T.C.

ADNAN MENDERES ÜNİVERSİTESİ

ZİRAAT FAKÜLTESİ

TARIM EKONOMİSİ BÖLÜMÜ

DÜŞÜK GELİRLİ ÜLKELERDE YOKSULLUK YANLISI

GELİŞMELER

Kadir ELHAKAN

Tez Danışmanı:

Dr. Altuğ ÖZDEN

AYDIN

2015

2

T.C.

ADNAN MENDERES ÜNİVERSİTESİ

ZİRAAT FAKÜLTESİ

TARIM EKONOMİSİ BÖLÜMÜ

DÜŞÜK GELİRLİ ÜLKELERDE YOKSULLUK YANLISI

GELİŞMELER

Kadir ELHAKAN

Tez Danışmanı:

Dr. Altuğ ÖZDEN

AYDIN

2015

3

ÖZET

Kalkınma ekonomisinin temel alanlarından birisi olan düşük gelirli ülkelerde

yoksulluk yanlısı gelişmeler konusu ele alınmıştır. Yoksulluğu ölçmede kullanılan

yöntemler, yoksullukla mücadelede Dünya ve Türkiye’nin durumu, küresel

örgütlerin yapmış olduğu çalışmaları, yoksullukla mücadelede önem verilmesi

gereken politikaların neler olması gerektiği konu edilmiş. Bu politikaların; Ekonomik

büyüme, insani yatırım, bölgesel eşitsizliğin azaltılması, mikro kredi politikası,

sosyal yardım sistemi, uluslararası ekonomik istikrar, yatırımların teşviki, eşitsizliğin

azaltılması ve kurumsal kapasitenin geliştirilmesi gibi genel bilgiler verilerek,

yoksulluğu azaltmada kullanılması anlatılmıştır.

Anahtar Kelimeler: Yoksulluk, Gelir dağılımı eşitsizliği, Yoksullukla mücadele,

Uluslararası kuruluşlar, Mikrokredi.

4

KISALTMALAR DİZİNİ

AB Avrupa Birliği

BELDES Belediyelerin Altyapısının Desteklenmesinin Projesi

BKİ Beşeri Kalkınma İndeksi

BM Birleşmiş Milletler

DOKAP Doğu Karadeniz Projesi

DPT Devlet Planlama Teşkilatı

FAO Gıda ve Tarım Örgütü

FGT Foster Greer ve Thorbecke İndeksi

GAP Güneydoğu Anadolu Projesi

GYKA Gelir ve Yaşam Koşulları Araştırması

HBA Hane Halkı Bütçe Anketi

IMF Uluslararası Para Fonu

KOP Konya Ovası Projesi

KÖYDES Köy Altyapısını Destekleme Projesi

SHÇEK Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu

SODES Sosyal Destek Programı

SRAP Sosyal Riski Azaltma Projesi

TGWP Türkiye Grameen Mikrokredi Projesi

TUİK Türkiye İstatistik Kurumu

TUSIAD Türk Sanayicileri ve İşadamları Derneği

UNDP Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı

UNFPA Birleşmiş Milletler Nüfus Fonu

UNICEF Birleşmiş Milletler Çocuklara Yardım Fonu

WFP Dünya Gıda Programı

5

ÇİZELGELER DİZİNİ

Çizelge 1. Örnek A ve B Ülkelerinde Yoksulluk Açığı Oranı .............................................. 20

Çizelge 2. Dünyada En Yoksul ve En Zengin Ülkeler ......................................................... 28

Çizelge 3. Dünyada Ülke Gruplarına Göre Kişi Başına Düşen Milli Gelir ($) ..................... 29

Çizelge 4. Yoksulluk Sınırı Yöntemlerine Göre Fertlerin Yoksulluk Oranları .................... 32

Çizelge 5. Gelire Dayalı Göreli Yoksulluk Sınırı, Yoksul Sayıları ve

Yoksulluk Oranları ................................................................................................................ 32

Çizelge 6. Türkiye İçin Hesaplanan Gelire Dayalı Göreli Yoksulluk Sınırına Göre Bölgesel

Yoksulluk Oranları ................................................................................................................ 33

6

İÇİNDEKİLER

ÖZET ..................................................................................................................................................... 3

KISALTMALAR DİZİNİ ...................................................................................................................... 4

ÇİZELGELER DİZİNİ .......................................................................................................................... 5

1.GİRİŞ .................................................................................................................................................. 8

1.2.Çalışmanın Amaç ve Kapsamı ......................................................................................................... 9

2.KAYNAK ÖZETLERİ ..................................................................................................................... 10

3. MATERYAL VE YÖNTEM ........................................................................................................... 12

4.BULGULAR ..................................................................................................................................... 13

4.1 Yoksulluk ....................................................................................................................................... 13

4.1.2 Göreli Yoksulluk ......................................................................................................................... 14

4.1.3 İnsani Yoksulluk ......................................................................................................................... 15

5. YOKSULLUĞUN BELİRLENMESİ VE ÖLÇÜLMESİ ................................................................ 16

5.1.Yoksul kişi oranı indeksi ................................................................................................................ 18

5.2. Yoksulluk Açığı Oranı (Poverty Gap Ratio) ................................................................................. 18

5.3. Sen Yoksulluk İndeksi .................................................................................................................. 20

5.4. Foster, Greer ve Thorbecke (FGT) Endeksi .................................................................................. 21

5.5. Gini Katsayısı ................................................................................................................................ 22

5.6. Dünyada Yoksulluk Durumu......................................................................................................... 22

5.7. Türkiye’de Yoksulluk Durumu .................................................................................................... 29

6. DÜNYADA UYGULANAN YOKSULLUKLA MÜCADELE POLİTİKALARI .......................... 34

6.1 Birleşmiş Milletler ......................................................................................................................... 34

6.2. Dünya Gıda Programı (WFP) ........................................................................................................ 34

6.3. Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı (UNDP) .......................................................................... 36

6.4.Birleşmiş Milletler Çocuklara Yardım Fonu (UNICEF) ................................................................ 37

6.5. Gıda ve Tarım Örgütü (FAO) ........................................................................................................ 37

6.6. Yeşil Devrim ................................................................................................................................. 38

7. TÜRKİYE’DE UYGULANAN YOKSULLUKLA MÜCADELE POLİTİKALARI ..................... 41

7.1.Türkiye’de mikro kredi politikası ve uygulanması ......................................................................... 42

7.2. Beşeri Sermayenin Gelişmesi ........................................................................................................ 44

7.3. Bölgesel Eşitsizliğin Azaltılması ................................................................................................... 45

7.4. Etkin Bir Sosyal Yardım Sisteminin Kurulması ............................................................................ 46

7

8. SONUÇ ............................................................................................................................................ 48

KAYNAKLAR .................................................................................................................................... 50

ÖZGEÇMİŞ ......................................................................................................................................... 52

8

1.GİRİŞ

Yoksulluk, tarihin her döneminde gerek gelişmiş, gerekse az gelişmiş

ülkelerin karşı karşıya olduğu sorunların başında gelmektedir. Son 100 yıldır Dünya

üzerinde büyük bir gelir artışı olmasına rağmen yoksulluk, günümüz ekonomilerinin

en önemli problemlerinden biri olmaya devam etmektedir. Dünyanın çeşitli

bölgelerinde ve ülkelerin mevcut yoksulluk oranları ile Türkiye’deki mevcut durumu

incelenmiş. Sosyal, kültürel ve ekonomik değişimlerle birlikte yoksulluk kavramı

kalkınma tartışmalarını ön plana çıkarmıştır. Yoksulluğun, uluslararası kuruluşlar

tarafından yapılan kalkınma raporlarında ana tema olarak işlenmesi, yoksulluk

çalışmalarını da hızlandırmış, konunun ekonomik bir sorun olmanın ötesine

geçmesiyle ülkelerin ve uluslararası kuruluşların da konuya ilgileri artmıştır.

Yoksulluk sorununu ortadan kaldırabilmek ve daha mutlu, refah bir yaşam

gerçekleştirebilmek her dönemde kamu politikalarının başlıca amacı olmuştur. İlk

bakışta akla gelen kanaatlerin aksine, yoksulluk sadece az gelişmiş ülkeleri

ilgilendiren bir sorun değildir. Değişik yönleri bakımından gelişmiş ülkelerde de

ortaya çıkabilen bir niteliği bulunmaktadır. Yoksulluğun ele alınma ve tanımlanma

tarzları ile yöntemlerinde, dönemler ve gelişmeler çerçevesinde ciddî değişim ve

dönüşümler yaşanmaktadır. Bu bağlamda tarihsel gelişim süreci içerisinde

yoksulluğun, maddi öğeler ve bağlantılı unsurların eksikliğini bireysel ve biyolojik

açıdan örnek alan temeldeki bir anlayıştan, toplumsal düzeydeki gelir seviyesini ve

bir takım sosyal gereksinimleri de hesaba katan göreli temeldeki bir anlayış dâhilinde

ölçülmeye ve değerlendirilmeye çalışıldığı görülmektedir. Bir başka deyişle,

günümüze yaklaşıldıkça yoksulluğun bireysel ihtiyaçları örnek alan tek boyutlu bir

kavram değil, coğrafi, uluslararası, çevresel ve toplumsal faktörleri de hesaba katan

çok boyutlu bir kavram olarak kabul görmeye başladığına tanık olunmaktadır.

Dolayısıyla da yoksulluğun doğru bir şekilde tanımlanması, yoksulluğa yol açan

faktörlerin objektif ve hatasız bir şekilde saptanması, yoksullukla mücadele yöntem

ve stratejilerinin belirlenmesinde ve uygulanan politikaların başarı düzeyleri üzerinde

doğrudan etki yapmaktadır.

9

1.1.Konunun Önemi

Yaşadığımız küreselleşme süreci giderek, özel servetin amansız birikimiyle

ve kitlelerin artan oranlarda yoksullaşması, azgelişmiş ülkeler ve zengin ülkeler

arasında tarihin hiçbir döneminde görülmediği ölçülerde artan ekonomik

adaletsizlikler ve bunun sonucunda insanların ölmesi yoksulluğu önemli kılmaktadır.

1.2.Çalışmanın Amaç ve Kapsamı

Son yıllarda yoksulluk ve yoksulluğun azaltılması, kalkınma sürecinin en

önemli gündem maddelerinden biri haline gelmektedir. Yoksulluk, tüm dünyada göz

ardı edilemeyecek sosyolojik bir gerçektir ve acilen çözümlenmesi gereken birincil

sorun haline gelmiştir. Araştırmada düşük gelirli ülkelerdeki yoksulluk boyutunun

hangi durumlarda olduğunu ve ülkelerin uyguladığı kalkınma programlarının

yetersizliğini gündeme getirmektedir. Tüm dünyadaki başarılı uygulamalarını

inceleyip diğer kalkınma programlarıyla birlikte mevcut durumunun ortaya

konulması amaçlanmıştır.

10

2.KAYNAK ÖZETLERİ

Yoksulluk konusu üzerinde yapılmış birçok çalışma bulunmaktadır. Bu

çalışmalar içinde araştırma konusu ile ilgili olanlar, tarih sırasına göre aşağıda

özetlenmeye çalışılmıştır.

Şenses, 2001 yılında Küreselleşmenin Öteki Yüzü Yoksulluk adlı çalışmasında

Mutlak yoksulluğun ortaya çıkarılması bireylerin hayatlarını sürdürebilmeleri için

gerekli olan minimum tüketim ihtiyaçlarının belirlenmesi gerektiğini ifade etmiş,

sadece gıda harcamalarını esas alan mutlak açlık sınırının hesaplanması; “minimum

temel gıda maddelerinden oluşan gıda sepetinin maliyetiyle” hesaplandığını

belirtmiştir. Tüm nüfus için önerilen kişi başına tüketilmesi gereken kalori miktarı

esas alarak, bundan daha az kalori alan kişiler bir yoksulluk çizgisi oluşturduğu

sonucuna varmıştır.

Gündoğan, 2003 yılında Yoksullukla mücadelede istihdam politikalarının rolü ve

önemi çalışmasında, Gelir dağılımında adaletsizlik ve uzun dönem işsizliğin

günümüz yıllarında kendini göstermeye başladığını ifade etmiş. Bunları ortadan

kaldırmak amacıyla çeşitli politikalar türetmiştir.

Arpacıoğlu ve Yıldırım, 2011 yılında Dünyada ve Türkiye’de Yoksulluğun Analizi

çalışmasında Göreli yoksullar, yoksul olmaktan daha çok dar gelire sahip, asgari

yaşam seviyelerini ulaşmış olsalar da ortalama refah düzeyinin altında olan

insanlardır olduğunu ve Temel ihtiyaçlarını bir bölümünü karşılamakla beraber,

eğitim, sağlık, sosyal katılım yönünden yetersiz olduğunu ifade etmiştir. Yoksulluğu

göreli bir kavram olarak belirleyen ve sosyal yönü daha fazla olan göreli yaklaşım,

yoksulluğu bireyin ihtiyaçlarını karşılama gücü yönüyle toplumun diğer bireyleri

karşısındaki durumuna göre tanımlamıştır.

Yıldırım 2012, Türkiye’de Yoksulluk ve Yoksullukla Mücadele Politikaları adlı

çalışmasında Gelişmiş, gelişmekte ve gelişmemiş olan tüm ülkeler için olduğu gibi

yoksulluk, Türkiye için de ciddi bir tehlike konumunda olduğunu söylemiş. Gelir

dağılımı adaletsizlikleri ile fazlasıyla belirginleşen bu durum, önemli bir sosyal sorun

niteliğinde sosyo-ekonomik olarak ne kadar zayıfladığının bir göstermiştir.

11

Çetiner, 2013 yılında Yeşil devrim de neymiş çalışmasında yeşil Devrimin sosyo-

ekonomik etkileri ülkeden ülkeye farklılık göstermekte, bu nedenle de genellemeye

giderek açlığı ve fakirliği gidermede başarılı ya da başarısız olmuştur demek doğru

olmadığını ifade etmiştir.

Acar, 2014 yılında Dünyada ve Türkiye’de açlık sorunu adlı çalışmasında Dünyada

açlık sorununun giderek derinleşmesinin ve bu konudaki endişelerin artmasının en

önemli iki nedeni olduğunu söylemiş, küresel iklim değişikliğine bağlı olarak artan

kuraklık ve bölgesel anlaşmazlıklardan doğan çatışmalar olduğunu ifade etmiştir.

12

3. MATERYAL VE YÖNTEM

Çalışmanın ana materyali çeşitli kurum ve kuruluşlardan derlenen veriler ile

literatür taraması sonucu elde edilen makale, tez, kitap vb. kaynaklardan

oluşturmaktadır. Verilerin doğruluğu çeşitli kaynak ve kurumlardan kontrol

edilmiştir. Elde edilen veriler yorumlanarak bir sonuç çıkarılmıştır.

13

4.BULGULAR

4.1 Yoksulluk

Yoksulluk insanlık tarihinde sürekli olarak içinde bulunan ve çözüm aranan

bir sorundur. Fakat yoksulluğun çok karmaşık bir sorun olarak ortaya çıkması, farklı

tanımlamalara yol açmaktadır. Çeşitli kurum ve kuruluşların yaptıkları yoksulluk

tanımlamalarına bakıldığında;

Yoksulluk genel olarak bir halkın ya da onun belirli bir kesiminin asgari

yaşam düzeyini sürdürebilmek için gıda, giyim ve barınak gibi sadece en basit

ihtiyaç maddelerini karşılayabilmesi olgusudur (Dünya Bankası, 2012).

Toplumsal refah düzeyi ya da toplumun minimum yaşam standardı düzeyinin

altında kalan kişi statüsü olarak tanımlanmaktadır (TÜSİAD, 2000).

Gıda, temiz içme suyu, kanalizasyon tesisleri, sağlık, barınma, eğitim ve

bilgilendirme gibi temel insan ihtiyaçlarını karşılama durumudur (AB Kopenhag

Bildirisi, 1993).

İnsanların temel ihtiyaçlarını karşılayamama durumudur. Yoksulluğu dar ve

geniş anlamda olmak üzere iki türlü tanımlamak mümkündür. Dar anlamda

yoksulluk, açlıktan ölme ve barınacak yeri olmama durumu iken, geniş anlamda

yoksulluk, gıda, giyim ve barınma gibi olanakları yaşamlarını devam ettirmeye

yettiği halde toplumun genel düzeyinin gerisinde kalmayı ifade eder (TUİK, 2015).

Nüfusun bir kısmının çeşitli nedenlerle, değişik dönemlerde, tarihsel ve

coğrafi olarak belirlenmiş asgari bir yaşam standardını sağlamak için yeterli kaynağa

ulaşamaması nedeniyle yoksulluk oluşur (Mingione, 1992).

Yoksulluğu normal şartlar altında dahi beslenme ve giyim gibi temel

ihtiyaçların karşılanamaması ve bu yüzden de yaşamsal tehlikeyle karşı karşıya

kalınması olarak tanımlarlar (Rowentre, 1901).

BM, AB, IMF vb. önemli kuruluşlar ise belirli bir tanımlama yapmayıp, parça

parça sınıflandırma yaparak yoksulluk kavramını açıklamıştır. Günümüzde ise

Dünya Bankasının yapmış olduğu tanım sunulmaktadır. Tüm bu tanımlamalardan

yola çıkarsak;

Yoksulluk genel olarak belirli bir kesiminin asgari yaşam düzeyini

sürdürebilmek için gıda, giyim, barınak ve kişisel gelişim gibi en basit ihtiyaç

maddelerini karşılama durumudur (Dünya Bankası, 2012). Farklı kriterler göz önüne

14

alınarak yoksulluk kavramına farklı anlamlar katan yoksulluk türleri de mevcuttur.

Günümüz koşullarında farklı yoksulluk türlerini ifade eden mutlak yoksulluk, göreli

yoksulluk ve insani yoksulluk gibi tanımlarla karşılaşmak mümkündür.

4.1.1 Mutlak Yoksulluk

Mutlak yoksulluk, bir kısım toplum ya da bireyin asgari yaşam düzeyini

sürdürebilmesi için gerekli, en temel ihtiyaçlarını bile karşılayamaması durumudur.

Yardıma ihtiyacı olarak algılanması gereken yoksullar temel insani ihtiyaçlarını bile

karşılayamamakta, hatta bu duruma düşen bir kişiye dışardan yardım edilmediği

zamanda ölüm riskiyle bile karşı karşıya gelme ihtimalinin olmasıdır. Mutlak

yoksulluğun dünyanın her yerinde var olmasına karşın, az gelişmiş ve gelişmekte

olan ülkelerde daha fazla görülebilmektedir. Mutlak yoksulluğun ortaya çıkarılması

bireylerin hayatlarını sürdürebilmeleri için gerekli olan minimum tüketim

ihtiyaçlarının belirlenmesini gerektirir. Mutlak yoksulluk gıda ve gıda dışı bileşenler

dikkate alınarak ayrı ayrı belirlenebilmektedir. Sadece gıda harcamalarını esas alan

mutlak açlık sınırının hesaplanması; “minimum temel gıda maddelerinden oluşan

gıda sepetinin maliyetiyle” hesaplanır. Tüm nüfus için önerilen kişi başına

tüketilmesi gereken kalori miktarı esas alınarak, bundan daha az kalori alan kişiler

bir yoksulluk çizgisi oluştururlar (Şenses, 2001).

Mutlak yoksulluğun dünyanın her tarafında var olduğu açıktır, ancak bunun

genel nüfusa oranlarında önemli farklılıklar ortaya çıkmaktadır. Uluslararası

yoksulluk sınırı mutlak yoksulluk düzeyine giren nüfusu tahmin etmek için

kullanılmakta ve genellikle ABD doları olarak ifade edilmektedir. Örneğin 1985

yılında, 370 $’in aşağısını yoksulluk sınırı olarak belirlenmiştir. Bu ölçüye göre

dünyada yoksulluk sınırı altında yaşayanların sayısı 1987’de 1,2 milyar rakamıyla,

Dünya nüfusunun %30,1’ini temsil etmekteydi. Oran, 1993 yılında %29,4’e

düşmüştür. Aynı yıl itibariyle yoksulların toplam miktarının yaklaşık %80’i

dünyanın on iki ülkesinde yer almıştır (Todaro, 2000). Günümüzde ise 900 milyon

insan ise günlük bir $USD olan açlık sınırının altında yaşamaya çalışmaktadır

(Anonim, 2015).

4.1.2 Göreli Yoksulluk

Adam Smith’in tanımına göre, temel ihtiyaçlarını mutlak olarak

karşılayabilen ancak kişisel kaynakların yetersizliği yüzünden toplumun genel refah

15

seviyesinin altında kalan ve topluma sosyal açıdan katkıları kısıtlanmış olanlar göreli

yoksullardır. Göreli yoksullar, yoksul olmaktan daha çok dar gelire sahip, asgari

yaşam seviyelerini ulaşmış olsalar da ortalama refah düzeyinin altında olan

insanlardır. Temel ihtiyaçlarını bir bölümünü karşılamakla beraber, eğitim, sağlık,

sosyal katılım yönünden yetersizlerdir. Yoksulluğu göreli bir kavram olarak

belirleyen ve sosyal yönü daha fazla olan göreli yaklaşım, yoksulluğu bireyin

ihtiyaçlarını karşılama gücü yönüyle toplumun diğer bireyleri karşısındaki durumuna

göre tanımlamaktadır. Yani, bir kişinin yoksul olup olmadığı sadece ne kadar gelire

sahip olduğuna bağlı olmayıp, toplumdaki diğerlerinin ne kadar gelire sahip

olduklarını da bağlı olacaktır. Yoksulluğun göreli olarak tanımlanmasında ya

nüfusun düşük gelirli bir oranı yoksul olarak alınmakta ya da ortalama gelir

düzeyinde bir sınır belirlenerek bu sınırın altında bir gelire sahip olanlar yoksul

olarak tanımlanmaktadır (Arpacıoğlu ve Yıldırım, 2011).

4.1.3 İnsani Yoksulluk

Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı (UNDP) insani yoksulluğun

kavramlaştırılması gayretine, hem yoksulluk kavramı etrafındaki mücadeleleri, hem

de yoksulluğun ölçülmesi yaklaşımlarını genişleterek katkıda bulunmuştur. UNDP’

nin 1997 İnsani Gelişme Raporu ilk defa ”İnsani Yoksulluk” (Human

Poverty) kavramı ortaya atılmıştır. İnsani yoksulluk, gelir yoksulluğu ile ilişkili

bulunmasına rağmen ondan farklıdır. Gelir yoksulluğu ölçümleri mutlak gelir

üzerinde odaklanırken “insanî yoksulluk” kavramı, okur-yazarlık, yetersiz beslenme,

kısa yaşam süresi, ana-çocuk sağlığının yetersizliği, önlenebilir hastalıklara

yakalanma gibi temel insani yeteneklerden kapasiteden yoksun olmak biçiminde

tanımlanabilir (Akdemir, 2003). Buna göre temel insan yeteneklerini sürdürebilecek

olan mal, hizmet ve altyapıya, enerji, hijyen, eğitim, iletişim, içme suyu erişimin

yokluğu ya da kısıtlanması yoksulluğun “insanî” boyutu olarak nitelendirilmektedir

(Anonim, 2009).

16

5. YOKSULLUĞUN BELİRLENMESİ VE ÖLÇÜLMESİ

Yoksulluğu belirleyen temel faktörler genel olarak bölgesel ve toplumsal

faktörler ile hane ve fertlere ilişkin faktörler olarak sınıflandırılabilir (Anonim,

2005). Yoksulluğu etkileyen birçok bölgesel faktör bulunmaktadır. Bu faktörlerin

yoksullukla ilişkisi ülkeden ülkeye değişebilmektedir. Söz konusu faktörler bütün

olarak coğrafi yalıtkan, iklim, toprak özellikleri ve pazarlara yakınlık, çevre ve hava

koşulları, bölgenin yönetimi, bölge içindeki eşitsizlikler olarak özetlenebilir. Bu

hususlara göre olumsuz koşullara sahip olan yörelerde yoksulluk riski daha fazla

olmaktadır. Altyapı eksikliği, en önemli toplumsal etken olarak gösterilmektedir.

Buna örnek olarak borulu suyun veya asfalt yolun bulunmaması verilebilir.

Altyapının yanı sıra arazi dağılımı, eğitim, sağlık gibi başlıca kamu hizmetlerine

ulaşım, beşeri kaynaklar diğer toplumsal etkenler arasındadır. Hane halkı ve

bireylerin özellikleri ise demografik, ekonomik ve sosyal özellikler olmak üzere üç

grupta incelenebilir. Demografik özellikler arasında hane halkı büyüklüğü, hane

halkı üyelerinin yaş yapısı bağımlılık oranı ve hane halkı reisinin cinsiyeti

yoksulluğu etkileyen faktörler arasındadır (Anonim, 2005).

Geçmişte kentsel yoksulluk, genellikle gelişmiş ülkelerde kentlerin yapısal

özelliği olarak görülmüş, yoksulluk da kentin çöküntü alanlarında yerleşmişti. Az

gelişmiş ülkelerde bu durum tarımdaki yapısal değişmelerle ve göçlerle

açıklanmaktaydı. Yoksulluğun sebepleri kırdan büyük nüfusların göçü ile hızlı

kentleşme ve düşük sanayileşme hızlarıydı. Göç eden kesim enformel sektörde

çalışıyor, eğitim, sağlık, konut gibi olanaklardan yoksun kalıyordu. Mingione göre

geçmişte evsizlik ve yoksulluk, toplumsal ve mesleki hareketlilik ve sosyal devlet

programları yoluyla yatıştırılmaktaydı. Yoksul hane halkları çoğunlukla daha

kalabalık olmakta ve daha fazla bağımlı nüfus barındırmaktadır. Hane halkı reisinin

kadın olması durumu da yoksulluk riskini artıran faktörlerden biri olmaktadır.

Ekonomik özellikler istihdam durumu ve hanenin serveti gibi faktörleri; sosyal

özellikler ise eğitim, beslenme ve sağlık durumu gibi faktörleri barındırmaktadır.

Uygulamada yoksulu yoksul olmayandan veya aşırı yoksul olandan ayırmak için bir

yoksulluk sınırı belirlenmektedir. Bu sınır yoksulluk ölçümlerinin köşe taşınır

oluşturur. Klasik tanımıyla yoksulluk sınırı yoksul olarak sınıflandırılan bir kişinin

altındaki hayat standardı seviyesidir. Ancak yoksulluk sınırı, yoksulluk ölçümlerinde

17

her zaman yeterince açıklayıcı olmamaktadır. Örneğin yoksulluk sınırı 360 $ olarak

belirlendiğinde mutlak yoksulların çoğunun yıllık üç yüz US$ mı, yoksa üç yüz elli

US$ mı kazandıkları açığa çıkmayacaktır. İşte bu amaçla yoksulluk sınırının altında

kalan nüfusun oranını belirlemeye yönelik yeni bir ölçü getirilmiştir (Mingoene,

1992).

Yoksulluk açığı şeklinde tanımlanan bu ölçü ile yoksulluk sınırı altında kalan

herkesin bu sınıra ulaşmasını sağlayacak toplam gelir miktarı belirlenmektedir. Bir

başka anlatımla yoksulluk açığı, yoksulluk sınırı ile bu sınır altında yaşayan tüm

insanların gerçek gelir düzeyleri arasındaki farkın toplamını ifade etmektedir. Kişi

başına tüketim veya gelir açısından yoksulluk sınırının altında kalanların oranıyla

ifade edilen bu orandan hareketle Yoksulluk Açığı İndeksi hesaplanmaktadır. İndeks

yoksulluk sınırı altındaki fakirlerin daha alt düzeyde sınıflandırılması için de

kullanılmaktadır. İndeks yoksullarla yoksulluk çizgisi arasındaki açığı yüzdelik

olarak ortaya koymaktadır (Anonim, 1991).

Yoksullukla ilişkin olarak daha değişik indeksler de hazırlanmaktadır. Bu

indekslerin doğruluğu konusunda tartışmalar olmasına karşın uluslararası

karşılaştırmalar için günlük bir US$, yoksulluk sınırı olarak kullanılmaktadır.

Böylece günlük bir US$ altında gelire sahip olanlar yoksul olarak adlandırılmaktadır.

Bazı uluslararası örgütler yoksulluğu, insani gelişme için zorunlu olan fırsatlardan

(hayat boyu sağlık, yaratıcı bir hayat, ortalama bir hayat standardı, özgürlük, kendine

güven, saygınlık) mahrum olma şeklinde tanımlayarak, kavramın sadece parasal bir

içeriğe hapsedilmesini engellemiştir. Şüphesiz ki yoksulluğun bu boyutuyla

incelenebilmesi için çok geniş ve özellikle sosyal nitelikli istatistiklere ihtiyaç

bulunmaktadır. Bu amaçla hayat beklentisi, okuma yazma, çocuk ölüm oranları ve

reel satın alma gücü gibi göstergeleri kullanmaktadır (Philip, 1999).

Bu faktörler Beşeri Kalkınma İndekslerine eklenerek insani gelişme

derecesinin ölçülmesinde temel oluşturmaktadır. Beşeri Kalkınma İndeksleri (BKİ) 0

ile 1 arasında ifade edilmektedir. Bu açıdan Kanada en yüksek değere (0,960), Sierra

Leone ise en düşük değere (0,185) sahip durumdadır. BKİ 1997 yılından beri Beşeri

Yoksulluk İndeksi ile desteklenmektedir. Bu indeksle belirli bir toplum içerisindeki

yoksulluğun ölçülmesi hedeflenmiştir (Philip, 1999). Ölçüm yapılırken, önemli üç

unsur dikkate alınmakta ve böylece gelir dışında unsurları hesaba katan farklı bir

18

yoksulluk tanımı getirilmektedir. İndekste ortalama hayat seviyesi, temel eğitim,

sağlık ve temiz su gibi temel ihtiyaçların ne ölçüde karşılanabildiğini dikkate alan

farklı bir ölçüm sistemi kullanılmaktadır (Todaro, 2000).

5.1.Yoksul kişi oranı indeksi

Geliri yoksulluk sınırı altında olan nüfusun toplam nüfusa oranını ifade

etmektedir. Yoksulluk göstergeleri arasında en fazla tercih edilen yoksul kişinin

oranının hesaplanması yorumu çok kolay olduğundan, veri gereksinimi de fazla

olmadığı için yoksulluk ölçümü ile ilgili çalışmalarda en sık kullanılan yöntemdir

(Kumar, Gore ve Sitaramam, 1996). Yoksul kişi oranı indeksi zaman içinde

geliştirilen diğer yoksulluk ölçüt yöntemlerinin de yapılanmasına önemli katkılar

sağlamıştır. Yoksul kişi oranı ölçütü, yoksulluk sınırı altında kalan yoksulların

oranında meydana gelen değişmeleri izlemekte kullanılabilen bir ölçek türüdür.

Böyle bir ölçüt sonucu, yoksulluğun oransal olarak azalmasına yönelik olarak

geliştirilen politikaların etkisini ölçmek amacıyla kullanılması durumunda bir anlam

kazanmaktadır. Yoksulluk ölçümünde genel olarak bilgi sağlayan yoksul kişi oranı

ölçütünün en önemli eksikliği, yoksulluğun şiddeti hakkında bilgi vermemesidir.

Ayrıca yoksulluk sınırı altında kalan yoksul nüfus arasında ki gelir dağılımına ve

yoksulluk sınırı altındaki bireylerin gelirindeki düşüş bu indeks yardımıyla

hesaplanmamaktadır (Kakwani, 1993). bu indeks (H) yoksulluk sınırı altındaki

toplam nüfusu (q) toplam nüfusa (n) oranlayarak hesaplanmaktadır (Kumar, Gore ve

Sitaramam 1996).

5.2. Yoksulluk Açığı Oranı (Poverty Gap Ratio)

Yoksulluğun ölçülmesinde kullanılan bir diğer yöntem yoksulluk açığı

oranıdır. Yoksulluk açığı oranı, toplumdaki yoksulluğun ortalama boyutunu

yoksulluk sınırının yüzdesi olarak ifade etmekte ve yoksulların ortalama gelirinin

yoksulluk sınırından ne kadar farklılaştığını göstermektedir. Yoksulluk açığı oranı

hesaplanırken öncelikle yoksul bireylerin gelir açığı hesaplanır. Gelir açığı yoksulluk

sınırı ile kişinin geliri arasındaki farka eşittir. Yoksulluk açığı oranı, yoksulluk sınırı

altındaki kişiler için hesaplandığından negatif (-) olmaz. Yoksul olmayanların

yoksulluk açığı ise sıfıra eşittir. Yoksulluk açığı, yoksulluk sınırına bölünüp tüm

yoksul bireyleri kapsayacak şekilde toplandıktan sonra toplam nüfusa bölünerek

19

yoksulluk açığı oranına ulaşılır (Anonim, 2005). Yoksulluk açığı oranını, z yoksulluk

sınırını yi i-inci bireyin gelirini, Ny geliri yoksulluk sınırının altında kalan nüfusu,

N ise toplam nüfusu göstermektedir.

P2= ∑

(1)

Yoksulluk açığı oranı kullanılarak yoksulluğun derinliğini ölçülebilir ve

yoksulluk çizgisine duyarlılık azaltılmış olur. Yoksulluk oranının aksine, yoksulluk

sınırı altındaki bir kişinin gelirindeki değişim, diğer koşullar aynı kalmak şartıyla,

yoksulluk açığı oranını değiştirecektir. Ayrıca, yoksulluk açığı oranı hesaplamasında

kişilerin gelirinin yoksulluk sınırına uzaklığı esas alındığı için yoksulluk sınırındaki

değişiklikler oranda büyük değişikliklere yol açmayacaktır. Oran, ayrıca, yoksulların

gelirinin yoksulluk sınırına getirilmesi için gereken transfer miktarının bulunmasında

kullanılabilir. Böylelikle bu oran kullanılarak yoksulluğun giderilmesinin asgari

maliyeti (doğrudan yoksulların hedeflendiği nakdi transferler) hesaplanabilir.

Yoksulluk açığı ölçümünün dezavantajı, yoksulluğun şiddetindeki değişimleri tam

olarak kapsayamamasıdır. Bu durum, aşağıdaki verilen örnekte görülebilir. Çizelgede

varsayımsal A ve B ülkelerindeki gelirler ve yoksulluk açığı oranları verilmektedir.

Her iki ülke için de yoksulluk sınırının aynı (125 birim) olduğu varsayılmıştır

(Çizelge 1). İki ülkenin yoksulluk ve yoksulluk açığı oranları aynı olmasına rağmen

çok yoksul bir bireyi barındırması sebebiyle B ülkesi A ülkesinden daha yoksuldur.

Bunun yanında A ülkesindeki gelir dağılımının B ülkesindeki dağılımdan, yoksul

kişiler arasındaki 20 birimlik bir transfer yoluyla, üretilmiş olduğu düşünülebilir.

Yoksulluk açığı oranı iki ülke arasındaki bu farkı yansıtmamaktadır (Anonim, 2005).

20

Çizelge 1. Örnek A ve B Ülkelerinde Yoksulluk Açığı Oranı

Kaynak: Dünya Bankası 2005

5.3. Sen Yoksulluk İndeksi

Günümüzde en fazla bilinen yoksulluk ölçütlerinden biriside sen indeksidir.

Bu indeks refah karşılaştırılmaların da ordinal yaklaşıma dayanan bir yoksulluk

indeksidir. Sen indeksi diğer yoksulluk ölçüm araçlarının eksiklerini gideren bir

ölçüm aracıdır. Yoksul kişi oranını yoksulluk açığı oranını ve yoksullar arası gelir

eşitsizliğini bünyesinde taşıyan bir yoksulluk ölçütüdür. Bu indeks yoksulluğun

genişliğini, yoksulluğun şiddetini ve yoksullar arasındaki gelir dağılımını

yansıtmakta olup, tekdüze aktarma ve odak aksiyomlarını sağlamaktadır (Sen ,1976).

Yaptığı çalışmada yoksulluğun ölçülmesi için iki sorunun cevaplanması

gerektiğini ve ilk soru, kimlerin yoksul olduğunun bulunmasıdır. İkinci soru ise

yoksulların tek bir gösterge altında nasıl toplanacağıdır. İlk sorunun çözümü için

gelir/ harcama düzeyleri kullanılarak asgari seçim düzeyine sahipse yoksul

sayılmaktadır. ikinci sorunun çözümü için ise kafa sayım oranı (yoksulluk sınırı

altında bir gelir/harcamaya sahip insanların oranı) ile gelir açığı oranını (yoksulların

ortalama geliri ile yoksulluk sınırı arasındaki farkın yoksulluk sınırına olan oranı )

önermiştir. Fakat bu iki göstergenin yoksullar arasındaki gelir dağılımına duyarlı

olmadığı için, sen daha sonra sen endeksi olarak bilinen daha iyi bir endeks

geliştirmiştir. Ayrıca, neoklasik teorideki ve yoksulluk sorununun

çözümlenmesindeki noksanlıkların farkını anlayan Sen, yoksulluğu çok boyutlu

olarak inceleyen kapasite yaklaşımını da kurmuştur (Chakravarty, 1997).

Yoksulluk indeksi olarak bilinen sen indeksi(P); Yoksul kişi oranı veya

hanehalkı oranı (H), yoksulluk açığı oranı (I) ve yoksullararası gelir eşitsizliği

katsayısı’nı (G) birlikte dikkate almaktadır. Hesaplama formülü ise:

Her bir bireyin geliri Yoksulluk açığı oranı Kafa

sayım

oranı

A Ülkesindeki Gelir

99 101 150 150 0.1

0.5

B Ülkesindeki Gelir 79 121 150 150 0.1 0.5

21

P=H{I+(1-I)G} (2)

Değerleri alınarak sen yoksulluk indeksi hesaplanmasına ulaşabiliriz (Sen, 1976).

5.4. Foster, Greer ve Thorbecke (FGT) Endeksi

Foster, Greer ve Thorbecke (FGT) Endeksi yoksulluk ölçüm yöntemleri

içerisinde en kapsamlı yöntemlerden biri olarak değerlendirilmektedir. Yoksulluk

oranı, yoksulluk açığı oranı ve yoksulluk açığının karesi oranı, FGT eşitliğinden elde

edilebilir. Endeks aşağıdaki formül kullanılarak hesaplanmaktadır:

Pα= ∑

(3)

FGT endeksini, z yoksulluk sınırını ,Yi -inci bireyin gelirini, geliri yoksulluk

sınırının altında kalan nüfusu, N toplam nüfusu, α ise yoksulluk tepki parametresini

göstermektedir. Yoksulluk tepki parametresi α, endeksin yoksulluğa karşı

hassaslığını göstermektedir. Görüleceği gibi, endeks,α = 0 ise, yoksulluk oranına, α =

1 ise, Yoksulluk açığı oranına, α=2 ise, yoksulluk açığının karesi oranına

dönüşmektedir. Yoksul bir bireyin geliri düştüğünde veya yoksul bir bireyden daha

yoksul bir bireye gelir transferi olduğunda FGT endeksi artacaktır. Ayrıca, α>1

olduğunda endeks, daha yoksul grupların gelirindeki artış durumunda diğer grupların

gelirindeki artış durumuna oranla daha fazla azalmakta ve yoksulluğun şiddetine

duyarlılık göstermektedir. Söz konusu duyarlılık α’nın aldığı değer arttıkça

artmaktadır. FGT endeksinin bir diğer önemli katkısı ise yoksul kitlenin değişik alt

gruplara ayrılabilmesi ve bunlara ilişkin yoksulluk oranlarının ayrı ayrı

hesaplanabilmesidir. Alt gruplara ilişkin endeksler nüfuslarıyla ağırlıklandırılarak,

toplam yoksul oranı türetilebilmektedir. Bu şekilde yoksulluğun derinliği ve değişik

alt gruplar arası göreli yoksulluğun ölçümü yapılabilmektedir. Bununla birlikte,

literatürde FGT endeksinde kullanılması en uygun α değerinin ne olduğu konusu

belirsizliğini korumaktadır (Doğan, 2014).

22

5.5. Gini Katsayısı

Gini katsayısı ise bütün nüfusun gelir dağılımı yerine sadece yoksulların gelir

dağılımı ile ilgilenmektedir. Yoksulluk ölçütü olarak yoksullar arasındaki gelir

dağılımının dikkate alınması çok önemlidir. Gini katsayısının bu eksikliği

tamamlayabilecek ideal bir gelir eşitsizlik ölçütü olduğu kabul edilmektedir.

Yoksullar ile zenginler arasındaki gelir eşitsizliğinin artması ve yeterince

beslenemeyenlerden, iyi durumdaki yoksullara yapılan transfer ile yoksullar arası

gelir eşitsizliğini artıran bir gelir transferine işaret ederken, aynı zamanda

yoksulluğun şiddetini artırmış olduğunu göstermektedir. Bu ölçüt, yoksulluğun

dağılımını veya etkisini ölçmektedir. Gini katsayısının yalnızca eşitsizlik indeksi

olarak değil, aynı zamanda yoksulluk indeksi olarak kullanabilmektedir. Gini

katsayısı bir Lorenz eğrisiyle 45 derecelik doğru arasında kalan alanın

hipotenüsünün, dik üçgen alanına olan oranının rakamsal olarak ifade edilmesidir.

Gini katsayısı gelir dağılımında eşitsizliği ölçmeye yarayan katsayıdır. Katsayı 0 ile

1 arasında değerler alır ve yüksek değerler daha büyük eşitsizliğe denk gelir örneğin

herkesin aynı gelire sahip olduğu bir toplumun gini katsayısı 0 iken tüm gelirin bir

kişide toplandığı (birden çok kişinin mensup olduğu) toplumun Gini katsayısı 1’dir

(Tıkayama, 1979).

5.6. Dünyada Yoksulluk Durumu

Dünya, zenginliğin yanı sıra derin ve şiddetli bir yoksullukla karşı karşıyadır.

İnsanoğlunun tarih boyunca en büyük endişelerinden birini açlık sorunu oluşturmuş;

yoksulluk, sefalet ve ölümle birlikte açlık “mahşerin dört atlısından biri’’ sıfatıyla

anılır olmuştur. Bunun gayet anlaşılabilir nedenleri vardır. İnsan hayata tutunabilmek

ve varlığını devam ettirebilmek için karnını doyurmak zorundadır. Sadece ölmeyecek

kadar karın doyurmak yetmemektedir. İnsanın hayatını anlamlı kılacak ekonomik,

siyasi, kültürel ve sanatsal faaliyetlere katılabilmesi, üretebilmesi ve değer

yaratabilmesi sağlıklı olmasına, sağlıklı olması da iyi beslenebilmesine bağlıdır

(Acar, 2014).

Konu üzerine çalışan uzmanlar 2.Dünya Savaşı sonrası yaşanan yoksulluk

sürecini iki alt döneme ayırma eğilimindedir. İkinci Dünya Savaşı sonrasından

1970’li yılların sonlarına kadar uzanan dönem, gelişmiş ülkelerde refah devletinin

23

hakim olduğu ve keynezyen büyüme stratejilerinin uygulandığı bir dönemdir. Bu

dönemde yoksulluk sorunu büyüme sürecinden pay alamayan kesimlerin sorunu

olarak görülmüş, bu kesimlere yönelik devlet merkezli destekleme politikaları

uygulamaya sokulmuştur. Öte yandan 1980 sonrası uygulanan neo-liberal politikalar,

toplumsal sonuçları ve yoksulluk süreçleri açısından çok daha farklı kurgu ve

sonuçlara sahiptir. Bir yanda büyüme sürecinin daha dar bir toplumsal tabana

yönelmesi ve toplumun geniş kesimlerini dışarıda bırakması, diğer yanda dışarıda

bırakılanlara yönelik bütünleştirici politikaları geliştirmesi beklenen refah devletinin

kendisinin çözülmesi yoksulluk sorunun hem nicelik hem de nitelik olarak önceki

dönemlerden çok daha karmaşık bir sorun haline getirmiştir (Kursuncu, 2006).

Dünyada açlık sorununun giderek derinleşmesinin ve bu konudaki endişelerin

artmasının en önemli iki nedeni, küresel iklim değişikliğine bağlı olarak artan

kuraklık ve bölgesel anlaşmazlıklardan doğan çatışmalardır. Dünyada açlıktan en çok

etkilenen halkların dörtte üçü savaşların tahrip ettiği ülkelerin halklarıdır.

İnsanoğlunun hemcinsleriyle geçinememesi ve saldırgan ideolojilerin peşine

takılarak komşularıyla kavgaya girişmesi, birçok başka maliyeti yanında, açlık

sorununu da kronik hale getirmektedir. Daha özelde, az gelişmiş ülkelerdeki gıda

üretiminin yetersiz oluşu, bir yandan doğal gelir kaynaklarının yetersizliğine ve iklim

koşullarının elverişsizliğine, öte yandan nüfus yoğunluğuna bağlanmaktadır (Acar,

2014).

Tarihte insanoğlu için derin izler bırakan kıtlıklarda yaşanmıştır. Yaşanan bu

olaylar açlığa ve bununla beraber yoksulluğa yol açmıştır. Bunlar arasında önemli

olanları şunlardır; 1200-1202 yılları arasında Mısır halkı, Nil deltasında ürün

yetişmesi için Nil'in yükselmesini beklemişler, ancak yağışların olmaması nedeniyle

beklenen yükselme olmamıştır. Halk ürün yetiştiremeyince kıtlıktan ölmeye başlamış

ve 2 yılı içinde, açlıktan, kendi türünü yemekten (yamyamlık) ve hastalıktan dolayı,

toplam 110.000 insan yaşamını yitirmiştir. İkinci önemli kıtlık olayı İrlanda'da 1845-

1849 yılları arasında yaşanmıştır. İnsanların temel gıdasını oluşturan patateste, bir tür

mantar hastalığı görülmüş ve hastalık, İrlandalı çiftçilerin ektikleri patateslerin

tümünü zayi etmiştir. İnsanların temel gıdası olan patatesin yokluğu, ülkede büyük

kıtlık yaşanmasına sebep olmuş ve bu kıtlıkta 15 milyon insan ölmüş ve ayrıca 1

milyondan fazla insan da Amerika'ya göç etmiştir 20.yüzyılın en uzun süren kıtlığı,

24

A.B.D' de 1930'lu yıllarda görülmüştür. Kıtlık 1930, 1934, 1936, 1939 ve 1940

yıllarında doruğa ulaşmıştır. 1934 yılında kurak bölgeler New York ve

Pennsylvania'dan Büyük Ovalara ve oradan Kaliforniya kıyılarına kadar

genişlemiştir. Büyük "Toz Çanağı", 1935-1936 kışı esnasında güney merkezi

ovalarda 50 milyon hektarlık alanı kaplamıştır. Güçlü rüzgârlar, kuru toprağı' büyük

bulutlar halinde estirmiştir. Ekili ve dikili alanlar toz bulutlarından etkilenerek tam

bir yıkım yaşanmış ve insan hayatı için büyük tehlikelerin ve sıkıntıların

yaşanmasına sebep olmuştur. Kuzey Çin' de, 1959-1961 yılları arasında, dünyanın en

büyük kıtlığı yaşanmış ve 30 milyon Çinli kıtlıktan hayatını kaybetmiştir. Kuraklık

sonucunda insanlar açlıktan, açlıktan birbirini yiyerek ve aşırı zayıflıktan dolayı

hastalanarak ölmüşlerdir. Kıtlık haberleri, 1981'e kadar dünyada pek fazla

duyulmamış ve dünya kıtlık yönünden huzurlu yıllar geçirmiştir. Afrika'da Biafra

(günümüz Nijeryası)'da yaşanan sivil savaşın sonucunda, kıtlık baş göstermiş ve

tahminen 1 milyon insan ölmüş ve 3,5 milyon insan kötü beslenmeden dolayı acı

çekmiştir (Hamsun, 1992).

Dünya nüfusunun % 10’u, toplam mal ve hizmetlerin % 70’ini üreterek dünya

gelirinin % 70’ini elde etmektedir ki, bu yaklaşık kişi başına yıllık ortalama 30,000

US$’ına denk gelmektedir. Öte yandan 7,2 milyarlık (Haziran 2018 yılı itibari ile

dünya nüfusunun 8 milyar civarında olacağı tahmin edilmektedir) dünya nüfusunun

göre 2013 yılından sonra 2,8 milyarı -yaklaşık yarısı- günlük iki US$ yoksulluk

sınırının altında yaşamaktadır. Bu nüfusun 1.2 milyarı ise (yaklaşık altıda biri),

günlük bir US$ sınırın altında yaşamlarını idame ettirmek zorundadır. Zengin

ülkelerde 100 çocuk içinde 1’den az oranda çocuk beş yaşına ulaşamamaktadır.

Yoksul ülkelerde ise, 100 çocuk içinde 5’den fazla oranda çocuk beş yaşına

ulaşamamaktadır. Zengin ülkelerde beş yaş altı çocuk nüfusunun yüzde beşi yetersiz

beslenme ile karşı karşıyadır, fakir ülkelerde ise bu oran yüzde ellinin üstündedir.

Dünya Bankası tarafından yayımlanan yeni bir raporla küresel alanda yaşanan

fakirlik sorununun çocukları nasıl etkilediği ele alındı. Geçtiğimiz günlerde

kamuoyuna duyurulan rapor az gelişmiş ülkelerde yaşayan çocuklar açısından

oldukça karamsar bir çizelge çiziyor. Rapora göre günde 1.25 US$ gelire sahip olan

1.2 milyarlık nüfusun 400 milyonunu ya da diğer bir deyişle yaklaşık üçte birini 13

yaşının altındaki çocuklar oluşturuyor. “ Fakirlerin Durumu” başlıklı rapor 1981 ile

25

2010 yılları arasında az gelişmiş ülkelerde fakirliğin azaltılması konusunda

çalışmaların bazı ilerlemeler sağladığını ortaya koysa da istatistiklerin genelde

gelişmekte olan ülkelerde ciddi bir iyileşmeye işaret ettiği görülüyor. Özellikle

Afrika’nın güney ve orta kesimindeki ülkelerde nüfusun yüzde 35’i fakirlikle

boğuşurken bu durumdan en çok kadınlar ve çocuklar etkileniyor. Dünyada fakirliğin

genel olarak azalma trendi bu bölge için geçerli değil. Son 30 sene içinde Afrika’nın

güneyindeki ülkelerde fakir nüfus 103 milyon arttı. Fakirliğin en çok vurduğu ülke

ise dünyanın en kalabalık ikinci ülkesi olan Hindistan. Nüfusun neredeyse üçte

birinin fakirlik içinde yaşadığı ülke küresel istatistiklere de büyük etki ediyor.

Rapora göre fakirlik kırsal kesimlerde daha yaygın. Fakir nüfusun yüzde 78’i kırsal

bölgelerde yaşarken gelişmekte olan ülkelerde ise bu oran yüzde 58 dolaylarında. En

fakir kesimler içinde kadınların oranı erkeklerden daha yüksek. Çocuklar ise

gelişmekte olan ülkelerdeki fakir nüfusun yüzde 33’ünü, az gelişmiş ülkelerde ise

fakir nüfusun yarısını oluşturuyor (Anonim, 2014).

Dünyada kıtalara göre bölge bölge yoksulluk durumuna bakarsak Kuzey

Amerika’da çok üst düzeylerde bir yaşam kalitesi olup yoksulluğun az olduğu

bölgelerden birisidir. Orta Amerika’da ise bu durum nispeten daha aşağıda bir

durumdur yine de ortalamanın üst düzeyinde olduğunu söyleyebiliriz. Güney

Amerika da ise bu durum insani gelişmişlik ortalamasının üst düzeylerinde olduğunu

söyleyebiliriz. Batı Avrupa ise insani yaşam yüksek seviyelerde ve yoksulluk

durumu az seviyeler gözükmektedir. Orta Avrupa da ise nispeten barı Avrupa ya

göre daha düşük bir insani gelişmişlik söz konusudur. Doğuya doğru gidildikçe

gelişmişlik düzeyi azalmaktadır ama bu seviyeler ortalama seviyenin üzerinde olan

seviyelerdir. Ortadoğu diye adlandırdığımız bölge ise bazı ülkelerde ortalamanın

üzerinde olmasına rağmen bazılarında bu durum pek iç açıcı değildir yoksulluk

durumu daha yüksektir. Rusya federasyonun da ise bu durum normal seviyelerin

üzerinde bir durum ortaya koymaktadır. Asya bölgesinin bazı ülke ve bağımsız

yerleri hariç durum pekiyi değildir. Özelliklede orta ve doğu Asya için insani

gelişmişlik ve yoksulluk normal seviyelerin altında tehlikeli bir durum söz

konusudur. Avustralya kıtasına bakacak olursak seviye oldukça yukarlarda olup

yoksulluk seviyesi çok az durumda gözükmektedir. Son olarak Afrika kıtasına

gelecek olursak birkaç ülkenin insani gelişmişlik düzeylerinin orta seviyelerinde geri

26

kalan ülkelerin çok düşük olduğunu görmekteyiz. Yoksulluk durumlarının çok

yüksek seviyelerde olduğunu ve açlığın gittikçe daha kötü hastalıklara ve ölümlere

sebep olduğunu görmekteyiz (Human, 2015)

Bahsettiğimiz gibi Afrika'da Biafra (günümüz Nijeryası)'da yaşanan sivil

savaşın sonucunda, kıtlık baş göstermiş ve tahminen 1 milyon insan ölmüş ve 3,5

milyon insan kötü beslenmeden dolayı acı çekmiştir. Birleşmiş Milletler Dünya

Gıda ve Tarım Örgütü (FAO), 2001 yılında 16 Afrika ülkesinde yiyecek stoklarının

tükenme tehlikesi olduğunu 28 milyon Afrikalıyı açlık bekliyor açıklamasını

yapmıştır. Afrika'nın doğusunda tarımsal üretimde artış gözlendiğinden ve bu

bölgenin gıda yardımına olan ihtiyacının azalma eğilimi gösterdiğinden umutla söz

ederken, kıtanın güneyinde açlık tehlikesinin giderek büyümesinden endişe ediyor.

FAO raporuna göre birbiri ardına gelen kuraklıklara ve savaşa rağmen, Etiyopya' da

gıdaya erişebilmek kolaylaşma eğilimine girmiş. Fakat son 60 yılın en büyük

kuraklığın yaşayan Kenya tehlike sinyalleri veriyor. FAO raporunda ayrıca, 2001 yılı

içinde Afrika'nın güneyindeki tahıl üretiminde keskin bir düşüş olacağı tahmini yer

alıyor. Bunun sebebi olarak da hem uzun süren kuraklık dönemi, hem de ürünlere

zarar veren şiddetli yağışlar gösteriliyor. FAO, iki yıldır sellerle boğuşan

Mozambik'in zarar gören altyapısının onarılması için de mali yardım çağrısında

bulunmuştur. Gıda kıtlığından ağır biçimde etkileneceği öngörülen Afrika ülkeleri de

şöyle sıralanmıştır: Angola, Burundi, Kongo Demokratik Cumhuriyeti, Kongo,

Eritre, Gine, Kenya, Liberya, Madagaskar, Ruanda, Sierra Leone, Somali, Sudan,

Tanzanya, Uganda'dır (Anonim, 2002).

İnsani fakirlik açısından yapılan değerlendirmelerde özellikle gelişmemiş ve

gelişmekte olan ülkelerde oldukça ürkütücü bir grafik ile karşılaşılıyor. BM

Uluslararası Çocuk Fonu (UNICEF)'in araştırmasına göre gelişmemiş ülkelerde

doğan çocukların yaklaşık yarısı 5 yaşına gelmeden ölüyor. Bangladeş'te yeni doğan

bebeklerin yarısı, Pakistan ve Sri Lanka'da dörtte biri, Hindistan'da üçte biri normal

kilosunun altında doğuyor. Bu rakam birçok Afrika ülkesinde % 20, Irak ve Orta

Amerika ülkelerinden Guatemala'da % 15'e kadar varıyor. Dünyanın üçte birinden

fazlası, en temel ilaçlardan bile mahrum. Gelişmekte olan ülkelerde her yıl 600

binden fazla kadın, hamilelikte veya doğum sırasında ölüyor. Gelişmiş ülkelerde

ortalama yaşam süresi 75 yıl ve Latin Amerika ile Çin'de 69 iken, bu süre Uganda'da

27

41, Gine'de 46, Mozambik'te 47 ve Bangladeş'te 57 yıldır. Afganistan nüfusunun

yalnızca % 12'si temiz su içebiliyor. Bu oran Etiyopya'da % 25; BM, UNFPA

tarafından açıklanan bir araştırma raporuna göre son birkaç yıl içinde bütün dünyada

doğum oranlarında önemli bir düşüş görülmektedir. Ancak, bu gelişme, zenginlerle

yoksullar arasındaki uçurumu azaltmıyor; tersine daha da arttırmaktadır. Brezilya,

Meksika, Malezya ya da Hindistan'daki ekonomik kalkınma oranlarına bakıldığında,

yeni yene elde edilen zenginliğin çok küçük bir üst kesimin elinde toplandığı

görülmektedir. Meksika'nın en zengin kişisinin serveti 6,6 milyar US$ civarındadır.

Bu, o kişinin en yoksul kesimden 7 milyon vatandaşının toplam gelirlerinin

karşılığıdır. Küresel bolluk (servet), küresel iletişim ve teknolojik kabiliyetler gibi

insani koşullar son yüz yılda tarihin geri kalanına kıyasla karşılaştırılmayacak ölçüde

ilerleme göstermesine karşın, yokluk ve/veya yoksulluk olanca şiddetiyle devam

etmektedir. Ayrıca bunlara benzer şekilde küresel kazanımların dağılımı eşit

olmaktan oldukça uzaktır. En zengin 20 ülkenin ortalama geliri, en fakir 20 ülkenin

gelirinin 37 katıdır ve bu fark son kırk yılda ikiye katlanmıştır. Dünya Bankası 2014

yılı itibariyle dünyadaki en yoksul ve en zengin 10 ülkesinin kişi başına düşen

GSMH rakamlarını ortaya koymaktadır. Dünyanın en yoksul ülkelerinde kişi başına

düşen GSMH 1000 US$ altındadır. Dünya Bankası verilerine göre 2014 yılı

itibariyle dünyanın en yoksul ülke sıralamasında kişi başına düşen GSMH oranı en

düşük olan 290 dolarla Kongo Demokratik Cumhuriyeti yer almaktadır. Dünyanın en

yoksul 10 ülkesinin kendi aralarındaki kişi başına düşen GSMH ikinci sırada yer alan

Liberya’da 300 dolar ve 10. sırada yer alan Malavi’ de ise sadece 830 dolardır. 2014

yılı itibariyle Dünya Bankası’nın belirlemiş olduğu dünyanın kişi başına düşen

GSMH rakamı en yüksek olan ülke 163.026 dolar ile Monaco’dur. Dünyanın en

yoksul ve en zengin ülkesi arasındaki kişi başına düşen GSMH rakamlarına

bakıldığında aradaki inanılmaz uçurum göze çarpmaktadır. 290 dolar ile Kongo

Dem. Cum. en yoksul GSMH sıralamasında iken, 163.026 dolar ile Monaco en

yüksek kişi başına GSMH sıralamasında yer almaktadır (Çizelge 2). GSMH

bakımından dünyanın en zengin bölgesi en yoksul bölgesinden yaklaşık 380 kat daha

büyüktür. Böylece bir kez daha yoksulluğun küresel bir boyutu, ülkeler arasındaki

inanılmaz gelir uçurumu açıkça görülmektedir (Taş ve Özcan, 2012).

28

Çizelge 2. Dünyada En Yoksul ve En Zengin Ülkeler

Kaynak: Dünya Bankası, 2014

Dünyada yapılan araştırmalarda 2012 verilerine göre, dünyanın en varlıklı

%5’lik kesimi dünyadaki gelirin 1/3 üne sahip ve dünya zenginlerini %10’luk

kısmının ise %50’lik bir gelire sahip oldukları tespit edilmiştir. Buna karşılık

Dünya’daki alt gelir grubunda bulunan nüfusun %50’lik kesimi ise dünyada ki

gelirlerin ancak %8.5 ine ve en alt seviyede bulunan nüfusun ise gelirlerin ancak

%0.8’ine sahip olduğu belirtilmektedir (Çizelge 3). ise kişi başına düşen milli gelir

düzeyleri bakımından ülke grupları verilmiştir. Ülkemiz bu gruplar arasından kişi

başına düşen 10.518 US$ ile Avrupa & Merkezi Asya grubundadır (Taş ve Özcan,

2012).

En Yoksul 10

Ülke

Kişi Başı Milli Gelir

ABD $

En Zengin 10

Ülke

Kişi Başı Milli Gelir

ABD $

Malavi 830 Lüksemburg 111.162

Togo 820 Norveç 100.819

Mozambik 770 Katar 93.352

Sierra Leone 750 İsviçre 84.477

Orta Afrika

Cum.

730 Avustralya 69.468

Nijer 680 Danimarka 67.003

Etiyopya 481 San Marino 62.188

Burundi 380 İsveç 61.098

Liberya 300 Hollanda 57.410

Kongo Dem.

Cum.

290 Kanada 57.147

29

Çizelge 3 Dünyada Ülke Gruplarına Göre Kişi Başına Düşen Milli Gelir ($)

Kaynak: Dünya Bankası, 2014

5.7. Türkiye’de Yoksulluk Durumu

Türkiye’de yoksulluk ölçümleri, birçok ülkede olduğu gibi, gelir ya da

harcama bazlı yapılmakta olup yoksulluk sınır ve oranlarının hesaplanması

çalışmaları Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) tarafından yürütülmektedir. Yoksulluk

ile ilgili çalışmaların en temel veri kaynağı, hane halklarının gelir, harcama ve sosya l

durumlarıyla ilgili bilgilerin derlendiği hane halkı gelir ve tüketim harcamaları

araştırmalarıdır. TÜİK ilk defa 1987 yılında Hane halkı Gelir ve Tüketim

Harcamaları Anketini yürütmüştür. Bir sonraki Gelir ve Tüketim Harcamaları Anketi

ise 1994 yılında gerçekleştirilmiştir. 2002 yılında ise düzenli olarak her yıl,

Hanehalkı Bütçe Anketleri (HBA) yürütülmeye başlanmıştır. 2001 yılında başlayan

Sosyal Riski Azaltma Projesi (SRAP) kapsamında yer alan Kurumsal Gelişim

Bileşeninde, kurumsal kapasitelerinin geliştirilmesi hedeflenen kurumlardan biri de

TÜİK’tir. HBA çalışması da bu kapsamda başlatılmıştır. TÜİK, 2005 yılına kadar

yoksulluk ve gelir dağılımı istatistiklerini HBA’dan üretmiştir. Bu kapsamda mutlak

yoksulluk ile harcamaya dayalı göreli yoksulluk verileri açıklanmıştır (Anonim,

2014).

Ülkeler Grubu

Yıllık Kişi Başına Milli Gelir Toplamı

Düşük gelirli ülkeler 580

Orta gelirli ülkeler 3.397

Alt orta gelirli ülkeler 2.321

Üst orta gelirli ülkeler 7.502

Alt orta gelirli ülkeler 2.968

Doğu Asya & pasifikler 4.163

Avrupa & merkezi Asya 7.793

Latin Amerika & Karayipler 9.007

Orta doğu & kuzey Afrika 4.597

Güney Asya 2.107

Alt sahra Afrika’sı 1.125

Yüksek gelirli ülkeler 53.990

30

Ankette her ay değişen hanehalklarının, aylık tüketim harcaması kapsamında

alınan bilgiler ile anket ayı bitiminde fertlerin anket ayı ve son bir yıl içindeki

istihdam durumu, iktisadi faaliyeti, mesleği, işteki durumu ile elde ettikleri faaliyet

ve faaliyet dışı gelir bilgileri alınmıştır. Kişisel kullanılabilir gelir kapsamı içinde,

hanehalkı fertlerinden gelir getirenlerin çalıştıkları işlerden kazandıkları gelir,

sermaye ve mülk (ücret, kâr, faiz, kira) geliri ile emekli maaşı, dul-yetim aylıkları ve

yaşlılara yapılan ödemeler, karşılıksız burs vb. transfer gelirleri gibi parasal gelirleri

ve ayni gelirlerin toplamı yer almaktadır. (Anonim, 2007). 2006 yılından itibaren ise

Avrupa Birliği’ne uyum çerçevesinde panel anket yönteminin kullanıldığı Gelir ve

Yaşam Koşulları Araştırması’nı (GYKA) uygulamaya başlamıştır. Araştırma ile gelir

dağılımı, gelire göre göreli yoksulluk, yaşam koşulları ve sosyal dışlanma

konularında veri üretmek amaçlanmaktadır. Alan uygulamasının her yıl düzenli

olarak gerçekleştirildiği araştırmada, örnek fertler 4 yıl boyunca izlenmektedir (Taş

ve Özcan, 2012).

2002-2005 yıllarında uygulanan HBA’dan sadece kesit veri elde edilebilirken

GYKA’dan her yıl için kesit ve panel veri olmak üzere iki veri seti elde edilmektedir.

Bunun yanında, 2003 yılı HBA çalışmasında anket sayısı bölgeler bazında tahmin

üretilmesine olanak sağlarken sonraki yıllarda anket kapsamındaki hanehalkı sayısı

azaltılmış ve çalışma sonucunda yalnızca ulusal bazda tahminler üretilmiştir.

GYKA’daki kesit veriler ise bölgeler bazında tahminler üretilmesi mümkün

olmaktadır (Anonim, 2007). TÜİK tarafından harcama bazlı gıda ve gıda dışı mutlak

yoksulluk sınırları ve yoksulluk oranları açıklanmıştır. TÜİK, gıda yoksulluğunun

temelini teşkil eden gıda sepetinin belirlenmesinde 2003 yılı HBA verilerini

kullanmıştır. Gıda harcamasına göre sıralı üçüncü ve dördüncü yüzde 10’luk

hanehalkı dilimleri, referans grup olarak alınmış ve bu hanelerin gıda tüketiminde en

önemli paya sahip 80 madde gıda sepeti olarak tespit edilmiştir. Bir ferdin günlük

asgari 2.100 kalori almasını sağlayacak miktarlar, bu 80 maddeden oluşturulmuştur.

Bu sepetin maliyeti gıda yoksulluk sınırı olarak tanımlanmıştır. Gıda dışı yoksulluk

sınırı ise HBA verilerine göre toplam harcamaları gıda yoksulluk sınırının hemen

üstünde olan hanelerin toplam harcamaları içindeki gıda dışı harcama payının

ortalaması dikkate alınarak hesaplanmaktadır. Bu oranlar kullanılarak gıda ve gıda

dışı mal ve hizmetleri kapsayacak şekilde yoksulluk sınırı belirlenmektedir. Gıda ve

31

gıda dışı yoksulluk oranı ise, eşdeğer fert başına tüketim harcaması mutlak yoksulluk

sınırının altında kalan hane halklarının oluşturduğu nüfusun toplam nüfusa oranı

olarak hesaplanmaktadır (Eda Doğan 2014 ). Gıda ve gıda dışı yoksulluk oranlarının

yanı sıra kişi başı günlük 1,215 ve 4,3 US$ yoksulluk sınırlarına göre hesaplanan

yoksulluk oranları da TÜİK tarafından açıklanmaktadır. (Çizelge 4). TÜİK

tarafından açıklanan mutlak yoksulluk oranları verilmektedir. Aşağıdaki örnekte de

görüldüğü üzere, Türkiye’de açlık sınırının altında yaşayan nüfus oranı 2002-2013

dönemi sonunda oldukça düşük seviyelere gerilemiştir. Başka bir deyişle, az gelişmiş

ülkelerde sorun olmaya devam eden gıda yoksulluğu konusunda Türkiye’de önemli

oranda iyileşme kaydedilmiştir (Taş ve Özcan, 2012).

Çizelge 4. Yoksulluk Sınırı Yöntemlerine Göre Fertlerin Yoksulluk Oranları

Kaynak: TUİK, 2013

Gıda ve gıda dışı harcamalar esas alınarak hesaplanan yoksulluk oranı ise

2002-2009 döneminde yüzde 27’den yüzde 18’e gerilemiştir. Bunun yanında,

yoksulluk sınırının altında kalan nüfus büyüklüğü 2007 yılında 12,3 milyon iken

2009 yılında 12,8 milyon kişidir. Bu durum 2009 yılı itibarıyla mutlak yoksulluğun

Türkiye’de yüksek seviyelerde olduğunu göstermektedir. (Anonim, 2010). Gıda

yoksulluğuna benzer şekilde, günlük geliri bir US$ altında olan nüfus oranları

oldukça düşüktür. Söz konusu değerler, 2006 yılından itibaren yüzde 0,01’in altında

değer almıştır. Günlük geliri 2,15 ve 4,3 US$ altında kalan nüfus oranları da verilen

Yöntemler 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

Gıda

Yoksulluğu

(1)

1.35 1.29 1.29 0.87 0.74 0.48 0.54 0.48 . . . .

Yoksulluk

(gıda + gıda

dışı) (1)

26.96 28.12 25.6 20.50 17.81 17.79 17.11 . . . . .

Kişi başı

günlük

1 $’ın altı (2)

0.20 0.01 0,02 0.01 . . . . . . . .

Kişi başı

günlük

2.15 $’ın altı

(2)

3.04 2.39 2.49 1.55 1.41 0.52 0.47 0.22 0.21 0.14 0.06 0.06

Kişi başı

günlük

4.3 $’ın altı

(2)

30.30 23.75 20.8 16.36 13.33 8.41 6.83 4.35 3.66 2.79 2.27 2.06

NOT: (1) 2010 yılından itibaren metodolojik revizyon çalışmaları nedeniyle hesaplanmamaktadır.

(2) 1 $’ın Satın alma gücü paritesi (SAGP) üzerinden TL karşılığı olarak ilgili yılın cari değerleri kullanılmıştır.

32

dönemde önemli derecede azalmıştır. Bunun yanında 2007 yılında 5,8 milyon kişi

günlük 4,3 US$ altında gelire sahip iken bu sayı 2009 yılında 3,1 milyon kişiye

gerilemiştir. Bu durum, 2002-2011 döneminde Türkiye’nin harcama bazlı mutlak

yoksulluk oranları itibarıyla önemli ilerleme kaydettiği şeklinde yorumlanabilir.

Bunun yanında, kırsal ve kentsel yoksulluk oranları arasında belirgin bir fark

bulunmamaktadır (Çizelge 5). Her iki oran da 2006-2011 dönemi sonunda azalmıştır.

Yoksul fert sayılarına bakıldığında ise 2011 yılı itibarıyla kentsel nüfus içindeki

yoksul fertlerin sayısının (10,5 milyon) kırsal nüfus içindeki yoksul fert sayısından

(5,1 milyon) oldukça yüksek olduğu görülmektedir (Taş ve Özcan 2012).

Çizelge 5. Gelire Dayalı Göreli Yoksulluk Sınırı, Sayıları ve Oranları

Kaynak: TUİK, 2013

Yıl

Yerleşim yeri Yoksulluk sınırı

(TL)

Yoksulluk sayısı

(bin kişi)

Yoksulluk oranı

(yüzde)

2006

Türkiye

Kır

Kent

2.821

1.999

3.262

16.932

5.222

11.320

25.4

25.7

23.9

2007

Türkiye

Kır

Kent

3.649

2.596

4.213

15.589

4.583

10.181

23.4

22.1

21.3 2008

Türkiye

Kır

Kent

3.797

2.754

4.359

16.381

4.976

10.366

24.1

22.0

22.2

2009

Türkiye

Kır

Kent

4.227

3.009

4.830

16.381

4.994

10.898

24.3

23.1

22.3 2010

Türkiye

Kır

Kent

4.457

3.171

5.071

16.746

5.101

10.410

23.8

23.0

21.2

2011

Türkiye

Kır

Kent

4.883

3.627

5.521

16.390

5.110

10.527

22.9

22.6

21.1 2012 Türkiye

Kır

Kent

5.418

3.938

6.163

16.741

5.309

10.621

22.7

22.9

21.1

2013 Türkiye

Kır

Kent

6.012

4.470

6.830

16.706

4.952

10.521

22.4

21.0

20.7 Not: Yoksulluk sınırı hesaplamasında medyan gelirin yüzde 60’ı esas alınmaktadır.

33

Aşağıdaki örnekte Belirtildiği üzere Gelir yaşam koşulları anketi (GYKA)

sonuçları kapsamında yoksulluk sınırları, yoksul kişi sayısı ve yoksulluk oranları,

bölgeler bazında da açıklanmaktadır. Bölgeler bazında, hem Türkiye için hesaplanan

yoksulluk sınırına göre hem de her bölge için ayrı ayrı hesaplanan yoksulluk

sınırlarına göre yoksul kişi sayısı ve yoksulluk oranlarını hesaplamaktadır. Burada,

Türkiye için hesaplanan yoksulluk sınırına göre açıklanan yoksulluk oranları, yoksul

fertlerin bölgeler bazında dağılımına ilişkin bilgi vermektedir. Bölgeler için

hesaplanan yoksulluk sınırına göre açıklanan yoksulluk oranları ise her bölge için,

bölgenin ortalama refah seviyesinin altında kalan nüfus oranını (yoksulluk oranını)

belirtmektedir (Doğan 2014 ).

Çizelge 6. Türkiye İçin Hesaplanan Gelire Dayalı Göreli Yoksulluk Sınırına

Göre Bölgesel Yoksulluk Oranları

Kaynak: TUİK 2014

Bölge adı 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

İstanbul 5.3 1.6 4.4 4.1 6.3 4.9 5.2 5.3

Batı Marmara

3.0 3.2 3.4 3.6 3.4 3.3 3.2 2.7

Ege

9.8 9.7 9.9 8.1 7.9 7.5 6.8 7.0

Doğu Marmara

4.3 4.2 3.5 4.3 5.9 5.3 5.2 4.4

Batı Anadolu

5.7 4.8 6.1 6.0 6.2 6.1 5.4 5.1

Akdeniz

16.4 17.7 15.1 14.3 11.4 13.5 15.8 16.2

Orta Anadolu

4.0 5.0 5.4 6.0 5.5 5.5 5.0 5.8

Batı Karadeniz

7.7 6.5 7.4 7.1 6.1 5.5 5.1 5.4

Doğu Karadeniz

2.5 2.3 2.6 2.4 3.2 3.0 2.6 2.3

Kuzeydoğu Anadolu

5.7 5.3 5.7 6.1 5.7 5.7 6.3 6.2

Ortadoğu Anadolu

9.7 10.5 10.6 11.4 11.3 12.3 11.6 11.5

Güneydoğu Anadolu

25.9 29.2 26.0 26.7 27.2 27.5 27.7 28.0

34

6. DÜNYADA UYGULANAN YOKSULLUKLA MÜCADELE

POLİTİKALARI

Günümüzde dünya genelinde yoksulluk oranlarının oldukça yüksek düzeylere

ulaşması yoksullukla mücadeleyi de hiç olmazsa olumsuz etkileri nedeniyle son

derece kaçınılmaz kılmaktadır. Yoksullukla mücadelenin kurumsal yapıtaşları

olarak; resmi kurumlar, sivil örgütler, uluslararası kuruluşlar karşımıza çıkmaktadır

(Dansuk, 2003). Sırasıyla kuruluşlar ve yoksullukla ilgili çalışmalara bakalım;

6.1 Birleşmiş Milletler

24 Ekim 1945'te kurulmuş dünya barışını güvenliğini korumak ve

uluslararasında ekonomik, toplumsal ve kültürel bir iş birliği oluşturmak için kurulan

uluslararası bir örgüttür. Bu kuruluşlardan Birleşmiş Milletler, yoksulluk ile

mücadelesini birkaç platformda sürdürmektedir. Birleşmiş Milletler Dünya Gıda

Programı, Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı (UNDP), FAO, UNICEF bu

platformlardandır. Dünya Gıda Programı, tüm bu çalışmalar arasında en çok dikkat

çeken ve yoksulluk ve açlığa direkt olarak yardımlar ile cevap verebilen bir

programdır. Bunların yanında Dünya Bankası ve IMF ile ortak yürümektedir. BM

kurmuş olduğu bu örgütleri tanıyalım;

6.2. Dünya Gıda Programı (WFP)

Birleşmiş Milletler Genel Kurulu ve BM Gıda ve Tarım Örgütü'nün (FAO)

ortak bir projesi olarak 1961'de kurulan ve 1963'te çalışmaya başlayan Birleşmiş

Milletler örgütüdür. Örgütün hedefi açlık içindeki yoksul insanları beslemek ve bu

kişilerin açlık ve yoksulluk döngüsünü kırmaya yardımcı olmaktır. WFP insani ve

kalkınma çalışmalarını yürütmek için tamamıyla gönüllü katkılara bağlıdır katkılar

nakit, gıda veya gıdayı yetiştirmek, saklamak ve kullanmak için gerekli temel

maddelerden oluşabilmektedir. Örgüt hâlihazırda, 82 ülkede acil yardım ve kalkınma

projesi yürütmektedir.2005 yılında operasyonlar sayesinde 97 milyon kişiye yardım

sağlanmıştır.1999-2002 yılları arsında 30 yılın kuraklığını yaşayan Afganistan’da

açlık ve yoksulluk mücadelesi yaşayan insanlara 337 milyon US$ tutarında 9,2

http://tr.wikipedia.org/wiki/Ekonomihttp://tr.wikipedia.org/wiki/K%C3%BClt%C3%BCrhttp://tr.wikipedia.org/wiki/Birle%C5%9Fmi%C5%9F_Milletler_Genel_Kuruluhttp://tr.wikipedia.org/wiki/G%C4%B1da_ve_Tar%C4%B1m_%C3%96rg%C3%BCt%C3%BChttp://tr.wikipedia.org/wiki/Birle%C5%9Fmi%C5%9F_Milletlerhttp://tr.wikipedia.org/wiki/Birle%C5%9Fmi%C5%9F_Milletler

35

milyon kişiye bir program yürütmektedir. Günümüzde ise örgüt çeşitli ortak

kuruluşlarla hareket edip yılda 2 milyar US$ yardım yapan 75 ülkede 80 milyon zor

durumda olan insanlara çeşitli yardımlar yaparak yoksulluğun ve açlığın önüne

çıkmaya çalışmaktadır. Birleşmiş Milletler Dünya Gıda Örgütü (FAO), Çevre

Programı (UNEP) ve dünyadaki ortakları “Düşün, Ye, Koru. Yemeğinizi Bırakma”

(Think, Eat, Save, Reduce Your Foodprint) adıyla bir kampanya başlattı. FAO'ya

göre 2050'de 9,3 milyar insanın doyurulması için yüzde 60 daha fazla gıda üretilmesi

gerekecek. Bu artışın sağlanabileceği şüphesiz fakat asıl amaç dünyayı daha azıyla

doyurmak olmalı. Çünkü günümüzde yeterli gıda olmasına rağmen ihtiyacı olan

insanların gıdalara erişimi sağlanamadığından açlık sürüyor. Tarımsal üretim 2050'ye

kadar yüzde 60 artırılsa bile gıdaya erişim olmaması sebebiyle 300 milyon insan

açlık çekiyor olacak. Bunun önüne geçmek için sürdürülebilir üretim teşvik edilip

sürdürülemez üretim cezalandırılarak gıda güvenliğini sağlamak gerekiyor.

Sürdürülebilir gıda üretiminden başlıca kasıt, halihazırda yaygın olan hayvan proteini

ağırlıklı beslenmenin önüne geçmek. Nitekim 9 milyar insanın hayvan proteinli

beslenmeyle doyurulması mümkün değil çünkü bir kilogram tahıl üretilmesi için bin

500 litre su gerekirken bir kilogram et üretilmesi için 15 bin litre su gerekiyor. Her

yıl üretilen gıdaların yaklaşık 1,3 milyar tonu, yani üçte biri, ziyan oluyor.

Endüstrileşmiş ülkelerin israfı yılda 670 milyon ton iken gelişmekte olan ülkelerdeki

israf 630 milyon ton olarak hesaplanıyor. Endüstrileşmiş ülkelerde 680 milyar,

gelişmekte olan ülkelerde 310 milyar Amerikan doları değerinde gıda israf ediliyor.

Gıda israfı asıl olarak endüstrileşmiş ülkelerde önemli bir sorun teşkil ediyor.

Küresel bazda yıllık olarak tahılların yüzde 30'u, sebze ve meyvelerin yüzde 40-50'si,

yağlı tohumların yüzde 20'si, et ve süt ürünlerinin yüzde 30'u israf ediliyor.Her yıl

israf edilen gıda miktarı dünyadaki yıllık tahıl üretiminin yarısından fazlasına eşit.

Zengin ülkelerde kişi başı yıllık gıda üretimi 900 kg ile yoksul ülkelerdeki üretimin-

yıllık kişi başı 460 kg- iki katına ulaşıyor. Avrupa ve Kuzey Amerika'da yıllık kişi

başı 95 ila 115 kg arası gıda israf edilirken Aşağı Sahra ülkelerinde, Güney ve

Güneydoğu Asya ülkelerinde israf yıllık 6-11 kg olduğu görülüyor. Gelişmekte olan

ülkelerde gıda kaybının yüzde 40'ı hasat sonrası aşamada israf olurken endüstrileşmiş

ülkelerde gıda kaybının yüzde 40'ı perakendeci ve tüketici aşamasında gerçekleşiyor.

Gelişmekte olan ülkelerde gıda kaybı hasat teknikleri, depolama ve soğutma

36

olanaklarındaki finansal, idari ve teknik sorunlardan kaynaklanırken; endüstrileşmiş

ülkelerde sorun perakendeciler bazında ürünün görüntüsüne gereğinden fazla önem

atfeden kalite standartlarına ve sonraki aşamada tüketici davranışlarına bağlanabilir.

Bu durumun iyileştirilmesi için çiftçi ve perakendeci arasında kordinasyonun

artırılması ve gıda temini zincirindeki bütün halkaların çiftçi, perakendeci, tüketici

vb. bilinçlendirilmesi gerekiyor. Bunun yanı sıra bu aktörlere israf olan gıdanın

faydalı şekilde kullanılması için duyarlılık kazandırmak gerekiyor. Bu duyarlılık bazı

sayılar dikkate alındığında daha etkili şekilde oluşturulabilir: Halihazırda Latin

Amerika'da israf olan gıdayla 300 milyon kişi, Avrupa'dakiyle 200 milyon kişi ve

Afrika'dakiyle 300 milyon kişi beslenebilirdi ve tüm dünyada gıda israfı sadece

yüzde 25 azaltılabilirse, 870 milyon insanın yıllık gıda ihtiyacı karşılanabilir. Açlıkla

mücadelenin israfın önlenmesinden başka bir çözümü de yerel seviyede açlıkla

mücadele, çünkü dünyada açlık çeken insanların yüzde 70'ten fazlası kırsal alanlarda

yaşıyor. Kooperatifleri ve çiftçi birliklerini güçlendirip onların daha iyi organize

olmasını ve ihtiyaç duydukları olanaklara ulaşmalarını sağlamak hem kırsal

bölgelerde insanların kendi kendilerini beslemesini hem de yerel pazarlara gıda

teminini sağlayacaktır. Bunun sağlanması için geliştirilen yaklaşımlardan biri küçük

ölçekli çiftçilikle nakit para akışını bir araya getirmektir. Yoksul ailelerin yerel

üreticilerden gıda satın alması veya okul öğünü için gıda alım programlarının küçük

ölçekli üreticilerle bir araya getirilmesi bu çözüme örnek verilebilir (Anonim, 2014).

6.3. Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı (UNDP)

Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı, 22 Kasım 1965’te, EPTA( Teknik

Yardım Genişletilmiş Programı) ve Birleşmiş Milletler Özel Fonu’nun ortaklığı ile

kurulmuştur. 1971’e gelindiğinde, iki kurum da UNDP adı altında birleşmiştir. Özel

Fon Birleşmiş Milletler’in teknik yardımının kapsama alanını genişletmek için

çalışırken, EPTA da gelişmemiş ülkelerin ekonomik ve politik problemlerine

yardımcı olmak için çalışır. Kurumun 166 ülkede, yerel hükümetlerle birlikte

çalışarak kalkınmaya destek olan ofisleri bulunur. UNDP aynı zamanda, uluslararası

düzeyde yaptığı çalışmalar ile Binyıl Kalkınma Hedefleri’ne ulaşmaları yolunda

ülkelere yardımcı olur. UNDP, uzman görüşleri, eğitimler ve destek fonları sunarak

özellikle az gelişmiş ülkelere destek olur. UNDP, Binyıl Kalkınma Hedefleri’ne

ulaşmak ve küresel kalkınmayı desteklemek için yoksulluğun azaltılması, demokratik

37

yönetişim, enerji ve çevre, sosyal kalkınma, kriz önleme ve atlatma konuları üzerinde

çalışır. Aynı zamanda, insan haklarının korunmasını ve kadının güçlendirilmesini de

destekler. Tüm bu çalışmaları ve projelerinin yanı sıra, Birleşmiş Milletler İnsani

Gelişme Raporu ofisi de, her yıl kalkınma sürecini değerlendiren ‘İnsani Gelişme

Raporu’nu yayınlar. Bu küresel rapora ek olarak, bölgesel, ulusal ve bölgesel İnsani

Gelişme Raporları da yayınlanır (Anonim, 2014).

6.4.Birleşmiş Milletler Çocuklara Yardım Fonu (UNICEF)

1946 yılında Birleşmiş Milletler Uluslararası Çocuklara Acil Yardım

Fonu adıyla kurulmuş ve daha sonra 1954 yılında Birleşmiş Milletler Genel Kurulu

tarafından çocuk haklarının korunması adına tanıtım ve savunu çalışmaları yapmak,

çocukların temel gereksinimlerinin karşılanmasına yardımcı olmak ve çocukların

potansiyellerini eksiksiz biçimde gerçekleştirmek için fırsatlar yaratmak üzere

görevlendirilmiştir. Siyasal kararlılığı ve maddi kaynakları harekete geçirerek, başta

gelişmekte olanlar olmak üzere ülkelerin kapasitelerini geliştirmelerine, böylece

çocuklara birinci önceliği tanıyıp gerek onlara gerekse ailelerine gerekli hizmetleri

sağlayabilecek duruma gelmelerine yardımcı olmaktadır. En dezavantajlı konumda

olan çocuklara, aşırı yoksulluk içindekilere, doğal afetlere uğrayanlara, şiddet ve

sömürünün her biçiminden zarar görenlere ve engellilere özel koruma sağlanmasına

büyük önem vermektedir. UNICEF 1982'de basit ve çok ucuz yöntemlerle dünyada

milyonlarca çocuğun hayatını kurtaracak çalışmaya hız getirecek bir seferberliğe

başladı; bunlar bebeklerde ve çocuklarda büyümenin ölçülmesi, ağızdan sıvı tedavisi,

anne sütü ile beslenme ve bağışıklıktır (Anonim, 2014).

6.5. Gıda ve Tarım Örgütü (FAO)

FAO açlığı yok etmek ve beslenme şartlarını iyileştirmek amacıyla 1943'te

kurulan ve 1946'da Birleşmiş Milletlerin uzmanlık kuruluşu haline gelen bir örgütü.

Açlığa karşı mücadelede çok yönlü etkinlikleri vardır. Hükümet ve teknik

kuruluşların tarımı, ormancılığı ve balıkçılığı geliştirme projelerine aracı ve yardımcı

olur. Bu tip konularda ülkeler düzeyinde teknik yardımlar sağlar. Eğitsel projeler

geliştirerek, araştırmalar yapar ve seminerler verir. Dünyadaki tarımsal ürünlerin

üretimi, tüketimi, ticareti kaynakların geliştirilmesi, ağaçlandırma gibi konularda

danışmanlık yapar. İstatistikler tutarak bültenler yayınlar. FAO’nun araştırmalarına

http://tr.wikipedia.org/wiki/Birle%C5%9Fmi%C5%9F_Milletler_%C3%87ocuklara_Yard%C4%B1m_Fonuhttp://tr.wikipedia.org/wiki/Birle%C5%9Fmi%C5%9F_Milletler_%C3%87ocuklara_Yard%C4%B1m_Fonuhttp://tr.wikipedia.org/wiki/Birle%C5%9Fmi%C5%9F_Milletlerhttp://tr.wikipedia.org/wiki/%C3%87ocuk_haklar%C4%B1http://tr.wikipedia.org/wiki/Yoksullukhttp://tr.wikipedia.org/wiki/Do%C4%9Fal_afethttp://tr.wikipedia.org/wiki/%C5%9Eiddethttp://tr.wikipedia.org/wiki/Birle%C5%9Fmi%C5%9F_Milletlerhttp://tr.wikipedia.org/wiki/Tar%C4%B1mhttp://tr.wikipedia.org/wiki/Ormanc%C4%B1l%C4%B1khttp://tr.wikipedia.org/wiki/Bal%C4%B1k%C3%A7%C4%B1l%C4%B1khttp://tr.wikipedia.org/wiki/A%C4%9Fa%C3%A7land%C4%B1rma

38

göre dünyada iki milyar insan “gizli açlık” olarak adlandırılan kötü/hatalı beslenme

girdabına düşmüş durumdadır. Bu kötü beslenme 1,4 milyar insanın aşırı kilolu,

bunun üçte birinin de obez olmasına yol açar. Bu grup içinde kalp-damar hastalıkları,

diyabet ve benzeri sorunlar sıkça görülür. Aşırı beslenme durumunun açlık konusuna

doğrudan etkisi olduğunun unutulmaması gerekir. Yine bir araştırmaya göre küresel

ısınmanın getirdiği iklim değişikliği nedeniyle önümüzde ki 20 yıl içinde % 50

oranında artacak olan gıda gereksinimi karşılamak imkansız olacaktır. Dünyada ki

tüm yoksulluğu ve açlığı kökünden yok etmek için ise yaklaşık 135 milyar dolar

gereklidir.Bu çerçevede başlatılan ‘Sıfır Açlık’ projesi 2011 yılında taşınmış hedef

olarak bin yıllık kalkınma planı olarak 2015 hedef gösterilmiştir. Proje’nin sistematik

amacı şunlardır; iki yıldan az bir süre içinde çocuklarda büyüme yetersizliğini yok

etmek, yıl boyunca ihtiyaç olan besine yüzde yüz erişim sağlamak, tüm gıda

kaynaklarını sürdürebilir kılmak, küçük hissedar/ çiftçi verimliliğini ve gelirini yüzde

yüz artırmak ve de yemek israfını sıfıra indirmek. Bunlar çok büyük ve kesin

hedeflerdir bu nedenle gerçekleştirmek için güçlü bir yöntem gerekli olacaktır.

Tarım, yerleşim, sosyal güvenlik, fırsat eşitliği gibi alanlara yapılması gereken

yatırımlar kaçınılmazdır. Aynı zamanda birleşmiş milletlerin insan hakları yüksek

kurul ofisinin besin hakkı dokümanı, sıfır açlık bildirisi ve besin programı

yönergelerine uyarak her bağımsız insan, her sivil toplum kuruluşu, her şirket ve her

devlet projesinin bir parçası olabilir (Anonim, 2014).

6.6. Yeşil Devrim

Dünyada 1940-1970 yılları arasında tarımsal üretim artışını ifade eden bir

terimdir. 2. Dünya savaşından sonra milyonlarca insan ölmüş ve yoksulluk sorunları

baş göstermeye başlamıştır. İnsanlar kaynak bulmakta zorlanmış ve açlık sorunu

meydana gelmiştir. Başlangıç olarak bakarsak yeşil devrimin babası kabul edilen

Norman borlaug Meksika da bulunduğu sırada ıslah çalışmalarında bulunarak

hastalığa dayanıklı buğday çeşitleri geliştirmeye baslar. Başka yerden getirdiği

çeşitlerle melezlemeye başlar ve daha verimli ırklar geliştirir bunun etkiside şuradan

anlaşılıyor o zamanlar Meksika buğday ithalatçısı iken bu çalışmayla birlikte 6 kat

verim artarak ihracatçı konumuna gelmiştir. Buda yeşil devriminin başlangıcı sayılır.

Çin, Hindistan gibi ülkeler pirinçte de bu uygulamayı başlatarak iki kat verim

artırımı yapmışlardır. Norman Borlaug’un geliştirdiği buğday çeşitleri kıtlıktan

39

mustarip Pakistan ve Hindistan’da da buğday üretimini kısa sürede ikiye katlayarak

açlıktan ölen milyonlarca insanın hayatını kurtarır. Daha sonraları dünyaya yayılarak

milyonlara yoksul ve açlık çeken uluslara ilaç olmuştur. Fakat yeşil devrim tüm

bölgelere eşit miktarda gidememiştir. Hindistan, Pakistan ve Filipinler gibi ülkelerde

mısır, çeltik ve buğday üretimleri büyük ölçüde artmıştır. Bu çeşitlerin ve hizmetlerin

ulaştırılamadığı çoğu Afrika ülkesinde ise aynı üretim artışı sağlanamamış dolayısı

ile Yeşil Devrim kıtlık sorununa çözüm olamamıştır. Örneğin Çin dahil Asya

ülkelerinde bu modern çeşitlerin ekim alanları % 82 olarak belirlenen 1998 yılı

itibariyle Afrika’da bu oran % 27 ile sınırlı kalmıştır. Özetle, Yeşil Devrim

çeşitlerinin dolayısı ile bunların üretim artışına olan etkileri küresel ölçekte her ülke

ya da bölge için aynı olmadığı kesindir. Bu çeşitlerin adaptasyonunun ve bununla

ilgili tarımsal teknolojilerden yararlanma oranı yüksek olan gelişmiş ülkelerdeki

üretim artışları da bu nedenle gelişmekte ve gelişmemiş olan ülkelerden çok daha

fazla olmuştur. Yeşil Devrimin başarıyla uygulandığı ülkelerde insanların günlük

kalori ihtiyaçlarını daha az para ödeyerek karşılayabiliyor olmaları refah düzeylerine

de önemli katkıda bulunmuştur ( Demir, 2010).

Bunun yanında, Yeşil Devrimin belki de en başarılı tarafı verim artışları

sonucu oluşan üretim düzeyleri nedeniyle yeni tarım arazileri açılmasının büyük

ölçüde önüne geçmiş olmasıdır. 1960’lardan günümüze geliştirilen yeni çeşitler ve

benzeri tarımsal uygulamalarla çok fazla tarım alanına ihtiyaç duyulmadan artan

nüfusu beslemeye yetecek buğday üretimi sağlanabilmiştir. Öyle ki, 1960’da 450

milyon olan Hindistan nüfusu 2010 yılında iki buçuk kat artmışken, 1960’da 161

milyon hektar tarım alanı sadece % 5 artarak 171 milyon hektara ulaşmıştır. Dolayısı

ile Yeşil Devrim sayesinde 65 milyon hektar alan tarımsal alana dönüştürülmekten

kurtulduğu gibi kentlere göçen bir kısım kırsal nüfus sayesinde