bir devletin gvenlik ve gelime politikasnn bilimsel zeminini oluturur.31 Jeopolitiin corafi unsurlar, deimeyen unsurlar olup insana dayal unsurlar ise deiebilen zelliklere sahip unsurlar oluturmaktadr. Corafi unsurlarn banda nemli bir g olan saha gelmektedir. Saha nemli bir kuvvettir. Bir nemli unsur da corafi btnlktr ve gvenli snrlar bu adan ok nemlidir. lkenin blge ve dnya corafyasnda kaplad yer ve lkenin ada, kta, kenar devleti olmas gibi lkenin corafi zellii de dier unsurlardr. Ekonomik, askeri, sosyal, kltrel, politik deerler ise jeopolitiin, insan kaynakl deiebilen zellikleridir. 32 19. yzyln son eyrei ngiltere, Almanya, Fransa ve Rusya arasnda sert kar mcadelelerinin yaand bir dnem olmutur. Bu dnemde karSuat LHAN: Trkiye Jeopolitii ve Jeopolitik Gelimeler, Tarihi Gelimeler inde Trkiyenin Sorunlar Sempozyumu, (Ankara: Trk Tarih Kurumu Yayn, 1995), 7 31 Suat LHAN: Trkiyenin Jeopolitik Konumu ve Trk Dnyas, (Ankara: Atatrk Yksek Kurumu Atatrk Kltr Merkezi Yayn, 1999), 15-16 32 Suat LHAN: Trkiye Jeopolitii ve Jeopolitik Gelimeler, 8-1030

13

mcadelelerinden galip olarak ayrlmak iin askeri ve siyasi uzmanlar eitli grler ortaya atmlardr. Ayrca bu dnemde dnyaya egemen olma istei dorultusunda bunu gerekletirmek amacyla dnyann stratejik arlk merkezlerini balamtr.33 ABDli Amiral Alfred Thayer Mahan (1840-1914) denizlerin dnya hakimiyetine ulamakta nemli bir yol olduunu savunmutur. 1890 ylnda yaymlanan kitab Deniz Kuvvetlerinin Tarihe Etkisi (The Influence of Sea Power Upon History 1660-1783) ile bu grlerini ortaya koymutur. Bu kitabn 1783-1812 arasndaki dnemi kapsayan ikinci cildi daha sonra yaymlanmtr. Mahann eserleri ABD, Almanya, Japonya ve ngilterede byk ilgi grm ve harp okullarnda okutulmutur.34 Mahan, dnya tarihini, denizlerin ve deniz ticaret yollarnn ele geirilmesine ynelik bir atmalar btn olarak ele almtr. Ona gre, denizler zerinde elde edilecek stnln nemi karadakinden ok daha nemlidir. Donanmalar kara ordularndan ok daha hzl manevra yeteneinde olduklarndan askeri gleri dnyann her yanna ulaabileceklerdir. Bu nedenle de denizlerdeki stnlk dnya egemenliine giden yolun kilit noktasdr. 19. Yzylda endstri devrimi sonucu bir yandan yeni keifler yaplm, dier yandan ekonomik ilikiler bymtr. Ham madde aray ve yeni rnlerin pazarlanmas ihtiyac, deniz yollarnn nemini artrm, gelien teknoloji ile mesafeler ksalmtr. Tarihi ipek yolu nemini kaybederken, Mahann Denizlere hakim olan dnyaya hakim olur tezi tesadfen ortaya kmamtr.35 Mahan, kitabnn, Deniz Gcnn Unsurlar blmnde, bir devletin deniz gc oluturmasnda etkili olan faktrleri ele almtr. Bu faktrler unlardr 36: saptamaya ynelik jeopolitik kuramlar ortaya atlmaya

34

ar ERHAN: Jeopolitik Kuramlar, Trk D Politikas, ed. Baskn Oran: Cilt 1, 562 Suat LHAN: Jeopolitik Duyarllk, 21-22 35 Servet CMERT: Jeopolitik ve Trkiyenin Yer Ald Yeni Jeopolitik Ortam, Jeopolitik, Say:1, http://www.jeopolitik.org/jeo-1/c%F6mert-1-1.asp, internetten indirili tarihi 01.06.2006 36 Nihat EL K: Jeopolitik Teoriler ve Corafi G, http://www.euroasiaforum.com/yazarlar.php?pg2=nihat-celik&id=21, internetten indirili tarihi12.02.200633

14

nemi,

Bir devletin denizle corafi ilikisi, denize olan corafi konumu, Devlet toprann okyanuslarla olan ilikisinin, ky uzunluunun ve Devlet toprann genilemesi ve genileyen ksmnn fiziki ve beeri Nfus faktr Milli karaktere sahip bir ticarete ynelik durumun var olmas ya da Despot devletler (Portekiz, spanya gibi) ve demokratik devletler

korunakl limanlarnn derinlii ve saysnn fiziksel nitelikleri, corafya ile ilikisi,

olmamas, ( ngiltere, ABD gibi) arasndaki farklarn gsterdii gibi hkmetin karakterinin

Mahann

denizlerdeki

stnln

nemi

konusundaki bu

gr,

Avrupann smrgeci yaylmaclnn doruk noktasna ulat dnemde ortaya kmtr.37 Bu ortamda Mahan, en byk smrgeci g olan ngiltereden etkilenmitir. ngilterenin, Trafalgar Deniz Zaferi ile elde ettii deniz stnln byk baar ile kullanmas, deniz gcnn, Britanyaya kilometrelerce uzaklktaki smrgelerini idare etmesinde, denetlemesinde ve ticareti ynetebilmesinde etkin bir rol oynamas ve deniz gcnn ngiltereye byk g katmas Mahan etkilemitir. Gerekten de sahip olduu gl ve etkin donanmas ve Cebelitark, Malta , Kbrs gibi deniz sleri, Avustralya, Yeni Zelanda, Hindistan gibi deniz ss olarak da kullanlabilecek smrgeleri ngiltereye byk bir stnlk katmtr. Bunu inceleyen Mahan, denizlere hakim olan, dnyaya hakim olur tezini ortaya koyarken yapmtr. Bata Theodore Roosevelt olmak zere ABDli yneticiler Mahann deniz hakimiyeti grnden byk oranda etkilenmilerdir. zellikle 2. Dnya Savanda deniz gc n plana kmtr. ABD ve Japonya arasnda Pasifik ngiltere gibi salam bir rnekle de tezinin salamasn

37

Grsel Dnya,Cilt 7 (Grsel Yaynlar , 1983), 1642-1643

15

mcadelesinde uak gemileri ABDye byk g katm, ABDnin deniz gcne verdii nem o gnlerden bugne srmtr. Gnmzde de, ABD hala dnyann pek ok blgesinde deniz ss bulundurmaktadr, denizlerde nemli bir hakimiyet kurmutur ve bu stnln I. ve II. Krfez Savalar ile Afganistan Harekat'nda ok baarl bir ekilde kullanmtr. Mahann, deniz hakimiyeti teorisi Almanya ve Japonya zerinde de etkileri olmutur.38 Mnih ve Leipzig niversitelerinde corafya profesrl yapan Friedrich Ratzel (1844-1904) jeopolitik ismini kullanmasa da siyasi corafyann kurulu ve geliimine ok emek vermi, siyasi corafyadan jeopolitie geii hazrlamtr.39 Ratzel grlerini 1897de yaymlanan Politische GeograhieSiyasi Cografya adl eserinde ortaya koymutur. Daha sonra kitabn 1903de, Siyasi Corafya veya Devletler, Ulatrma ve Sava Corafyas adyla genileterek yaynlamtr. Mekn fikrinin tarihte kaybolmadna iaret ederek, vaktiyle bir birlik ifade eden mekn, paralanm olsa dahi, o mekn fikri yahut mekn duygusu asrlarca yaar ve gnn birinde siyasi bir fikir olarak tekrar hayat bulabilir eklinde grlerini ifade etmitir. Ratzel, grlerini corafyann politikaya sunduu iki temel unsura dayandrmtr; genilik, fiziki zellikler, iklim vb. ile tayin edilmi mekan/alan-raum ve meknn yeryzndeki durumun tayin eden ve mnasebetlerinin bir ksmn yneten konum. Daha sonra da bunlara bu unsurlar organize etmek iin mekn duygusu-raumsinn i eklemitir. Ratzel, devletin corafi ve politik yaplarn biyolojik organizmalara benzetmitir. Onun bu bak as kendisinden sonra Hayat Alan Lebensraum adyla geliecek Alman Jeopolitik Ekolnn temellerini atmtr. Ratzelin dncesi, devletler arasndaki snrlarn geici iaretler olduudur. Sonunda dnya hakimiyeti iin byk bir mcadeleye girecek olan bir ka gl devletin ortaya kmasna sebep olacak ekilde, kk politik blgeler, daha bykleri tarafndan eritilecektir. Ratzelin fikirleri Nazi Almanyasna ilham kayna olmutur. 40

Nihat EL K: a.g.m., http://www.euroasiaforum.com/yazarlar.php?pg2=nihat-celik&id=21, internetten indirili tarihi12.02.2006 39 Suat LHAN: Jeopolitik Duyarllk, 10 40 Servet CMERT: a.g.m., http://www.jeopolitik.org/jeo-1/c%F6mert-1-1.asp, internetten indirili tarihi 01.06.200638

16

Gteborg niversitesinde devletler hukuku hocas olan Rudolf Kjelln jeopolitik ifadesini ilk kullanan kiidir.41 Kjellen, Avrupaya hakim olacak byk bir Pan Germen Devleri kurulmas davasn gtmtr.42 Kjellen grlerinde Ratzelden etkilenmi ve onun grlerini ileri gtrmtr. Ratzel devleti organizmaya benzetirken, Kjellen devletin bir organizma olduu grnden yola kar. Bu gr eitli sonular dourmutur. Her eyden nce Darwinin evrime ilikin gelitirdii kuramn devletler arasnda geerli olduu dnlmtr. Buna gre hayvanlar dnyasnda olduu gibi devletler arasnda da yaamn srdrme kavgas ve doal ayklanma sreci vardr. Devletler birer organizma ise doum, yetikinlik, yalanma, yallk belirtileri, lm ya da yeniden ocuklama gibi doal srelerden etkileneceklerdir. Bu yaklama gre, bir devletin topraklarn gelitirme abas biyolojik bir ileyitir ve iyiyle kt gibi ahlak kurallarnn dnda kalr.43 Kjellen (1864-1922), 1916 ylnda yazd Bir Hayat ekli Olarak Devlet adl eserinde, yaayan bir organizmaya benzettii devletin be aktif unsurunu Sosyopolitik, Ekonopolitik, Kratopolitik, Demopolitik ve Geopolitik olarak adlandrm, bylece jeopolitik terimi ortaya kmtr.44 Jeopolitik ilk ortaya kt zamanlarda bir hareket plan ya da bir sistem deil de bir felsefe eklindedir. Jeopolitiin ortaya k ve gelime gstermesinde Ratzel ve Kjellenin kukusuz katklar olmutur ancak jeopolitiin dikkat ekmesi ve daha ciddi deerlendirilmesi Mackinderin (18611947) grlerini ortaya koymas ile gereklemitir. Halford Mackinder, Londra niversitesinde corafya profesrdr. ngiliz Kraliyet Corafya Derneinde verdii , The Geographical Pivot of History (Tarihin Corafi Ekseni 1904) balkl konferans ile grlerini aklam ve jeopolitiin yaad geliim srecine katkda bulunmutur.45

Alexandre DEFAY: Jeopolitik, ev. smail Yerguz, (Ankara: Dost Yaynlar, 2005), 7 Behet OSMANAAOLU: Geopolitik, ( stanbul: Doan Karde Matbaaclk, 1968) 6 43 Grsel Dnya, Cilt 7 (Grsel Yaynlar , 1983), 1642-1643 44 Servet CMERT: a.g.m., http://www.jeopolitik.org/jeo-1/c%F6mert-1-1.asp, internetten indirili tarihi: 01.06.2006 45 ar ERHAN: a.g.m. , 56241 42

17

Grlerinde corafyay toplum iindeki insan ile blgesel olarak deien evresi arasndaki etkileimi inceleyen bir bilim dal olarak tarif etmi ve fiziki corafya ile siyasi corafya arasndaki ilikiye dikkat ekmitir.46 Mackinder daha sonra grlerini ve Democratic Ideals and Reality (Demokratik dealler ve Gerek 1919) isimli kitapta toplamtr. Kitap, Birinci Dnya Sava sonras bar konferans devam ederken Mackinder tarafndan lkesi ngiltereyi uyarmak iin yazlmtr. Almanyann jeopolitik konumunu ve bunun salad gc belirterek dnyay nasl igal edebileceini dile getirmitir. Mackinderin amac Almanyann sahip olabilecei gc ifade etmek ve eer bu gce sahip olursa, dnyada neler yapabileceine dikkat ekerek ngiltereye strateji gelitirmesi ve tedbir almas ynnde telkinde bulunmaktr. Ancak ngilizler bu grlerle fazla ilgilenmemiler ve bunun aksine Almanlar, Mackinderin grlerine ok nem vermilerdir. Mackinderin, ngilizleri uyarmak iin verdii bilgiler Almanlarn ataca admlar ifade ettiinden Almanlar iin uyulmas gerekli tm kuralar iermi ve takip edilecek bir yol haritas nitelii tamtr. 47 Resmi grevle Polonya ve Rusyada bulunmu olmas, Mackinderin blge hakkndaki bilgisini arttrd gibi, grlerinin geliimine de byk katkda bulunmutur.48 Mackinder, insanlar, dnyaya corafi bir btn olarak realist gzlerle bakmaya davet etmitir. Mackinder, dnya yzenin on iki de dokuzunun su, on ikide ikisinin de kara olduunu belirtip bu kara sahasnn ise te ikisinin Asya-Avrupa-Afrika ktalarndan olutuunu ifade etmitir. Bu byk kara kitlesi Mackindera gre dnya adasdr. Bunlarn yaknnda da Britanya ve Japonya olmak zere iki kk ada grubu bulunmaktadr. Avustralya ve Amerikada bu kara kitlesini evreleyen d adalardr. Dnya adas, dnya yzeyindeki karalarn byk bir ksmn oluturmaktadr. Dnya nfusunun da byk ksm bu alanda toplanmtr. Avrupa, aslnda Asyann bir yarm adasdr. Avrupa ve Afrika ise Svey, Aden ve Cebelitark ile birbirine iyice yaklamtr. Akdeniz

Ylmaz TEZKAN: a.g.m., http://www.yarindergisi.com/yarindergisi2/mayis/11.htm, internetten indirili tarihi: 10.09. 2005 47 Behet OSMANAAOLU: a.g.e. , 6-8 48 Nihat EL K: a.g.m., http://www.euroasiaforum.com/yazarlar.php?pg2=nihat-celik&id=21, internetten indirili tarihi:12.02.200646

18

bir i deniz tekil etmektedir.49 Bu tabloda bu kta btn bir kitle grnm vermektedir. Mackinder, dnya adas olarak nitelendirdii bu blgenin dnyann temel stratejik merkezi olduunu savunmutur. Mackindere gre, dnya adasnn en nemli merkezi, Dou Sibirya-Volga havzas arasnda uzanan ve sadece Ural dalar ile kesilen byk ovadr. Mackinder bu alana Heartland (Kalpgah-Merkez blge) adn vermitir.50 Mackinder, Avrasyay iine alan bu blgenin demokrat uluslarn denetiminde tutulmasnn yaamsal nem tadn ne srmtr. Merkez blge, scak denizlere uzak, yani deniz gcnden uzak, kara gcnn etki alanndadr.51 Merkez blgenin, kuzey ksmn oluturan byk ova engelsiz biimde Almanyaya doru uzanmaktadr. Tarih boyunca Asya steplerinden gelen kavimler bu blgeden ilerleyerek Avrupaya ynelmilerdir. (Trkler, Finler, Macarlar gibi) Mackinder, tarihin bu Batya doru olan aknn Douya doru olabileceine iaret etmitir. Ona gre btn Dou Avrupaya egemen olan bir kuvvet esas karaya da hakim olur. Almanyann istei de her zaman bu olmutur. Almanlar nfuz mcadeleleri ve savalar ile buray ele geirmek iin Slavlarla mcadele etmilerdir.52 Mackinder bu grleri dorultusunda grlerini u ekilde formle etmitir: Dou Avrupay elinde tutan, merkez blgeyi kontrol eder, merkez blgeye egemen olan dnya adasn kontrol eder, dnya adasna hakim olan dnyay kontrol eder. Mackinder, bu grleri ile Kara Hakimiyeti Teorisini oluturmutur. Mackinder, merkez blge evresinde yer alan Almanya, Avusturya, Trkiye, Hindistan ve inin bir i hilal (inner crescent) ve ngiltere, Avustralya, Amerika, Afrika ve Japonyann ise d hilal (outer crescent) oluturduu grndedir.53 ngiliz corafyac Sir Halford Mackinder a gre, tarih; deniz ve kara egemenlii arasndaki atmalarn btnyd. Bu atmada deniz gcnn stnl mutlak deildi. Avrupada (Almanya, Rusya), denizci uluslarlaBehet OSMANOLU: a.g.e. , 7 ar ERHAN: a.g.m., 562 51 Nihat EL K: a.g.m., http://www.euroasiaforum.com/yazarlar.php?pg2=nihat-celik&id=21 internetten indirili tarihi:12.02.2006 52 Behet OSMANAAOLU: a.g.e. , 8-9 53 Suat LHAN:Jeopolitik Duyarllk, 2649 50

19

(Byk Britanya, ABD) rekabet edebilecek gl endstri devletleri vard. Mackindere gre, kara zerinde elde edilecek egemenlik, deniz egemenlii yannda hi de gszlk anlam tamyordu ve ada teknoloji (demiryollar, kara ulam aralar, uaklar, endstri) politik adan tm ktalar birbirine birletirecekti. Askeri adan, kara ordular da deniz kuvvetleri kadar hareketli olabilirdi. Ayrca zengin doal kaynaklar, kara kuvvetlerini politik ve ekonomik adan destekleyebilecekti. Bylelikle gelimi bir kara gc, deniz gcnn oluturulmasna katkda bulunacakt.54 Mackinder'n dncesi; merkez blgeyi ele geiren bir kara gc, deniz gcn gelitirerek dnya adasna ve ardndan dnyaya hakim olaca ynndeydi. Mackindere gre, Akdeniz evresindeki medeniyetler nce karada olumu ve glenmi, ardndan denizlere alm ve genilemitir. Donanmalar da limanlara ve slere ihtiya duyduklarndan netice de karaya bamldrlar. Bu adan kara gc ok nemli ve gereklidir.55 Mackinder, zellikle, Avrupa ve Afrikann birer uzant durumunda olduu ve dnya adas dedii dev Asya ktlesine dikkat ekmitir. Demokratik dealler ve Gereklik adl kitabnda (1919), sonsuz insan gc ve geni kaynaklar ile, Orta Avrupadan Asya ilerine kadar uzanan, merkez topraklarn hazrda bekleyen bir g merkezi durumunda olduuna dikkat ekmitir. Bu merkez topraklara deniz kuvvetleri ile ulamak olanakszdr.56 Mackinder, Birinci Dnya Savann Almanlar ve onlarn idaresindeki Slavlar arasndaki anlamazlktan ktn dnmtr. Almanya savata yenilmitir ancak bunun temel nedeni savan hem Batya hem Rusyaya kar iki cepheli olarak yrtlm olmasdr. Bir gn Almanya dorudan sadece Ruslara ynelik bir saldrda bulunursa, Dou Avrupay ve merkez blgeyi ele geirir ve dnyaya hakim olur. Burada Mackinderin Almanyann kazanmas ihtimaline gre teori retmesinin sebebi Rusyann henz karklklar iinde bulunmasdr. Bu gr erevesinde Mackinder, Rusyann Almanyann buGrsel Dnya ,Cilt 7 (Grsel Yaynlar ,1983), 1642 Nihat EL K: a.g.m., http://www.euroasiaforum.com/yazarlar.php?pg2=nihat-celik&id=21, internetten indirili tarihi:12.02.2006 56 Grsel Dnya , Cilt 7 (Grsel Yaynlar, 1983), 164354 55

20

tip bir saldrsndan korunabilmesi iin araya tampon devletler konulmasn ve Dou Avrupada kk devletler yaratlmasn nermitir. (Sovyetlerin kinci Dnya Savandan sonra Dou Avrupada Moskovaya bal tampon devletler oluturma gayreti, Ruslarn sonradan Mackinderden etkilendikleri anlamnda grlebilir.) Demiryollarna da byk nem veren Mackinder demir yollar alarnn giderek genilemesinin merkez blgeye hakim olan lke asndan byk yarar salayacan da vurgulamtr. kinci Dnya Sava srasnda yaynlad Yerkre ve Barn Kazanlmas isimli eserinde merkez blgenin ok byk bir kesiminin Sovyetler Birliinin elinde olduunu vurgulayarak Sovyetlerin Almanyaya hakim olmas ve sava kazanmas halinde dnyay kontrol eden dev bir kara gcne dneceini ifade etmitir. Bylesi bir g karsnda Fransann kpr ba olma nitelii ile, ngilterenin hava gc ile, ABD ve Kanadann eitimli i gc ve sanayisi ile birleerek bir kar g oluturmasn nermitir.57 Kjellen ve Ratzelin fikirleri Birinci Dnya Sava sralarnda Alman ekolne yeni bir hareket vermitir. Grleri, ilk defa Jeopolitik ad altnda devleti bir ahsa benzeterek, her ikisinin de organlarn kyaslamak suretiyle devletlere davranlarnda, insanlara benzer davranlar vererek bir doktrin ortaya koymu ve Alman rknn stnlk tezini kuvvetlendirmitir. Onlarn grleri Haushoffere ilham kayna olmutur. Karl Haushofer (1869-1946) askeri akademi mezunudur, askeri grevli olarak Japonyada bulunmu, 1914de savata Bat cephesinde yer almtr. Savatan sonra da Mnih niversitesinde ders vermeye balamtr. Bu srete Haushofer Almanyann yenilgisi zerine dnmeye ve almaya balamtr.58 Kjellenin grlerinden etkilenmi, Kjellenin lmnden sonra da Almanyada grleriyle etkili olmaya balamtr. Haushefer, 1924te Mnihte bir jeopolitik enstits kurmu ve Zeitschrift fr Geopolitik (Jeopolitik Dergisi)

57

Nihat EL K: a.g.m., http://www.euroasiaforum.com/yazarlar.php?pg2=nihat-celik&id=21, internetten indirili tarihi:12.02.2006 58 Behet OSMANAAOLU: a.g.e., 11

21

adl bir yayn karmaya balamtr.59 rencisi Rudolf Hess, kendisini Hitler ile tantrmtr. Bu dnemde Hitler Mein Kampf (Kavgam) kitabn yazmaktadr ve kimileri Hitlerin kitabn yazarken Haushoferden etkilendiini kimleri ise kitabn on altnc blmnn tamamen Haushofere ait olduu iddia etmileridir. Bu balamda ona jeopolitiin Makyaveli diyenler olmutur. Bu gre gre nasl ki Makyavel Prense lkesini nasl yneteceine dair kurallar gstermitir, Haushoferda Nazi devletine baar salayacak jeopolitik kurallar ortaya koymutur.60 Gerekten de Haushofer, jeopolitik almalarnda Almanyann 1918 yenilgisinden sonra yeniden kalknmasna yardmc olmaya almtr. Haushofer, aylk Jeopolitik Dergisinde Almanyann uluslararas politikalarn jeopolitik mantk erevesinde hakl gstermeye alrken, sonralar Naziler de Haushoferin kuramlarn kendi amalar iin kullanmaya balamlardr.61 Almanya'nn Versay Antlamas ile gsz braklmak istendii bu dnemde, Alman rkndan olan insanlar Almanya snrlar dnda braklmtr. Avusturya ve Almanya'nn birlemesi engellenmitir. ekoslovakya'nn Sdet blgesinde pek ok Alman yaamaktayd. Bu sebeple, bu dnemde Nazilerin izledii ilk politika, Anchluss yani ilhak politikas olmutur. Bu politika u sloganla ifade edilmitir. "Tek millet, tek devlet, tek lider.62 Daha nce de belirtildii gibi Haushofer, Ratzel ve Kjellenin organik devlet kavramndan etkilenmitir. Onun dncesine gre devlet de bir canldr. Her canl gibi o da bir yaam alan bulmaldr. Eer baz hayati organlardan yoksun ise de (geni saha, gvenli snrlar gibi) bunlara ulamaldr. Haushofere gre devletin en nemli g unsuru alan (saha)dr. Canl bir organizma olan devlet, yaam alan olan alanlar alma hakkna sahiptir. Bu dnceler Almanyann Avrupa iindeki saldrgan tutumunu hakl gsterme abalarna yardmc olmutur.63 Almanyann Nasyonalist idaresi bu bak asndan beslenmitir.

Suat LHAN: Jeopolitik Duyarllk, 11 Behet OSMANAAOLU: a.g.e., 10-15 ve Nihat EL K: a.g.m., http://www.euroasiaforum.com/yazarlar.php?pg2=nihat-celik&id=21, internetten indirili tarihi: 12.02.2006 61 Ana Britannica, Cilt 17 ( stanbul: Hrriyet Ofset, 1994), 248-249 62 Nihat EL K:a.g.m., http://www.euroasiaforum.com/yazarlar.php?pg2=nihat-celik&id=21, internetten indirili tarihi: 12.02.2006 63 Behet OSMANAAOLU: a.g.e., 1159 60

22

Bu anlaya gre sorun, Almanya'nn hayat alannn ok kstlanm olmasndan kaynaklanmtr. Bunun iin, Almanya douya doru genilemelidir. 64 Haushefer, ncelikle merkez blgenin alnmas gerektiini ifade etmitir. Bundan sonra Almanya btn Bat Avrupa ve dnya adasn zapt edebilir. Ancak Haushofer, Birinci Dnya Savanda grmtr ki iki cephede savamak baarszlk getirmektedir. Bu adan Haushofer Almanyann Rusya ile ittifak kurmas gerektii zerinde durmutur. Haushoferin bu grleri Hitleri ok etkilemitir. Ancak Hitler, filozof A. Rosenbergin fikirlerinden de etkilenmitir. Rosenberg, Haushoferden farkl dncelere sahiptir, o Britanya ile ittifak yaplarak komnizme kar sava almasn savunmutur. Rosenberg, rk kavramn nde grmtr ve Alman rknn tanrsal misyonunun, aa rklara tahakkm olduu dncesindedir. Haushofere gre ise Almanlar kark kandan gelmektedir ve alan geniletmek devlete g kazandracaktr. Hitler bu iki gr arasnda blnmtr. Batya sava amadan nce Ruslar ile saldrmazlk anlamas yapm, bu sayede merkez blge zerinde denetim saladn dnmtr. Oysa Haushofer, merkez blge zerinde ksa zamanda, sabrszca denetim salanamayaca dncesindedir. Hitler ardndan Batya sava amtr. Bu srete Rusya, Hitlerin dnd gibi hareket etmeyince, Hitler, Rosenbergin dncesine dnm, Rusyaya sava am, Haushoferin iki cephede savalmamal, ittifak yaplmal grnn aksine gelien iki kanattan sava Almanyann yenilgisi ile sonulanmtr.65 Balangta Haushoferin grlerinden beslenen Nazi ideolojisi ve Hitler, Haushoferin Almanya-Rusya-Japonya arasnda bir blok oluturmas gerektii dncesinden uzaklanca sava kanlmaz olmutur. Kara Hakimiyet Teorisi, Alman jeopolitik kuramclarn da etkilemitir. I. ve II. Dnya Savana bakldnda ikisinde de kara ve deniz glerinin kar karya geldii grlmektedir. II. Dnya Savanda Almanya'nn Rusya'ya saldrmas da bu balamda deerlendirilebilir. Son gelimeler ile merkez

Nihat EL K:a.g.m., http://www.euroasiaforum.com/yazarlar.php?pg2=nihat-celik&id=21, internetten indirili tarihi: 12.02.2006 65 Behet OSMANAAOLU: a.g.e., 14-1564

23

blgenin ulalmas zor niteliini byk oranda yitirdii, bu alan byk oranda kontrol eden SSCBnin dnyaya hakim olamad ve bir gcn merkez blgeye girii zorsa, oradaki gcn de dar knn zor olaca gibi grler ortaya km, ABDnin gcne istinaden aslnda merkez blge olarak Kuzey Amerikann seilmesi gerektii de ifade edilmitir. Dier yandan Avrasyann bugn uluslararas politika da sahip olduu konum, zengin kaynaklar ve kresel mcadeleye sahne olan bir blge olmas nedeni ile, bu blgenin dnyann kalbi olarak ifade edilmesinin akllca olduunu savunan kesim ok daha genitir.66 Nitekim Avrasya bir baka jeopolitik yaklamn temel k noktas olmutur. ABDli Nicholas Spykman, Avrasyay n plana karan teorisinde Avrasyann evrelenmesini nermitir. Amerikan jeopolitik ekolnn gelimesi zerinde byk etkisi olan uluslararas ilikiler profesr Prof. Nicolas Spykman (1893-1943) 1942de yaymlanan Dnya Politikasnda Amerikan Stratejisi ve lmnden sonra 1944de yaymlanan Barn Corafyas adl iki nemli eseriyle jeopolitii, Amerikan milli gvenlik politika ve stratejisinin dayanaca corafi esaslar belirtmi ve yapt dnya corafyas deerlendirmesi ile de Kenar Kuak Teorisi Rimlandi ortaya koymutur.67 Spykman, jeopolitii ABDnin savunmas ve gvenliinin salanmas amacyla ele almtr.68 Spykman'a gre, dnyann kuzey yarm kresinde yer alan lkeler tarih boyunca dnya siyasetinde daha etkili olmulardr. Ona gre, ABD ok nemli bir gtr. Atlantik'in kar kysnda ise en nemli merkez Avrasya'nn bir yarmadas olan Avrupa'dr. Spykman, ABDnin izolasyonizm politikasn brakp ngiltere ile yaknlamasn nerir. ngilterenin Avrupadaki bir birlie katlmas durumunun ya da Avrupann btnlemesinin ABDye zarar vereceini ifade eder. Spkmana gre, Avrupa'nn btnlemi bir devlet haline gelmesi ya da

Nihat EL K: a.g.m., http://www.euroasiaforum.com/yazarlar.php?pg2=nihat-celik&id=21, internetten indirili tarihi:12.02.2006 67 Servet CMERT: a.g.m., http://www.jeopolitik.org/jeo-1/c%F6mert-1-1.asp, internetten indirili tarihi 01.06.2006 68 Suat LHAN:Jeopolitik Duyarllk, 1166

24

Avrupal iki g tarafndan paylalmas ABD karlarna aykrdr, Avrupada dengelere dayal bir sistemin ABDnin yararna olacan savunur.69 Spykman, dnya adasna hakimiyetin, merkez blgesini eviren, kaynak ve imkanlar daha geni olan kenar kuaa hakimiyet ile gerekleebileceini ne srmtr. Bu kenar kuak Avrupa, Trkiye, Irak, ran, Pakistan, Afganistan, Hindistan, in, Kore ve Dou Sibiryadr.70 Spykman, bu teori ile aslnda Mackinderin Kara Hakimiyet Teorisine cevap vermekte ve Sovyetleri, Asyann merkezi blgesinde tutacak ve denizlere kn ok byk lde engelleyecek politika ve stratejileri n plana karmaktadr.71 Spykmann ortaya koyduu evreleme politikas ABDli diplomat George Kennann nerisi ile Souk Sava dneminde ABD tarafndan uygulanmtr.72 kinci Dnya Savandan sonra kurulan NATO, CENTO, SEATO anlamalarnda bu grn etkileri grlr.73 Souk Sava dneminde merkez blge ve Dou Avrupa'nn hakimi, Sovyetler Birlii idi. Kendisini "Hr Dnya" olarak niteleyen Bat Bloku ise, Demir Perde'nin genilemesini engellemek iin ABD'nin nclnde NATO ittifakn kurmutur. 1952 ylnda Trkiye ve Yunanistan da bu ittifaka dahil olmu, daha sonra Trkiye- ran-Pakistan

Nihat EL K: a.g.m. , http://www.euroasiaforum.com/yazarlar.php?pg2=nihat-celik&id=21, internetten indirili tarihi:12.02.2006 Spykmann nerdii gibi gnmzde ABD ve ngiltere yakn iliki ierisindedir. Ayrca Spykmann bu grn, bugn ABDnin ABne yaklam balamnda hatrlamak uygun olacaktr. 70 Suat LHAN: Jeopolitik Duyarllk, 27 71 Servet CMERT: a.g.m., http://www.jeopolitik.org/jeo-1/c%F6mert-1-1.asp, internetten indirili tarihi: 01.06.2006 72 Eski ngiliz Babakan Winston Churchill, 5 Mart 1946'da Missouri eyaletindeki bir kolejde ''Baltk'taki Stetin'den Adriyatik'teki Trieste'ye kadar uzanan demir perde Avrupa'y ikiye blyor'' szleriyle Souk Sava' balatmtr. Churchill'in erevesini izdii Souk Sava'n politik mhendisliini ABD'li diplomat George Kennan yapmtr. Kennan'a gre Sovyetler Birlii gneyden kuatlmalyd. (nl evreleme politikas) ABD ve Avrupal mttefikleri bu politikay uygulamtr. 12 Mart 1947 tarihli Truman Doktrini, Yunanistan ile Trkiye'ye yardm salarken, Haziran 1947'deki Marshall Plan Avrupa'ya Amerikan ekonomik yardm aktarlrken gdlen ama, Sovyetler Birlii'ni gneyden kuatmak ve sosyalizmin Atlantik'e ynelmesinin nne set ekmekti. Cneyt AKALIN: NATOnun Dn, Bugn ve Yarn , Cumhuriyet Gazetesi, 23.06.2004 Bu konuda bkz. Burcu BOSTANOLU: Trkiye-ABD likilerinin Politikas ( mge Yaynlar, 1999) Ayrca, Bugn de Rusya, Hindistan, ran, in gibi gelien lkelerin evrelerinin askeri sler, terrle mcadele birlikleri, ABDye mzahir ynetimler gibi yntemler ile ABD tarafndan kontrol edilmesi bir nevi evreleme olarak grlebilir. 73 Suat LHAN: Trkiyenin Jeopolitik Konumu ve Trk Dnyas, 22

69

25

mihverinde CENTO (Merkezi Antlama rgt) kurularak, Kenar Kuak lkeleri zerinde etkili olmutur.74 Bata Eisenhower dneminde ve ABD D leri Bakan John Foster Dulles olmak zere pek ok Batl devlet adam, Souk Sava dnemi stratejilerini bu erevede oluturmulardr.75 Kenar kuak lkelerinde ayaklanmalar kkrtlm, darbeler ve darbe giriimleri yaanm, istikrar bozarak dier bloa olan destein kesilmesi amalanmtr.76 Aslnda Sovyetler ve ABD arasndaki mcadele bir bakma ada imparatorluu (ABD) ve kta imparatorluu (SSCB) arasndaki ekime olarak grlebilir. SSCB etkinliini kenar kuaa yayma amacndadr ve Afganistan igali bu balamda bir adm ve denizlere de k giriimi olarak grlebilir. Bunu SSCBnin evrelenmeye kar bir tasarrufu olarak da grmek mmkndr. Ancak SSCBnin giriimleri baarszla uramtr.77 nk ABD, Spykman'in teorisinin bir sonucu olarak, SSCByi Avrupa, Trkiye, Japonya ve in ile kuatm ve SSCBnin Afganistan' igal etmesi zerine, Afgan milisleri her bakmdan desteklemitir. Pek ok petrol zengini Arap lkesi de, Afgan milislere youn mali destek salamtr. lgintir ki 11 Eyll Saldrlarnn faili olarak grlen Usame Bin Ladin de, o sralar Sovyet igaline kar direniin nemli yneticilerindendir. Sonuta Sovyet igali baarsz olmu, Orta Asya'nn Hint Okyanusu'na alan kaps olan Hayber Geidi Sovyetler tarafndan ele geirilememitir. Ayrca, Sovyetler'in komusu olan Mslman lkelerde radikal slamclarn desteklenerek "Yeil Kuak" oluturma projesi de yine bu amalarla ortaya kmtr.78 Hatrlanaca gibi kenar kuakta ran, Irak, Afganistan yer almaktadr. ABD 11 Eyll saldrlarndan sonra Afganistan ve nkleer silah bahanesi ile de Irak igal etmitir. rana ynelik de sert aklamalar ve nkleer giriimlere son vermezse igal tehditleri sz konusudur. Ayn lkeler ayn74

Nihat EL K: a.g.m., http://www.euroasiaforum.com/yazarlar.php?pg2=nihat-celik&id=21, internetten indirili tarihi:12.02.2006 75 ar ERHAN, a.g.m., 562 76 Nihat EL K: a.g.m., http://www.euroasiaforum.com/yazarlar.php?pg2=nihat-celik&id=21, indirili tarihi:12.02.2006 77 Grsel Dnya , Cilt 7 (Grsel Yaynlar, 1983), 1643 78 Nihat EL K: a.g.m., http://www.euroasiaforum.com/yazarlar.php?pg2=nihat-celik&id=21, internetten indirili tarihi:12.02.2006

26

zamanda ABD Bakan Bushun da er ekseni olarak grdn aklad lkelerdir. Albay Harry Sachaklian bata olmak zere birok ABDli havac ise, btn teorilerin gereklemesinin hava hakimiyeti ile mmkn olacan savunmulardr.79 Bu gr Souk Sava dneminde SSCBnin evresindeki

lkelerde stratejik hava gc konulandrlmas fikrinin temellerini atmtr. Eisenhower dneminde i hilal blgesinde ABD yanls lkelerde hava sleri kurulmaya balanmtr. Bylece Trkiye, Irak, ran, Pakistan gibi lkelere sler yerletirilmi ve SSCBye kar bir Kuzey Kua (Northern Tier) oluturulmutur.80 Bu balamda ABDnin 11 Eyll saldrlarndan sonra zellikle Kafkasya ve Orta Asya lkelerine askeri s kurma istei bu teorinin etkilerinin srd artlarn ve SSCB yklm olsa da ABDnin Rusyaya kar bu kez gncel da eklenmesi ile evreleme dncesinin devam ettiini

dndrmektedir. SSCBnin dalmas ve iki kutuplu dnemin sona ermesi ile dnyada girilen yeni srete jeopolitik vurgulamalar etkinliini srdrmeye devam etmitir. Huntingtonun Medeniyetler atmas, Brezezinskinin Byk Satran Tahtas ve Duginin Avrasyaclk teorisi bu yeni dnemin ne km jeopolitik teorileri olarak grlebilir.81

Suat LHAN: Jeopolitik Duyarllk, 23 ar ERHAN: a.g.m., 562 81 Nihat EL K: a.g.m., http://www.euroasiaforum.com/yazarlar.php?pg2=nihat-celik&id=21, internetten indirili tarihi:12.02.200679 80

B R NC BLM KAFKASYANIN JEOPOL T VE ULUSLARARASI POL T KADA GNEY KAFKASYA 1.1. KAFKASYANIN JEOPOL T 1. 1.1. Kafkasyann Corafi Snrlar Corafi konumu itibariyle Kuzey-Gney, Dou-Bat istikametlerinin dm noktasn tekil eden, belki fiziki deil ama corafi ve kltrel bir kpr vazifesi gren Kafkasya, tarih boyunca pek ok kavmin gelip getii, kimi kavimlerin yredeki otokton halklarla karp kaynat, Kafkasya kltrne katkda bulunduu, kimi kavimlerin ve devletlerin nfuzuna ald, ynettii, etkiledii ve etkilendii bir alan olmutur. Kafkaslar, Karadeniz ile Hazar denizi arasnda kuzeybat-gneydou istikametinde uzanan, ykseklii ise orta ksmlarnda be bin metreyi aan sradalardr. 1 Kafkas Dalar, Kafkasyay Kuzey ve Gney Kafkaslar olmak zere ikiye ayrmaktadr. Kuzeyde kalan sradalara, Byk Kafkaslar, gneyde kalan Kafkas Dalarna ise Kk Kafkaslar denilir. Bu iki da silsilesini Karadenize dklen Rion nehri ile Hazar Denizine dklen Kura Nehri birbirinden ayrr. 2 Byk Kafkas Dalar ve Kk Kafkas Dalarnn haricinde Kafkasyann bir paras daha vardr ki bu blm kuzeydeki bozkr blgesidir. Kafkas Dalarnn kuzeyindeki bu bozkrlar Don bozkrlarnn bir uzantsdr ve verimli bir tarm potansiyeline sahiptir.3

1 2

Ufuk TAVKUL: a.g.e., 11 Nihat KAIKI ve Hasan YILMAZ: a.g.e., 8 3 Ramazan ZEY: a.g.m. , 22-23

28

Sarp ve yksek dalarla rl Kafkasyada ulam olduka zordur. zellikle eski alarda insanlar ulamlarn bugn de kullanlan belli bal geitlerden salamlardr. Bunlardan biri Kuzey Kafkasya ile Gney Kafkasyay birbirine balayan en kestirme yol olan Darial geididir. Bu geit eski alardan beri bilinmekte ve bugn de kullanlmaktadr. Darialn batsnda Kutais kentini, Ordjonikidzeye (bugnk Vladikafkas kenti) balayan Mamison, Abhazyay, erkez blgelerine balayan Kluhor geidi, kuzeydou Grcistan, Dastann Kafkas Dalarna balayan Vantliaet, Salavat, Kodor ve eenistana balayan Arkotis Geitlerini de saymak mmkndr.4 Bu dalk yap nedeni ile yerleim blgeleri ounlukla yksek yaylalar ve derin vadilerde younlamtr. Ykseklii fazla olan da silsilesi, blgedeki insanlarn tarihlerini, kltr ve karakterlerini bakalarndan farkl klmtr. Askeri adan byk lde savunma kolayl salayan dalar, kltr ve etnik bakmdan blnm bir corafyann domasna sebep olmutur. Kafkasyann doal corafyas blgedeki insani faaliyetleri zgn klmtr. Stratejik savunma kolayl d kuvvetlerin girmesini engellerken, dier yandan bu durum tarihte Kafkasyann btnne hakim milletlerin olumasn da nlemitir. Vadi boylarnda ve yksek yaylalarda yerleenler, birer kapal topluluk halinde kalmtr.5 Hem kendi bnyesinde otokton pek ok kavimi barndran hem de yaad ticari ilikiler, istilalar ve glerle pek ok yeni kavimi ve kltr bnyesine alan Kafkasyada dalk corafyann kendine zg yapsnn etkisi ile her bir topluluk dier topluluklarn tm etkilerinden uzak, tamamen zgn ekilde kltrlerini muhafaza etmi ve bundan dolay, bariz bir ekilde ne kan ve tm blgeyi yneten etkin bir millet ortaya kmamtr. Rus emperyalizmiyle benimsetilmeye allan ortak Rus kltr ve dilinden farkl olarak, iten gelen bir dinamikle, uzun soluklu bir Kafkas birlemesi de salanamamtr.

4

Haydar AKMAK: 1989dan Gnmze Grcistan, http://www.kaum.ktu.edu.tr/yayinlar/gurcistan nternetten indirili tarihi: 22.02. 2006 5 Abdullah SAYDAM: Kafkasyada Bamszlk Mcadeleleri ve Trkiye, 2

29

Kukusuz byle bir birlemenin salanamamasnda dalarn ve corafi faktrlerin yan sra blgenin pek ok etnik kkenden yle ki gelen ve saysz dil konuan trl kavimlerden mteekkil heterojen yapsnn etkisi de byktr. Romallarn Kafkasyadaki ilerini yrtmek iin 130 farkl dilden tercman kullandklarn belirtilir. 6 Kafkasya, Arap tarihilerin ve corafyaclarnn Cebell Elsan (Diller Da) adn verdikleri blge olup, bugn de yz yllar ncesinde kendisine verilen bu unvan laykyla tamaktadr. Bu gz alc eitlilie karlk Kafkasyallar zellikle de Azerbaycan, Ermenistan, Grcistan dnda kalan Rus snrlarna dahil corafyada yaayan Kafkasyallar ortak bir uurla ve kendilerine zg topraklarna ballk duygusu ile bir Kafkasyallk bilinci oluturmulardr. Bu adan Hristiyan Osetlerin dndaki topluluklarda slamiyetin btnletirici bir etkisi olduu sylenebilir. Pek ok farkl dili konuan bu topluluklar, yz yllarca ayn kaderi paylam, etnik ve dilsel farkllklara ramen bir ksm ortak gelenekler, danslar, mzikler, giysiler gibi ortak bir Kafkas kltr vcuda getirmilerdir. 7 Bu noktada az nce sz edilen Kafkasya corafyasnn zellikle dalk yapsndan dolay topluluklarn birbirlerinin etkisine uzak kaldklar ve birleerek Kafkasyaya hkmedemedikleri konusu ile bu ortak Kafkas kltrnn elitii akla gelebilir. Ancak byle bir eliki sz konusu deildir. Topluluklar hem farkl dillerinin ve dalk corafyann etkisi ile kendi zgn kltrlerini srdrmler hem de evredeki dier blgelerden farkllk tekil edecek ortak ve st bir Kafkas kltr oluturmulardr. Ancak bunu siyasi alana tayarak Kafkasyay btnletiren bir aktr ortaya karamamlardr. Bunun sebebi ise, bu koruduklar ve birbirlerinin iinde eritmedikleri zgn kltrleri olduu kadar, blge zerine oynayan uluslararas aktrlerin kar hesaplar erevesinde etnik blnmlkleri kullanmas, btnleme salamak zere glenen ve ne kan

John F. BADDLEY: Ruslarn Kafkasyay stilas ve eyh amil, ev. Sedat zden, ( stanbul: 1989) 21-22 7 Hayati B CE: a.g.e., 3-4

6

30

kavime kar, dierlerini kkrtarak bir topluluun ne kmasn ve blgede etkin olmasn engelleme politikalardr. 1. 1. 2. Kafkasyann Politik Snrlar Corafi olarak snrlar bu ekilde izilen Kafkasyadan uluslararas politikada bahsettiimizde, farkl tanmlamalarla karlalmaktadr. Bunun arka plannda tarihsel, kltrel, etnik ve corafi faktrler olduu kadar Kafkasyada etkin g olmay hedefleyen aktrlerin politik kar hesaplar da yer almaktadr. nceki blmde snrlar izilen corafya, kuzeyde Rusya Federasyonuna bal Kabardin- Balkar, Karaay-erkez, nguetya, eenistan, Kuzey Osetya ve Dastan zerk Cumhuriyetleri ve gneyde de bamsz Azerbaycan, Ermenistan, Grcistandan olumaktadr. Kafkasyann farkl tanmlarna gre kimileri Rusya Federasyonu snrlar iindeki zerk cumhuriyetlere Kuzey Kafkasya, Azerbaycan, Ermenistan ve Grcistana ise Gney Kafkasya demektedir. Kimileri Kafkasya tanmn sadece Rusya Federasyonu iindeki zerk cumhuriyetler iin kullanmakta ve dier bamsz devleti Kafkas tesi (Transkafkasya-Zakavkasya)8 olarak adlandrmaktadrlar. Kimileri ise, Kafkasya ifadesini btn olarak ayrma gitmeden tm blge iin kullanmaktadrlar. Corafi adan; blge tam ortadan Byk Kafkas sradalar ile ikiye blnmektedir. Corafi adan tanm k noktas alanlar, Kafkas Dalarnn kuzeyindeki blme Kuzey Kafkasya, gneyinde kalan blmne ise Gney Kafkasya ya da Kafkas tesi demektedirler. Etnik-kltrel adan ise, Kafkas dalarnn gneyinde kalan Azerbaycan, Ermenistan ve Grcistan, Kafkas Dalarnn kuzeyinde kalan corafya ile karlatrldnda nispeten daha homojen bir yap arz etmektedir. Dalarn Kuzeyindeki toplumlar -Osetler hari- genel olarak Mslmanken, gneyindekiAzerbaycan, Ermenistan, Grcistandan oluan Gney Kafkasya; ngilizcede Transkafkasya, Rusada Zakavkazya olarak ifade edilmektedir.8

31

toplumlar Azerbaycan hari Hristiyandr. Grcistan iindeki Abhazalarn ve Osetlerin bir ksm ve Acaralar Mslman olmasna ramen, devletin resmi dini Hristiyan olduu iin bu ekilde ele alnmtr. Kuzeyin gneyden kltrel olarak farkl olduu ve gneyin bu Kafkas kltr dnda kaldn dnen bir ksm akademisyene gre, Kafkasya, Adige, Abhaz-Abhazin, Kabardey, Karaay-Malkar, Oset, een- ngu ve Dastan halklarnn yaad etnik kltrel corafyann addr ve bu toplumlar yz yllarca benzer geleneklerini ve kltrlerini srdrmler, ortak tarihi paylamlar, ortak bir Kafkas kltr oluturmulardr. Bu Kafkasya halklar, oluturduklar bu ortak toplumsal yap ve kltr ile Azerbaycan, Ermenistan ve Grcistandan farkldrlar. Bu sebeple bu blge bir ksm akademisyen tarafndan Kafkasya-Kafkas tesi olarak ayrlp Azerbaycan, Ermenistan ve Grcistan Kafkasya dnda tutulmu ve Kafkas tesi saylmlardr. Bunlar, Kafkasyann kuzey-gney olarak ayrlmasnn corafi bir tanm olduunu ve etnik- kltrel gerekleri ihtiva etmediini belirtirken, Grcistan snr ierisinde kalan Abhazya ve Gney Osetyay ise Kafkas halklarna ve Kafkasyaya dahil etmektedirler. 9 Blgeye tarih boyunca, gelenler, blgeden etkilenmi ve bu gelenlerin etkisi de Kafkasyaya girmitir. Bu ilikiler de blgenin ok kltrl yapsnda pay sahibidir. Hem corafi artlar, hem eitli toplum ve medeniyetlerle olan bu ilikiler, hem bu corafyann zengin yer alt kaynaklar hem de yine doal kaynaklarca zengin Hazar corafyasna ulam yolu olmas nedenleriyle kresel mcadelenin oda olmas, blgenin adlandrlmasn ve blgeyi toparlayc btncl bir Kafkasya yaplanmasnn olumasn engellemitir.10 lgilendiimiz disiplinin uluslararas ilikiler olmas nedeniyle, Kafkasyann blgesel snrlann ve uluslararas politikada ifade ettii corafyay, salt sosyo kltrel adan ele alp Kafkasya ve Kafkas tesi olarak ayrmak, uluslararas

9

10

Ufuk TAVKUL: a.g.e., 12-13 John F. BADDLEY: a.g.e., 22

32

politika ile badamamaktadr. Olaya salt sosyo-kltrel olarak yaklalrsa, o zaman ortak kltr paylaan btn Trk lkelerine rnein Orta Asyaya da Anadolu demek gerekir ki bunun mantkl olduu sylenemez. Blgeyi sosyokltrel lekte incelemek baka bir konudur. Bu itibarla uluslararas politikada, Kuzey ve Gney Kafkasya ayrmna gitmek kanmca daha doru bir yaklam olacaktr.

1.1. 3. Uluslararas Politikada Kafkasya Bir btn olarak ele alndnda Kafkasya, dnyada ok az blgeyle karlatrlabilecek zelliklere sahip bir corafyadr. Kafkasya eski alardan beri mineral zenginlii ile tannmaktadr. 19. yzyln sonlarnda karlmaya balanan Azeri petrol, Sovyet dneminde Rus ekonomisinin byk bir ksmn beslemiti. 20. yzyln banda, eenistann Grozni ehri etrafndaki petrol sahalar retime balamt ve bu blge halen de eski Sovyetler Birliinin uak yakt ihtiyacn byk oranda karlamaktadr. Blge kendi kaynaklar ile kendisini besleyecek ve donatacak durumdadr.11 Kafkasyann, arlk Rusyasndan itibaren 1990lara gelinceye kadarki srete Hindistan, Orta Dou ya da Afrikada olduu gibi bir kolonyal tecrbe srecini yaad belirtilebilir.12 Ancak Rus ve Sovyet tarihileri, bu hususu grmezden gelmektedirler. Kafkasyadaki Rus ilerlemesi daha nceki lokal baz giriimler haricinde ciddi olarak 17.yzylda balam ve giderek acmasz bir ekilde hz kazanmtr. Rus mparatorluunun Osmanl ve ran ile snr 19. yzylda az ok kesinlemi ve Sovyetler Birlii kene kadar bu snr hemen hemen hi deimeden kalmtr. Ancak 1860lara kadar byk ounluu Mslman olan Kuzey Kafkas halklar, Rus hakimiyetini kabullenmemiler ve

11

Paul B. HENZE: Kafkasyada atma Gemi, Sorunlar ve Gelecek in ngrler, Avrasya Etdleri 1, ( lkbahar 1994) , 66 12 Ayrntl bilgi iin bkz. dris BAL, Orta Asyada Sovyet Kontrol Yntemleri, Avrasya Etdleri, Cilt 3, Say 2, (Yaz 1996) 97-113

33

btn

olarak

Kafkas13

halklar

Rus

ynetimine

kar

frsat

bulduka

bakaldrmlardr.

Bilindii zere petrol, dnya siyasetinde kendisine sahip olan lkeleri sadece ekonomik ynden deil, siyasi ynden de etkilemektedir. Dolays ile zengin petrol rezervleri olan lkeler bazen petrole bal olarak eitli siyasi entrikalarla kar karya kalmakta bazen de onu stratejik bir tehdit unsuru olarak kullanmaktadrlar. Petrol asndan zengin Orta Doudaki durum, 1970li yllardaki petrol krizi ve ABDnin bu blgelerdeki varl, bu belirtilenlere rnek olarak gsterilebilir. Dnyann gittike sanayilemesi, artan nfus, sosyo-ekonomik gelimenin hzlanmas ve retimin gn getike artmas, beraberinde enerji kayna ihtiyacn gndeme getirmitir. Kalknma ve sanayileme, enerji yoksa imkanszdr. Bu durum gelimi lkeleri enerjiye, zellikle de bir alternatifi bulununcaya kadar petrole, baml klmtr. Dnyann en zengin petrol rezervleri ise Orta Dou, Rusya, Kafkasya-Hazar-Orta Asyada bulunmaktadr. Sovyetlerin yklmam olduu yllarda Bat iin petroln yegane kayna kendi bnyelerindeki snrl retimin dnda Orta Dou idi. Ancak 1990 sonras Dou Blokunda yaanan zlme, Ruslarn yllardr smrd Kafkasya-Hazar-Orta Asya zenginliklerini gzler nne sermi ve bu durum, ad geen blgeleri bir anda uluslararas politikann merkezi konumuna getirmitir. Orta Douya alternatif petrol kaynaklar demek, Orta Dounun tekelini krmak ve petrolce zengin Orta Dou lkelerinin petrol stratejik tehdit unsuru olarak kullanmalarnn sonu da demektir. Uluslararas arenaya kan Kafkasya-Hazar-Orta Dou petrolleri, Orta Dou lkelerinin petrol stratejik ara olarak kullanmasnn sonu anlamna gelirken, KafkasyaHazar-Orta Douyu da petrole dayal entrikalarn, g mcadelelerinin merkezi haline getirmitir. Glyken siyasi bir antaj arac olarak kullanlarak yarar

13

Ayrntl bilgi iin bkz. Abdullah SAYDAM: Kuzey Kafkasyadaki Bamszlk Hareketleri, Avrasya Etdleri , Cilt 2, Say 1, ( lkbahar 1995), 89-122

34

salayabilen petrol, bu yeni bamsz, zayf corafyalar kresel aktrlerin arpma sahas haline getirirken, yaanmaya balayan yeni emperyal mcadele bu gsz lkeler iin dezavantaj yaratmaya balamtr. zellikle Grcistandaki Kadife Devrim ve ardndan gitgide yaknlaan ABD-Grcistan ilikileri sayesinde ABD, Gney Kafkasyada mesafe alm ve bu durum ABDye Gney Kafkasya zerinden Rusya Federasyonu ile oynama avantaj salamtr. Bu yeni dneme ve Grc-ABD ilikilerindeki yaknlamaya kadar ki srete ABD, Rusyaya kar rtl bir biimde eenleri kullanmtr. Kadife Devrim sonras ABDye daha mzahir bir srece giren Grcistan ile ABD, Rusyaya kar yeni kozlara sahip olmutur.14 Bunun yan sra Grcistandaki ayrlk gruplara bak ve farkl etnik gruplar zerindeki tutumu da ABDye Grcistan zerinden Kafkasyada tutunma imkan verebilir. ABDnin Acaristan ve Abhazyaya baknda bunun yansmalar grlmektedir. ABDnin bu tasarruflar Karadenize ynelik karlaryla da ilgilidir. Batum limannn yeri bunu daha iyi aklamaktadr. Eer ABD, Batum merkezli Acaristan dorudan kontrol ederse Tiflise dorudan bir hat yapabilir. Bu yol, Tiflise gidi iin kullanlan eski yoldan ok daha ksadr.15 Bu blgeyi kontrol etmesi, ABDnin Kafkasyann Karadenize kn kontrol etmesi imkann da salayabilir. Burada politik, jeopolitik giriim ve karlar i ie gemitir. ABDnin blgedeki Abhazya, Acaristan gibi zerk cumhuriyetler ile yrtecei iliki bahsedilen adan corafi, politik, ekonomik getirileri bir arada salayabilecektir.16 Bunun yan sra ABD, Grcistan ile bu scak ilikilerini kullanarak Ahska Trklerinin yllardan beri vatanlarna dnme zlemlerini dindirmek ve bu suretle gerek bir zm sunmak yerine, Ahska Trklerine, ABDye gelme imkan

14

Osman Metin ZTRK: Karadenizin Gncel Jeopolitii Balamnda Rusya Federasyonundaki Son Terr Olaylar, http://www.jeopolsar.com, internetten indirili tarihi 14. 10. 2004 15 Emin GRSES: Kafkaslarda Neler Oluyor, Byk Ortadou Projesi, Haz. Faruk Bilgin, ( stanbul: lk Yaynlar, 2004), 104-105 16 ABDnin blgeye ynelik politikalar iin bkz. Vassilis K. FOUSKAS: Balkanlar, Ortadou, Kafkasya Souk Sava Sonras ABD Politikalar, ev. Ali akrolu, stanbul, 2004

35

tanmtr. Bu tarz bir yolun asl amacnn, ilerde Ahska Trkleri zerinden blgede etkinlik zme salamak olduu aktr. yani Ahska ABDnin Ahska asrlardr Trklerinin yaadklar yaadklar soruna zm getirmekte samimi olmas, bu sorunun gerekten kavuturulmas, Trklerinin topraklarna dnmesi ile mmkndr. ABDnin iki kutuplu dnemin sona ermesinden sonra kresel hegemon g konumuna ulat ve sorunun muhatab Grcistan ile ciddi ve sk ilikilere sahip olduu dikkate alndnda, bu konuda samimi ise, ABDden byle bir zm getirmesi beklenir. Ancak ABDnin ne srd zm ABDye gen Ahska Trklerinin geleneklerinden, dil, din ve kltrlerinden uzaklaarak Trklklerini yitirmekten ve eer ki bu kiiler bir gn Ahskaya dnerlerse ABDye mzahir bireyler olarak sadece ABD iin faydal bir zm sunmaktan teye gitmemektedir. evardnadze sonras Kadife Devrim ile baa geen Mihail Saakavilinin ABDde eitim ald ve Saakavili ynetimindeki Grcistann yzn ABDye dnd dikkate alnrsa Ahska Trklerinin ABDye gmesi fikrinin muhtemel ciddi sonular grlebilecektir.17 Karadeniz, AB ve NATOnun son genilemeleri ile jeopolitik adan farkl bir corafya zelliini kazanmtr. Rusya iin Karadenizin arz ettii nem politik, askeri, ekonomik alardan ok belirgin bir ekilde artmtr. Bu art Rusya Federasyonunun ikinci bir dalma ihtimali ile de irtibatlandrlabilir. Rusyann Gney Kafkasyadan tamamen ekilmesi ve Gney Kafkasyann Rusyaya kar Kuzey Kafkasya kozunun kullanlabilecei bir corafya zelliini kazanmas (yani Kuzey Kafkasyadaki sorun alanlarnn maksatl olarak Rusyaya kar kullanlmas) Rusya Federasyonunun nce Karadeniz kylarn kaybedebilecei arkasndan da Ukraynadan belirgin bir ekilde uzaklaaca bir sreci balatabilir. Bu sre iinde Moskovann ikinci bir dalma ile kar karya kalmas zayf bir ihtimal olarak grlmemelidir.18 Bu durum Rusya iin

ABDnin Ahska Tkleri politikas ve bu politikay Kafkasyadaki hedefleri asndan nasl kullanmay hedefledii konusunda ayrntl bilgi iin bkz. Osman Metin ZTRK: Trkiyenin Trk Dnyas Politikas, Ahska Trkleri ve ABD, Bizim Ahska, Say 2, ( Ocak-Mart 2005), 1517 18 Osman Metin ZTRK: Karadenizin Gncel Jeopolitii: Blgesel Dengeler, Terrizm ve Trkiye 2-5

17

36

ciddi bir endie oluturmaktadr. Moskovann Tahrana ynelik almlar blgeye ynelik alglad tehditleri bertaraf etme abas olarak grlebilir.19 Dier taraftan, ABnin Karadenizin Bat kylarna kmas, Avrupann enerji ihtiyacnn karlanmasnda zel bir anlam tayacaktr. Yeni farkl enerji nakil hatlar, en ok Moskovay ve Ankaray etkileyecektir. zellikle NATOnun Trkiye dnda Karadenize kys olan yeni lkelere kavumasnn Karadeniz ve Trk boazlarnn stats konusunda yeni tartmalar beraberinde getirmesi kanlmaz gibidir. 20 Karadeniz yeni gelimeler ile birlikte doudan Avrupann, gneyden Rusya Federasyonunun, batdan Kafkasya ve Orta Asyann, kuzeyden de Anadolunun ilerine mdahale imkan veren bir corafya haline gelmitir. Bu mdahaleyi de sadece askeri adan deil, ayn zamanda politik ve ekonomik alardan da grmek gerekir. Bu jeopolitik ve jeostratejik tablo karsnda, Montronn Karadenize sunduu ksmen kapal ve sakin yapnn da fiilen zorlanacan ve deitirilmek isteneceini beklenebilir. Bu kadar ok ynl avantajlar sunar hale gelen Karadeniz, doal olarak uluslararas politikadaki dengeler zerinde de etkili olacaktr. Ancak hemen ifade etmek gerekir ki, bu etki yeni olmayp burada vurgulanmak istenen husus Karadenizin uluslararas politika zerindeki etkisinin dengeleri belirleyici bir zellie kavutuudur. Karadenizi kontrol eden, bu denizin sunduu btn avantajlar da kontrol eder ve bu avantajlar kontrol eden aktre rakipleri karsnda hakim bir stnlk salar. Karadenize kys olan lkelerin, balangta salt arama- kurtarma gibi insani yardm amacyla bir araya gelerek kurduklar ortak deniz gcnn (Blackseafor) grev alann bundan ksa bir sre nce geniletilmesi ve Karadenizde gvenliin, barn, istikrarn salanmasnn da bu gcn grev alanna dahil edilmesi olduka nemlidir. Brksel, Moskova ve Washington

Fevzi USLUBA: Putinli Rusya, Jeopolitik, Yl 4, Say 13, (ubat 2005), 57 Osman Metin ZTRK: Karadenizin Gncel Jeopolitii: Blgesel Dengeler, Terrizm ve Trkiye,419 20

37

arasnda yeni bir rekabet yaanmaktadr ve bu rekabette Karadenizin nemli bir yeri vardr. 21 Cohen (2001:112)e gre Trkiye, Rusyann stratejik bir konumda olan Gney Kafkasya blgesinde kendisini hissettirmesi nedeniyle alarma gemelidir. Rusya, Sovyet dnemindeki yava davranma politikasn terk etmi ve hareket dnemine gemitir. Moskova, Gney Kafkasya lkelerinin bamszl sonrasnda blgedeki istikrarszlk ve anlamazlklar krkleme siyaseti izlemitir. Ancak Moskovada zellikle Putin ynetimine kadar, uzun bir sre siyasi iradenin yoksunluu blgeyi tekrar etki alanna alma konusunda etkin bir politika izlenmesini engellemitir. Trkiye ise yaad ekonomik glkler ve Rus gazna baml olmas gibi nedenlerle bu mcadele alannda Rusyay egale edememi ve Moskova, arlk dneminden beri emperyal kar alan olarak grd bu topraklara geri dnmek iin frsat yakalamtr.22 Rusya Federasyonu, Kafkasyay arka bahesi olarak grmektedir. Rusya bu konuda kendince hakl, askeri, ekonomik ve politik argmanlara sahiptir. Ayrca bu blgenin Rusya Federasyonunun yumuak karn olduu da bir gerektir. Son ar olarak nitelendirilen Vladimir Putin ile birlikte Rusyann ok ciddi bir toparlanma dnemine girdii ve bunun Kafkasyaya da yayld grlmektedir. Rusya bu toparlan ile beraber ABD ile rekabet etmeye balam, Beslan olay ve Grcistandaki ayrlk hareketler gibi gelimeler ile birlikte bu rekabet daha da su yzne kmtr. Putin, lkesinde yaayan Mslmanlar temsilen, 2004 ylndaki slam Konferans rgt toplantsna katlmtr. Bu, Putin Kafkasyadakiler de dahil, Mslman Rus vatandalarn dikkate aldn ve bu suretle Kafkasyada dahil birok blgede meydan ABDye brakmayacan gstermitir. 23

Osman Metin ZTRK: Karadenizin Gncel Jeopolitii Balamnda Rusya Federasyonundaki Son Terr Olaylar, http://www.jeopolsar.com, internetten indirili tarihi: 14. 10. 2004 22 Ariel COHEN: Rusyann Yeni Kafkasya Politikas Trk karlarn Tehdit Ediyor Mu?, Avrasya Etdleri 20, zel Say, (Yaz 2001) 112 23 Osman Metin ZTRK: Karadenizin Gncel Jeopolitii Balamnda Rusya Federasyonundaki Son Terr Olaylar, http://www.jeopolsar.com, internetten indirili tarihi: 14.10.200421

38

Esasen, Sovyetler daldktan sonra da Rusya eski nfuz sahas Gney Kafkasyaya mdahale etmekten ekinmemi; Azerbaycann politikasn etkileyerek bamszlk yanls ve Trkiyeye yakn bir duru sergileyen Devlet Bakan Ebulfeyz Elibeyin yerinden edilmesine yardm etmi, Grcistann i sorunlarnda tm savalara silah satm ve Grcistan gszletirmeyi hedeflemi, vermitir.24

Karaba sorununda

ak

bir ekilde

Ermenistana

destek

Moskovann amac, bir dnem bnyesinde yer alan Gney

Kafkasyadaki bu lkede de, ynetimde Rusyaya mzahir unsurlarn yer almasdr ve uygulamalar da bu hedefe yneliktir. Rusya, empoze etmek istedii politikalar benimsetme konusunda, enerji dengelerinde oynad rol de kullanmaktadr. Bir Rus politikas olarak petrol ve gaz hatlar, eski Sovyet corafyasnda birbirine balantl olarak tm blgelerden gemektedir. Bu sayede Rusya, bir zamanlar ynettii blgeleri enerji zerinden etkileme imkanna sahip olmaktadr. Rusyann bir trl eenistandan vazgememesi de, bu balamda eenistandan geen boru hatlar ile ilikilendirilmektedir. Rusya bu lkeler zerinde gemiten gelen balar nedeniyle srekli bir etkiye sahip olmaktadr ve bunu da dikte etmek istedii politikalar da kullanmaktadr. rnein Grcistana vize rejimi uygulamas, Grcistandaki askeri sleri boaltmamas, Grcistan-eenistan snrndan Grcistan iine eenlerle mcadele iin birlik yerletirme talebi gibi argmanlar ile Rusya, Tiflisi etki alannda tutmay istemektedir. Kafkasya ve Hazarn gn getike nem kazand bir ortamda Moskova uzun yllar denetimi altnda tuttuu ve kaderini belirledii corafyalar mcadele iinde olduu kresel aktrlere kaptrmamak istemektedir ve yllarca etkin olduu bu corafyalarda ne kmay da tarihsel bir hak olarak kendinde grmektedir.

24

Ariel COHEN: a.g.m. , 113

39

Rusya Federasyonu, ABDnin 11 Eyll sonras bu saldrlar bahane ederek Orta Asyada yapt almlardan balangta belli etmese de rahatsz olmutur. nk Rusya bu blgeyi de Kafkaslar gibi arka bahesi olarak grmekte ve yllardr bu topraklarda srdrd hakimiyet ya da en azndan nfuzu, ABD veya dier herhangi bir rakip aktre kaptrmak istememektedir. Bu erevede ABDyi blgede dengelemek iin Krgzistanda ABDye tannan imkanlarn benzerini elde etmi, zbekistan ile stratejik ibirlii anlamas imzalamtr.25 2004 ylnda Rusya Federasyonu, Almanya ve Fransa liderleri

Karadenizde bir araya gelmilerdir. Bu buluma yaanan gelimeler dikkate alndnda olduka anlamldr. ABDden duyulan rahatszln da bu toplantda etken bir unsur olduu dnlebilir.26 Cohen (2001:113)in makalesinde atfta bulunduu Rusya Bilimler Akademisi Etnik Aratrmalar Enstitsnden Sergey Arutiunovun ne srd gibi yazl tarih boyunca yerli gruplar arasnda mcadele srekli devam etmitir. Mcadele ancak geici olarak Osmanl, ran ya da Rus olsun, bir imparatorluk kurulduunda kesilmitir. Bundan dolay blgede belirgin bir g hakimiyeti olmadnda mcadelenin srmesi srpriz deildir. 27 Dn yaananlarn nemli bir ksm ve bugn yaanlar, Gney Kafkasya lkelerinin, birlikte alamayacaklarn gstermitir. Bunun yan sra, Rusya, Trkiye, ran gibi blgesel ya da Batl blge d bir aktrn, ibirliini ve bar empoze etmesi veya kabul ettirmesi de mmkn olmamtr. ABD, Rusya ve Fransa, Minsk Grubunda bir araya gelseler de Karaba konusunda tatmin edici bir zme ulalamamtr. BM ve Grcistann iyi ilikiler yrtt aktrler ise, Rusyann etkiledii Abhazya sorununa zm bulamamlardr.

Osman Metin ZTRK: Karadenizin Gncel Jeopolitii: Blgesel Dengeler, Terrizm ve Trkiye, 2 26 Osman Metin ZTRK: Karadenizin Gncel Jeopolitii Balamnda Rusya Federasyonundaki Son Terr Olaylar, http://www.jeopolsar.com, internetten indirili tarihi: 14. 10. 2004 27 Ariel COHEN: a.g.m. , 11325

40

Cohen (2001: 117-118)e gre, bir Rusya- ran yaknlamasndan sz edilebilir. ki aktr de, Tiflis ve Bakdeki Bat yanls rejimlerden rahatszdr. Rusya ve Trkiye arasnda byk bir ekonomik iliki, enerji balantlar ve bu ilikileri destekleyen iadamlar ve politikaclar lobisi bulunmakla beraber ve ayn zamanda Hazar kaynaklarn ihra rotas bakmndan rakip olmalarna ramen, Cohene gre, Kafkasyada bir Rus- ran eksenin gelimesi nlenemez. ki lke arasnda byk silah anlamalar, nkleer ibirlii ve teknik uzmanlarn eitilmesi konusundaki anlamalar sz konusudur ve bu durum, iki lkeyi hem Gney Kafkasyada ve Basra Krfezinde d politika ibirliine itmektedir. 28 Bu duruma bir iaret olarak RusErmeni ilikilerinin dier Gney Kafkasya lkelerine nazaran daha yakn olmas, Slav-Ortodoks mihverinde Rus-Ermeni ilikileri ve Rusyann Karaba konusunda Ermenilere verdii destei ve buna ek olarak ran- Ermenistan ilikilerini vermek mmkndr.29 ran, Karaba konusunda bnyesindeki Gney Azerbaycann da etkisi ile Mslman (yani dinda) Azerbaycan yerine Hristiyan Ermenilere destek vermitir. Ermeniler de tm komularna kar yrttkleri irredantist politikalar rana kar hasralt etmi ve yaad ekonomik zorluu ve tm komular ile sorunlu olmasndan kaynaklanan blgesel skml, ran zerinden amaya almtr. ranErmenistan arasnda boru hatlar ilikileri de sz konusudur. Ayrca YunanistanErmenistan ve ran Trkiyeye ynelik kart politikalar konusunda da bir eksen oluturma ve ibirlii yapma yoluna gitmektedir. Bu rnekler ran ve Rusyann blgede kar ortakl sebebiyle bir araya gelmesine vasta tekil etmektedir. Rusya, Gney Kafkasyay yrngesinde tutmay srdrmek istemektedir. Bu erevede Grcistandaki sleri boaltmay, askerlerini ekmeyi, Azerbaycandaki erken uyar merkezini kontrol etmeyi srdrmek istemektedir. Bu isteini, eenlerle mcadele ve Amerikann anti balistik fze projelerine balamaktadr. Fakat Rusyann, artk Kzl Ordunun yapt gibi blgeyi bir

28 29

Ariel COHEN: a.g.m. , 117-118 Osman Metin ZTRK, lgilenenlere, Say: 11, http://