vanmeerhaeghe, m. (2012). "de turks-armeense historische commissie: geschiedenis, een middel...

Maaike Vanmeerhaeghe De Turks-Armeense Historische Commissie

1

Inhoud Inleiding ................................................................................................................................................... 3

De casus: Turkije, Armenië & het genocide debat .................................................................................. 5

De gebeurtenissen van 1915/6: een genocide? .................................................................................. 5

Historiografische tradities ............................................................................................................... 5

Misbruik van geschiedenis: Clio in functie van de politiek .............................................................. 5

Het uitzicht op verzoening? ............................................................................................................. 7

‘Transitional justice’, waarheidscommissies en historische commissies ................................................ 8

Het ontstaan ........................................................................................................................................ 8

Waarheidscommissies ......................................................................................................................... 9

Historische commissies ..................................................................................................................... 11

Waarheidscommissies: een middel tot gerechtigheid en verzoening? ................................................ 13

Verzoening ......................................................................................................................................... 14

Wat is verzoening? ........................................................................................................................ 14

Belang van geschiedenis in conflictoplossing ................................................................................ 15

Een historische commissie: het potentieel van een gedeeld narratief? ....................................... 16

Discussiepunten ............................................................................................................................ 17

Politieke recuperatie ................................................................................................................. 17

De wil tot onderhandelen ......................................................................................................... 18

Een te grote nadruk op geschiedenis? ...................................................................................... 19

De kwaliteit en vorm van de geschiedschrijving ....................................................................... 19

Relativisme ............................................................................................................................ 19

Zekerheid, sluiting, oordeelsvorming .................................................................................. 20

Gerechtigheid .................................................................................................................................... 21

De historische commissie als rechter: ‘It’s up to historians to judge the past’ ............................ 21

De rechter versus de historicus ..................................................................................................... 22

‘Justice, not protocols’: het belang van gerechtigheid ................................................................. 23

Erkenning en de slachtofferidentiteit............................................................................................ 25

Erkenning en democratisering door middel van het historisch narratief ..................................... 26

Gerechtigheid: er is meer nodig dan geschiedenis ........................................................................... 27

Besluit .................................................................................................................................................... 29

Bibliografie ............................................................................................................................................ 30

Secundaire Literatuur ........................................................................................................................ 30


2

Bronnen ............................................................................................................................................. 32

Websites ............................................................................................................................................ 33


3

Inleiding “The recounting of history has been exploited to provoke conflict, incite war, and inflame genocides.

Can it also be drawn upon to facilitate reconciliation?”1

Op 11 oktober 2009 vormde Zürich het toneel van iets wat wereldwijd als een historische

gebeurtenis aanzien werd. Ahmet Davutoğlu en Eduard Nalbandyan, de ministers van Buitenlandse

Zaken van respectievelijk Turkije en Armenië, ondertekenden er de Turks-Armeense protocollen.

Deze akkoorden bepaalden dat de gemeenschappelijke grens tussen Armenië en Turkije na jaren van

sluiting weer geopend konden worden en stelden tevens een normalisatie van de diplomatieke

relaties in het vooruitzicht. Om de toenadering tussen de beide landen te begeleiden werd tevens

het initiatief genomen een aantal commissies te installeren, waarin verschillende

gemeenschappelijke initiatieven besproken en onderzocht moesten worden. Eén daarvan, de

historische subcommissie die de fel gedisputeerde geschiedenis van de landen moest onderzoeken,

botste echter op zoveel tegenstand, dat de hele akkoorden in het gedrang kwamen. Vandaag de dag

zijn de protocollen, hoewel ondertekend door beide ministers, nog door geen van beide parlementen

goedgekeurd. Op een officiële aanstelling van de historische commissie is het dan ook nog altijd

wachten.

In de protocollen werd de oprichting van de historische subcommissie voorzien met het oog op het

vervullen van de volgende taken: “to implement a dialogue with the aim to restore mutual

confidence between the two nations, including an impartial scientific examination of the historical

records and archives to define existing problems and formulate recommendations, in which

Armenian, Turkish as well as Swiss and other international experts shall take part.”2 Een historische

commissie zou op zoek kunnen gaan naar feiten, en belangrijker, onderzoeken hoe men die moet

interpreteren. Historisch onderzoek op zich zou echter niet het belangrijkste doel zijn. Uit de

protocollen blijkt dat men van de commissie nog een andere verwezenlijking verwacht, waartoe

geschiedenis vooral een middel dient te zijn: verzoening, of toch tenminste een aanzet daartoe.

Ondanks de diplomatieke stilstand rond de protocollen draait de discussie of een historische

commissie daartoe wel het geschikte middel is nog steeds op volle toeren.

In deze paper spint het centraal debat zich af rond de vraag of een historische commissie aan die

verwachting omtrent verzoening kan voldoen. Daarbij zal er vooral gefocust worden op de rol die

historische narratieven kunnen spelen: ‘Kan een gezamenlijk geschiedenisproject fungeren als een

middel tot verzoening, zo ja, hoe kan dat dan gebeuren?’ Die vraag kan echter niet volledig

beantwoord worden zonder het algemene kader rond historische commissies daarbij te betrekken.

Dat kader wordt gevormd door de studies rond ‘transitional justice’, waarheidscommissies en andere

middelen die herstel kunnen bieden in postconflict situaties.

In de literatuur over deze thema’s staat niet alleen het bekomen van verzoening, maar ook het

bereiken van gerechtigheid centraal. Gerechtigheid geldt immers vaak als een belangrijke

voorwaarde voor bekomen van verzoening. Omdat beide partijen ook een vorm van gerechtigheid

verwachten, zal ik evenzeer de vraag stellen of historici en de narratieven die zij creëren een zekere

1 E. Barkan, “History on the Line, Engaging History: Managing Conflict and Reconciliation”, in: History Workshop

Journal, 59 (2005), p.229. 2 “Protocol on the Establishment of Diplomatic Relations between the Republic of Armenia and the Republic of

Turkey”, in: <http://www.armeniapedia.org/images/2/21/Armenia-turkey_protocol.pdf>, geconsulteerd op 31.10.2011.

http://en.wikipedia.org/wiki/Ahmet_Davuto%C4%9Flu

http://www.armeniapedia.org/images/2/21/Armenia-turkey_protocol.pdf


4

mate van gerechtigheid kunnen verlenen. De bovenstaande vraag wordt dan uitgebreid tot de

volgende: ‘In welke mate kan een historische commissie en het narratief dat zij produceert, een rol

spelen in het verlenen van gerechtigheid aan en het promoten van verzoening tussen rivaliserende

partijen in postconflict situaties?’ Deze vraagstelling zal hier uiteraard toegepast worden op de Turks-

Armeense casus.

Om dit debat te reconstrueren baseer ik mij vooral op secundaire literatuur. De intentie tot het

oprichten van de Turks-Armeense commissie is echter een zeer recent gegeven, waardoor de

wetenschappelijke literatuur die zich daar specifiek op toespitst eerder schaars is. Daarom zal ik ook

de argumenten (en in het algemeen het discours) die aan bod komen in opiniestukken en kranten

analyseren, aangezien het debat daar wel in volle hevigheid woedt. Zo zal ik proberen een link te

leggen tussen de algemene theoretische literatuur en de concrete praktijk van mijn casus. Om de

eigenlijke noodzaak van de commissie te begrijpen, zal de paper aangevat worden met het debat dat

in de gedeelde geschiedenis tussen Armenië en Turkije centraal staat: het genocide debat.


5

De casus: Turkije, Armenië & het genocide debat

De gebeurtenissen van 1915/6: een genocide?

Historiografische tradities

“Any historian who has to deal with the last years of the Ottoman Empire will sooner or later find

himself wishing desperately that the air could be cleared on the subject of the Ottoman Armenians …

and especially the deportations and massacres of 1915”3, aldus G. Dyer in 1976. Ruim dertig jaar later

is de literatuur over de gebeurtenissen in kwestie exponentieel toegenomen. Volgens D. Bloxham en

F.M. Göçek zijn er in de loop der jaren twee ‘onderling exclusieve historiografieën’4 over de

deportaties en slachtingen van Armeniërs ontstaan.

Een eerste hoofdzakelijk ‘internationale historiografie’5, die vooral wordt ondersteund door de

Armeniërs en de Armeense Diaspora, gaat er vanuit dat de deportaties en slachtingen van de

Armeniërs kunnen bestempeld worden als een genocide. Ze baseert zich daarvoor voornamelijk op

diplomatieke correspondentie en ooggetuigenverslagen van Europeanen, die op het moment in

kwestie in het Ottomaanse Rijk verbleven. Hoewel zowat iedereen in die traditie er vanuit gaat dat

de Ottomaanse staat intendeerde haar Armeense medeburgers systematisch uit te schakelen, met

de dood van zo’n 800.000 – 1.5 000 000 Armeniërs tot gevolg, is er wel nog onderling debat tussen

de auteurs omtrent een aantal aspecten. De discussie spitst zich vooral toe op onmiddellijke

oorzaken die de aan de genocide voorafgingen, het moment waarop men de beslissing tot genocide

nam, en de veranderende staatsideologie en sociale structuren in het Ottomaanse Rijk.6

Een tweede, voornamelijk Turkse historiografie, die gepropageerd wordt door de Turkse staat en

haar aanhangers, ontkent dan weer ten stelligste dat de term genocide van toepassing is.7 Hun

bronnen bestaan vooral uit archiefstukken uit het Ottomaanse staatsarchief , correspondentie tussen

de toenmalige Ottomaanse leiders en aantal selectieve Westerse bronnen. Daaruit leiden ze een set

van argument af die stellen dat de Ottomanen de Armeniërs niet meenden te doden, slechts te

deporteren, en dat die deportaties gelimiteerd zouden geweest zijn tot de oorlogszones. De doden

waren volgens deze traditie het gevolg van een burgeroorlog of de slechte omstandigheden bij de

deportaties eerder dan het resultaat van een schematisch moordplan. Bovendien lag het aantal

Turkse doden volgens hen veel hoger dan die van de Armeniërs.8

Misbruik van geschiedenis: Clio in functie van de politiek

Akçam vat kort het probleem samen: “Armenians and Turks have developed a certain discourse, that

is, separate [sic] narratives about the past which are an important part of each collective group

identity and used only to reinforce existing national stereotypes.”9 Die nationalistische en dus a-

3 G. Dyer, “Turkish ‘Falsifiers’ and Armenian ‘Deceivers’: Historiography and the Armenian Massacres”, in:

Middle Eastern Studies, 12 (1976), 1, p. 99. 4 D. Bloxham en F.M. Göçek, “The Armenian Genocide”, in: D. Stone (ed.), The Historiography of Genocide,

Basingstoke New York, Palgrave Macmillan, 2008, p. 344. 5 Ibid., p. 345; Vanaf nu ‘Westerse historiografie’ genoemd, naar analogie met de auteurs.

6 Ibid., pp. 353-367.

7 Ibid., p. 345.

8 Voor de andere argumenten die Turken aanhalen, zie V. Dadrian, “The Signal Facts surrounding the Armenian

Genocide and the Turkish Denial Syndrome”, in: Journal of Genocide Research, 5 (2003), pp. 274-5. 9 T. Akçam, From Empire to Republic: Turkish Nationalism and the Armenian Genocide, Londen, Zed Books,

2005, pp. 243-244.


6

historische narratieven kwamen de objectiviteit en wetenschappelijkheid van de geschiedsschrijving

niet altijd ten goede. Palabiyik bekritiseert terecht de vooringenomenheid en subjectiviteit van

sommige wetenschappelijke werken: “Some of these publications are completely composed of

heroism, lacking scientific qualifications, and aimed at influencing a particular segment of the public

opinion.”10

Historici publiceren niet enkel politiek gekleurde werken uit eigen initiatief, maar worden daarin

bovendien aangemoedigd of zelfs verplicht door de staten in kwestie zelf.11 Het onderwerp is in

Turkije zo taboe dat men er, onder het mom van artikel 305 uit de criminele strafwetgeving, dat stelt

dat het verboden is de Turkse staat te beledigen, zelfs kan vervolgd worden indien men een mening

over het onderwerp heeft die niet strookt met de officiële visie van de Turkse staat.12 Volgens Akçam,

ooit zelf aangeklaagd13, ligt één van de belangrijkste redenen voor de taboeïsering van de Armeense

Genocide in de link die kan gelegd worden tussen de deportaties en de slachtingen van de Armeniërs

en de oprichting van de Turkse Republiek: “A discussion of the Armenian Genocide could reveal that

this Turkish state was not a result of a war fought against the imperial powers, but, on the contrary, a

product of the war against the Greek and Armenian minorities.”14

Niet alleen in Turkije, ook in Armenië wordt elke poging tot begrip van of toenadering tot de Turkse

positie afgedaan als verraad.15 Vooral bij de Armeense Diaspora wordt een open en kritisch historisch

wordt angstvallig debat geschuwd. Omdat de strijd voor de erkenning van de geleden

onrechtvaardigheden de identiteit van de Diaspora in feite definieert, aarzelen zij niet om al hun

middelen en macht in te zetten ten voordele van het lobbywerk voor wat zij als veruit hun

belangrijkste doel zien: de erkenning van de Armeense Genocide. Dit gaat zelfs zo ver als elke

mogelijke toenadering tussen Turkije en Armenië tegenwerken: “If a homeland government decides

to pursue reconciliation with a historical enemy, diaspora communities may feel their identity as

historical victims of the same enemy is under threat. The case of Armenia is one of the best examples

of this.”16 Volgens Baser en Swain verkiest de Armeense Diaspora dus vast te houden aan “different

narratives of victimhood and ‘chosen trauma’”17 eerder dan het Turkse standpunt te willen begrijpen.

10

M. S. Palabiyik, “A Literature between Scientificity and Subjectivity: A Comparative Analysis of the Books Written on the Armenian Issue”, in: Review of Armenian Studies, 11 (2007), 4, in: <http://www.eraren.org/index.php?Lisan=en&Page=DergiIcerik&IcerikNo=476>, geconsulteerd op 04.04.2012. 11

R. W. Smith, E. Markusen en R.J. Lifton, “Professional Ethics and the Denial of the Armenian Genocide”, in: Holocaust and Genocide Studies, 9 (1995), 1, in: <http://www.genocideeducation.ca/ROGER%20SMITH%20ET%20AL.pdf/> , geconsulteerd op 03.11.2011, pp. 4-13. 12

D.N. Goksel, “The Rubik’s Cube of Turkish-Armenian Relations”, in: UNISCI Discussion Papers, 23 (2010), in: <http://www.ucm.es/BUCM/revistas/cps/16962206/articulos/UNIS1010230193A.PDF/>, geconsulteerd op 20/10/2011, p. 195. 13

A. De Baets, Gebruik en Misbruik van de Geschiedenis, Amersfoort, Wilco, 2008, p. 109. 14

T. Akçam, “The Genocide of The Armenians and the Silence of the Turks”, in: > <http://www.wbarrow.co.uk/rememberarmenia/pdfs_in_chapters/04_armenia2_turk_affirms.pdf>, geconsulteerd op 11/11/2011, p. 54. 15

D.N. Goksel, “The Rubik’s Cube of Turkey-Armenia Relations”, p. 194. 16

B. Baser en A. Swain, “Diaspora Design versus Homeland Realities : Case Study of Armenian Diaspora”, in: Caucasian Review of International Affairs, 3 (2009), 1, p. 51. 17

Ibid.

http://www.eraren.org/index.php?Lisan=en&Page=DergiIcerik&IcerikNo=476

http://www.genocideeducation.ca/ROGER%20SMITH%20ET%20AL.pdf/

http://www.ucm.es/BUCM/revistas/cps/16962206/articulos/UNIS1010230193A.PDF/

http://www.wbarrow.co.uk/rememberarmenia/pdfs_in_chapters/04_armenia2_turk_affirms.pdf


7

Ook Armeniërs zelf zouden zichzelf en hun natie vaak als slachtoffer identificeren.18 Mouradian stipt

evenzeer de slachtofferidentiteit van de Armeniërs aan, maar merkt hierbij op dat een volk er niet

voor kiest getraumatiseerd te worden.19

Het uitzicht op verzoening?

Volgens sommigen is een open debat, waarin afgestapt wordt van de ‘blame and denial narratives’20,

niet onmogelijk. Kieser wijst erop dat er een nieuwe fase aangebroken is de Westerse historiografie

omtrent de Armeense Genocide, onder invloed van trans-nationale, post-nationalistische tendenzen

in de geschiedschrijving en de nieuwe morele context rond genocide en etnische zuivering gecreëerd

door de geschiedschrijving over Joegoslavië.21 Ook in de Turkse historiografie onderscheidt Göçek de

opkomst van een ‘post-nationalistisch kritisch narratief’. Hoewel dat narratief de Armeense

Genocide niet als hoofdthema behandelt, zou dit wel kunnen leiden tot een doorbraak in het

ontkenningssyndroom van de Turken, omdat het minderheden in Turkije erkent en onderzoekt: “If

this exploration gradually transforms into a larger social and political movement around the

recognition of human rights, and is then able to overcome the resistance of the nationalist elements

embedded in society […] one can conjecture that the Armenians deportations and massacres of 1915

would then be recognized in contemporary Turkey as the genocide that they were.”22

Niet alleen in de academische, maar ook in de politieke wereld werden er onlangs belangrijke

stappen gezet.23 Het hoogtepunt daarbij was het tekenen van de Turks-Armeense protocollen

waarbij men in het licht van een politiek akkoord de oprichting van een Turks-Armeense historische

commissie voorzag. Twijfels over de onpartijdigheid en slagkracht van een historische commissie

hebben er echter toe geleid dat de commissie er nog altijd niet is. Dat neemt niet weg dat er een

interessant debat aan de gang is over het potentieel van zo’n commissie. In het volgende stuk zal er

echter eerst ingegaan worden op de vraag wat historische commissies zijn. Daarbij zal het ruimere

kader van ‘transitional justice’ besproken worden.

18

H. Mikaelian, Armenia and Armenians, Turkey and Turks in Armenian Media, in: <http://www.caucasusinstitute.org/wp-content/uploads/2011/03/armtur_en.pdf>, geconsulteerd op 31.10.2011. 19

M. Mooradian, “Reconciliation: A Case Study of the Turkish-Armenian Reconciliation Commission”, in: <http://scar.gmu.edu/wp_24_mooradian.pdf>, geconsulteerd op 31.03.2012, p.6. 20

D. Bloxham en F.M. Göçek, “The Armenian Genocide”, p. 352 21

Ibid., p. 353. 22

Ibid., p. 352. 23

Zie D.N. Goksel, “The Rubik Cube of Turkey-Armenia Relations”, pp. 197-202 voor meer informatie daarover.

http://www.caucasusinstitute.org/wp-content/uploads/2011/03/armtur_en.pdf

http://scar.gmu.edu/wp_24_mooradian.pdf


8

‘Transitional justice’, waarheidscommissies en historische commissies

Het ontstaan Waarheidscommissies en historische commissies werden ontwikkeld binnen het kader van

‘transitional justice’. Dat is een nieuw concept van gerechtigheid dat in de loop van de 20ste eeuw

steeds prominenter op het voorplan is getreden. De term omvat verschillende betekenissen en

verwijst naar een verzameling van processen, mechanismen en doelen na periodes van conflict.24

Ruti Teitel definieerde ‘transitional justice’ als “the conception of justice associated with periods of

political change, characterized by legal responses to confront the wrongdoings of repressive

predecessor regimes.”25

De Neurenbergse Processen, waarin een aantal Naziekopstukken terecht stonden voor hun misdaden

tijdens de Tweede Wereldoorlog, markeerden het begin van ‘transitional justice’. Deze fase werd

gekenmerkt door een nauwe samenwerking tussen staten, oorlogsrechtszaken en straffen, en

vormden volgens Teitel een hoogtepunt in de ontwikkeling van ‘transitional justice’.26 Nochtans

kregen die processen ook een pak kritiek te verwerken. Het zou nog duren tot de internationale

tribunalen voor Joegoslavië en Rwanda in de jaren ’90 vooraleer de internationale vervolging voor

oorlogsmisdaden hervat werd. Ook op nationaal niveau werd er decennialang geen enkel initiatief

genomen om het schenden van mensenrechten te bestraffen.27

Pas aan het einde van de Koude Oorlog werd er terug op een intensieve manier gezocht naar een

antwoord op de massale schending van mensenrechten uit het verleden. Die zoektocht viel samen

met de golf van politieke transities die de ineenstorting van de dictaturen in Latijns-Amerika en later

van de Sovjet-Unie, met zich meebrachten. Ook het einde van het apartheidsregime in Zuid-Afrika

speelde een grote rol in de verdere invulling van het begrip ‘transitional justice’.28 In al deze gevallen

was er een roep om gerechtigheid, maar bovenal ook het verlangen om komaf te maken met de

dictaturen uit het verleden. Men wou een basis leggen voor een democratische, stabiele

maatschappij. Rechtszaken konden vaak niet aan al deze noden tegemoet komen, en soms zorgden

de specifieke politieke omstandigheden ervoor dat zo’n rechtszaak zelfs onmogelijk was. Dit leidde

naar het ontstaan van andere initiatieven, die niet louter focusten op het legale aspect om met

misdaden uit verleden om te gaan. Afhankelijk van aan welke doelen men belang hechtte, ontstond

er een gamma aan middelen om die te bereiken.29 ‘Transitional justice’ werd een breder begrip, dat

meer doelen en middelen omhelsde om staten in een transitionele fase te begeleiden.

24

Omdat de term meerdere betekenissen in zich draagt en zich moeilijk laat vertalen in het Nederlands, heb ik beslist de Engelse term te behouden naar analogie van een Nederlands adviesrapport, waarop deze definitie gebaseerd is. Zie: Adviesraad Internationale Vraagstukken, Transitional Justice. Gerechtigheid en vrede na overgangssituatie, in: <http://www.rijksoverheid.nl/documenten-en-publicaties/rapporten/2010/01/06/commissie-van-advies-advies-nr-19-transitional-justice-engels-april-2009.html>, geconsulteerd op 16.04.2012. 25

R.G. Teitel, “Transitional Justice Genealogy”, in: Harvard Human Rights Journal, 16 (2003), p. 69. 26

Ibid., p. 70. 27

M. Minow, Between Vengeance and Forgiveness: Facing History after Genocide and Mass Violence, Boston, Beacon Press, 1998, pp. 27-28. 28

J. Torpey, “Introduction: Politics and the Past”, in: J. Torpey (ed.), Politics and the Past: On Repairing Historical Injustices, Lanham, Rowman and Littlefield, 2003, p. 8. 29

P. Hayner, Unspeakable Truths: Confronting State Terror and Atrocity, New York, Routledge, 2001, pp. 7-8.

http://www.rijksoverheid.nl/documenten-en-publicaties/rapporten/2010/01/06/commissie-van-advies-advies-nr-19-transitional-justice-engels-april-2009.html




9

Waarheidscommissies Eén van die middelen die een alternatief vormen voor rechtszaken, zijn waarheidscommissies. De

definitie van Priscilla Hayner voor een waarheidscommissie is de meest neutrale, hoewel ze zelf

aangeeft dat een eenduidige beschrijving niet precies kan zijn:

“A truth commission (1) is focused on past, rather than ongoing, events; (2) investigates a

pattern of events that took place over a period of time; (3) engages directly and broadly with

the affected population, gathering information on their experiences; (4) is a temporary body,

with the aim of concluding with a final report; and (5) is officially authorized or empowered

by the state under review.”30

Waarheidscommissies hebben volgens Hayner een veelheid aan doelen. Sommigen daarvan, zoals

het tegengaan van straffeloosheid en het herwaarderen van de slachtoffers, lopen gelijk met de

doelen van het andere bekende ‘transitional justice’ mechanisme, namelijk rechtszaken. Hayner

benadrukt echter dat twee zaken waarheidscommissies speciaal maken: het feit dat ze er erop

gericht zijn het verleden niet alleen te onderzoeken, maar ook te begrijpen en te accepteren, en de

toenemende tendens van waarheidscommissies om verzoening te promoten.31 Ondanks haar visie

dat 'de intentie van waarheidscommissies deel is van wat hen definieert’32, hoedt ze er zich voor om

het bereiken van verzoening in de definitie op te nemen. Dat zou namelijk geen afgelijnd doel zijn

geweest bij de eerste waarheidscommissies, en door dit als een bepalend element te definiëren, zou

een aantal casussen uitgesloten worden.

Andere auteurs gaan akkoord met Hayner’s bepaling dat waarheidscommissies tijdelijke organen zijn,

officieel aangesteld door een staat met de opdracht een rapport uit te brengen over verleden

onrechtvaardigheden, maar voegen daaraan wel meer specifieke elementen aan toe. De definitie van

Mark Freeman is in essentie niet veel anders dan die van Hayner, maar wel gedetailleerder. 33 Daan

Bronkhorst stipt evenzeer dezelfde elementen aan, maar stelt in tegenstelling tot Hayner wél dat een

publiek rapport uitgebracht door waarheidscommissies ‘aanbevelingen voor gerechtigheid en

verzoening bevat’.34 Het al dan niet opnemen van specifieke taken en meerbepaald een visie op

verzoening en gerechtigheid, blijkt een punt te zijn waar veel definities en opinies divergeren.

Elizabeth Kiss geeft geen kant-en-klare definitie, maar typeert waarheidscommissies wel door de

‘morele ambitie’ die zij zouden ambiëren:

“Truth commissions generate authoritative historical accounts, issue recommendations for

institutional change, and direct a national morality play that places victims of injustice on

center stage. They combine investigative, judicial, political, educational, therapeutic, and

30

P. Hayner, Unspeakable Truths, pp.11-12. 31

Ibid., p. 11 en p.20. 32

Ibid.,p.11. 33

Ibid., p.11. 34

D. Bronkhorst, ‘Truth and justice’: A guide to truth commissions And transitional justice, Amsterdam, Amnesty International, 2006, p. 5 en 6.


10

even spiritual functions. This proliferation of functions and aims reflects what I call the moral

ambition of truth commission, … “35

Ook Martha Minow geeft geen concrete definitie en legt een gelijkaardige nadruk op de vele doelen

die waarheidscommissies kunnen aspireren. Uiteindelijk bakent ze er niet minder dan twaalf af, van

het opbouwen van een nieuw historisch verslag en het promoten van verzoening en democratie, tot

het herwaarderen van de slachtoffers en het straffen van misdadigers.36 Voor Minow en Kiss vormt

de veelheid aan mogelijkheden de meerwaarde die waarheidscommissies kunnen bieden, vooral ten

opzichte van rechtszaken.

De vergelijking van waarheidscommissies met rechtszaken is nooit veraf, en heeft in sommige

gevallen ook duidelijk invloed op de definitie van waarheidscommissies zelf. Zo definieert Charles

Maier waarheidscommissies als volgt: “A truth commission is a panel that attempts to establish the

facts of human rights abuses under an earlier regime or set of governmental practices, but refrains

from prosecuting the perpetrators who testify under its auspices”.37 In dit geval verraadt de definitie

in feite al de afwijzende houding van de auteur ten opzichte van waarheidscommissies. Ruti Teitel

omschrijft – in de lijn van Hayner – een waarheidscommissie dan weer als “an offical body, often

created by a national government, to investigate, document, and report upon human rights abuses

within a country over a specified period of time.”38 Toch vindt ook zij dat het primaire doel van zo’n

commissies in de praktijk meestal het bekomen van vrede was, ten koste van bekomen van

gerechtigheid. Dat leidt er haar toe ‘transitional justice’ te definiëren als een denkbeeld van

gerechtigheid.39

Een praktijk die het debat omtrent waarheidscommissies in grote mate vorm geeft is het

contrasteren van doelen, zoals het vinden van waarheid (en het zoeken naar verzoening) versus het

bekomen van gerechtigheid. De casus die daarbij het meest geciteerd wordt is de Zuid-Afrikaanse

Truth and Reconciliation Commission.40 Later in deze paper zal ik hierover uitwijden, nu volstaat het

op te merken dat het onmogelijk is om beide posities volledig afzonderlijk van elkaar te behandelen.

Dat heeft volgens Antoon De Baets te maken met de eigenlijke aard van waarheidscommissies, een

orgaan dat hij plaatst tussen de disciplines van historici en rechters in: “Zij berechten niet, maar

leggen uit. Zij hopen echter wel dat hun uitleg van het verleden, hun versie van de traumatische

gebeurtenissen, voor een zekere gerechtigheid zorgt. Als uitleggers lijken zij op historici, als ijveraars

voor gerechtigheid op rechters.”41

35

E. Kiss, “Moral Ambition Within and Beyond Political Constraints. Reflections On Restorative Justice”, in: D. Thompson en R. Rotberg (eds.), Truth V. Justice: The Morality of Truth Commissions. Princeton, Princeton University Press, 2000, p.70. 36

M. Minow, Between Vengeance and Forgiveness, p. 88. 37

C. Maier, “Doing History, Doing Justice: The Narrative of the Historian and of the Truth Commission”, in: D. Thompson en R. Rotberg (eds.), Truth v. Justice: The Morality of Truth Commissions, Princeton, Princeton University Press, 2000, p. 261. 38

R.G. Teitel, “Transitional Justice Genealogy”, p. 78. 39

Zie p. 8 van deze paper. 40

Voor deze discussie specifiek toegepast op de Zuid-Afrikaanse commissie, zie onder meer E. Kiss, “Moral Ambition Within and Beyond Political Constraints”. 41

A. De Baets, “Na de genocide: Waarheidsstrategieën van rechters en historici”, in: Tijdschrift voor Geschiedenis, 116 (2003), 2, p. 219. Zie ook R.G. Teitel, Transitional Justice, New York, Oxford University Press, 2000, p. 69.


11

Historische commissies Ondanks de parallellen tussen de praktijken die historici en waarheidscommissies beoefenen, ziet De

Baets nog één tussenpositie: de historische commissie, kortom door hem gedefinieerd als ‘een van

overheidswege ingestelde commissie van historici’.42 Recent is er een grote toename van historische

commissies, waarin de geschiedenis bestudeerd wordt met als doel te onderzoeken wat er precies

gebeurd is in het verleden en waarom. De eerste initiatieven rond historische commissies stammen

reeds uit de jaren ’20 en ’30. In die periode ging het vooral om bilaterale commissies die opgericht

werden vanuit politiek perspectief, met de Frans-Duitse commissie uit 1935 als het bekendste

voorbeeld. 43 Het zou echter pas in de jaren ’40 en ’50 zijn dat het aantal commissies een hoge vlucht

begon te nemen. Na de grote verdeeldheid die de Tweede Wereldoorlog had nagelaten op het

Europese continent was er een grote nood om de nationalistische gekleurde geschiedenissen te

herschrijven. Bepaalde gebeurtenissen moesten binnen een correctere historische context geplaatst

worden, en er werden onder meer aanbevelingen gegeven voor het aanpassen van schoolboeken.

Soms sloeg de slinger hierbij iets te veel door naar de andere kant, en ging men bepaalde

wreedheden relativeren in het kader van de nieuwe vrede tussen voormalige vijanden.44

Het idee om historische conflicten opnieuw te gaan onderzoeken met het oog op een mogelijke

verzoening tussen twee partijen is ook vandaag nog een belangrijke motivatie voor het oprichten

van historische commissies. Daarin, maar ook qua samenstelling en het nastreven van andere doelen,

leunen ze steeds dichter aan bij waarheidscommissies. Twee recente voorbeelden zijn de Tulsa Riot

Commission, die het raciaal geweld uit 1921 in de Amerikaanse stad Tulsa moest onderzoeken, en de

commissie Bergier, die moest nagaan welke de relaties waren tussen Zwitserland en Duitsland tijdens

de Tweede Wereldoorlog.45 Terwijl de tweede commissie in principe niet het specifieke doel had te

oordelen, werd de Tulsa Riot Commission wél opgericht met de bedoeling een vorm van

gerechtigheid te brengen. Net zoals bij vele waarheidscommissies leidde de zogenaamde dichotomie

tussen waarheid en gerechtigheid hier echter tot felle discussies.46

Volgens Dennis Rotberg vertonen historische commissies en waarheidscommissies zelfs zoveel

gelijkenissen dat hij die eerste als een ‘variant’ van waarheidscommissies durft te bestempelen.

Rotberg beklemtoont vooral het potentieel van historische commissies om aan oordeelsvorming te

doen, terwijl waarheidscommissies eerder het opstarten van dialoog en verzoening tot doel zouden

hebben:

“Historical clarification commissions ideally comprise reputed judges, lawyers or historians,

not all of whom need be nationals, accustomed to sifting retrospective evidence, to removing

barriers to truth and to uncovering long-buried facts. These commissions may or may not

42

A. De Baets, “Na de genocide”, p.221. 43

M. Cattaruzza en S. Zala, “Negotiated History? Bilateral historical commissions in twentieth-century Europe”, in: H. Jones, K. Östberg en N. Randeraad (eds.), Contemporary History on Trial. Europe since 1989, Manchester, Manchester University Press, 2007, p.124; J. Montville, “The Healing Function in Political Conflict Resolution”, in: D.J.D. Sandole en H. Van Der Merwe (eds.), Conflict Resolution Theory and Practice: Integration and Application, 1993, Manchester, Manchester University Press, p. 121. 44

J. Montville, “The Healing Function in Political Conflict Resolution”, p. 139 45

A. De Baets, “Na de genocide”, p. 221. 46

A.I. Brophy, “The Tulsa Race Riot Commission, Apology and Reparation: Understanding the Functions and Limitations of Historical Commissions”, in: E. Barkan en A. Karn (eds.), Taking Wrongs Seriously: Apologies and Reconciliation, Stanford, Stanford University Press, 2006, p.248.


12

proceed by taking public testimony, [...] Historical clarification commissions can establish

chains of culpability, offer support to or refutation of accusations about the perpetuation of

atrocities, suggest plausible causality, and single out groups or individuals for criticism. Such

commissions can thus provide unimpeachable grounds for apology.”47

Ondanks de parallellen zijn er toch enkele verschillen tussen waarheidscommissies en historische

commissies die zeker relevant zijn. Waarheidscommissies werken meestal rond een recent verleden

waarbij slachtoffers nog in leven zijn. Een essentieel verschil is dat ze een beroep doen op

getuigenissen van die slachtoffers en kunnen ze hen confronteren met daders om zo te ontdekken

wat er echt gebeurd is. Omdat historische commissies meestal op grotere tijdsschaal werken, zijn die

overlevenden er vaak niet meer.

Dat leidt er volgens Rotberg toe dat, hoewel beiden dezelfde schuldvraag stellen, historische

commissies vaak regeringen en groepen verantwoordelijk stellen voor het onrecht uit het verleden,

terwijl dat bij waarheidscommissies meestal rond individuen draait.48 Bovendien is het bij een gebrek

aan overlevenden niet meer mogelijk om daders te straffen voor hun daden. Gerechtigheid is dus

moeilijker te bereiken, wat niet wegneemt dat ook afstammelingen van slachtoffers vaak druk blijven

uitoefenen om een vorm van gerechtigheid te laten geschieden. In zo’n gevallen moet gerechtigheid

op een andere manier geschieden: door het geven van reparaties of compensaties voor de families

van de slachtoffers.49 Tenslotte ziet Harutyun Marutyan nog een verschil in het feit dat historische

commissies eerder gesloten en professioneel zouden zijn, terwijl waarheidscommissies zich meer

open stellen voor en samenwerken met het publiek.50

Aangezien de gebeurtenissen die de kern van het dispuut tussen Turken en Armeniërs vormen zich

bijna een eeuw geleden voordeden, is een waarheidscommissie noch een rechtszaak een mogelijk

middel tot verzoening of gerechtigheid.51 De commissie tussen Armeniërs en Turken zou dus

historisch van aard zijn, wat niet wegneemt dat veel debatten gevoerd in de literatuur over

waarheidscommissies ook in deze casus van toepassing zullen zijn. In deze paper zullen dus ook een

aantal discussies rond waarheidscommissies besproken worden.

47

H. Marutyan, “Can Collective Memory of Genocide Lead to Reconciliation? A View from Yerevan”, in: L. Neyzi (ed.), Prospects for Reconciliation and Practice, in: <http://anadolukultur.org/kitaplar/Prospects%20for%20Recon.EN.pdf/>, geconsulteerd op 31.03.2012, p.29. 48

Ibid., p. 30. 49

J. Torpey, “Introduction: Politics and the Past”, p.7 50

H. Marutyan, “Can Collective Memory of Genocide Lead to Reconciliation?”, pp. 29-30. 51

B. Cooper en T. Akçam, “Turks, Armenians and the G-word.” In: <http://www.armenews.com/IMG/Cooper_1_.pdf>, geconsulteerd op 31.03.2012, p. 89. Een rechtszaak die concreet individuen wil vervolgen is niet meer mogelijk, waarheidscommissies die interviews afneemt met slachtoffers ook niet. Een rechtszaak die oordeelt of de gebeurtenissen van 1915 nu een genocide zijn of niet behoort wel tot de mogelijkheden.

http://anadolukultur.org/kitaplar/Prospects%20for%20Recon.EN.pdf/

http://www.armenews.com/IMG/Cooper_1_.pdf


13

Waarheidscommissies: een middel tot gerechtigheid en verzoening? In het voorgaande stuk haalde ik al aan dat een aantal auteurs er vanuit gaan dat

waarheidscommissies meerdere opdrachten tegelijk kunnen behelzen. De schijnbaar

vanzelfsprekende taak is daarbij het achterhalen van de waarheid. Bij het idee van die ene objectieve

waarheid kunnen echter veel vraagtekens geplaatst worden.52 Een essentieel gegeven is dat veel

auteurs het onderzoeken van het verleden zien als een instrument - of zelfs absolute voorwaarde –

voor een aantal andere doelstellingen.53 Voorstanders van waarheidscommissies benadrukken dat

die andere doelen niet of slechts gedeeltelijk kunnen bereikt worden door andere mechanismen van

‘transitional justice’, waarbij rechtszaken weer als belangrijkste voorbeeld gegeven worden.54 Hoewel

de nadruk van de diverse opdrachten soms anders afgebakend worden, komen een viertal doelen in

bijna alle gevallen terug. De grenzen tussen deze verschillende doelstellingen zijn echter dun en ze

kunnen dus overlappen.55

Een eerste doel van waarheidscommissies is aandacht geven aan de slachtoffers en een manier

ontwikkelen om hen te leren omgaan met de gebeurde onrechtvaardigheden. Door te luisteren naar

hun verhalen en hun lijden publiek te bevestigen en te erkennen, wil men bereiken dat slachtoffers

zichzelf terug gaan herwaarderen en gerespecteerd worden binnen de maatschappij. Veelal wordt dit

doel therapeutisch benaderd56, en wanneer dit doel verderop in deze paper behandeld zal worden,

zal het dan ook kortweg aangeduid worden met de therapeutische term ‘heling’. Meestal wordt dit

doel benaderd op het niveau van de individuele slachtoffers, maar omdat dit voor mijn casus minder

relevant is, zullen verderop voornamelijk auteurs besproken worden die het onderwerp op het

niveau van hele bevolkingsgroepen behandelen.57

Een tweede taak sluit rechtstreeks bij heling aan, omdat het daar vaak als een voorwaarde voor

wordt gezien. Deze tweede doelstelling is het verlenen van een vorm van gerechtigheid. Belangrijk is

dat het hier meestal gaat om wat in de Engelstalige literatuur als ‘restorative justice’ (letterlijk:

herstelrecht) beschreven wordt.58 Bij deze vorm van gerechtigheid staan slachtoffers centraal, in

tegenstelling tot het strafrecht, gekend als ‘retributive justice’ in het Engels. Bij herstelrecht ligt de

focus niet op het vervolgen van daders, maar zoekt men naar andere manieren om gerechtigheid te

laten geschieden in functie van de noden van de slachtoffers. Dat betekent evenwel niet dat daders

zomaar vrijuit kunnen gaan. Voorstanders van waarheidscommissies beklemtonen dat er naar

52

Zie o.a. P. Hayner, Unspeakable Truths, pp. 75-84; C. Lorenz, “’Hete’ Geschiedenis. Over de temperatuur van de contemporaine Duitse geschiedenis”, in: Tijdschrift voor Geschiedenis, 120 (2006), 1; A. De Baets, “Na de genocide”. 53

A. De Baets, “Na de genocide”, pp. 220-221. 54

Zie o.a. M. Minow, Between Vengeance and Forgiveness, pp. 29-47; E. Kiss, “Moral Ambition Within and Beyond Political Constraints”, p. 79; P. Hayner, Unspeakable Truths, p. 22. 55

De indeling van dit hoofdstukje (pp. … - …) werd hoofdzakelijk gebaseerd op de indeling van vier auteurs, hoewel dezelfde doelen verspreid ook in andere literatuur voorkomen. Zie (1) P. Hayner, Unspeakable Truths, pp. 20-23; (2) M. Minow, Between Vengeance and Forgiveness, pp. 21-24, 87-90; (3) E. Kiss, “Moral Ambition Within and Beyond Political Constraints”, pp. 79-83 en (4) A. De Baets, “Na de genocide”, pp. 220-221. 56

Van alle auteurs het meest in M. Minow, Between Vengeance and Forgiveness, pp. 66-70, maar zie ook E. Kiss, “Moral Ambition Within and Beyond Political Constraints”, pp. 71-74. 57

Voor een benadering die focust op individuele slachtoffers, zie vooral M. Minow, Between Vengeance and Forgiveness. Voor een benadering die heling betrekt op bevolkingsgroepen in het algemeen, zie J. Montville, “The Healing Function in Political Conflict Resolution”, pp. 112-127. 58

Voor een vrij uitgebreide uitleg over ‘restorative justice’, zie o.m. E. Kiss, “Moral Ambition Within and Beyond Political Constraints”,p p. 79-83.


14

alternatieve manieren gezocht wordt om daders verantwoordelijk te houden, althans dat is de

bedoeling.59

Een derde cluster van doelen is voornamelijk politiek van aard en focust op het respecteren van

mensenrechten. Waarheidscommissies zouden idealiter de institutionele verantwoordelijkheden van

het regime dat aan de macht was tijdens het massaal geweld moeten onderzoeken en hervormingen

formuleren waar nodig. Deze hervormingen zouden moeten leiden naar een nieuw politiek klimaat,

waarin democratie de norm is en mensenrechten geëerbiedigd worden. 60

Als vierde doel tenslotte kan het promoten of bereiken van verzoening geïdentificeerd worden.

Sommige auteurs passen verzoening op een directe manier toe, in de zin dat individuele slachtoffers

rechtstreeks met hun aanvallers verzoend worden. In die context heeft men het, in de lijn van de

therapeutische benadering van het eerste doel ‘heling’, vaak over het schenken van vergiffenis.61

Andere auteurs bekijken dit meer op het niveau van hele bevolkingsgroepen, waardoor het bereiken

van verzoening nauwer gaat aanleunen bij de politieke doelen van cluster drie. In zo’n geval zou het

achterhalen van de waargebeurde feiten van extra belang zijn, omdat verkeerde of ongekende

informatie er toe zou kunnen leiden dat dezelfde feiten opnieuw gebeuren of dat ze een

voedingsbodem vormen voor verder conflict.62

Aangezien de Turks-Armeens historische commissie gepland is door diplomatiek overleg, kan men

verzoening percipiëren als de kerntaak bij uitstek. In veel literatuur staan verzoening en

gerechtigheid diametraal tegenover elkaar,63 hoewel gerechtigheid vaak als voorwaarde voor

verzoening wordt afgetekend. Daarom zal de nadruk verderop in deze paper liggen op of en hoe

waarheidscommissies en historische commissies gerechtigheid en verzoening kunnen bereiken.

Verzoening

Wat is verzoening?

Hoewel veel auteurs verzoening tussen rivaliserende partijen als een van de belangrijkste taken van

waarheidscommissies zien, omschrijven slechts weinigen wat dat begrip ‘verzoening’ precies

inhoudt. Ook in de praktijk interpreteerden verschillende waarheidscommissies het begrip anders.64

Zelfs de Zuid-Afrikaanse ‘Truth and Reconciliation Commission’, die het bereiken van verzoening als

haar belangrijkste doel had gebombardeerd, had geen omlijnde definitie van de term.65 Hayner

suggereert dat verzoening, alvast binnen een politieke context, gedefinieerd kan worden als het

ontwikkelen van “a mutual conciliatory accommodation between antagonistic or formerly

antagonistic persons or groups”.66 Bronkhorst, op zijn hoede om geen hogere morele, religieuze of

59

Zie D. Thompon en R. Rotberg (eds.), Truth v. Justice: The Morality of Truth Commisions, Princeton University Press, 2000, voor meer discussies over de moraliteit van herstelrecht ten opzichte van strafrecht. 60

M. Minow, Between Vengeance and Forgiveness, pp. 22-23, Hayner, Unspeakable Truths, p. 23. 61

Zie o.m. P. Hayner, Unspeakable Truths, p. 183 voor het onderscheid. 62

Zie o.m. P. Hayner, Unspeakable Truths, pp. 182-193, J. Montville, “The Healing Function in Political Conflict Resolution”, voor een tussenpositie. 63

R.G. Teitel, “Transitional Justice Genealogy”, pp. 81-85. 64

P. Hayner, Unspeakable Truths, pp. 186-188. 65

A. Verdoolaege, Reconciliation discourse: the Case of the Truth and Reconciliation Commission: Deconstruction of a Multilayered Archive, Gent, 2005, (onuitgegeven doctoraatsverhandeling Universiteit Gent, promotor: J. Blommaert), pp. 407-422. 66

P. Hayner, Unspeakable Truths, p. 182.


15

maatschappelijke betekenis aan de definitie te geven, omschrijft het begrijp al even minimalistisch:

“Reconciliation is the total of means, measures and attitudes that characterize a situation in which

tensions no longer provoke violence, as they did before.”67

Op de vraag hoe het bereiken van verzoening gepromoot kan worden, antwoorden verschillende

auteurs meestal door een verschillende nadruk te leggen. Een aantal elementen komen echter steeds

terug. Het bereiken van verzoening kan beschouwd worden als een overkoepelende doestelling,68 die

het in een bepaalde mate vervullen van andere taken veronderstelt. Zo benadrukken bepaalde

auteurs het belang van het kennen van de waarheid, anderen het bekomen van een vorm van

gerechtigheid, en nog anderen het vermogen van de slachtoffers hun daders te vergeven als

essentiële voorwaarden. Eerst zal het belang van het achterhalen van de waarheid toegelicht

worden. Bij het Turks-Armeense genocide debat is vooral de perceptie van de feiten belangrijk,

eerder dan het achterhalen van die feiten zelf, wat een verdere toelichting van de rol van

geschiedkundig onderzoek vereist.

Belang van geschiedenis in conflictoplossing

Volgens sommige auteurs zou de eerste stap in conflictoplossing een gezamenlijke studie van de

geschiedenis moeten zijn. Dit geldt des te meer voor gevallen waarbij de kern van het conflict

historisch is, in de zin dat de gedisputeerde gebeurtenissen al vrij lang in het verleden liggen.69 In vele

gevallen komen de contrasterende ‘herinneringen aan het verleden’ er door een gebrek aan

informatie, of net door een doelbewuste verspreiding van foute informatie in functie van politieke

doelstellingen.70 Dit wordt ook aangehaald door Timothy Ash: “Dirty fragments of the past constantly

resurface and are used, often dirtily, in current political disputes”.71 Tenslotte benadrukken ook

Barkan en Karn dat nationale herinneringen maar al te vaak gemanipuleerd werden ten voordele van

politieke consumptie en zo de continue voedingsbodem vormden voor het voortzetten van

conflicten.72

In de contextschets over het Turks-Armeense genocide debat werd aangetoond hoe het nastreven

van eenzijdige visies van het verleden voor een blijvende tweespalt heeft gezorgd. Vaak werd het

verleden op een versimpelde manier voorgesteld of wou men de eigen positie opsmukken, en werd

het beeld van de ander gereduceerd tot een karikatuur. Volgens Taner Akçam zijn benamingen zoals

‘barbaarse Turken’ en ‘Armeense verraders’ nog wijdverspreid en moeten deze eerst verdwijnen

vooraleer er sprake kan zijn van verzoening.73 Een nieuwe studie van de gemeenschappelijke

geschiedenis van Armeniërs en Turken lijkt daarom essentieel: “Given the extent to which historical

experiences has traumatized both Armenians and Turks, attempts to promote reconciliation without

squarely confronting history are doomed to failure.”74 Cooper en Akçam geven aan dat academici van

beide landen, eventueel in een historische commissie, daarin een belangrijke rol kunnen spelen.

67

D. Bronkhorst, Truth and Justice, p. 77. 68

T. Akçam, From Empire to Republic, p. 51. 69

J. Montville, “The Healing Function in Political Conflict Resolution”, pp. 115-116; P. Hayner, Unspeakable Truths, p. 189. 70

P. Hayner, Unspeakable Truths, p. 21. 71


A. Karn, “Depolarizing the Past: The Role of Historical Commissions in Conflict Mediation and Reconciliation”, in: Journal of International Affairs, 60 (2006), 1, pp. 31,38 en E. Barkan, “Engaging History”, p. 230. 73

E. Barkan, “Engaging History”, p. 249. 74

B. Cooper en T. Akçam, “Turks, Armenians and the G-word”, p.91.


16

Montville beaamt de schadelijke invloed van hardnekkige stereotypen en de nood om die te

delegitimeren: “One way to define the goal of facilitated communication is to delegitimize

stereotyped beliefs about the enemy by introducing new information which is cognitively dissonant,

i.e., which challenges the negative stereotype.”75 De nieuwe informatie waarover hij spreekt kan er

komen in de context van historische workshops. Dit zijn bijeenkomsten waar vertegenwoordigers van

beide kanten elkaar perspectieven uitleggen en deze proberen te begrijpen. Concreet kan men zo

een gemeenschappelijke visie op het verleden ontwikkelen in de context van ‘track-two diplomacy’ –

een informele vorm van diplomatie76 - of die van een historische commissie.77

Een historische commissie: het potentieel van een gedeeld narratief?

De grootste voorstander van een bilaterale historische commissie om het historisch conflict tussen

Turkije en Armenië op te lossen is Elazar Barkan. Samen met Alexander Karn werkte Barkan een

concrete theorie uit over de waarde van bilaterale historische commissies, die volgens hen

verschillende versies van de historische werkelijkheid met elkaar confronteren en overbruggen.78

Opmerkelijk is dat Karn stelt dat het belangrijker is dat twee rivaliserende partijen in een bilaterale

historische commissie dezelfde vragen stellen over gedisputeerde gebeurtenissen, eerder dan dat ze

daarbij exact dezelfde antwoorden ontwikkelen.79 In de praktijk van de historische commissie

moeten beide partijen om de beurt hun visie op de problematische elementen van de

gemeenschappelijke geschiedenis weergeven. Door te luisteren naar elkaar, door feiten opnieuw in

hun context te plaatsen en de nadruk te leggen op een onderzoekende en uitleggende

geschiedschrijving in plaats van het beschuldigende kader, kunnen de conflicterende partijen terug

begrip opbrengen voor de positie van de ander. Bovendien kunnen ze zo inzien hoe veel van hun

‘nationale’ herinneringen maar al te vaak gemanipuleerd werden ten voordele van politieke

consumptie. Het uiteindelijke doel van een historische commissie is echter uitdagender dan dat. De

ultieme taak zou immers de creatie van een nieuw, betrouwbaar en gedeeld narratief zijn dat de

basis moet vormen voor publieke opinie en discussie80. Dat gedeeld narratief wordt theoretisch

mogelijk gemaakt door de inzichten van de postmodernisten. Door hun kritiek op het

waarheidsconcept en meerbepaald de vaststelling dat waarheid geconstrueerd en dus kneedbaar is,

wordt de constructie van meerdere narratieven mogelijk.81

Concreet stellen Barkan en Karn de constructie van een soort ‘derde as van waarheid’82 voor, die

tussen de twee vijandige narratieven in ligt en de facetten waarover ze het wel eens kunnen zijn

verenigt. Sommige aspecten van het verleden worden echter als cruciaal voor de identiteit van de

deelnemende partijen aangevoeld, zodat het niet evident is hen daar zelf van te laten afstappen. Een

75

J. Montville, “The Healing Function in Political Conflict Resolution”, p. 113. 76

Voor meer info, zie p. 17 in deze paper. 77

J. Montville, “The Healing Function in Political Conflict Resolution”, pp.115-116. 78

A. Karn, “Depolarizing the Past”, p. 37. 79

Ibid., p. 38. 80

E. Barkan, “Reconciliation beyond subjective histories: Comments on Historians and Conflict Resolution”, in: L. Neyzi (ed.), Prospects for Reconciliation and Practice, in: <http://anadolukultur.org/kitaplar/Prospects%20for%20Recon.EN.pdf/>, geconsulteerd op 31.03.2012, p. 17. 81

Ibid., p. 17. Voor meer discussies over hoe een gedeeld narratief gecreëerd kan worden, maar dan in de context van geschiedkundig onderricht zie: E. A. Cole en J. Barasalou, Unite or Divide? The Challenges of Teaching History in Societies Emerging from Violent Conflict, in: <http://www.usip.org/files/resources/sr163.pdf>, geconsulteerd op 31.10.2012. 82

A. Karn, “Depolarizing the Past”, p. 45.

http://anadolukultur.org/kitaplar/Prospects%20for%20Recon.EN.pdf/

http://www.usip.org/files/resources/sr163.pdf


17

bepaalde visie opleggen is volgens Barkan en Karn echter nefast en dus niet wenselijk: “Instead, the

goal for future commissions should be to render the past in a way that allows rivals to maintain what

is crucial to their-self-identity, while gently wresting away the distortions that have put them at

odds.”83 Omdat de nieuwe versie van de feiten bovendien het grote publiek moet blijven aanspreken,

is het volgens Barkan belangrijk dat het nationale kader van het narratief behouden blijft. Dat

betekent echter niet dat men mag toegeven aan de politieke of nationalistische recuperatie van het

verleden.

Discussiepunten

Politieke recuperatie

Barkan zelf acht het gevaar reëel dat nationalistische historici het werk van historische commissies

proberen te kapen, maar is niettemin optimistisch dat de pragmatische waarheid gebaseerd op

wetenschappelijk onderzoek het zal halen, eerst bij de andere academici en vervolgens bij alle

segmenten van de maatschappij.84 Hij wijst in dit kader op de rol die buitenlandse historici daarin

kunnen spelen hebben, iets dat evenzeer gedaan wordt door Daniel Goldhagen, Elizabeth Cole en

Judy Barsalou.85

Meerdere opiniemakers die zich met deze kwestie bezig houden zien dit echter een pak somberder

in. Onder hen Nigar Göksel, een onderzoekster bij het ‘European Stability Initiative’, die nochtans

evenzeer stelt dat de historische kloof tussen Turkije en Armenië gedicht moet worden: “Another

objection (…) to the idea of a history commission is that it will inevitably be inconclusive, as historians

on both sides—politicized as they are- will simply battle on behalf of the official line of their

country.”86 Ook Akçam vreest daarvoor, vooral indien een commissie deels gefinancierd wordt door

de Turkse overheid. Die zou de deelnemende historici onder druk kunnen zetten en zo de historische

commissie sturen.87 Beide auteurs wijzen in die context op het befaamde art. 305 van de Turkse

strafwetgeving, dat een open discussie over de genocide nog altijd onmogelijk maakt.88 Tenslotte

wijst ook Moorad Mooradian op die opmerkelijke spreidstand van de Turkse regering, die enerzijds

het historisch probleem wil aan pakken, maar haar burgers anderzijds discussie verbiedt.89

Dat die vrees voor politieke recuperatie trouwens helemaal niet onterecht is, wordt duidelijk uit zijn

evaluatie van de ‘Turkish-Armenian Reconciliation Commission’ (TARC). Dat was een commissie

opgericht in 2001 in het kader van ‘track-two diplomacy’, een soort diplomatie die conflicten wil

oplossen door communicatie, begrip en goede wil tussen twee partijen aan te wakkeren aan de hand

van niet-officiële initiatieven.90 De commissie wijdde een groot deel van zijn tijd aan de discussie over

het genocide debat, maar boekte geen succes. Er ontstond een tweespalt tussen Turkse en

83

Ibid., p. 46 84

E. Barkan, “Engaging History”, pp. 233-4. 85

A. Cairns, “Coming to Terms with the Past”, in: J. Torpey (ed.), Politics and the Past. On Repairing Historical Justices, Lanham, Rowman and Littlefield, 2003, p. 83 en E.A. Cole en J. Barsalou, Unite or Divide?, pp. 7-8. 86

D.N. Goksel, “A Brave New World for Turkey and Armenia”, in: Todays Zaman, 04.10.2009, in: <http://www.todayszaman.com/news-188848-a-brave-new-world-for-turkey-and-armenia.html>, geconsulteerd op 01.04.2012. 87

B. Cooper en T. Akçam, “Turks, Armenians and the G-word”, p.91. 88

Ibid., p. 86 en D.N.Goksel, “A Brave New World”. 89

M. Mooradian, “A Case Study of the Turkish-Armenian Reconciliation Commission”, p. 8. 90

Niet-officieel in de zin dat dit geen initiatieven zijn op vraag van een regering of via een parlementair besluit. M. Mooradian, “A Case Study of the Turkish-Armenian Reconciliation Commission”, pp. 11-12.

http://www.todayszaman.com/news-188848-a-brave-new-world-for-turkey-and-armenia.html


18

Armeense commissieleden en bovendien zouden zowel de Turkse staat als activisten van de

Armeense Diaspora hun stempel hebben willen drukken op de onderhandelingen.91 De grootste

reden van het falen zoekt Mooradian bij het feit dat de beiden naties klaar zou zijn geweest om het

genocide debat aan te gaan: “TARC’s goal of building on ’increasing readiness’ unrealistically

supposed that the civil societies and governments are ready to reconcile. The myriad statements

made by the commissioners indicate that the Armenians on the Commission and in the Armenian

nation remain steadfast in their belief that genocide occurred, while the Turks, as a rule, disagree.”92

De wil tot onderhandelen

De bereidheid van beide partijen om te onderhandelen, en de noodzaak van een bevolking die de

commissie steunt is zeer determinerend voor het succes van een commissie.93 Vanwege de

voornoemde redenen pleiten veel onderzoekers dan ook om eerst andere initiatieven te

ondernemen die de dialoog en toenadering tussen beide landen aanmoedigen, alvorens een

historische commissie op te richten. Zo zou er volgens Göksel eerst een meer open sfeer omtrent het

onderwerp moeten gecreëerd worden, door vrijheid van meningsuiting, onafhankelijk onderzoek en

burgerinitiatieven die contacten tussen Turken en Armeniërs willen bevorderen, aan te moedigen. 94

De mening dat men zich beter eerst zou focussen op haalbare zaken wordt ook gedeeld door

Mooradian95, evenals door politici, NGO’s en andere groeperingen in beide landen. Dat bleek

ondermeer uit een aantal interviews afgenomen door het tijdschrift ‘Turkish Policy Quarterly’. Van

alle veertien geïnterviewden, waaronder Turkse en Armeense politici, NGO’s en bedrijfsleiders,

pleitte slechts één NGO (het Turkse ARI Movement) specifiek vóór de oprichting van een

commissie.96 Anderen opperden het genocide debat, hoewel ze het enorm belangrijk vinden, even

opzij te schuiven en het vertrouwen tussen de beide naties eerst te versterken door middel van

bescheiden initiatieven, zoals culturele projecten, economische samenwerking, een ander

mediadiscours, etc.

In de algemene literatuur over waarheidscommissies wijzen veel auteurs op het nut van

burgerinitiatieven op lokaal niveau. Dat doet Bronkhorst, evenals Montville, waarbij die laatste het

specifiek nuttig acht om zaken die normaal als taboe worden aangevoeld, bespreekbaar te maken.97

In gevallen waarbij een commissie niet gesteund wordt kan ze meer kwaad dan goed doen door het

conflict te doen oplaaien. Bovendien zal het na een eerste mislukte poging moeilijker zijn om later

nog een nieuwe commissie op te richten.98

91

Ibid., pp. 8, 15-16. 92

Ibid.,, pp. 10,11. 93

D. Bronkhorst, Truth and Justice, p. 15, A. Karn, “Depolarizing the Past”, p. 37 en P. Hayner, Unspeakable Truths, p. 182. 94

D.N. Goksel, “A Brave New World”. 95


Various Voices on Turkey-Armenia Relations, in: <http://www.turkishpolicy.com/images/stories/2007-03-caucasus/TPQ2007-3-various.pdf/>, geconsulteerd op 28.02.2012. zie ook Voices From Armenia and Turkey on the Future of Relations, in: < http://www.turkishpolicy.com/images/stories/2008-02-policy/vfaat.pdf/>, geconsulteerd op 28.02.2012. 97

D. Bronkhorst, Truth and Justice, p. 77; J. Montville, “The Healing Function in Political Conflict Resolution”, p. 116. 98

P. Hayner, Unspeakable Truths, p. 208.

http://www.turkishpolicy.com/images/stories/2007-03-caucasus/TPQ2007-3-various.pdf/

http://www.turkishpolicy.com/images/stories/2007-03-caucasus/TPQ2007-3-various.pdf/

http://www.turkishpolicy.com/images/stories/2008-02-policy/vfaat.pdf/


19

Een te grote nadruk op geschiedenis?

De vrees dat de nadruk die ‘transitional justice’ mechanismen op het verleden leggen oude wonden

weer zou openrijten in plaats van die te genezen, is er één die door meerdere auteurs gedeeld wordt.

De casus waarnaar daaromtrent het meest verwezen wordt, is wederom die van de Zuid-Afrikaanse

Truth and Reconciliation Commission. Die commissie had als slogan “Truth: The Road to

Reconcilation”99, maar zou daarin minder geslaagd zijn dan men verhoopte. Sommigen stellen zelfs

dat de commissie een verslechtering van de relaties tussen daders en slachtoffers tot gevolg had.100

Om te vermijden dat het verleden zou blijven spoken bij de overlevenden, wordt er in zo’n gevallen

dan ook voor een zekere mate van ‘geheugenverlies’ gepleit, hoewel anderen dan weer zeggen dat

zoiets totaal onaanvaardbaar zou zijn voor de slachtoffers.101

De kritiek op de Zuid-Afrikaanse commissie wordt door Ziya Meral tevens aangehaald als een

tegenargument voor de Turks-Historische Commissie: “We expect too much from the idea of facing

the past, which it can never deliver. Facing the past is a tiresome, non-conclusive, possibly dangerous

process, flawed with immoral quests for legitimization and political public relations, with no ipso

facto guarantees of healing, peace and reconciliation. The outcome, whether it would be destructive

or constructive, depends on the actors of the present tense. Thus, […] the only solution to the Turkish-

Armenian question lies in the present not the past.”102 Torpey wijst in dat kader op het gevaar dat een

te grote nadruk op het verleden de uitwerking van toekomstvisie kan ondermijnen.103 Ook Teitel stelt

zich vragen bij het paradoxale discours van ‘transitional justice’, waarbij men de negatieve gevolgen

die herinneringen aan het verleden met zich meebrengen, uitgerekend wil ongedaan maken door

een bestudering van datzelfde verleden.104

De kwaliteit en vorm van de geschiedschrijving

Relativisme

Een ander problematisch aspect in de literatuur over historische commissies zoals Barkan en Karn die

voorstellen, draait rond de narratieven die zo’n commissies produceren. Zo waarschuwen Marina

Cataruzza en Sascha Zala, Ruti Teitel, Elizabeth Cole en Judy Barsalou voor het gevaar van relativisme

die geschiedschrijving in functie van verzoening met zich mee kan brengen. Bij Cataruzza en Zala

komt deze bezorgdheid er vanuit hun studie naar bilaterale ‘textbook’ commissies uit het verleden.

Daarbij merkten zij op dat bepaalde grove misdaden van voormalige tegenstanders soms werden

geminimaliseerd met het oog op politieke toenadering.105 Cole en Barsalou bespreken het fenomeen

vooral met betrekking tot historisch onderricht na een gewelddadig conflict. Zij vragen zich onder

meer af in welke mate verschillende percepties op het verleden moeten en kunnen onderricht

worden, zonder te vervallen in moreel relativisme. Daarnaast wordt de vraag gesteld of het

99

Ibid., p. 183. 100

Ibid. 101

E. Kiss, “Moral Ambition Within and Beyond Political Constraints”, p. 71. 102

Z. Meral, “Sometimes, Forgetting is better than Facing the Past”, in: Turkish Daily News, 29.05.2007, in: <http://www.ziyameral.com/2007/08/sometimes-forgetting-is-better-than.html>, geconsulteerd op 01.04.2012. 103

J. Torpey, “Introduction: Politics and the Past”, p.26 104

R.G. Teitel, “Transitional Justice Genealogy”, pp. 86-87. 105

M. Cattaruzza en S. Zala, “Negotiated History?”, p.124.

http://www.ziyameral.com/2007/08/sometimes-forgetting-is-better-than.html


20

überhaupt wel de taak van geschiedenisonderricht is om zich bezig te houden met en of je bepaalde

mag kan relativeren, in functie van het promoten van inclusie en verzoening.106

Dat laatste is alvast een aspect waar Ruti Teitel zich tegen verzet. Ze verwijt waarheidscommissies

een geschiedenis te schrijven dat objectief historisch onderzoek niet tot doel heeft. Dergelijke

commissies zouden eerder een historisch narratief creëren dat de komst van een nieuw politiek

regime dient te legitimeren: “[A]ll regimes are associated with and constructed by a ‘truth’ regime.

Changes in political regimes, accordingly, mean attendant changes in truth regimes.”107 Ondanks die

relatieve natuur van waarheid pogen historische commissies volgens haar in functie van dat

waarheidsregime één nationaal narratief te creëren, dat geen ruimte laat voor andere

interpretaties.108

Zekerheid, sluiting, oordeelsvorming

Barkan en Karn houden in hun theorie wel rekening met die kritiek, aangezien ze ook ruimte laten

voor afzonderlijke interpretaties. Ze stellen dat het niet de bedoeling kan zijn dat historische

commissies een finale waarheid construeren, maar dat die integendeel aan onderzoek onderworpen

moet blijven.109 Dat is echter niet altijd naar de zin van het grote publiek dat veelal verlangt naar

zekerheid en een vorm van oordeelsvorming. Ook andere auteurs, die specifiek schrijven over de

narratieven die waarheidscommissies produceren110, beklemtonen wel ‘de zekerheid en sluiting’ die

zo’n historische producties met zich zouden meebrengen.111

Vooral Hayner stelt verzoening voor als het consistent maken van verschillende historische visies en

‘het echte sluiten van het grootboek van het verleden’, terwijl Martha Minow poneert dat

waarheidscommissies een ‘finaal rapport’ produceren dat ‘een kader creëert voor de natie om om te

gaan met het verleden’.112 Daarnaast wordt er bij literatuur over de narratieven van

waarheidscommissies een veel grotere nadruk gelegd op hun potentieel tot het brengen van

gerechtigheid en het toewijzen van morele verantwoordelijkheid, dan dat bij Karn en Barkan het

geval is.

De vraag dringt die zich daarom opdringt is wat Turken en Armeniërs nu precies verwachten van een

historische commissie. Willen zij dat een dergelijke commissie hun visies op het verleden gaat

confronteren, om zo een gedeelde – doch voor evolutie openstaande – kijk op het verleden te

ontwikkelen? Of interpreteren zij de commissie eerder als een oordelend orgaan, die voor nu en

altijd zal beslissen over de vraag of er nu een genocide was, of niet? Volgens Harutyun Marutyan,

houdt de formulering van de Turkse Protocollen omtrent de historische commissie ‘twee

methodologisch tegengestelde benaderingen in zich’. Dat leidt er toe dat beide kampen een

tegengestelde visie zouden hebben op de historische commissie. Turken zouden zich focussen op het

deel van de protocollen dat bepaalt dat het verleden onderzocht (en beoordeeld) moet worden,

terwijl de Armeniërs eerder het fragment dat ‘het opstarten van een dialoog’ als doel stelt belangrijk

106

E. A. Cole en J. Barsalou, Unite or Divide ?, pp. 4-5. 107

R.G. Teitel, Transitonal Justice, p. 70. 108

Ibid., p. 89. 109

A. Karn, “Depolarizing the Past”, p. 35 en E. Barkan, “Engaging History”, p. 234. 110

In tegenstelling tot Karn en Barkan, die het specifiek over historische commissies hebben. 111

A. De Baets, “Na de Genocide”, pp. 220-221. 112

P. Hayner, Unspeakable Truths, p.189 en M. Minow, Between Vengeance and Forgiveness, p. 61.


21

zouden achten.113 In het volgende hoofdstuk zal nagegaan worden wat beide partijen nu eigenlijk

verwachten van een historische commissie. Omdat het bekomen van gerechtigheid evenals het

weten van de waarheid, als een belangrijke voorwaarde geldt voor het bereiken van verzoening,

maar ook omdat de Turkse zijde de commissie als een oordelend orgaan percipieert, zal ik in het

volgende stukje dieper op het gerechtigheidaspect ingegaan worden.

Gerechtigheid

De historische commissie als rechter: ‘It’s up to historians to judge the past’

Uit een discoursanalyse van de Turkse politici blijkt dat zij de historische commissie inderdaad

percipiëren als een oordelend orgaan. Zo erkent de Turkse regering dat het bestaan van

verschillende percepties van het verleden problematisch is, maar lijkt men eerder te verwachten dat

de commissie nu voor eens en altijd zal oordelen welke visie de juiste is, dan dat ze de narratieven

samenbrengt: “There are all sorts of allegations about what happened a century ago. It is clear that

people who do not know what happened where or how are not able to take decisions on this matter.

What we hope is that historians, archive specialists study this matter and we are ready to accept the

conclusions of this commission.”114 De Turkse politici blijkt dus te verwachten dat er een beslissing

zal gemaakt worden over de cruciale kwestie die de Armeniërs en Turken al jaar en dag verdeelt,

namelijk de vraag of er nu al dan niet sprake is van een genocide. Die verwachting komt misschien

nog het best tot uiting in een bondig, maar niet mis te verstaan citaat van Egemen Bağış, de Turkse

minister van Europese zaken tijdens een interview met het Duitse blad Der Spiegel: “It’s up to the

historians, not politicians, to judge what happened in the past.”115

Hoewel de Turkse regering de historische commissie als een oordelend orgaan percipieert, is er geen

eensgezindheid over de vraag hoe ver de beoordelende kracht van historici kan en mag reiken. Zo

bevestigde de Turkse premier Erdoğan in dezelfde interviewreeks met ‘Der Spiegel’ dat het historici

toekomt het verleden te interpreteren. Tegelijkertijd poneerde hij dat er ‘geen sprake kan zijn van

een genocide tegenover de Armeniërs’, omdat dat een legale term is en historici daar in feite niet

kunnen over oordelen.116 Justin McCarthy, een historische demograaf die de visie van de Turkse staat

op de gebeurtenissen van 1915 ondersteunt, reageerde dan weer dat het evenzeer onzinnig is om

rechters een oordeel te laten vellen, aangezien het hier om een ‘historische kwestie’ gaat.117 Dat zei

hij in het kader van het oordeel van het ‘International Center of Transitional Justice’, dat na een

extensief legaal onderzoek bepaalde dat de term ‘genocide’ retroactief toegepast kan worden op de

Armeense Kwestie.118 Die analyse kwam er trouwens op vraag van de informele verzoeningspoging

113

H. Marutyan, “Can Collective Memory of Genocide Lead to Reconciliation?”, p. 31. 114

K.M. Sarkissian, “Pitfalls of a historical commission”, in: Armenian Weekly, 20.11.2009, in: <http://www.armenianweekly.com/2009/11/20/sarkissian-the-pitfalls-of-a-historical-commission/>, geconsulteerd op 01.04.2012. 115

[eigen onderlijning] B. Zand en D.Steinvorth, “We are very sensitive about this issue”, in: Der Spiegel,16.03.2010, in: <http://www.spiegel.de/international/world/0,1518,683701,00.html>, geconsulteerd op 01.04.2012. 116

B. Zand en D.Steinvorth, “There Can be No Talk of Genocide”, in: Der Spiegel, 29.03.2010, in: <http://www.spiegel.de/international/world/0,1518,686131-2,00.html>, geconsulteerd op 01.04.2012. 117


Het International Center of Transitional Justice is een NGO gespecialiseerd in het veld van ‘Transitional Justice’, die onderzoek verricht en technische expertise verleend aan naties & en ‘civil society’ groepen na

http://www.armenianweekly.com/2009/11/20/sarkissian-the-pitfalls-of-a-historical-commission/

http://www.spiegel.de/international/world/0,1518,683701,00.html

http://www.spiegel.de/international/world/0,1518,686131-2,00.html


22

TARC.119 Taner Akçam is een derde mening toegedaan en poneert dat historici geen finale autoriteit

hebben over de beslissing of er nu een genocide was of niet, los van de vraag of ze kunnen oordelen.

Volgens Akçam zullen politici daarover altijd het laatste woord opeisen.120

De rechter versus de historicus

De vraag of historici kunnen beslissen of de Armeense Kwestie een genocide was, hangt natuurlijk

samen met de manier waarop men de taken en capaciteiten van historici en rechters inschat. Hoewel

ze beiden tot doel hebben de waarheid te ontdekken, zou men in de lijn van Antoon de Baets kunnen

stellen dat het ideaaltype van de historicus voornamelijk uitlegt, terwijl de rechter focust op oordelen

en straffen.121 Volgens deze redenering zouden zowel hun methodologie als de context waarin

historici en rechters hun visie met voldoende bewijs moeten staven helemaal anders zijn.122

Andere auteurs beklemtonen daarentegen de gelijkaardige karakteristieken van de historische en

juridische discipline. Zo stelt Maier dat historici, hoewel ze zich misschien oncomfortabel voelen bij

het idee van zichzelf als rechter, heel wat affiniteiten delen met hun juridische collega’s.123 Beiden

gaan immers op zoek naar ‘het waarom’ van gebeurtenissen en kennen daarbij

verantwoordelijkheden toe. Verder laten historici evenzeer een vorm van gerechtigheid geschieden

door anders stilgehouden groepen een stem te geven. De grootste verwantschap bestaat er volgens

Maier echter in dat zowel historici als rechters narratieven creëren. Dat narratief is er één dat

‘enerzijds synthetisch is, en anderzijds open staat voor conflicterende getuigenissen‘124. Of nog:

“[T]he judge along with the historian, both preeminently aspire to produce a coherent narrative: one

that explains and interprets as well as records.”125 Opmerkelijk is dat Maier die stelling niet doortrekt

naar waarheidscommissies, omdat zij zich in tegenstelling tot rechters en historici te veel zouden

focussen op één visie, namelijk die van de slachtoffers.126 (cf.infra)

Ook Teitel vindt de rapporten van waarheidscommissies te eenzijdig127, hoewel zij wel gelijkenissen

ziet tussen de rapporten die zij produceren en die van rechters: “Though transitional truth reports

generally disclaim a role in judgment, such disclaimers can only refer to a narrow view of judgment.

For the form of the truth inquiries and reports, formal rituals with their detailed indictments, share

certain affinities with criminal indictments.”128 Ze stelt vast dat de eindrapporten van

waarheidscommissies legaal taalgebruik bevatten en dat ze individuen meestal verantwoordelijkheid

toekennen voor collectief geweld uit het verleden. Vooral ten opzichte van de slachtoffers is er een

periodes van massageweld en conflict. Zie M. Mooradian, “A Case Study of the Turkish-Armenian Reconciliation Commission”, p.21. Zie ook: <http://www.ictj.org/>, geconsulteerd op 01/05/2012. 119

Zie pp. 17-18 in deze paper. 120

T. Akçam, “The decision will be made by politicians, not by historians”, in: Armenian Reporter, 15.09.2009, in: http://www.reporter.am/go/article/2009-09-15-taner-ak-am-the-decision-will-be-made-by-politicians-not-historians, geconsulteerd op 01.04.2012. 121

A. De Baets, “Na de Genocide”, p. 212. 122

Ibid., pp. 217-219. 123

C. Maier, “Doing History, Doing Justice”, pp. 270-271. 124

Ibid., p. 270. 125

Ibid., p. 271. 126

Ibid., p. 272. 127

R.G. Teitel, Transitional Justice, pp. 81-83. 128

Ibid., p. 91.

http://www.ictj.org/

http://www.reporter.am/go/article/2009-09-15-taner-ak-am-the-decision-will-be-made-by-politicians-not-historians



23

aanzet tot gerechtigheid: “Establishing wrongdoing gives victims a form of reparation, as well as

delineates a line between regimes”.129

Een andere auteur die dieper ingaat op de vraag of historici en historische commissies gerechtigheid

kunnen brengen is Antoon De Baets zelf, die de waarheidsstrategieën van zowel rechters, historici,

als historische commissies vergelijkt. Zo toont de Baets met voorbeelden als de Bergier-Commissie in

Zwitserland en de Nederlandse Srebrenica onderzoekscommissie hoe moeilijk het is zich als

historicus te onthouden van elk oordeel – hoe groot het verlangen ook mag zijn zich daarvan te

distantiëren.130 Verder geeft de Baets aan hoe complex het aantonen van genocide is en hoezeer

zowel historici als rechters daarin een belangrijke rol te vervullen hebben. De hele oordeelsvorming

rond genocide is juridisch omkaderd. Daarbij moeten rechters uitklaren of wetten retroactief

toepasbaar zijn131 en of er sprake is van genocidale intentie. Historici kunnen en moeten hen bij dat

laatste vaak helpen, vooral wanneer het gaat om het interpreteren van feiten uit een ver verleden. 132

Dat rechtszaken worden vormgegeven door een complex web van regels en formuleringen, maakt

dat Minow zich afvraagt of zij wel een goed antwoord zijn op massageweld. Zij problematiseert

daarbij vooral de retroactieve toepassing van wetten en de mogelijke politieke invloed.133 Daarnaast

plaatsen ook Hayner134 en Hannah Arendt vraagtekens bij de selectiviteit van rechtszaken, aangezien

die focussen op individuen en de waarheid zien in functie van een bepaalde wetsbepaling. Daarom

zouden historici zich voor het creëren van een narratief niet kunnen baseren op verslagen van

rechtbanken: “Those who frame the trial do so to shape a public memory and communal solidarity –

yet the focus on select individuals cannot tell the complex connections among people that make

massacres and genocides possible.” 135

In die context is het interessant om nog eens te wijzen op de definitie van Rotberg, die reeds in de

begripsbepaling aangehaald werd.136 In tegenstelling tot de gangbare perceptie dat historische

commissies niet met oordeelsvorming willen geassocieerd worden, beklemtoont Rotberg net hun

potentieel daartoe. Hij is er dan ook van overtuigd dat een dergelijke commissie absoluut het

potentieel heeft om de knoop in het genocide debat door te hakken: “Historical clarification can

decide whether there in fact was genocide in Turkey in 1915, and its dimensions.”137 Dat is echter een

statement waar Pulat Tacar zeker niet akkoord mee wil gaan: “As this is a juridical matter, the

historians or parliaments are not habilitated to decide whether or not the crime of genocide has been

committed. The power to decide on this issue belongs to the competent tribunal.”138

‘Justice, not protocols’: het belang van gerechtigheid

Taner Akçam stelt in tegenstelling tot al het bovenstaande dat de commissie absoluut níet mag

geïnterpreteerd worden als een oordelend orgaan. De reden ligt volgens hem in het feit dat de

129

R.G. Teitel, Transitional Justice, p. 90. 130

A. De Baets, “Na de Genocide”, pp. 221-229. 131

Ibid., pp. 222-223. 132

A. De Baets, “Na de genocide”, pp. 212, 215-217. 133



M. Minow, Between Vengeance and Forgiveness, pp. 46-47. 136

Zie pp. 11-12 in deze paper. 137

H. Marutyan, “Can Collective Memory of Genocide Lead to Reconciliation?”. 138

P. Tacar, “Ideas on Solutions to Conflict Due to Allegations of Genocide”, in: Journal of Gazi Academic View, 1 (2007), 1, p. 127.


24

Armeniërs nooit akkoord zouden gaan om de term genocide in vraag te stellen.139 Dit wordt beaamd

door Greg Sarkissian, voorzitter van ‘The Zoryan Institute’140, die stelt dat de Armeense president de

historische commissie gepromoot heeft door ze aan de Armeense Diaspora voor te stellen als een

commissie die problemen zoals Armeens erfgoed in Turkije of de erfgenamen van slachtoffers zou

bespreken.141 Een commissie die uiteindelijk zal beslissen of er nu al dan niet sprake is van een

genocide kan voor de Armeniërs niet. Dit betekent echter niet dat ze tegen historische commissies an

sich zijn, verduidelijkt Raffi Hovannisian: “International commissions have significant value in easing

historical tensions and promoting mutual understanding. Such commissions, presently at work in

Central Europe and elsewhere, have registered noteworthy progress. But these commissions are

based on acknowledgement of particular human tragedies and injustices. They could not function if

one of the parties was a denialist state,…”142

Voor de Armeense zijde lijkt het erkennen van de genocide een noodzakelijke voorwaarde voor het

slagen van de onderhandelingen. Veel prominente leden van de Armeense Diaspora uitten in die

context reeds kritiek op het idee van een commissie die het gemeenschappelijke verleden met

Turkije moet onderzoeken, zonder dat daaraan een erkenning van de Armeense Diaspora vooraf

gaat: “By putting the Genocide on the table via a historical commission, in order to have political and

economic relations with Turkey …, Armenia has sacrificed its only leverage – the incontestable

truth.”143 Door in te stemmen met de commissie heeft de Armeense regering volgens hen een

cruciale fout begaan: de commissie stelt de genocide in feite in vraag, hetgeen zij als een

overwinning van Turken percipiëren.

Opmerkelijk daarbij is dat de Armeense president die houding van de Armeense Diaspora in de loop

der tijd heeft overgenomen. In dezelfde reeks interviews die Der Spiegel maakte met Erdoğan en

Bağış, distantieerde de Armeense president Sarkisian zich immers van de historische commissie

omwille van de genoemde redenen.144 Verder vraagt hij zich af in welke mate een commissie

objectief zou kunnen werken, aangezien de strafwetgeving van Turkije nog steeds een artikel bevat

dat het beledigen van de Turkse strafbaar maakt. (cf. supra) Een laatste argument wordt vaak door

de diaspora aangehaald145, namelijk dat Turkije de commissie zou gebruiken om de beslissing van

landen die op punt staan de genocide officieel te erkennen uit te stellen, zogezegd om de werking

van de commissie niet te verstoren.

139

T. Akçam, “The decision will be made by politicians, not by historians.” 140

Onderzoeksinstituut met vestigingen in Toronto en Cambridge (Massachusetts), dat zich voornamelijk toespitst op ‘het documenteren, bestuderen en het verspreiden van materiaal omtrent mensenrechten- en genocidestudies, diasporastudies en in het bijzonder, Armenië’ (http://www.zoryaninstitute.org/index.html, geconsulteerd op 01/05/2012). 141

K.M. Sarkissian, “Pitfalls of a historical commission”. 142

[eigen onderlijning] K. Mouradian, “Scholars from Armenian Diaspora Reflect on Turkey’s Historical Commission”, in: Armenian Weekly, 19.10.2009, in: <http://asbarez.com/72107/scholars-from-armenian-diaspora-reflect-on-turkeys-historical-commission/>, geconsulteerd op 01.04.2012. 143

K.M. Sarkissian, “Pitfalls of a historical commission”. 144

Dit is opmerkelijk, aangezien hij aanvankelijk instemde met de commissie en de protocollen ondertekende. B. Bidder, “ Serge Sarkisian on Armenian-Turkish Relations: ‘We Wanted to Break Through Centuries of Hostility’”, in: Der Spiegel, 04.06.2010, in: <http://www.spiegel.de/international/world/0,1518,687387,00.html>, geconsulteerd op 01.04.2010. 145

K. Mouradian, “Scholars from Armenian Diaspora”.

http://www.zoryaninstitute.org/index.html

http://asbarez.com/72107/scholars-from-armenian-diaspora-reflect-on-turkeys-historical-commission/




25

Naast deze tegenkanting uit politiek oogpunt stellen sommige Armeniërs dat een erkenning van de

genocide door Turkije een vorm van gerechtigheid is, die Turkije Armenië verschuldigd is. “Armenia

considers it not just as restoration of historical justice, but also as a way of improvement of the

atmosphere of mutual trust in the region and prevention of similar crimes in the future”146, aldus een

bestuurslid van de Republikeinse Partij van Armenië die gevraagd werd waarom Armenië wereldwijd

zoveel druk zet voor het erkennen van de gebeurtenissen van 1915 als genocide. Dat Armeniërs een

Turkse erkenning van de genocide als een vorm van gerechtigheid aanvoelen, wordt aangegeven

door de slogans op talrijke websites, die protesteren tegen de protocollen omdat zij niet van zo’n

erkenning uitgaan. “Justice, not protocols”147 is hiervan het mooiste voorbeeld.

Erkenning en de slachtofferidentiteit

Veel waarheidscommissies en auteurs stipten reeds het belang van de erkenning van historische

onrechtvaardigheden aan, samen met de vereiste morele verantwoordelijkheid toe te wijzen en te

aanvaarden. Niet in het minst bij de Zuid-Afrikaanse ‘Truth and Reconciliation Commission’ was dat

het geval: “[T]o achieve unity and morally acceptable reconciliation, it is necessary that the truth

about gross violations of human rights must be: established by an official investigation unit using fair

procedures, fully and unreservedly acknowledged by the perpetrators, made known to the public,

together with the identity of the planners, perpetrators and victims.”148 De nadruk op het bekend

maken van de waarheid en de identiteit van de daders ontstond mede door het idee dat vergiffenis,

vaak als een voorwaarde voor verzoening gezien, er niet kan komen als slachtoffers niet weten wie ze

vergiffenis moeten schenken en voor welke feiten. Daarnaast zou het officieel bekend maken en

erkennen van de gebeurde onrechtvaardigheden een vorm van gerechtigheid met zich meebrengen.

Hayner meent dat burgers het recht hebben om de waarheid te weten over collectief geweld uit het

verleden. De Verenigde Naties voerde daartoe zelfs een aantal resoluties uit die staten specifiek de

plicht opleggen haar burgers de waarheid te vertellen.149 Kiss poneert dan weer dat het achterhalen

van de waarheid op twee vlakken een voorwaarde vormt voor het vinden van gerechtigheid. Eerst en

vooral moet men weten wat er gebeurd is, vooraleer men kan oordelen wie zich daaraan schuldig

heeft gemaakt. Ten tweede zou kennis van de waarheid noodzakelijk zijn, opdat de feiten zich niet

meer zouden herhalen in de toekomst.150 Daarnaast wordt waarheid in sommige gevallen niet alleen

als een voorwaarde maar tevens als een vorm van gerechtigheid gepresenteerd. Eerder in deze paper

werd reeds aangehaald dat zowel Maier als Teitel het vaststellen van onrechtvaardigheden als een

vorm van – in hun geval, beperkte – gerechtigheid aanzien. (cf. supra)

Andere auteurs beklemtonen dit veel meer. ‘Erkenning’ is daarbij het absolute sleutelwoord. Zo stelt

Hayner dat het officieel erkennen van onrechtvaardigheden van essentieel belang is in postconflict

situaties, zelfs al was de waarheid al daarvoor bij het grote publiek bekend.151 Daarbij verwijst ze naar

een uitspraak van Thomas Nagel. Op een conferentie waarbij men zich het hoofd brak over de vraag

waarom slachtoffers liever waarheid officieel vastgesteld zien dan de daders vervolgd, zou Nagel het

licht hebben gezien: “[E]veryone knows who the torturers were and what they did, the torturers know

146

“Various Voices on Turkey-Armenia Relations”, p.3. 147

Zie website: <http://justicenotprotocols.com/>, geconsulteerd op 01.04.2012. 148



E. Kiss, “Moral Ambition Within and Beyond Political Constraints”. 151

P. Hayner, Unspeakable Truths, p.21.

http://justicenotprotocols.com/


26

that anyone knows and, everyone knows that they know. Why then this need to risk everything to

render that knowledge explicit?” […] It’s the difference, […], between knowledge and

acknowledgement. It’s what happens and can only happen, when it becomes officially sanctioned,

when it’s made part of the public cognitive sense.”152

Ondertussen werd het onderscheid tussen kennis en erkenning door veel auteurs overgenomen. Ook

het belang om uitdrukkelijk te bevestigen dat de staat onrechtvaardigheden heeft begaan, en dat dat

fout was153, wordt nu overal benadrukt. Auteurs zoals Bronkhorst en Minow154 stellen erkenning en

de acceptatie van morele verantwoordelijkheid ook voor als een voorwaarde opdat slachtoffers in

staat zouden zijn te helen en de daders te vergeven. Toegepast op grote bevolkingsgroepen is het

echter Joseph Montville die de beste uitleg geeft waarom dat zo is. Alleen door een erkenning van de

onrechtvaardigheden zouden slachtoffergroepen bereid zijn hun slachtofferidentiteit achter zich te

laten. Dat dit belangrijk is, wordt tevens benadrukt door Ian Buruma. Buruma staat wel nogal

sceptisch tegenover de groeiende trend waarbij minderheidsgroepen zichzelf op basis van een

gedeelde slachtofferervaring gaan identificeren. Het probleem daarbij is dat “an identity rooted in

victimhood impedes understanding among people and cannot result in mutual understanding.”155 Dit

risico blijkt in de Turks-Armeense casus reëel te zijn. In de contextschets werd reeds aangehaald hoe

de beeldvorming over de Armeense Genocide de Armeense (Diaspora)identiteit bepaalt, en hoe dat

een belemmering kan vormen bij de conflictoplossing. (cf. supra)

Volgens Montville zou de ‘gapende wonde’ die het verleden vormt en die verzoening in de weg staat,

dus genezen kunnen worden door zo’n erkenning. Wanneer dat gebeurd is, zouden slachtoffers

bereid zijn om hun daders te vergeven, wat op zijn beurt dan weer een absolute voorwaarde is voor

het bereiken van verzoening:

“[T]he author is convinced that healing and reconciliation in violent ethnic and religious

conflicts depend on a process of transactional contrition and forgiveness between aggressors

and victims which is indispensable to the establishment of a new relationship based on

mutual acceptance and reasonable trust. This process depends on joint analysis of the history

of the conflict, recognition of injustices and resulting historic wounds, and acceptance of

moral responsibility where due.”156

Erkenning en democratisering door middel van het historisch narratief

De erkenning van het verleden kan op verschillende wijzen gebeuren. Montville wijst concreet op het

potentieel van historische narratieven gecreëerd door historische commissies.157 In de context van de

vraag of historici gerechtigheid kunnen brengen, werd ook al verwezen naar het belang van de

integratie van onuitgesproken ervaringen van bepaalde groepen in het nationale narratief. (cf. supra)

Historici spelen daarin een belangrijke rol, iets dat ook aangestipt wordt door Stéphane Courtois:

152

L. Weschler, “A Miracle, A Universe : Settling Accounts with Tortureres”, in: N.J. Kritz, Transitional Justice: How Emerging Democracies Reckon with Former Regimes”, Washington D.C., United Institute of Peace, 1996, in 3 volumes, volume 1, p. 491. 153

P. Hayner, Unspeakable Truths, p. 21 en E. Kiss, “Moral Ambition Within and Beyond Political Constraints”, p. 73. 154

D. Bronkhorst, Truth and Justice, p. 72 en M. Minow, Between Vengeance and Forgiveness, p.66-70, 76. 155

A. Cairns, “Coming to Terms with the Past”, p. 92 156

Ibid., p. 112. 157

J. Montville, “The Healing Function in Political Conflict Resolution”, pp. 121-123.


27

“The historian, […], can speak on behalf of those who have had their voices silenced as a result of

terror.”158 Martin Malia spreekt in die context zelfs over ‘a duty of remembrance to all the oppressed

of the past’159, terwijl Alan Cairns het over de plicht van historici heeft om ‘het verleden te

democratiseren.’160 Of historici en waarheidscommissies dat kunnen door middel van de narratieven

die zij produceren, is iets waar niet alle auteurs het over eens zijn.

Zelaquett enerzijds stelt dat waarheidscommissies ‘de gebeurtenissen helpen plaatsen in een nieuw

nationaal narratief dat draait om ‘erkenning, verantwoordelijkheid en burgerlijke waarden’.161 Dat is

iets waar Charles Maier echter absoluut niet mee akkoord kan gaan. Hoewel hij de mening deelt dat

het feitenonderzoek van waarheidscommissies op zich al een democratiserende waarde kan hebben,

produceert het volgens hem absoluut geen emanciperend narratief: “A truth commission helps to

establish a narrative, but a narrative of coercion and abuses of power. It presents to the public the

dark side of an national project that could not earlier be disclosed. Historians, I believe, will have to

use this material, but integrate it into a different framework.”162

Dat andere kader moet er één zijn waarin de historicus een narratief probeert te schrijven waarin

zoveel mogelijk perspectieven aanbod komen , om te vermijden dat het nieuwe narratief wederom

een hegemonisch instrument wordt. Maier acht de praktijk waarbij versies van meerdere actoren

herleid worden tot één gestroomlijnd verhaal gevaarlijk en pleit er, geheel in de lijn van het

postmodernisme, voor dat geschiedenis fundamenteel meerstemmig moet zijn.163 De historicus

moet pogen de visies van alle actoren weer te geven, opdat het zo historiografische gerechtigheid

voor iedereen zou betekenen - hoewel het natuurlijk wel zo is dat elke historicus bepaalde zaken

meer of minder zal laten doorwegen.164 Maiers nadruk op het belang van ‘hoor en wederhoor’ komt

in feite terug in het model van historische commissies zoals Barkan en Karn die zien. (cf. supra)

Daarin stellen zij dat het van belang is dat alle partijen hun visies op geschiedenis kunnen geven,

waarbij zij stellen dat ‘morele schuld’ voorgesteld moet worden als een ‘two-way street’.165

Gerechtigheid: er is meer nodig dan geschiedenis Anders dan Maier keren andere auteurs zich tegen de formule van waarheidscommissies en

historische commissies omdat zij te veel nadruk zouden leggen op het bereiken van heling en

vergiffenis in plaats van gerechtigheid. Minow stelt dat het paradigma van gezondheid niet in alle

gevallen even goed zou werken. Het zou vooral toepasselijk zijn bij groepen die echt met elkaar

verzoend willen worden, terwijl het in gevallen van genocide of totale uitdrijving zijn doel helemaal

zou missen.166 Teitel bekritiseert de invloed van het ethisch, theologisch en therapeutisch discours bij

waarheidscommissies, terwijl Verbitsky stelt dat het zelfs ronduit immoreel zou zijn te verwachten

dat slachtoffers vergiffenis moeten schenken, na al wat ze doorstaan hebben.167 Thompson en

158

A. Cairns, “Coming to Terms with the Past”, p. 83. 159

Ibid., p. 82. 160

Ibid., p.83. 161

M. Minow, Between Vengeance and Forgiveness, p. 78 162

C. Maier, “Doing History, Doing Justice”, p. 272 163

Ibid., p. 275. 164

Ibid., pp. 274-275. 165

A. Karn, “Depolarizing the Past”, p. 38 166


R.G. Teitel, “Transitional Justice Geneaology”, p. 82 en P. Hayner, Unspeakable Truths, p. 187. Voor een uitgebreidere discussie rond vergiffenis, zie M. Minow, Between Vengeance and Forgiveness, pp. 14-24.


28

Gutmann gaan dieper in op die moraliteit van waarheidscommissies, en stellen dat ze aan een aantal

voorwaarden moeten voldoen eer ze moreel goed kunnen doen.168 Verder veroordelen zij

waarheidscommissies die gerechtigheid zouden opofferen om andere doelen zoals heling, vergiffenis

en verzoening te bereiken.

Andere auteurs stellen dat het geschieden van gerechtigheid dan weer een absolute voorwaarde zou

zijn opdat die andere doelen bereikt zouden worden: “[A] society cannot forgive what it cannot

punish”.169 In dat kader wordt er vaak kritiek geuit op waarheidscommissies omdat ze daders

amnestie verstrekken, in ruil voor het weten van de volle waarheid.170 Aangezien er in het geval van

de Turks-Armeense commissie echter geen overlevende daders meer zijn, is het hier niet relevant om

die discussie te bespreken. Een belangrijk alternatief voor het vervolgen van daders is het verlenen

van een vorm van reparaties aan de slachtoffers. Alfred de Zayas is daar een grote voorstander van in

de Turks-Armeense casus: “In a sense, as long as the Turkish State has not officially asked for

forgiveness for the genocide, as Gorbachev did with respect to Katyn, and as long as no reparation

has been offered to the survivors of the victims, the genocide continues.”171

168

R. Rotberg, “Truth Commissions and the Provision of Truth, Justice and Reconciliation”, in: D. Thompson en R. Rotberg (eds.), Truth V. Justice: The Morality of Truth Commissionsn, Princeton, Princeton University Press, 2000, p. 8. 169


Ibid., p. 61. 171

A. De Zayas, “The Twentieth Century's First Genocide: International Law, Impunity, the Right to Reparations, and the Ethnic Cleansing Against the Armenians, 1915-16”, in: <http://www.alfreddezayas.com/articles.shtml>, geconsulteerd op 31.03.2012.

http://www.alfreddezayas.com/Chapbooks/armeniapittsburg.doc



http://www.alfreddezayas.com/articles.shtml


29

Besluit In deze paper was de centrale vraag in welke mate historische commissies en waarheidscommissies

door het narratief dat ze creëren kunnen bijdragen in het zoeken naar verzoening en gerechtigheid

na conflictsituaties.

In het begin van deze paper werd uitgelegd waarom de noodzaak gevoeld wordt om het verleden

opnieuw aan onderzoek te onderwerpen. Daarbij werd vastgesteld dat Turken en Armeniërs in de

loop van de 20ste eeuw een volledig andere visie op hun gemeenschappelijke geschiedenis

ontwikkelden. De vraag of de gebeurtenissen van 1915 nu als genocide kunnen bestempeld worden

of niet, vormt daarbij het grootste twistpunt. Hoewel de feiten al een eeuw oud zijn, beïnvloedt deze

discussie tot op de dag van vandaag de relatie tussen beide naties. In dat kader gingen beide landen

akkoord om een historische commissie op te richten, die als belangrijkste intentie het faciliteren van

politieke verzoening had. Aangezien verzoening in de oorspronkelijke taakformulering van de

historische commissie zo centraal stond, werd in het theoretisch luik van deze paper eerst het model

van Alexander Karn en Elazar Barkan bekeken, die historische commissies als een manier zien om

uiteenlopende visies op de geschiedenis te overbruggen. Op basis van dat model werden

verschillende discussiepunten besproken, waaronder het risico op politieke recuperatie, een

relativistische weergave van de geschiedenis, en de mogelijkheid om oude wonden net weer open te

rijten in plaats van die te helen.

De grootste vraag in deze paper bleek echter te zijn of Turken en Armeniërs wel willen dat een

historische commissie gaat onderhandelen over hun geschiedenis. Daarbij werd aangetoond dat

beide partijen eerder een andere verwachting aan de commissie koppelen, namelijk het krijgen van

(een vorm van) gerechtigheid. Zo geeft de Turkse regering expliciet aan dat ze verwacht dat een

historische commissie voor eens en altijd zal oordelen of het label genocide van toepassing is voor de

massale deportaties en moorden uit het begin van de vorige eeuw. Ondanks die verwachting is er

geen eensgezindheid of historici zich wel in de juiste positie bevinden om te oordelen, en of men

deze taak niet beter aan rechters toevertrouwd. De Armeniërs van hun kant zijn niet tegen het idee

van een historische commissie, maar willen geen commissie die de verschillende narratieven

probeert samen te brengen, noch een commissie die tot doel heeft te oordelen over de genocide

vraag. Een erkenning van de genocide moet volgens hen immers het beginpunt vormen van een

historisch onderzoek, niet een mogelijke uitkomst. Of die erkenning nu moet gebeuren door middel

van een narratief, een vorm van reparaties, of via een ander kanaal, lijkt voorlopig een minder

belangrijke vraag. Toch werd hierbij nog eens extra ingezoomd op de mogelijkheden die

geschiedschrijving hiertoe kan bieden.

Er werd in het algemeen vastgesteld dat er een verband is tussen de verwachtingen die men stelt aan

een commissie en de mate waarin men het potentieel van historische commissies om gerechtigheid

of verzoening te bereiken positief beoordeelt. Ook de perceptie van de historicus en zijn taak speelt

daarin een grote rol, net zoals de manier waarop men historische commissies percipieert ten

opzichte van andere organen van ‘transitonal justice’, zoals waarheidscommissies en rechtszaken.

De discussie over de legitimiteit en het potentieel van ‘transitional justice’ is alvast levendig, en zal

nog voor interessante debatten blijven zorgen in de toekomst. In het geval van de Turks-Armeense

kwestie is het afwachten als de historische commissie er nu echt zal komen. In elk geval kan de

discussie in deze casus enkel maar toenemen.


30

Bibliografie

Secundaire Literatuur AKÇAM (T.). From Empire to Republic: Turkish Nationalism and the Armenian Genocide. New York, Zed Books, 2004, 273 p.

AKÇAM (T.). “The Genocide of The Armenians and the Silence of the Turks.” In: <http://www.wbarrow.co.uk/rememberarmenia/pdfs_in_chapters/04_armenia2_turk_affirms.pdf>, pp. 45-58, geconsulteerd op 11/11/2011.

AKÇAM (T.) EN COOPER (B.). “Turks, Armenians and the G-Word.” In: <http://www.armenews.com/IMG/Cooper_1_.pdf>, pp. 81-93, geconsulteerd op 31.03.2012.

BARKAN (E.). “History on the Line, Engaging History: Managing Conflict and Reconciliation.” In: History Workshop Journal, 59 (2005), pp. 229-236.

BARKAN (E.). “Reconciliation beyond Subjective Histories: Comments on Historians and Conflict Resolution.” In: NEYZI (L.)ED. Prospects for Reconciliation and Practice. In: <http://anadolukultur.org/kitaplar/Prospects%20for%20Recon.EN.pdf>, pp. 12-19, geconsulteerd op 31.03.2012.

BARKAN (E.). “Restitution and Amending Historical Injustices in International Morality” In: TORPEY (J.) ED. Politics and the Past: On Repairing Historical Injustices. Lanham, Rowman and Littlefield, 2003, pp. 63-91.

BARSALOU (J.) En COLE (E.A.). “Unite or Divide? The Challenges of Teaching History in Societies Emerging from Violent Conflict.” In: <http://www.usip.org/files/resources/sr163.pdf>, geconsulteerd op 31.03.2012.

BASER (B.) EN SWAIN (A.). “Diaspora Design versus Homeland Realities: Case Study of Armenian Diaspora”. In: Caucasia Review of International Affairs, 3 (2009), 1, pp. 45-62.

BLOXHAM (D.) EN GÖÇEK (F.M.). “The Armenian Genocide”. In: STONE (D.) ED. The Historiography of Genocide. Basingstoke New York, Palgrave Macmillan, 2008, pp. 373-400.

BRONKHORST (D.). ‘Truth and justice’: A guide to truth commissions And transitional justice. Amsterdam, Amnesty International, 2006, 81 p.

BROPHY (A.I.) “The Tulsa Race Riot Commission, Apology and Reparation: Understanding the Functions and Limitations of Historical Commissions.” In: BARKAN (E.) EN KARN (A.) EDS. Taking Wrongs Seriously: Apologies and Reconciliation. Stanford, Stanford University Press, 2006, pp. 234-258.

DE BAETS (A.). Gebruik en Misbruik van de Geschiedenis. Amersfoort, Wilco, 2008, 272 p.

DE BAETS (A.). “Na de genocide: Waarheidsstrategieën van rechters en historici”. In: Tijdschrift voor Geschiedenis, 116 (2003), 2, pp. 212-230.

DE ZAYAS (A.) “The Twentieth Century's First Genocide: International Law, Impunity, the Right to Reparations, and the Ethnic Cleansing Against the Armenians, 1915-16.” In: <http://www.alfreddezayas.com/articles.shtml>, geconsulteerd op 31.03.2012.

CAIRNS (A.). “Coming to terms with the Past”. In: TORPEY (J.) ED. Politics and the Past: On Repairing Historical Injustices. Lanham, Rowman and Littlefield, 2003, pp. 63-91.

http://www.wbarrow.co.uk/rememberarmenia/pdfs_in_chapters/04_armenia2_turk_affirms.pdf

http://www.armenews.com/IMG/Cooper_1_.pdf

http://anadolukultur.org/kitaplar/Prospects%20for%20Recon.EN.pdf

http://www.usip.org/files/resources/sr163.pdf




http://www.alfreddezayas.com/articles.shtml


31

CATTARUZZA (M.) EN ZALA (S.). “Negotiated History? Bilateral historical commissions in twentieth-century Europe.” In: JONES (H.), ÖSTBERG (K.) EN RANDERAAD (N.) EDS. Contemporary History on Trial. Europe since 1989. Manchester, Manchester University Press, 2007, pp.123-143.

DADRIAN (V.). “The Signal Facts surrounding the Armenian Genocide and the Turkish Denial Syndrome”. In: Journal of Genocide Research, 5 (2003), pp. 269-279.

DYER (G.). “Turkish ‘Falsifiers’ and Armenian ‘Deceivers’: Historiography and the Armenian Massacres”. In: Middle Eastern Studies, 12 (1976), 1, p.99-107.

GÖKSEL (D.N.) “The Rubik’s Cube of Turkish-Armenian Relations.” In: <http://www.ucm.es/BUCM/revistas/cps/16962206/articulos/UNIS1010230193A.PDF/>, pp. 193-206, geconsulteerd op 20/10/2011.

HAYNER (P.). Unspeakable truths: Confronting State Terror and Atrocity. New York, Routledge, 2001, 353 p.

KARN (A.M.). “Depolarizing the Past: The Role of Historical Commissions in Conflict Mediation and Reconciliation”. In: Journal of International Affairs, 60 (2006), 1, pp. 32-50.

KISS (E.). “Moral Ambition Within and Beyond Political Constraints. Reflections On Restorative Justice”. In: THOMPSON (D.). EN ROTBERG (R.) EDS. Truth V. Justice: The Morality of Truth Commissions. Princeton, Princeton University Press, 2000, pp. 68-98.

LORENZ (C.). “‘Hete’ Geschiedenis. Over de temperatuur van de contemporaine Duitse Geschiedenis.” In: Tijdschrift voor Geschiedenis, 120 (2006), 1, pp. 5-19.

MAIER (C.). “Doing History, Doing Justice: The Narrative of the Historian and of the Truth Commission”. In: THOMPSON (D.). EN ROTBERG (R.) EDS. Truth v. Justice: The Morality of Truth Commissions. Princeton, Princeton University Press, 2000, pp. 261-278.

MARUTYAN (H.). “Can Collective Memory of Genocide Lead to Reconciliation? A View from Yerevan”. In: NEYZI (L.)ED. Prospects for Reconciliation and Practice. In: <http://anadolukultur.org/kitaplar/Prospects%20for%20Recon.EN.pdf>, pp. 24-39, geconsulteerd op 31.03.2012.

MIKAELIAN (H.) ED. Armenia and Armenians, Turkey and Turks in Armenian Media. In: <http://www.caucasusinstitute.org/wp-content/uploads/2011/03/armtur_en.pdf>, pp. 1-32, geconsulteerd op 31.10.2011.

MINOW (M.). Between Vengeance and Forgiveness: Facing History after Genocide and Mass Violence. Boston, Beacon Press, 1998, 214 p.

MONTVILLE (J.). “The Healing Function in Political Conflict Resolution.” In: SANDOLE (D.J.D.) EN VAN DER

MERWE (H.) EDS. Conflict Resolution Theory and Practice: Integration and Application. 1993, Manchester, Manchester University Press, pp. 112-127.

MOORADIAN (M.). “Reconciliation: A Case Study of the Turkish-Armenian Reconciliation Commission”. In: <http://scar.gmu.edu/wp_24_mooradian.pdf>, pp. 1-28, geconsulteerd op 31.03.2012.

PALABIYIK (M.S.) “A Literature between Scientificity and Subjectivity: A Comparative Analysis of the Books Written on the Armenian Issue”. In: Review of Armenian Studies, 11 (2007), 4. In: <http://www.eraren.org/index.php?Lisan=en&Page=DergiIcerik&IcerikNo=476>, s.p., geconsulteerd op 04.04.2012.

http://www.ucm.es/BUCM/revistas/cps/16962206/articulos/UNIS1010230193A.PDF/

http://anadolukultur.org/kitaplar/Prospects%20for%20Recon.EN.pdf

http://www.caucasusinstitute.org/wp-content/uploads/2011/03/armtur_en.pdf

http://scar.gmu.edu/wp_24_mooradian.pdf

http://www.eraren.org/index.php?Lisan=en&Page=DergiIcerik&IcerikNo=476


32

SMITH (R.W), MARKUSEN (E.) EN LIFTON (R.J.). “Professional Ethics and the Denial of the Armenian Genocide”. In: Holocaust and Genocide Studies, 9 (1995), 1. In: < http://www.genocideeducation.ca/ROGER%20SMITH%20ET%20AL.pdf>, pp. 1-22, geconsulteerd op 03.11.2011.

ROTBERG (R.I.). “Truth Commissions and the Provision of Truth, Justice and Reconciliation”. In: THOMPSON (D.). EN ROTBERG (R.) EDS. Truth V. Justice: The Morality of Truth Commissions. Princeton, Princeton University Press, 2000, pp. 3-21.

TACAR (P.). “Ideas on Solutions to Conflict Due to Allegations of Genocide.” In: Journal of Gazi Academic View, 1 (2007), 1, pp. 127-155.

TEITEL (R.G.). Transitional Justice. New York, Oxford University Press, 2000, 292 p.

TEITEL (R.G.). “Transitional Justice Genealogy.” In: Harvard Human Rights Journal, 16 (2003), pp.69-94.

THOMPSON (D.). EN ROTBERG (R.) EDS. Truth V. Justice: The Morality of Truth Commissions. Princeton, Princeton University Press, 2000, 309 p.

TORPEY (J.) ED. Politics and the Past: On Repairing Historical Injustices. Lanham, Rowman and Littlefield, 2003, 316 p.

TORPEY (J.). “Introduction: Politics and the Past.” In: TORPEY (J.) ED. Politics and the Past: On Repairing Historical Injustices. Lanham, Rowman and Littlefield, 2003, pp.1-34.

VERDOOLAEGE (A.). Reconciliation discourse : the Case of the Truth and Reconciliation Commission: Deconstruction of a Multilayered Archive. Gent, 2005, 576 p. (onuitgegeven doctoraatsverhandeling Universiteit Gent, promotor: J. Blommaert).

WESCHLER (L.). “A Miracle, A Universe : Settling Accounts with Tortureres”. In: KRITZ (N.J.) ED. Transitional Justice: How Emerging Democracies Reckon with Former Regimes, Washington D.C., United Institute of Peace, 1996, in 3 volumes, volume 1, pp. 491-493.

ADVIESRAAD INTERNATIONALE VRAAGSTUKKEN. Transitional Justice. Gerechtigheid en vrede na overgangssituatie. In: <http://www.rijksoverheid.nl/documenten-en-publicaties/rapporten/2010/01/06/commissie-van-advies-advies-nr-19-transitional-justice-engels-april-2009.html>, pp. 1-66, geconsulteerd op 16.04.2012.

Bronnen AKÇAM (T.). “The decision will be made by politicians, not by historians”. In: Armenian Reporter, 15.09.2009. In: http://www.reporter.am/go/article/2009-09-15-taner-ak-am-the-decision-will-be-made-by-politicians-not-historians, geconsulteerd op 01.04.2012.

BIDDER (B.). “Serge Sarkisian on Armenian-Turkish Relations: ‘We Wanted to Break Through Centuries of Hostility’”. In: Der Spiegel, 04.06.2010. In: <http://www.spiegel.de/international/world/0,1518,687387,00.html>, geconsulteerd op 01.04.2010.

MERAL (Z.). “Sometimes, Forgetting is better than Facing the Past”. In:: Turkish Daily News, 29.05.2007. In: <http://www.ziyameral.com/2007/08/sometimes-forgetting-is-better-than.html>, geconsulteerd op 01.04.2012.

http://www.genocideeducation.ca/ROGER%20SMITH%20ET%20AL.pdf







http://www.ziyameral.com/2007/08/sometimes-forgetting-is-better-than.html


33

MOURADIAN (K.). “Scholars from Armenian Diaspora Reflect on Turkey’s Historical Commission”. In: Armenian Weekly, 19.10.2009. In: <http://asbarez.com/72107/scholars-from-armenian-diaspora-reflect-on-turkeys-historical-commission/>, geconsulteerd op 01.04.2012.

SARKISSIAN (K.M.). “Pitfalls of a historical commission”. In: Armenian Weekly, 20.11.2009. In: <http://www.armenianweekly.com/2009/11/20/sarkissian-the-pitfalls-of-a-historical-commission/>, geconsulteerd op 01.04.2012.

ZAND (B.) EN STEINVORTH (D.). “There Can be No Talk of Genocide”. In: Der Spiegel, 29.03.2010. In: <http://www.spiegel.de/international/world/0,1518,686131-2,00.html>, geconsulteerd op 01.04.2012.

ZAND (B.) EN STEINVORTH (D.). “We are Very Sensitive about This Issue”. In: Der Spiegel, 16.03.2010. In: <http://www.spiegel.de/international/world/0,1518,683701,00.html>, geconsulteerd op 01.04.2012.

“Various Voices on Turkey-Armenia Relations.” In: >http://www.turkishpolicy.com/images/stories/2007-03-caucasus/TPQ2007-3-various.pdf>, pp. 149-176, geconsulteerd op 28.02.2012.

“Voices From Armenia and Turkey on the Future of Relations.” In: <http://www.turkishpolicy.com/images/stories/2008-02-policy/vfaat.pdf/>, pp. 109-131, geconsulteerd op 28.02.2012.

“Protocol on the Establishment of Diplomatic Relations between the Republic of Armenia and the Republic of Turkey.” In: <http://www.armeniapedia.org/images/2/21/Armenia-turkey_protocol.pdf/ >, geconsulteerd op 24.10.10, p.4.

Websites <http://www.historyandreconciliation.org/projects/>, geconsulteerd op 21.04.2012.

<http://www.ictj.org/>, geconsulteerd op 01.05.2012.

<http://justicenotprotocols.com/>, geconsulteerd op 01.04.2012.

<http://www.zoryaninstitute.org/index.html>, geconsulteerd op 01.05.2012.



http://www.armenianweekly.com/2009/11/20/sarkissian-the-pitfalls-of-a-historical-commission/

http://www.spiegel.de/international/world/0,1518,686131-2,00.html


http://www.turkishpolicy.com/images/stories/2007-03-caucasus/TPQ2007-3-various.pdf

http://www.turkishpolicy.com/images/stories/2008-02-policy/vfaat.pdf/

http://www.armeniapedia.org/images/2/21/Armenia-turkey_protocol.pdf/

http://www.historyandreconciliation.org/projects/

http://www.ictj.org/

http://justicenotprotocols.com/

http://www.zoryaninstitute.org/index.html

vanmeerhaeghe, m. (2012). "de turks-armeense historische commissie: geschiedenis, een middel...

Documents