ArÍnaÍïfpntaria

%f,'lxr

'/!/ , ,'"lA êitl'Íl,y&'

(: :'-f'v..-

,i _!/ \

/ í...r\ i'\ \\llrl Í,' \: */y'1w

rlrt.li;t !.2t ,.rIIllli.;

!::

i'r' t :n

--O

ArmamentaÍtaJaarboek Notionaal Militair Museum

2014 / 2015, Aflevering 49

NATIONAALMILITAIRMUSEUM

Inhoudsopgave

ARMAMENTARIA 2O'I 4 2015

Hedwig A. Saam

lnleiding

Milo L.Verhamme

Zand erover!Het verborgen verleden van 95 jaar

vliegbasis Soesterberg

Jos Hilkhuijsen

De oversteek van een Spaans leger over

de Rijn bij Andernach in 1634.

Een bijzonder schilderij door Pieter Snayers

(1 s92-1 666/1 676)

Louis Ph. Sloos

ln der Ritterlich treuster Hand.

Het vaandel van het Regiment Zwitserse Gardes

in Nederlandse dienst, 1748-1796

Vincent van der Veen

'Au camp d'Eyndoven'.

Archeologie en geschiedenis van een

Frans legerkamp

John Verbeek

De ijzeren Villantroys-houwitser van 11 duim:

Napoleons lange arm van de kustartillerie

Jos Hilkhuijsen

Hermanus Willem Koekkoek (1 867 -1929),

militair schilder en illustrator

26

48

ffio-offi.,

126

178

158

202

INHOUDSOPGAVE

Christian Quist

Avonturier en wereldburger:de vliegenier Dirk Lucas Asjes

Tristan Broos

Bijzondere uniformstukken van een militairmet een inteÍessant verhaal.Officier vlieger waarnemer W.F. Boot (1906-l 987),

bo m m e nwe rpe ri n str u cte u r, I i ai s o noffi ci er e n

oorlogsvlieger in de Pacific

Mathieu Willemsen

Bullpups, een 2oe-eeuwse ontwikkeling in de

vormgeving van vuurwapens

244

220 Caspervan Bruggen

'Een dreun die nagalmt tot in Den Haag'.

Het laatste schot van een Nederlandse gevechtstank

Alfred Staarman, met medewerking van

Johannes de Haan, Smart Constructions

Vliegtuigen onder dak.De uitdagingen bij het ophangen van vliegtuigen

Jos Hilkhuijsen, Louis Ph. Sloos, Mathieu Willemsen

Selectie uit de aanwinsten

Over de auteurs

Colofon

254

278

280

8ó

A R l\4A l\4 ENTAR I A 20 I 4- 20 1 s

lnleidingïussen 1985 en 1995 zocht amateur-archeoloog A (Appie) van der Weide met een

metaaldetector een open plek in het bos af tussen Aalst en Waalre, iets ten zuiden

van Eindhoven. Dit deed hij op basis van een korte passage in een boek van priester

en streekhistoricus L.G.A. Houben, die eind negentiende eeuw de geschiedenis van

Eindhoven optekende. Uit deze passage kan worden afgeleid dat hier in de FranseTijd

een legerkamp had gelegen.'?

ln enkele grote, ondiepe kuilen van circa 2 x 4 meter vond Van der Weide in totaal

3696 hoofdzakelijk metalen artefacten, uiteenlopend van knopen tot kogels en van

tinnen bestek tot vuurwapens. De locatie van deze kuilen werd door Van der Weide

opgetekend, maar het gereconstrueerde plattegrondje is later kwijtgeraakt'

Vanuit archeologisch oogpunt is het zoekraken hiervan zeer jammer, aangezien

binnen deze discipline het determineren en dateren van vondsten niet een doel op

zich is, maar eerder een ondersteunende rol speelt bij het duiden van de vindplaats.

Door sporen en hun onderlinge samenhang te bestuderen wordt getracht de aard

van een vindplaats (nederzetting, legerkamp, etc.) en fasering van de sporen te

achterhalen (bij voorbeeld greppel 't wordt doorsneden door greppel 2, dus is ouder

dan deze). Het vondstmateriaal dient hierbij onder andere om de sporen te dateren.

Wanneer de oorsprong van de vondsten echter niet bekend is, zal bestudering hiervan

wel informatie opleveren over het artefact zell maar niet over de activiteiten die zich

in het verleden in het gebied hebben afgespeeld.

De archeologische context van het vondstmateriaal uit Aalst-waalre is, zoals gezegd,

beperkt. Omdat het echter van tamelijk recente oorsprong is, zijn er veel contempo-

raine bronnen voorhanden. zoals oud kaartmateriaal, dagboekpassages en militaire

handleidingen. Wanneer deze met elkaar gecombineerd worden, kan een gedetail-

leerde reconstructie gemaakt worden van de militaire activiteiten op de heide tussen

Aalst en waalre. De focus zal hierbij op de Franse Tijd li99en, de Belgische Revolutie,

activiteiten van de lokale schutterij en deTweedeWereldoorlog'

Locatie

De vindplaats is gelegen op de rand van een dekzandrug.3 Hoewel het gebied

tegenwoordig vrijwel geheel bebost is, laat kaartmateriaal uit 181 1-'l 832 en 1840 zien

dat het begin negentiende eeuw nog geheel uit heide bestond.4 De goede water-

doorlatendheid van de bodem en de afwezigheid van hoge begroeiing maakten

dat het gebied relatief droog was. Dit was zeer belangrijk voor het voorkomen van

ziektes, aangezien de Franse troepen gewoon waren onder de blote hemel te slapen.

Volgens Napoleon waren tenten namelijk slecht voor de gezondheid en dienden ze

enkel gebruikt te worden door de aanvoerders van het bivakkerende leger, zodat die

beschut konden schrijven en kaarten konden raadplegen. Het voetvolk sliep rond het

kampvuur, dat zowel hun voeten als de grond droog hield. Enkele planken of wat stro

boden beschutting tegen de wind.s

Met koud weer sliepen zij bij het kampvuur, met als gevolg dat de êne zijde van het

lichaam werd geroosterd en de andere bevroori6 Bij het opstaan waÍen'de ledematen

verkleumd en de snorharen bedekt met dauwdruppels zodat ze leken op bosjes

alfalfa, waren de kaken op elkaar geklemd en moest men lang het tandvlees masseren

om de circulatie weer op gang te brengeniT

Het gebruik van tenten kwam echter toch voor, ook in Nederland. Zo werd in I804

door generaal Marmont op de Utrechtse heide tussen Zeist en Woudenberg een

enorm tentenkamp opgericht waarin 18.000 Franse en Bataafse troepen werden

ondergebracht ter voorbereiding op een dreigende Britse invasie. Dit drie kilometer

lange en vijfhonderd meter brede tentenkamp was volgens Marmont het mooiste ter

wereld. Napoleon had echter zijn twijfels over het kamp en uitte in een brief zijn kritiek

op de door hem zo verafschuwde tenten. Zo liet hij weten dat hij er de voorkeur aan

gaf dat de Engelsen binnenvielen en hen daarop te verjagen, dan dat hij zijn troepen

(van tevoren) aan het ziekenhuis zou verliezen.s Het volgende jaar werden de bnge-

zonde'tenten dan ook door barakken vervangen.e

De heide tussen Aalst en Waalre werd ontsloten door de op de kaart uit 181 1-1832

aangeduide'Weg van Waalre naar Eindhoveni Onduidelijk is of dit een verharde weg

was of niet. De weg kon gebruikt worden voor troepenbewegingen, maar ook voor

de aanvoer van voedsel dat in de nabijgelegen dorpen en steden werd gekocht of

gerekwireerd.'Une armée marche avec son estomac', zo zou Napoleon immers gezegd

hebben.

De beek de Tongelreep, die in Vlaanderen als de Warmbeek ontspringt en in noorde-

lijke richting stroomt om bij Eindhoven uit te monden in de Dommel, kon de troepen

voorzien van water. Het was gebruikelijk om langs beken en rivieren verschillende

plekken uit te kiezen en te bewaken, waarbij het verst stroomopwaarts drink- en

kookwater werd ingeslagen. Verderop werd een locatie gekozen voor het drenken van

de paarden, vervolgens een plek om te baden en kleding te wassen en als laatste een

plek voor het slachten van dieren.'0

Kogels en wapentuig

Met 2391 stuks en een totaal gewicht van 102 kg vormen de kogels verreweg de

grootste vondstcategorie en kunnen ruwweg in vier categorieën worden ingedeeld:

kogels voor voorladers (circa 1450-1850), vroege kogels voor achterladers (circa

1850-1900),'schutterÍjkogels'(circa 1850-heden) en moderne kogels (vanaf twintigste

eeuw).1r Ook werden vele vuurketsen voor het vuursteenslot aangetroffen.

Behalve uit kogels bestaan de vondsten ook uit diverse fragmenten van vuurwapens

en blanke wapens. De eerste hiervan is een losse haan van een vuursteenslot geweer

met een typische hartvormige versteviging van het Franse type. Hoogstwaarschijnlijk

kan deze worden toegeschreven aan de Franse muskeï Modèle 1777 of de in 1 800

geintroduceerde verbeterde versie, de Modèle 1777 corrigé An lX.

De tweede is een mechaniek van een vuursteenslot geweer voorzien van de inscriptie

AMSTERDAM J.G. ERTTEL (afb. I). Wapensmid Johann Georg Erttel werd in 1727 of

1728 geboren in Dresden, waar hij in zijn vaders werkplaats het ambacht leerde. ln

1753 werd hij burger van Amsterdam. Hier huwde hij de weduwe van wapensmid

Thirion en samen woonden ze aan de Warmoestraat. Erttel zou in Amsterdam als

87

ARMAiVI ENTARIA 2014 2015

Afb.2 Links het vuursteenslot van Johann Georg Erttel zoals aangetroffen te Aalst-Waalre,

rechts een exemplaar uit de collectie van het Nationaal Militair Museum (NMM). lnv.nr.

0191 51

wapensmid werkzaam blijven tot aan zijn overlijden in 1794, waarna diens leerling Jan

Gothald Franke hem opvolgde.l2

Erttel's naam kent vele schrijfwijzen. Zo signeerde hij zijn werkstukken zowel met

Erttel als Ertell en komen naast Johann en Georg oók Johannes en George voor'

Tot de collectie van het Legermuseum behoren diverse vuurwapens van deze wapen-

smid. Ten eerste twee vuursteen jachtgeweren, waarvan één vervaardigd tussen 1753-

1794 en de ander tussen 1775-1795.13 Daarnaast bezit het museum een los vuursteen-

slot dat gezien de afmetingen behoorde tot een walbus, óf tot een zwaar geweer

voor gebruik aan boord van een schip.la Het slot is gesigneerd J.GEORGE ERTTEL en

A.AMSTERDAM, en dateert omstreeks 1790-1800.1s (zie afb. 2)

Hiernaast werd een vuuÍsteenslot pistool (zie afb. 3) gevonden met geelkoperen

ornamenten en een groteske kop op de onderzijde van de kolf. Zonder zichtbare

inscriptie of exacte parallel kan het pistool niet nauwkeuriger gedateerd worden dan

de gebruiksperiode van het vuursteenslot, ruwweg 1610-1840.

Opvallend is dat de laatste twee vuurwapens afwijken van de standaard wapenrus-

ting van het Franse leger, respectievelijk de musket Modèle 1777 (corrigé An lX), en

het pistool modèle 1777 , vanaf 1800 modèle An lX. Dit hoeft echter niet te betekenen

dat zij niet gebruikt zijn door Franse troepen, aangezien er een chronisch tekort aan

wapens bestond. Tot ver na 1 B1 1 werden nog verouderde wapens op het slaqveld

aangetroffen. Ook werden op grote schaal civiele wapens opgekocht of in beslag

genomen en buitgemaakte geweren omgebouwd.l6

ARCHEOLOGIE EN GESCHIEDENIS VAN EEN FRANS LEGERKAMP

Afb.3 Vuursteenslot pistool met geelkoperen ornamenten en groteske kop op de kolf.

Twee monddeksels voor het Nederlandse dienstwapen M.95 dateren van aanzienlijk

later (zie afb.4). Het geweer M.95 werd in 1895 geÏntroduceerd ter vervanging van

het Beaumont geweer en zou in gebruik blijven bij de Nederlandse strijdkrachten

ïoï 1942. Aanvankelijk werd de M.95 gefabriceerd in Steyr (Oostenrijk) door de

ósterreichische Waffenfabriks Gesellschaft, maar vanaf 1904 namen de Artillerie lnrich-

tingen te Hembrug de productie op zich. Om de loopmondingen te beschermen,

-+i.

89

90

A R]\,14M E NTA R I A 2O 1 4- 2O 1 5

Afb.4 Boven twee monddeksels Oud Model zoals aangetroffen te Aalst-Waalre. De eerste is gemarkeerd

966 en K onder kroon, de tweede 7897 en *. Onder een compleet exemplaar uit de collectie van het NMM.

lnv. nr. I 24355.

ARCHEOLOGIE EN GESCHIEDENIS VAN EEN FRANS LEGERKAI\4P

Afb. 5 Boven een handbeschermer van de Sabre Modèle 1767, gestempeld met een haan naar links.

Onder een afbeelding van een vergelijkbaar exemplaar in het boekvan Michel Pétard, Des sabres et des

épées: tóme troisième: Troupes à Pieds - de Louis XIV à nos jours (Nantes 2OO5). Met dank aan Jan

Piet Puype.

waren de wapens voorzien van een monddeksel. Aanvankelijk werden deze vervaar-

digd uit messing, vanaf 1919 uit olijfgroen geverfd blik. Beide exemplaren aangetroffen

te Aalst Waalre zijn van het oude model en dateren daarmee tussen 1895 en 19'l 9.17 (zie

afb.4)

Tot het assemblage behoort verder een bronzen handbeschermer van een Frans Sabre

Modèle 1767 die tussen 1767 en 1B0i werd geproduceerd (zie afb. 5). ln dit jaar werd

immers een nieuw model, de Modèle An lX geïntroduceerd.tB Een tweede gevest en een

fragment van een kling van een sabel zijn beide niet tot een exact type te herleiden'

UniformknopenTot de vondsten behoren verder 474 knopen met een datering vóór 'l 900, waarvan

er 168 door de aanwezigheid van regimentsnummers of andere militaire symboliek

als uniformknopen kunnen worden aangewezen. Niet alle knopen van het Franse of

Bataafse uniform waren voorzien van een regimentsnummer, wat onmogelijk maakt om

vast te stellen of een onversierde knoop militair of civiel is. Vanwege deze reden zal in

dit artikel enkel op de versierde uniformknopen worden ingegaan (zie afb.6 voor een

selectie).

9l

92

Omdat de verschillende decreten omtrent uniformering nog voorhanden zijn, kunnen

uniformknopen dikwijls zeer nauwkeurig worden gedateerd. Het is echter belangrijk

te bedenken dat het hierbij enkel om productiedateringen gaat, niet om dateringen

van het moment van gebruik. Gedurende de gehele jaren 1 790 had het Franse leger te

kampen met enorme tekorten aan materieel. ln de praktijk droeg een militair daarom

niet zelden simpelweg wat hij krijgen kon.'e Knopen van een oud type kunnen

derhalve nog vele jaren na de introductie van een nieuwer type zijn verloren.

De eerste groep knopen, vertegenwoordigd door 77 exemplaren, is voorzien van het

opschrift République Franqaise, een roedenbundel, een frygische muts en een eiken-

blad. Knopen van dit type werden met ingang van 4 oktober 1792ingevoerd en door

alle troepen van het Franse leger gedragen. Met de legerhervormingen van 1793 werd

de productie met ingang van 21 februari gestaakt.2o

Een volgende categorie, weer 77 exemplaren, zijn knopen met eveneens het opschrift

République Frangaise en daarnaast het regimentsnummer van de 49" Demi-brigade

d'lnfanterie de Ligne. Hoewel deze legereenheid al enige jaren actief was, zou het pas

vanaf 26 februari 1796 de naam van de 49" Demi-brigade dragen .Toï 1797 maakte

het onderdeel uit van het Armée de Sambre-et-Meuse en het jaar hierop leverde

het troepen aan de Armées dAllemagne, de Mayence en de Batavie. Van 1799-1800

maakte het deel uit van het Armée de Batavie en nam het deel aan de verdediging

van de Bataafse Republiek tijdens de Brits-Russische invasie van Noord-Holland. Op

24 september 1803 werden ten slotte alle demi-brigades, meer dan 200 in totaal,

hervormd tot 90 regiments d'infanterie de ligne. Er bestond geen 49" regiment.2r

Knopen van dit type werden dus enkel tussen 1 796 en 1 803 geslagen. ln dit geval is

1803 wel een harde einddatering, aangezien deze legereenheid hierna niet langer

bestond. Hoewel men niet zo zorgvuldig omsprong met de kledingsvoorschriften,

zullen manschappen geen onderscheidingstekens van een andere eenheid gedragen

hebben, zowel door de organisatorische moeilijkheden die dit met zich mee zou

brengen als de esprit de corps van de manschappen zelf.

Naast knopen van de 49" werden er ook een paar van andere demi-brigades

gevonden. Van de 14",42" en 48" demi-brigades werd er steeds één exemplaar

aangetroffen; van het 60" twee. Ook deze knopen werden enkel van 1 796 tot 1 803

geslagen.22 ln tegenstelling tot de 49" demi-brigade, dat in 1803 werd opgeheven,

bleven deze echter tot 18'14 bestaan." Knopen van deze brigades kunnen derhalve

nog tot 1814 gedragen zijn.

Aan iedere demi-brigade lijninfanterie was ook een detachement artillerie verbonden,

waarvan ook enkele knopen zijn gevonden. Twee algemene artillerieknopen kunnen

gedateerd worden tussen 1 792 en 1794.24 Drie andere exemplaren, toebehorend aan

een stafofficie r (officier de I'état-majo), werden vervaardigd tussen 1 793 en 1 800.2s

Naast Franse knopen bevonden er zich onder de vondsten ook drie van andere

nationaliteiten. De eerste, voorzien van de tekst République Helvétique, werd gedragen

door de Zwitserse hulptroepen en valt te dateren tussen 1798 en 1803.26 Een andere

knoop, met de tekst Bataafsche Republice,is niet opgenomen in Fallou's overzicht van

de Nederlandse hulptroepen.'zT Mogelijk kan deze derhalve worden toegeschreven

ARCHEOLOGIE EN GESCHIEDENIS VAN EEN FRANS LEGERKAI\4P

aan het Bataafse leger, dat gemodelleerd was naar het Franse.

Ten slotte werd een enkele knoop gevonden van de Britse Royal Artillery, te dateren

tussen circa 1785 en 1802.28 Mogelijk kan deze in verband gebracht worden met de

Slag om Boxtel van 14-1 5 september 1794, toen een coalitieleger van Staatse (Neder-

landse), Britse, Hessische en Hannoveriaanse troepen het moest afleggen tegen het

Franse Armée du Nord.2e Een andere mogelijkheid is dat het een souvenir van de

Brits-Russische expeditie naar Noord-Holland van 1799-1800 is. De meeste eenheden

waarvan te Aalst-Waalre knopen werden aangetroffen, namelijk de 42',48",49" en de

60" Demi-brigade d'lnfanterie de Ligne, hebben immers hieraan deelgenomen.

Afb.6 Een selectie van de uniformknopen. V.l.n.r. Rij l: algemene knopen République

Franqaise en knoop 49e Demi-brigade d'lnfanterie de Ligne; Rij 2: knopen 49e, 14e en 60e

Demi-brigade d'lnfanterie de Ligne; Rij j: knoop stafofficier artillerie, République Helvé-

tique, Bataafsche Republice en Britse Royal Artillery.

ËOOOffO8Munten30

ln totaal werden I24 munten verzameld waarvan de meerderheid bestaat uit koperen

duiten uit de zeventiende en achttiende eeuw. Enkele uitzonderlijkere munten zijn

een Nijmeegse zilveren rijderschelling uit 1686, een Britse 1/z penny uit de jaren

negentig van de zeventiende eeuw en een koperen soldo uit Gorizia (NO ltalië) uit

1758.

93

94

ARiVIAI\4ENTARIA 201 4 201 5

De onderstaande grafiek (zie afb. 7) geeft de chronologische spreiding van de munten

weer, geordend per decennium. Van de 124 munten werden er 24 niet opgenomen,

omdat deze niet gedetermineerd of niet nauwkeurig genoeg gedateerd konden

worden.

De grafiek laat een sterke piek in de tweede helft van de achttiende eeuw zien,

munten van na 1800 komen nagenoeg niet voor. In eerste instantie lijkt een derge-

lijke spreiding goed aan te sluiten bij de aanwezigheid van een grote troepenmacht

aan het einde van de achttiende eeuw. Opvallend is wel dat, zoals eerder gezegd,

vrijwel alle munten afkomstig zijn uit Nederland. Er werd slechts één Franse munt

aangetroffen, een centime uit 1797lB (Án Vl volgens de Franse republikeinse kalender),

hetgeen slechts een fractie is van het dagloon van een eenvoudige fuselier.

Afgezien van toeslagen voor zware arbeid of stationering in gebieden met hogere

prijzen of kortingen op het loon vanwege opname in het ziekenhuis of arrestatie,

verdiende een eenvoudige fuselier bij indiensttreding 30 centimes per dag. Het

dagloon van een korporaal bedroeg 45 centimes, dat van een sergeant 62 en dat

van een sergeant-majoor 80. officieren en elitetroepen zoals grenadiers, sappeurs/

en dergelijken verdienden uiteraard meer. Naast rang en functie speelde ook het

aantal dienstjaren een rol. Na tien jaar dienst kon een fuselier maandelijks 1 íranc

(1Q0 centímes) extra verwachten, na vijftien jaar 11/z en na twintig 2 francs. Salarissen

werden echter niet dagelijks verrekend, maar eens per kwartaal. Om de troepen toch

iets in handen te geven werd hen iedere vijf dagen een voorschot uitbetaald van 25

centimes.3l

Mochten de aangetroffen munten betrekking hebben op de aanwezigheid van Franse

troepen, dan werden deze kennelijk (deels) in de Iokale munteenheid uitbetaald,

mogelijk om transacties met de lokale bevolking te vergemakkelijken. Gezien de

lange omlooptijd van het muntgeld valt depositie over langere periode echter niet

uit te sluiten. De niet-archeologische wijze van de inzameling en het feit dat sommige

munten reeds zijn gereinigd en andere niet, bemoeilijkt een analyse van de patina

en slijtage, zodat geen schatting van de circulatietijd kan worden gemaakt. Er moet

dus worden geconcludeerd dat het geheel van vondsten niet enkel op basis van de

munten kan worden geduid.

'La soupe fait le soldat'

ln de winter van 1792 op 1793 viel een gecombineerd leger van Franse en Bataafse

troepen onder leiding van generaal Dumouriez en luitenant-kolonel Daendels de

Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden binnen. Vanuit het oosten viel een

tweede Franse legermacht aan, aangevoerd door generaal Miranda. Op 23 februari

1793 viel Breda. Vier dagen later viel eveneens Eindhoven, maar in Willemstad wist

men stand te houden, waarna de Fransen en Bataven zich terugtrokken. Een tweede

poging in 1794 door het Armée du Nord van generaal Pichegru bleek meer succesvol.

op zondag 1B januari 1 795 ontvluchtte stadhouder willem V het land. De Republiek

was teneinde.

Al snel na het binnenvallen van de Fransen volgden in Eindhoven de eerste vorde-

ARCHEOLOGIE EN GESCHIEDENIS VAN EEN FRANS LEGERKAMP

Ioooooooom+o€Nóaê6ó666e€O

Afb.7 . Grafiek van de munten geordend per decennium.

ringen. ln 1793 werd bijvoorbeeld de Catharinakerk in gebruik genomen door het

Franse leger, aanvankelijk als rechtszaal, daarna als paardenstal en vervolgens als

bakkerij. ln augustus en september 1794 werden daarnaast vele duizenden rant-

soenen brood en minstens evenveel zakken haver en balen hooi gevorderd door

diverse eenheden.32 Gedurende de gehele Franse tijd zouden rondtrekkende troepen

een beroep blijven doen op de lokale bevolking. ln 181 1 werd Eindhoven zelfs door de

minister van Oorlog aangewezen als gite militaire', een legerplaats en distributiepunt

voor brood.3'

Een dagrantsoen van een Franse soldaat bestond idealiter uit circa 700 gram brood,

200 gram vlees, 30 gram rijst (of 50 gram gedroogde bonen, erwten of linzen), een 1/4

Iiter wijn, een 1/1 6 liter brandewijn en 1/20liter azijn.3a Het behoeft geen uitleg dat

het voeden van een grote legereenheid een zware last was op de schouders van de

lokale bevolking. ln juli van het jaar 1800 namen de vorderingen van het Franse leger

dermate grote proporties aan dat de burgemeester van Eindhoven bij de minister van

Oorlog zijn beklag deed. Volgens hem was de gemeente'op exhorbitante wijze der

militaire inquartieringen belast en overlaaden geweest'.3s

'Au camp d'Eyndoven'Laatstgenoemde rekwisities waren het gevolg van een grote troepenconcentratie op

de heide bij Eindhoven. ln juni-juli 1800 streek hier namelijk het Armée Gallo-Batave

neer, een combinatieleger bestaande uit Franse en Bataafse troepen dat op doortocht

was naar Beieren om deel te nemen aan een groot offensief tegen de Oostenrijkers.

Ter voorbereiding bracht generaal Augereau de troepen eerst te Eindhoven bijeen,

waar zij zich konden hergroeperen en geoefend werden.36 ln november en december

1 800 zou vervolgens rondom de door de Oostenrijkers bezette steden Aschaffenburg

,.ll,lr.lóoooooóoo oddó+999955555 tsÈ

1.,OQQO

599E

95o l rrrl

oooooo6001dó5:S999 €È N

T

ARMAMENÍARIA 201 4.201 5

en Wurzenburg en bij de citadel van Marienbergzwaar gevochten worden.37

Helaas is niet bekend uit hoeveel manschappen het Armée Gallo-Batave bestond

toen het bij Eindhoven was gelegerd. Wel is bekend dat het leger direct na de Slag

bij Hohenlinden van 3 december 1800 uit 12.000 Franse en 5000 Bataafse troepen

bestond.3s Nadat de Bataafse divisie een bataljon jagers en twee eskadrons huzaren

had achtergelaten ter bewaking van een brug over de Main, en de twee Franse divisies

aangevuld waren met zeven bataljons infanterie en 300 paarden, kende het combina-

tielegeÍ de volgende opstelling3e:

96

1" Divisie (Generaal Duhesme)

29" Demi-brigade lichte infanterie (infanterie légère)

21" Demi-brigade lijninfanterie (infanterie de ligne)

98" Demi-brigade Iijninfanterie

16" Regiment dragonders (dragons)

1u Compagnie Bataafse lichte artillerie (artillerie légère)

2' Divisie (Generaal Barbou)

1 1" Demi-brigade lichte infanterie

49" Demi-brigade lijninfanterie

4 Regimenten dragonders

Franse artillerie, één compagnie lichte cavalerie (légère)

en één compagnie voetartillerie (à pled)

Bataafse Divisie (Luitenant-generaal Dumonceau)

I nfanterie, waaronder grenadiers

Huzaren

Cavalerie en dragonders

1" Halve-brigade

2" Halve-brigade

5" Halve-brigade

6" Halve-brigade

Jagers

Dragonders

Huzaren'1" compagnie Rijdende Artillerie

Voetartillerie

2 bataljons

2 bataljons

3 bataljons

300 paarden

1 compagnie

3 bataljons

3 bataljons

500 paarden

2 compagnies

9 bataljons

(onder sterkte)

2 eskadrons

4 eskadrons

1 bataljon (1e)

3 bataljons (1e, 2"

en3e)1 bataljon (3e)

1 bataljon (3e)

1 bataljon (4e)

2 eskadrons

2 eskadrons

Halve compagnie

200 man, plus

materieel

Een order van het Uitvoerend Bewind van 20 juni 1 800 geeft echter een meer gede-

tailleerde beschrijving van de Bataafse Divisie zoals die aan Augereau werd overge-

dragen:ao

Bovenstaand overzicht laat zien dat de 49" Demi-brigade lijninfanterie op dat moment

drie bataljons aan de 2" divisie van dit leger leverde. Aangezien deze eenheid meï77

exemplaren het merendeel uitmaakt van de te Aalst-Waalre gevonden uniformknopen

met regimentsnummer, moet worden geconcludeerd dat de periode juni-juli 1800 de

meest waarschijnlijke datering voor het aangetroffen legerkamp is.

Zoals gezegd is niet duidelijk hoe groot de legermacht was toen deze te Aalst-Waalre

bivakkeerde. Voor een 1 7.000-koppig leger was hier in ieder geval geen ruimte. Het

huisvesten van de 1 8.000 Franse en Bataafse troepen op de Utrechtse heide vereiste

immers een terrein van wel drie kilometer bij vijfhonderd meteÍ. Toch blijkt uit de

grote hoeveelheid teruggevonden materiaal dat het wel een aanzienlijk aantal

manschappen moet zijn geweest. Er zijn geen aanwijzingen voor krijgverrichtingen

in het gebied. Daarnaast werd het merendeel van het vondstmateriaal niet verspreid,

maar in enkele grote kuilen aangetroffen. Dit wijst erop dat het gedumpt is, voordat

het leger doortrok naar Duitsland. Mogelijk ging het om beschadigd materieel dat

kennelijk niet de moeite van het herstellen of meenemen waard was.

Verschillende bronnen melden dat de Franse en Bataafse troepen in afzonderlijke

kampen werden ondergebracht. Zo wordt in de burgemeestersrekeningen van Aalst

gesproken over twee bijzondere vragten van het Hollandsch na het Fransche Camp

met Camp effecten'otVolgens een contemporaine dagboekpassage zou het Franse

kamp nabij Waalre gelegen hebben, het Bataafse kamp verder naar het noorden nabij

Aalst:1n het jaar 1800, in het begin van maaij, is bij lJnthoven ontrent Woldere, zijn

Franse in de kant getrokke, en hebben daar in geleegen ontrent St.Jacob toe. ln dAlst

in de heij is een kamt gemakt, waar in de Hollanders zijn getrokken.'42 De vindplaats,

vrij noordelijk gelegen tussen Aalst en Waalre, zou aan de hand van deze passage

in verband gebracht moeten worden met het kamp van de Bataafse Divisie. Op een

enkele knoop na met het opschrift Bataafsche Republice, duidt het vondstmate-

riaal echter vrijwel uitsluitend op de aanwezigheid van Franse manschappen. Het is

derhalve aannemelijker dat de locatie van het Franse legerkamp is aangetroffen en dat

de Bataafse troepen elders werden ondergebracht.

Na de Franse tijdNa Napoleons eerste verbanning in 1 81 3 kwam een einde aan de Franse overheer-

sing van Nederland. Bij het Congres van Wenen van 1815 werd besloten dat België

en Luxemburg aan Nederland werden toegevoegd, zodat het kon dienen als buffer-

staat tussen Frankrijk en de Geallieerde naties. Deze unie zou echter maar tot 1830

standhouden, toen in Brussel de revolutie uitbrak. De Nederlandse troepen lieten zich

haast geheel uit België verdringen en pas in augustus 1831 werd met de Tiendaagse

Veldtocht een als gevolg van Franse inmenging mislukte poging gedaan het verloren

territori u m te heroveren.

Ter voorbereiding op de invasie van België werd een Nederlandse troepenmacht op

de been gebracht en verspreid over de provincie Noord Brabant gestationeerd. De

3" Divisie van het Nederlandse leger, aangevoerd door luitenant-generaal Meijer en

bestaand uit circa 9000 man, werd in de buurt van Eindhoven ondergebracht.o3

97

98

ARI\IAivlENTARIA 201

Dat nabij de vindplaats te Aalst-waalre grote troepenverplaatsingen hebben plaats-

gevonden is onwaarschijnlijk. De standplaats van de 3" Divisie moet vrijwel zeker een

stuk verder naar het noordwesten gesitueerd worden. Een kaart van het kamp, opge-

tekend door ene luitenant Johannes Ludovicus Kikkert (1 81 0-1 BB7) van de Noord-

Hollandse schutterij, plaatst het kamp immers te Oirschot.4o Wel werden er in Aalst en

Waalre op kleine schaal officieren ingekwartierd, onder wie bovengenoemde Kikkert.

Deze was niet echt te spreken over zijn inkwartieringsadres:

'Hier hadt ik een zeer ellendig kwartier getroffen. Twee sergeants en een korporaal

mijnercompagnie laagen bij mij; hetzelvewasl/4 uurvan het Dorptjeverwijderd,

even over eene riviergenaamd de Dommel. Aalst dit was ons bekend was arm maar

zoo arm en onzindelijk in hunne huishouding waarvan ik mijzelven konde overtuigen

hadt ik niet gedacht het zoude zijn, mijne huisbaas was 62 jaaren oud zijne vrouw

zekerlijk niet minder, de eene meerdrer baas dan de andre, de varkens en kippen

maakten ook al leeden van het Huisgezin uit, alles was zoo als ik straks vermelde

vooral daar eeven smerig; mijn bed was van lange veeren, in het geheele dorptje

was geen beeter te krijgen. lk moest mij dus aan dit alles van lieverlede gewennen

en met mijn lot hoe ongaarde ook te vÍeeden zijn. Dagelijks begaf ik mij van daar

naar Eindhoven, ten einde mijne schaden aan eene goede tafel wederom in te halen,

hetwelk zeer goed konde geschieden doordien dit dorp slechts 1 uur van Eindhoven

verwijderd is.'4s

De inkwartiering van een handjevol officieren kan echter onmogelijk de oorzaak zijn

van de grote hoeveelheden militaire goederen die te Aalst-Waalre werden aange-

troffen.

Ook later in de negentiende eeuw was de heide tussen Aalst en Waalre het toneel

van (semi)militaire activiteiten. Een waterverftekening uit 'l B7B in het archief van

de Universiteit van Tilburga6 toont een schutterijkamp op de heide bij Aalst. Op de

tekening is te zien dat diverse grote witte tenten zijn opgesteld op een glooiend

stuk heidegrond omringd door bos. Kennelijk raakte het gebied dus in de loop van

de negentiende eeuw bebost. Uiteraard is niet met zekerheid te zeggen of de open

plek op de tekening dezelfde is als die waar het materiaal werd gevonden. De grote

hoeveelheid aangetroÍfen vroege kogels voor achterladers maakt echter wel aanne-

melijk dat het gebied in de tweede helft van de negentiende eeuw intensief werd

gebruikt door de schutterij.

Ten slotte kunnen de twee eeÍder besproken monddeksels van het geweer M.95

wijzen op trainingsactiviteiten van het Nederlands leger in de eerste helft twintigste

eeuw of op kleine schermutselingen tijdens de meidagen van 1940. Bij het uitbreken

van de Tweede Wereldoorlog werden in de regio door het Nederlandse leger een

zevental bruggen opgeblazen om de Duitse opmars te vertragen.aT ln oktober 1940

vestigden zich troepen van de Duitse 8. leichte Fahrkolonne der lnfanterie-Divisions-

Kolonne in Aalst. Het ging om een compagnie soldaten die met paarden waren

uitgerust en voor de bevoorrading van het front moesten zorgen. Vóór oktober was

de eenheid nabij Rotterdam gelegerd geweest ter voorbereiding op een invasie

ARCHEOLOGIE EN GESCHIËDENI5 VAN EEN FRANS LEGERKAMP

van Engeland, maar toen deze uitbleef werd de compagnie in Aalst ingekwartierd.

Hiervoor werden diverse panden gevorderd. Daarnaast werden tevens barakken

gebouwd.as Op 1B september 1944 werden Aalst en Waalre ten slotte door Britse

troepen, waaronder de Household Cavalry, de Grenadier Guards en de lrish Guards,

bevrijd.

BesluitBij een zorgvuldige opgraving was ongetwijfeld meer informatie bewaard gebleven

over de afmetingen en indeling van het Franse kamp en met betrekking tot de overige

activiteiten op de heide tussen Aalst en Waalre. Hopelijk is hier niettemin duidelijk

geworden dat door de combinatie van archeologische, cartografische en historische

bronnen toch nog veel informatie boven water gehaald kan worden.

Noten

1 Dit artikel is een bewerking van mijn MA scriptie aan de KU Leuven. In Archeobrief verscheen

reeds een kort artikel over dit onderwerp: V. van der Veen,'De archeologie van een Frans

legerkampi in: Archeobrief 17.4 (2012) 9-12.

2 L.G.A. Houben, Geschiedenis van Eindhoven. De stad van Kempenland (Schiedam 1 889) 2

delen.

3 Alterra, Geomorfologische kaart, in Archis2.

4 www.watwaswaar.nl; http://atlas.sre.nl/archeologie.

5 Napoleon, Moximes de guerre (Antwerpen 1828) 62.

6 E. Blaze, La vie militaire sous I'Empire, ou moeurs de la garnison, du bivouac et de la caserne I

(Parijs 1837) 43.

7 Blaze, La vie militaire sous I'Empire, 43-44.

8 R. Blijdenstijn, De Pyramide von Austerlitz. Een herinnering aan de FranseTijd in Nederland / La

Pyromide d'Austerlitz. Un lieu de mémoire du Temps des FranEdls (Utrecht 2008) 26.

9 Blijdenstijn , De Pyramide van Austerlitz, 48.

10 J.R. Elting,Swordsaround aThrone.Napoleon'sGrandeArmée (NewYork 1988) 47O.

1 1 A.E. Hartink,Gei'llustreerde Antieke Wopens Encyclopedie. Een deskundige gíds over vuurwapens

en hun ontwikkeling door de eeuwen heen (Lisse 200'l ).

12 G. de Vries, B.J. Martens, C.A. Hartmans, Hartmans' Dutch Gunmokers. From the 1 5th to the

20th Century (Arnhem 2006) 142-143.

''l 3 Respectievelijk objectnummer 01127 4 en O18724.

14 Objectnummer019151.

1 5 www.collectie.legerm useu m.n I/asp/page.asp?a lias-strategion&view=strategion&id-i00702

2&q=911s1 (22-o4-2o1 4).

16 M.vanHattem,M.Pool,M.Willemsen(red.l,VoorNapoleon; HollandersinoorlogstijdlT92-

Í8 l5 (Bussum 2005), 63, Elling, Swords oround a Throne, 476.

17 www.coliectie.legermuseum.nl/strategion/stÍategion/i00484O.html (22-04-2O14).

18 P. Haythornthwaite,Napoleon'sLinelnfantry. Men-at-arms 141 (Oxford 1983) 25.

19 lbidem, 8; Elïing, Swords oround a Throne,439-440.

20 L.Fallou,leEoutonuniformefronqais.Del'Ancien-Régimeàfinjuilletl9l4(Parijs1915)82.

99

100

A Rl\4Al\4 È NTAR I A 20 1 4- 20 1 s

21 D. Smith, Ndpole on's Regiments. Battle Histories of the Regiments of the French Army. 1 792-1 81 5

(Londen 2000) 104-105.

22 Fallou,L., 1915 LeBoutonuniformefranqais.Del'Ancien-Régimeàfinjuilletl9l4,Parijs83-85.

23 D.Smith,Napoleon'sRegiments.BattleHistoriesoftheRegimentsoftheFrenchArmy. 1792-1815

(Londen 2000) 1 4" DBdeLi: 64-65, 42" DBdeLi: 97, 48" DBdeLi: 1 04, 60" DBdeLi: 1 1 8.

24 Fallou, Le Bouton uniforme franqois, 176.

25 lbidem, 177.

26 lbidem,258.

27 lbidem,258-259.

28 R.J. Wilkinson-Latham,Discovering British Military Badges and Buttons (Oxford 1973) 68-69.

29 F. van Doorn,'De Slag om Boxtell in: ln Brabant 1(2014) 4-19.

30 Deze werden gedetermineerd door het voormalige Koninklijk Penningkabinet te Leiden

3 1 Elling, Swords around a Throne, 582.

32 L.G.A. Houben, Geschiedenis van Eindhoven. De stad van Kempenland (Schiedam '1889)

343-349.

33 RHC-e, Archief gemeentebestuur Eindhoven A-246 1 81 0-1 91 9, lnv. Nr. 27 2.

34 Elling, Swords around a Throne, 575.

35 RHC-e, Archief gemeentebestuur Eindhoven A-246 1 810-1919, Inv. Nr. 2550.

36 A.F. Andreossy, Compogne sur le Mein et la Rednitz de I'Armée Gollo-Batave aux ordres de

Général Augereau. Primaires, nivoses et pluviose an lX (1 800 ct 1 801 ) (Parijs 1802\ 22.

37 J. Gabriëls,'Tussen Groot-Brittannië en Frankrijk. De landstrijdkrachten van een onmachtige

mogendheidi in J.R. Bruijn, D.B. Wels (red.), Met man en macht. De militaire geschiedenis van

Nederland 1 550-2000 (Amsterdam 2003) 1 66.

38 lbidem, i 74.

39 A.F. Andreossy, Campogne sur le Mein et la Rednitz de l'Armée Gallo-Batave aux ordres de

Général Augereau. Primoires, nivoses et pluviose on lX (1 800 ct 1 801 ) (Pariis 1 802) 29-30.

40 K.R. Waanders, Koning in de Botaafse Armee (Zoetermeer 2OO7) 54.

41 RHC-e, Archief gemeentebestu u r Aa lst A-253, Burgemeestersreken i ngen I nv. N r. 98, f1 5v.

42 Ongepubliceerd dagboek Aart Habraken, door mevr. T. Willems-Swinkels digitaal beschik

baar gesteld aan het Archeologisch Centrum Eindhoven en Helmond (ACEH).

43 H. Amersfoort,'De Tiendaagse Veldtocht; in'. Armamentaila (2OO7) 16, 15 en 17.

44 UvT, Brabant Collectie lnv. Nr. O 18.1 / 1832 (2\.

45 ).G. Kikkeíï, Bericht van de 1 0 daogse veldtocht. België en Noord-Brabant in de frontlijn 1 830-

/834 (Rotterdam 1980) 73.

46 UvT, Brabant Collectie Inv. Nr. A 11.1 / 1878 (1).

47 R. Bogaars, J. Walinga, Aalst-Waolre in oorlogstijd (Waalre 2012) '1 1.

48 lbidem, 14-15.

ARCHÊOIOGIE EN GESCHIEDENíS VAN EEN FRANS LEGERKAMP

101