unidad 4 - unesco etxea

LURRARENESKUBIDEAK

UNITATE DIDAKTIKOA

RAFAEL GRASADOLORS REIG

4

Argitaratzailea: UNESCO ETXEA

Koordinazioa:Monika Vazquez

Laugarren unitatearen edukiak:Rafael GrasaDolors Reig

Irudiak:Mikel Valverde

Itzulpena:Julen Alvarez

Inprimatzailea:Berekintza

ISBN:84-923352-1-1

Lege gordailua:BI-2419/97

AURKIBIDEA

I. AURKEZPENA ...................................................................................................................... 5

II. HELBURUAK ...................................................................................................................... 7

III. EKINTZA-FITXAK ........................................................................................................... 11

1. ekintza“Zazpigarren planeta, hortaz, Lurra izan zen” .............................................................. 13

2. ekintza“Bizitzaren bilbea” ......................................................................................................... 21

3. ekintza“Gizakion eta naturaren arteko harremana” ................................................................. 29

4. ekintza“Non ote dago kontsumitutako energia?” ................................................................... 45

5. ekintza“Salba dezagun musika egiten duen arbola” ............................................................... 53

6. ekintza“Lehorte bat Afrikan” .................................................................................................... 61

7. ekintza“Energiaren jokoa” ........................................................................................................ 79

8. ekintza“Mineralen jokoa” ......................................................................................................... 85

9. ekintza“Etxe “berde” batean bizi zara?” ................................................................................. 93

10.ekintza“Lakota emakume indiar baten berbak” .................................................................... 107

BIBLIOGRAFIA ................................................................................................................... 115

3

I. AURKEZPENA

Linguapax-eko laugarren unitate didaktiko honen izenburua honako hau da: LURRARENESKUBIDEAK. Bertan ikasleek zenbait giza jarduerak ekartzen dituzten ingurugiro aldake-tak ezagutu eta norberaren eta gainontzekoen komunitatearen natur, nekazal edo hiri in-gurunearekin adeitsuak izaten ikas dezaten lortzen saiatuko gara.

Helburu hau aintzat harturik, ondoko ekintzok diseinatu dira:

1. EKINTZA: Zazpigarren planeta, hortaz, Lurra izan zen. Ekintza honetan literatur testubat erabiliko dugu hiztegia ikasteko eta fikziozko mundu baten eta benetako munduarenarteko erkaketa bat ezartzeko.

2. EKINTZA: Bizitzaren bilbea. Ekintza honen bitartez ikasleek zenbait giza ekintzak edojarduerak ekar ditzaketen ingurugiro aldaketak ezagu ditzaten eskuratu gura dugu.

3. EKINTZA: Gizakion eta naturaren arteko harremana. Ekintza hau ikasleek iraganik ger-tueneko gizarte baten berezitasunak ezagutu eta ingurugiroarekin lotzeko izango da balia-garria.

4. EKINTZA: Non ote dago kontsumitutako energia?. Laugarren ekintza honetan, energiaiturrien gaia abiapuntutzat harturik, gaur egungo munduan izaten diren ezberdintasun na-gusiak, hau da, lehenengo eta hirugarren munduak, ezagutzen saiatzen da.

5. EKINTZA: Salba dezagun musika egiten duen arbola. Ekintza honen xedea ingurugiroarazoak ezagutzea eta beraiei aurre egiteko burutzen diren ekintzetan era aktiboan la-guntzea da.

6. EKINTZA: Lehorte bat Afrikan. Ekintza honek helburu bikoitza du: alde batetik, hala in-gurugiro arazoen konplexutasuna nola beraien aurka borrokatzeko erabil litezkeen jarrerenaniztasuna hautematea eta, bestetik, informazioak eta iritziak onartu baino lehen egiaztat-zea, iturrien fidagarritasuna eta egiazkotasun maila frogatuz.

7. EKINTZA: Energiaren jokoa. Ekintza hau, simulazio jokoaren bitartez, energia iturrienarazoak eta herri azpigaratuek gune kapitalistekiko duten menpekotasuna agerian uzteandatza.

8. EKINTZA: Mineralen jokoa. Simulazio joko baten bidez Lehen Munduko herriek, Hiru-garren Mundukoen kaltetan, lehengaiekin burutzen dituzten gehiegikerien arazoa gogora-razi nahi zaigu.

5

9. EKINTZA: Etxe “berde” batean bizi zara?. Ekintza honen helburua ikasleek guk ingu-runearekin ditugun erlazioak aztertzea da, hurbilenetik hasi eta urrunenera heltzeko etasortutako ondorioak ateratzeko.

10. EKINTZA: Lakota emakume indiar baten berbak. Ekintza honen xedea, energiarengehiegizko kontsumoari dagokionez, ikasleek beren erantzukizunei erreparatzea da, bai etaonartzea eta, ingurugiro arazoetarako konponbideak aurkituko baditugu, talde-lana egiteaere.

6

II. HELBURUAK

Unitate honetan hezkuntza erreformaren diseinu kurrikularrarekin bat datozen helburuakaurkeztuko ditugu. Hortaz, hauek ezagutza edukiak (gertakariak, kontzeptuak eta kontzep-tu sistemak), eduki instrumentalak eta prozedurazkoak (prozedurak) eta balorazio eta ja-rrera edukiak (jarrera, baloreak eta arauak) bereiziz zehaztuko dira.

Unitatearen helburu orokor hauek ez ezik, ekintzetan helburu konkretu bana ere agertuko da.

1. GERTAERAK, KONTZEPTUAK ETA KONTZEPTU SISTEMAK:

- Mapa baten gainean lantzen ari garen herriak, eskualdeak, zibilizazioak ... kokatzea.

- Mapamundi baten gainean kontinenteak eta ozeanoak, erliebe-unitate eta ibairik ga-rrantzitsuenak kokatzea eta Lurreko klima eta paisaia alde ezberdinak deskribatzea.

- Etxebizitza motak klima, ekonomia, antropologia eta abarren aldagaiekin erlazionatzeaeta etxebizitza mota nagusiak ezagutzea: hiri eta nekazal inguruneetakoak, orain eta ira-ganean.

- Gizakion zenbait jarduera motak ekar ditzaketen ingurugiro aldaketak ezagutzea eta, in-gurugiro baldintzak aintzat hartuta, erantzunak eta giza jardueren birmoldaketa eta koka-pena aztertzea.

- Hainbat zibilizazio eta hainbat garai historikotako nekazaritza, abeltzaintza eta arrantzarenbilakaeraren tasun bereizgarri nagusiak ezagutzea, antzinatetik gaur egunera arte. Etagainera, gaur egungo, antzinako edo iraganik gertueneko zenbait gizarte ehiztari-biltzai-leren ezaugarriak ezagutu eta bizi diren ingurunearekin harremanetan jartzea.

- Giza hondakinen edo ingurugiroaren narriadura edo kutsadura suposatzen duten giza jar-dueren mota nagusiak ezagutu eta deskribatzea, bai eta auzi hau mundu mailan nola is-latzen den ere.

- Nekazal eta hiri paisaien hainbat eraldaketa-kasu denboran zehar aztertzea, dokumenta-tuta dagoen paisaia eta testigantza historikoa kontuan hartuta.

- Munduko hirigune handiak ezagutu, erlazionatu eta kokatzea, garatzeko bideetan daudenherrietako aldeen gaur egungo eta etorkizuneko arazoak bereizi eta hirigintza prozesuaaldagai demografikoekin erlazionatzea.

- Gaur egun erabiltzen den energia mota bakoitza, ekoizpen eta kontsumoarekin zerikusiaduten egoeren arteko aldeak eta etorkizunean egon litezkeen energia alternatiboen ikus-pegiak ezagutzea.

7

- Munduko industria alde handiak ezagutzea.

- Hirugarren Munduko herriek gune kapitalistarekin duten menpekotasuna ezagutzea etakontinente bakoitzean izaten diren erantzun antiinperialistak ebaluatzea.

- Erabiltzen dugun hizkuntzaren egitura nagusiak, eta eguneroko elkarreragin sozialean etaklasearen antolamenduan erabiltzen diren funtzioak ezagutzea.

- Intonazio era nagusien eta agertzen dituzten jarreren esangura ezagutzea.

- Ahozko kodearen eta idatzizkoaren arteko erabilera ezberdintasunak ezagutzea.

- Hainbat komunikazio modu dagoela ezagutzea.

2. PROZEDURAK:

- Nork bere burua eta mapak orientatzeko, puntu kardinalak erreferentzia gisa erabiltzea.

- Grafiko, taula eta koadro estatistikoen bidez adierazita dauden informazioak interpretatzea.

- Mapa edo plano bateko gutxi gorabeherako gainazalak kalkulatzea, koadrikula bat zu-zenduz.

- Giza jarduerak, komunikazio eta populazio guneen egitura deskribatzea eta, mapa batekeskaintzen duen informazioa abiapuntutzat hartuta, ingurune fisikoaren ezaugarriekin er-lazionatzea.

- Mapa batean eskualde edo herri bateko hainbat elementu (erliebea, ibaien sarea, hiriak,...)eta zenbait kontinente, itsaso, herri eta abarren kokapena ezagutu eta buruz ikastea.

- Zenbait bilakaera ziklo, fabrikazio-prozesu edo produktu-eraldaketa denboran barrenasailkatu eta zuzen ordenatzea. Marrazki, argazki, eskema, idazlan, txosten, fitxa eta bes-teren bidez, behaketa zuzenak aztertu edo hautematen duen informazioa edo agiriren batsailkatu, deskribatu eta aztertzea.

- Hiztegiak, entziklopediak, aurkibideak, katalogoak eta abar era egokian erabili eta infor-mazio iturri gisa ustiatzea.

- Zenbait denbora-unitate erabili eta konbinatzea: eguna, astea, hilabetea, urtea, mendea.

- Informazio iturri zuzenez edo zeharkakoez baliatuz, agiri historikoak kokatu, bildu, artxi-batu eta erabiltzea, alderdi historiko jakin bati buruzko informazioa eskuratzeko.

- Ahozko eta idatzizko testuak manipulatu eta ulertzea, oinarrizko informazioa edo infor-mazio zehatza erauziz eta huskeriak alde batera utzita.

- Eguneroko egunkariak eta beste hainbat komunikabide erabiltzea batez ere gaurkotasu-neko zenbait gairi buruzko argibideak lortzeko.

8

- Egoera historiko batera bultzatzen duten zio nagusiak identifikatu eta hemendik erator-tzen diren ondorioak ateratzea.

- Zenbait gertakari edo egoera historiko konkreturen azterketa abiapuntutzat hartuta, ere-du edo ondorio orokorrak ezartzea.

- Elkarrizketak antolatu eta galdetegiak osatzea argibideak eskuratzeko, galdera zehatzakeginez eta zer lortu nahi den zehatz-mehatz mugatuz.

- Testu geografikoak, historikoak, soziologikoak, literarioak eta abar erabiltzea hiztegia,gertaera eta iritziak ikasteko.

- Simulazio joko edo ariketak erabili eta/edo egitea egoera geohistoriko edo sozial batekoedo eta arazo jakin bateko aldagai nagusiez oroitzeko eta ikerketa baten ondorioak adie-razteko.

- Tokian tokiko, nazio, nazioarteko mailako gaurkotasunarekin zerikusia duten zenbait gaipolemikori edo iraganeko alderdi interesgarriei buruzko eztabaidak, iritziak, dramatiza-zioak eta beste burutzea.

- Ahozko eta idatzizko hainbat baliabide (horma-irudiak, azalpenak, txostenak,...) erabiliz,gai jakin bat jorratzen duen banakako zein taldekako lan bat aurkeztea, aurkezteko oina-rrizko arauak kontuan hartuta.

- Klasean jorratzen ari denari lotuta dauden jarraibideak, azalpenak eta argibideak era zu-zenean interpretatzea, ahozko nahiz idatzizko hizkuntzaren mailan.

- Deskribapen eta narrazioak, hala ahozkoak nola idatzizkoak, ulertu, planifikatu eta gau-zatzea.

- Beste norbaiten iritziak, kontaketak edo hitzaldiak eta gertatu diren eszenak eta gertae-rak errepikatu eta laburtzeko beharrezko den hizkuntza maila menperatu eta era zuzene-an erabiltzea.

- Testuinguru linguistikoa eta ez-linguistikoa ulermena areagotzeko baliabide gisa erabiltzea.

- Hizkuntza arrotz bat klasean komunikabide gisa erabiltzeko trebetasuna erakustea: ikas-leen eta irakasleen arteko elkarreragina, hizkuntzaren garapenerako banakako estrate-giak. Esate baterako, hitza hartu eta klasean suertatzen diren trukeetan esku hartzea.

3. JARRERAK, BALOREAK ETA ARAUAK:

- Gizabanakoen eta taldekideen arteko harremanetan elkarrizketa, tolerantzia, aniztasunaeta balore demokratikoak jorratzea.

- Nork bere erantzukizunei erreparatzea eta taldearen lanean eta bizitzan parte hartuzonartzea, amankomuneko erantzukizun berak edukiz.

9

- Era aktiboan entzun eta ulerkorra izatea. Geureei argi eta garbi aurre egiten dieten iritziakerrespetatu eta nork bere iritziei argudiatuz eustea. Ados ez gauden alderdi orori kritika argudiatuz egitea.

- Talde lanean eta kolaborazioan aritzea behar den ikaskuntzaren alderdi orotan. Erabat tal-dekide aktiboa izateraino heltzea, ekintzetan nahita parte hartuz, plangintza eta jokaereninguruan hartutako erabakien ondorioz etor daitekeen erantzukizuna onartuz eta taldeakezarritako arauak eta itunak onetsiz.

- Iritziak eta informazioak onartu baino lehen egiaztatzea, iturrien fidagarritasuna eta egiaz-kotasun maila frogatzea.

- Nork bere komunitatearen edo beste batzuen natur, nekazal edo hiri ingurunearekin zin-tzo jokatzea.

- Komunitatearentzat onuragarriak izango diren interesak lortzen laguntzea.

- Gurea ez bezalako beste mundu-ikuskera eta kultura batzuen jokaerak ulertzea, beraienkontzeptu kulturalekin eta baloreekin adeitsuak izanez.

- Lurreko herri eta kultura guztien anaitasuna eta berdintasuna aldarrikatzea.

- Gurea ez diren beste hizkuntza batzuen aldeko jarrera azaltzea eta erabilerak dakarrengustua izatea. Inhibizioa gainditzea, beste hizkuntza batean elkarlanean ihardun eta ko-munikatzea.

- Giza komunikaziorako moduen aniztasuna kontuan hartzea.

- Gainontzekoekin hizkuntza berri baten bidezko harremanak sortzea.

10

III. EKINTZA-FITXAK

Ekintza bakoitza bere erabilera errazten duen eskema baten arabera aurkeztuko da. Eske-ma hori, salbuespenak salbuespen jarraitu ohi dena, honako hau da:

11

IZENBURUA

EZAGUTZA ARLOAK

MATERIALA

IRAUPENA

HELBURUA

GARAPENA

EBALUAZIOA

OHARRAK

ITURRIA

Zenbait fitxaren ostean ekintza burutzeko behar den materiala erakutsiko da. Material hauondoko hizkuntza hauetan aurkeztuko da: euskaraz, gazteleraz, frantsesez eta ingelesez.

1. EKINTZAREN FITXA

ZAZPIGARREN PLANETA,HORTAZ, LURRA IZAN ZEN

1. EKINTZAREN FITXA

IZENBURUA:ZAZPIGARREN PLANETA, HORTAZ, LURRA IZAN ZEN.

EZAGUTZA ARLOAK:HizkuntzaHizkuntza ArrotzakGizarte ZientziakZientzia EsperimentalakMatematikaPlastika eta Ikus-HezkuntzaGorputz Hezkuntza

MATERIALA:SAINT EXUPÉRY, Antoine de, Printze Txikia, Txertoa, 1985.“Zazpigarren planeta, hortaz, Lurra izan zen” izeneko testua, 1. ekintzan erabiliko duguna.

IRAUPENA:50na-60na minutuko 2 edo 3 saio.

HELBURUA:Literatur testu bat erabiltzea hiztegi bat ikasteko eta fikziozko mundu bat eta benetakomundua alderatzeko.

GARAPENA:

1. SAIOA:

1. Hizkuntza edo Hizkuntza Arrotzaren orduan has gintezke. Irakasleak Printze TxikiarenXVI. atala irakurriko du ozenki edo, bestela, irakurketa talde guztiaren artean burutukoda, pertsona bakoitzak pasarte bat irakurriko duelarik. Gero minutu batzuk utziko ditu-gu ikasleak testuaz jabe daitezen.

2. Jarraian, elkarrizketa bati emango diogu hasiera, honako hauek bezalako galderak erabiliz:Zer da testu honetan harrituen utzi zaituena?, zer dela eta?, zure aburuz, zer izango litza-teke: egiazkoa, alegiazkoa, harrigarria, irudizkoa, fikziozkoa, bestelakoa?, zergatik?, zeintzukdira testuan aipatzen diren kontinenteak?, zuen ustetan, zein da garrantzitsuena eta zer hu-tsalena testu honen arabera?, zein ezberdintasun aurkitzen duzue gaur egun izaten direne-kin?, zergatik uste duzue “errege beltzak, ezbairik gabe, ahaztu barik” esaten duela?.

15

4. unitatea 1. ekintza

3. Hizkuntzaren atala amaitzeko, ikasleei hamabost egun inguruko epe bat emango dieguPrintze Txikia irakurri eta gustukoen duten atala (edo, gehienez, 2 atalak) hauta dezaten.

2. SAIOA:

4. Ekintzari berriro lotzen gatzaizkionean, ikasleak bosna edo seina pertsonako taldeetanbanatuko ditugu. Helburua beren hautapenaren bateratze-lana egitea, horrela zergatikegin duten argudiatzen jakitea eta gainontzekoen aurrean defendatzen saiatzea da. Ata-lik onena/onenak zein den/diren ebatzi beharko lukete. 15 bat minutu utziko diegu ho-netarako.

5. Negoziazioak aurreko ariketa errepikatu beharko duten bi talde handi eratuz segitukodu: nork bere gustuak azaldu eta besteei jakinarazten saiatu beharko du lehentasun itunbatera heltzen ahaleginduz. Beste 15 minutu emango diegu.

6. Azalpenari buru emango diogu bi taldeetako bozeramaleek bere negoziazioaren emai-tza ozenki adieraziz. Gustu literarioarena bezain gauza subjektiboan amore ematea gai-tza denez, garrantzitsuena beren aukerak argudiatzea eta, nahi izanez gero, hautatutakoatalei lehentasun sailkapen bat ematea izango da. Ekintza Plastika orduan amai daiteke,talde bakoitzari hautatutako atalaren edo atalen edukia grafikoki islaraziz.

EBALUAZIOA:Ohikoa denez, ebaluazioan honelako galderak erabiliko ditugu: Gustatu zaizu testua?, zer-gatik?, zeintzuk izan dira liburua irakurtzeak sortu dizkizun sentimenduak?, uste duzu hau-rrei baino ez dagoela zuzendurik?, zer da testuan harrituen utzi zaituena?, mundua oso txi-kia delako aierua izan duzu?, eta abar.

OHARRAK:Uste dugu a posteriori Gizarte Zientzien orduan jorratzeko atal interesgarria dela, bainaikastetxeko irakasleek komenigarria baderitzote, ordena alderantzikatu eta Gizarte Zien-tzien orduan has daiteke. Ordu honetan ekintzari kontinente kontzeptua azalduz hasieraemateko aholkua eman nahi dugu, mapa batean diren kontinenteak kokatuz, bereizi ahalizateko eta Saint Exupéryren testuaren eta errealitatearen arteko erkaketa egin ahal izate-ko.Jorra litezkeen beste zenbait kontu ondokoak dira: Lur planetako biztanleen kopurua, kon-tinente bakoitzarena eta gure herriarena; elektrizitatea (noiz asmatu zen?, nork asmatuzuen?, imajina dezakezue inguratzen gaituen mundua elektrizitaterik gabe?...); lanarenkontzeptua; eta beste. Interesgarria izango litzateke ekintza honetan hala Zientzia Esperi-mentalak eta Matematika nola Arte Hezkuntza eta Gorputz Hezkuntza inplikatzea; azken bihauek atal honen lanketa izan denari buruzko erakusketa bisualago batez amaitzeko para-da luzatuko ligukete, esate baterako, dramatizazio batez eta Lurreko hainbat lekutako fa-rolarien dantza batez.

16


1. EKINTZARAKO MATERIALA

ZAZPIGARREN PLANETA, HORTAZ, LURRA IZAN ZEN

L urra ez da nolanahiko planeta. Bertan ehun eta hamaika errege daude (errege belt-zak, ezbairik gabe, ahaztu barik), zazpi mila geografo, bederatziehun mila negozio-gizon, zazpi milioi eta erdi mozkorti, hirurehun eta hamaika milioi harroputz, hau da,

bi mila milioi pertsona heldu inguru.

Lurraren izariei errepara diezaiezuen honako hau esango dizuet, elektrizitatea asmatu bai-no lehen, sei kontinenteren osotasunean, laurehun eta hirurogeita bi mila bostehun eta ha-maika farolarik osatutako benetako armada bat mantendu beharra zegoela.

Urrunetik ikusita, efektu eder bat ematen zuten. Armada honen mugimenduak opera baletbatenak bezalaxe zeuden antolatuta. Lehenbizi, Zelanda Berriko eta Australiako farolarientxanda zen. Behin bere lanparatxoak piztuz gero, lo egitera joaten ziren. Orduan Txina etaSiberiako farolariei zegokien dantza egiteko txanda. Gero, hauek ere isilean alde egiten zu-ten bastidoreen artetik. Orduan Errusia eta Indietako farolarien txanda suertatzen zen. Ge-roago Afrika eta Europakoena. Hauen ostean, Hego Amerikakoena. Ondoren, Iparrameri-kakoena. Eta sekula ez zuten hutsik egiten eskenatokira sartzeko ordenan. Egundokoa zen.

Ipar Poloko farol bakarreko farolariak eta Hego Poloko farol bakarreko bere kideak bainoez zuten bizitza nagi eta axolagabe bat: urtean birritan egiten zuten lan.

ITURRIA: SAINT EXUPÉRY, Antoine de, Printze Txikia, Txertoa, 1985.

17


MATERIAL DE LA ACTIVIDAD 1

EL SÉPTIMO PLANETA FUE, PUES, LA TIERRA

La Tierra no es un planeta cualquiera. Se cuentan allí ciento once reyes (sin olvidar, sin du-da, los reyes negros), siete mil geógrafos, novecientos mil hombres de negocios, siete mi-llones y medio de ebrios, trescientos once millones de vanidosos, es decir, alrededor dedos mil millones de personas mayores.

Para daros una idea de las dimensiones de la Tierra os diré que antes de la invención dela electricidad se debía mantener, en el conjunto de seis continentes, un verdadero ejérci-to de cuatrocientos sesenta y dos mil quinientos once faroleros.

Vistos desde lejos hacían un efecto espléndido. Los movimientos de este ejército estabanorganizados como los de un ballet de ópera. Primero era el turno de los faroleros de Nue-va Zelanda y de Australia. Una vez alumbradas sus lamparillas, se iban a dormir. Entoncesentraban en el turno de la danza los faroleros de China y de Siberia. Luego, también se es-cabullían entre los bastidores. Entonces era el turno de los faroleros de Rusia y de las In-dias. Luego los de Africa y Europa. Luego los de América del Sur. Luego los de Américadel Norte. Y nunca se equivocaban en el orden de entrada en escena. Era grandioso.

Solamente el farolero del único farol del Polo Norte y su colega del único farol del PoloSur llevaban una vida ociosa e indiferente: trabajaban dos veces por año.

FUENTE: SAINT EXUPÉRY, Antoine de, El Principito, Alianza/Emecé, 1988.

18


MATERIAL FOR THE ACTIVITY 1

SO THEN THE SEVENTH PLANET WAS THE EARTH

The Earth is not just an ordinary planet! One can count, there, 111 kings (not forgeting, tobe sure, the Negro kings among them), 7,000 geographers, 900,000 businessmen,7,500,000 tipplers, 311,000,000 conceited men - that is to say, about 2,000,000,000 grow-ups.

To give you an idea of the size of the Earth, I will tell you that before the invention of elec-tricity it was necessary to maintain, over the whole of the six continents, a veritable armyof 462,511 lamplighters for the street lamps.

Seen from a slight distance, that would make a splendid spectacle. The movements of thisarmy would be regulated like those of the ballet in the opera. First would come the turnof the lamplighters of New Zealand and Australia. Having set their lamps alight, thesewould go off to sleep. Next, the lamplighters of China and Siberia would enter for theirsteps in the dance, and then they too would be waved back into the wings. After thatwould come the turn of the lamplighters of Russia and the Indies; then those of Africa andEurope; then those of South America; then those of North America. And never would theymake a mistake in the order of their entry upon the stage. It would be magnificent.

Only the man who was in charge of the single lamp at the North Pole, and his colleaguewho was responsible for the single lamp at the South Pole - only these two would live freefrom toil and care: they would be busy twice a year.

SOURCE: SAINT EXUPÉRY, Antoine de, The Little Prince, Mammoth, Great Britain, 1991.

19


MATÉRIEL DE L’ACTIVITÉ 1

LA SEPTIÈME PLANÈTE DUT DONC LA TERRE

La Terre n’est pas une planète quelconque! On y compte cent onze rois (en n’oubliant pas,bien sûr, les rois nègres), sept mille géographes, neuf cent mille businessmen, sept millionset demi d’ivrognes, trois cent onze millions de vaniteux, c’est-à-dire environ deux milliardsde grandes personnes.

Pour vous donner une idée des dimensions de la Terre je vous dirai qu’avant l’invention del’électricité on y devait entretenir, sur l’ensemble des six continents, une véritable arméede quatre cent soixante-deux mille cinq cent onze allumeurs de réverbères.

Vu d’un peu loin ça faisait un effet splendide. Les mouvements de cette armée étaient ré-glés comme ceux d’un ballet d’opéra. D’abord venait le tour des allumeurs de réverbèresde Nouvelle-Zélande et d’Australie. Puis ceux-ci, ayant allumé leurs lampions, s’en allaientdormir. Alors entraient à leur tour dans la danse les allumeurs de réverbères de Chine etde Sibérie. Puis eux aussi s’escamotaient dans les coulisses. Alors venait le tour des allu-meurs de réverbères de Russie et des Indes. Puis ceux d’Afrique et d’Europe. Puis ceuxd’Amérique du Sud. Puis ceux d’Amérique du Nord. Et jamais ils ne se trompaient dansleur ordre d’entrée en scène. C’était grandiose.

Seuls, l’allumeur de l’unique réverbère du pôle Nord, et son confrère de l’unique réverbè-re du pôle Sud, menaient des vies d’oisiveté et de nonchalance: ils travaillaient deux foispar an.

SOURCE: SAINT EXUPÉRY, Antoine de, Le Petit Prince, Gallimard.

20


2. EKINTZAREN FITXA

BIZITZAREN BILBEA

2. EKINTZAREN FITXA

IZENBURUA:BIZITZAREN BILBEA

EZAGUTZA-ARLOAK:Zientzia EsperimentalakHizkuntzaHizkuntza ArrotzakGorputz Hezkuntza

MATERIALA:KordelakKoloretako kartulinak

IRAUPENA:50na-60na minutuko 2 saio.

HELBURUA:Zenbait giza ekintzak edo jarduerak ekar ditzaketen ingurugiro aldaketak ezagutzea.

GARAPENA:

1. SAIOA:

1. Ekintzari hasiera eman baino lehen, gomendagarria izango litzateke Hizkuntza edo Gi-zarte Zientzien ordu bat Bizitzaren bilbea izeneko dinamikan aurkituko duten hiztegiaikasten ematea. Hizkuntza Arrotzaren orduan egitea erabakitzen badugu, aurreko saiobat eman beharko diogu bereziki hiztegia ikasteari.

2. Talde-klasea 12 taldetan banatuko dugu, basoen ekosistemen ordezkari izango diren 12espezieak (animaliak edo landareak) ordezkatzeko. Talde bakoitzak besteetatik bereizikoduen kolore edo ikur bat izango du.

3. Taldeak osatu ondoren , zoruan eseriko dira. Taldeek elkar estekatu beharko dute dugunkordelaz, erantsiko den marrazkiari jarraiki, ekosistema bateko elementuen arteko elka-rreraginak azaltzen ditu eta. Kordelak teinkatuta geratu behar du.

23


4. Eta ariketari ekingo diogu! Irakasleak, oso astiro, suspentsean bezala, honako hau esan-go du: “Zer gertatuko litzateke azeria hilez gero?” Eta gero, esate baterako: “Eta loreguztiak moztuko bagenitu?” Elementu hauetako bat aipatzen den bakoitzean ordezka-tzen duen taldeak soka lasaitu edo askatu egingo du, oreka (kordelaren teinkatasuneanislatzen dena) nola apurtu edo desagertzen den ikusiko dugularik.

5. Ekintza honekin segituko dugu bilbearen osagai guztien bitartez, hobeto irudikatu ahalizateko. Hitza eman diezaiekegu ikasleei galderak egiteko momentuan eta are dinamikaerrepikatzeko aukera ere bai, talde bakoitzeko kideak aldatuz eta animatzailearena egi-ten duenaren ordez beste norbait jarriz.

2. SAIOA:

6. Behin ekintza Hizkuntzaren, Hizkuntza Arrotzaren edo Gorputz Hezkuntzaren orduarenbarnean eginez gero, Natur Zientzien beste saio batera pasatuko gara. Bertan ondokogalderok jorratu ahal izango ditugu: Zer da ekosistema bat gure ustez?, zeri deitzen dio-gu ekosistema bateko “oreka”?, zein da ekosistema batean gertatzen den edozein al-daketa txikiren eragina?, nola iraun ahal izango du bizirik ekosistemak aldaketa horrenostean?, imajina dezakegu nola eraldatzen duten pertsonek ekosistema bat?

Hauek eta komenigarria deritzogun beste edozein galderak arazo honen egoera hobetoezagutzeko parada emango digun lan-agiri bat gauzatzeko balio izango digute.

EBALUAZIOA:

Bizitzaren bilbea izeneko dinamikaren ondoren, ebaluazio sozio-afektiboa burutuko dugu,ondoko galderok eginez: Nola sentitu zara zure paperean?, (ekosistema osatzen duten ele-mentuak, animatzailea), sentitu al duzu erantzukizunaren zama kordela askatu duzunean?,ados zaude “dena denari lotuta dago” esaldiarekin?, zergatik?, e.a.

24


BIZITZAREN BILBEA

25


Belatza

Txantxangorria

Inurria

Belarra

Tximeleta

Ezkurra

Hostoa

Bitxilorea

Azeria

Sagua

Harra

Urtxintxa

LA TRAMA DE LA VIDA

26


Halcón

Petirojo

Hormiga

Hierba

Mariposa

Bellota

Hoja

Margarita

Zorra

Ratón

Gusano

Ardilla

WEB OF LIFE

27


Hawk

Sparrow

Ant

Grass

Butterfly

Acorn

Leaf

Buttercup

Fox

Vole

Earth worm

Squirrel

TISSU DE VIE

28


Faucom

Moneua

Fourmi

Herbe

Papillon

Glands

Feuille

Marguerite

Renard

Rat

Ver de terre

Écureuil

3. EKINTZAREN FITXA

GIZAKION ETA NATURARENARTEKO HARREMANA

31


3. EKINTZAREN FITXA

IZENBURUA: GIZAKION ETA NATURAREN ARTEKO HARREMANA.

EZAGUTZA ARLOAK:HizkuntzaHizkuntza ArrotzakZientzia EsperimentalakGizarte ZientziakPlastika eta Ikus-HezkuntzaGorputz Hezkuntza

MATERIALA:“Gu Lurraren zati bat gara” izeneko testua, 3. ekintzan erabiliko duguna.

IRAUPENA:50na -60na minutuko 2 saio.

HELBURUAK:Iragan gertuko gizarte baten tasun bereizgarriak ezagutu eta ingurugiroarekinerlazionatzea.

GARAPENA:

1. Testua irakurriz hasiko gara. Metafora, konparazio, adjetibazioz beterik dagoenez, ko-menigarria izango litzateke ulerkuntza linguistikoa sakontzea.

2. Testua irakurri eta gero bertan aurkezten zaizkigun gaiak landuko ditugu: bere lursaile-an errotuta dagoen komunitate bat bertatik bota egingo dute. Horren ondorioz, munduhonetan maiteen dutena laga beharko dute, jaio, bizi izan eta hil diren lekua, alegia.

3. Beste ekintza batzuk ere plantea daitezke irakurketaren osagarri gisa:

- Ipar Amerikako Estatu Batuetan eta Kanadan beste leinu indiar batzuk geratzen direneta zein egoeratan dauden ikertzea.

- Kontinente amerikarrean honelako egoeraren bat, gaur egun oraindik, jasan duen edojasaten ari den beste populazioren bat dagoen aztertzea.

32


- Ikastetxeko eskola-elkarte osoa ordezkatuta dagoen eztabaida bat antolatzea, zenbaitbelaunaldiren ordezkariek parte har dezaten. Eztabaidarako gaia honako hau izango da:Uraren garrantzia gure herrian/eskualdean/nazioan azken hogeita hamar urteotan zehar.

- Gizakiaren eta uraren eta/edo euriaren arteko erlazioa azaltzen duten errefrau, kon-daira edo ipuinen bilduma bat osatzea.

EBALUAZIOA:

Ebaluazio sozio-afektiboa diskurtsoaren testua jorratu eta gero burutuko da. Galderak on-dokoak izango dira: “Gizaki zuri”a zaren aldetik, nola sentitu zara?, zer dela eta?, Larru Go-rriaren larruan jarri zara noiz edo noiz?, zergatik?, nola jokatuko zenukeen Seathl BuruzagiHandia izan bazina?, uste duzu gaur egun jadanik ez dela honelako egoerarik gertatzen?,e.a.

33



GU LURRAREN ZATI BAT GARA

W ashingtoneko estatua Suwamish-en aberria izan zen; herri honek -herri indiarorok legez- bere burua Naturaren osagarritzat jotzen zuen, errespetatu eta gur-tzen zuen, eta belaunalditan bizi izan zen berarekin harmonian. 1855. urtean, Es-

tatu Batuetako hamalaugarren Presidenteak, Franklin Pierce demokratak hain zuzen ere,Suwamishei beren lurrak kolono zuriei saldu eta erreserba batera joan zitezela proposatuzien. Indiarrek ez zuten hau ulertu. Nolatan erosi eta sal zitekeen Lurra? Seathl Suwamis-hen Buruzagi Handiak, gaur egun oraindik jakituria, kritika eta itxaropen burutsu harrigarrieta miresgarriz beteta dagoen hitzaldi batez erantzun zuen. “Nire berbak izarrak bezala-koak dira, inoiz ez dira desagertzen”, esan zuen Seathl Buruzagi Handiak. Beraren herriakez du bizirik iraun, beraren hitzak ez ziren entzun. Entzungo dugu oraingo honetan? Bizirikiraungo dugu?

Hitzaldia

Washingtoneko Buruzagi Handiak mezu bat bidali zigun gure Lurra erosi nahi zuela esanez.Buruzagi Handiak adiskidetasun eta borondate oneko hitzak ere bidali zizkigun. Seinaleadiskidetsua da beraren aldetik, ondotxo baitakigu ez duela gure adiskidetasunaren pre-miarik. Baina beraren eskaintza kontuan hartuko dugu, saltzen ez badugu, beharbada zu-riak bere armak eskuetan dituztela etorri eta gure Lurraz jabetuko direla badakigulako.

Nork erosi edo sal dezake Zerua edo Lurraren beroa? Ez dugu hau imajinatzerik, airearenfreskotasunaren edo uraren distiraren jabeak gu ez gara eta. Nola eros liezaguke berak?Erabaki bat hartzen saiatuko gara?

Nire berbak izarrak bezalakoak dira, inoiz ez dira desagertzen. Lur honen apur bakoitza sakratua da nire herriarentzat, izei orratz distiratsu bakoitza, hondartza bakoitza, baso ilu-neko laino bakoitza, basoko soilgune bakoitza, burrunba egiten duen zomorro bakoitza sa-kratua da nire herriaren pentsaera eta iritzirako. Zuhaitzetatik gora joaten den izerdiak Larru Gorriaren oroitzapena ekartzen du. Zuriek euren hildakoek jaio ziren Lurra ahaztu egi-ten dute, (...). Gure hilek sekula ez dute ahazten Lur miragarri hau, Larru Gorriaren ama daeta. Geu ere Lurraren zati bat gara, eta bera ere gure zati bat da. Lore usaintsuak gureanai-arrebak dira eta oreina, zaldia, arrano handia ere bai. Mendi arrokatsuak, larre leunak,zaldiko eta gizakiaren gorputz sutsuak, denak dira familia berekoak. Hori dela eta, Was-hingtoneko Buruzagi Handiak gure Lurra erosi nahi zuela zioen mandatua bidali zigunean,gehiegi exijitzen zigun. Buruzagi Handiak modu erosoan bizi izan gintezkeen leku bat emangura zigula jakinarazten zigun. Bera gure aita izango litzateke eta gu beraren seme-alabak.Baina, inoiz gertatu ahal izango da hau?.

Jainkoak zuen herria maite du eta bere seme-alaba gorriak bakarrik utzi ditu. Berak bidaliditu zuriei bere lanean laguntzeko makinak eta berak eraikitzen ditu herri handiak be-raientzat. Berak bihurtzen du zuen jendea gero eta boteretsuago. Laster Lurra indarrez har-tuko duzue, ustekabeko eurite baten ondorioz mendi-zintzurretatik gainezka egiten dutenibaien antzera.

Nire herria korronte gainezkatu bat bezalakoa da, baina itzulerarik gabekoa. Ez, gu ez ga-ra arraza berekoak. Gure seme-alabek ez dute elkarrekin jolasten eta gure zaharrek ez dituzte istorio berak kontatzen (...). Ez dakit zergatik, baina gure bizimodua zuena ez be-zalakoa da.

Erreka eta ibaietan distira egiten duen ura ez da ura soilik, gure arbasoen odola baizik. Gu-re Lurra salduz gero, sakratua dela jakin beharrean zaudete (...) eta ur argietako distira ira-gankor oro nire herriak kontatzen dituen gertaerak eta ohiturak direla, uraren zurrumurruanire arbasoen ahotsa da. Ibaiak gure neba-arrebak dira, beraiek asetzen digute egarria, gu-re kanoak eramaten dituzte eta gure seme-alabak elikatzen dituzte (...)

Larru Gorriak beti egin du alde zuri zorrotzengandik, goizeko lainoak, mendietan, sortu be-rri den eguzkiaren aurrean amore ematen duen bezalaxe. Badakigu zuriek ez dutela gurepentsaera ulertzen. Beraien ustez Lurraren zati bat beste edozein zati bezalakoa da, berakgauez heldu eta Lurrean behar dutenaz jabetzen diren arrotzak baitira. Lurra ez da beraienarreba, beraien etsaia baizik, eta konkistatu dutenean, berriro ibiltzen dira zaldiz. Goseti,Lurra irentsiko dute eta ez dute ezer utziko, basamortu bat baino ez (...)

Zuen hiriak ikusteak min ematen die Larru Gorriaren begiei. Agian Larru Gorria basatia de-lako eta aditzen ez duelako. Ez dago inolako isiltasunik zurien hirietan, ez dago udaberrianhostoen hazkundea eta intsektuen burrunba entzun daitekeen leku bat ere.

(...)

Zer da bizitza zata izeneko txoriaren oihu bakartia edo iluntzean lakuan igelen korroka en-tzuterik ez badago? Indiarrak lakuaren gainazalean putz egiten duen haizearen zurrumurruleuna eta goizeko euriak garbitutako haizearena edo pinuen lurrinez betetakoa entzutendu. Airea balore handikoa da Larru Gorriarentzat, gauza guztiek hats bera dute-eta: animaliek, zuhaitzek, gizakiek, denek daukate hats bera. Gure Lurra saltzen badizuegu, ezezazue ahaztu airea izugarri estimatzen dugula (...) Haizeak eman zien gure gurasoei lehe-nengo hatsa, eta azken hatsa jasotzen du. Eta haizeak ere emango die gure seme-alabeibizitza.

Ni basatia naiz eta horrela ulertzen ditut gauzak. Bufalo ustelduak ikusi ditut, zuriek utziak.Bertatik igarotzen ari zen konboi batetik hil zituzten. Nik ezin dezaket ulertu nola den keadarion burdinazko zaldia bizitzari eusteko baino hiltzen ez dugun bufaloa baino botere-tsuagoa. Zer da gizakia animalia barik? Animalia oro desagertzera, gizakia ere hilko litzate-ke, (...) Animaliei zer gertatu, horixe bera ere agituko zaio gizakiari. Gauza guztiak daudeestuki lotuta. (...)

Demagun zuriek Lurra erosten digutela. Baina nire herriak hauxe itauntzen du: Zer da zu-riek gura dutena? Nola eros daiteke Zerua edo Lurraren beroa edo antilopearen azkarta-suna? Gu airearen freskotasunaren jabe ez bagara, nola erosi ahal izango diguzue?

Erreserba batera joateko zuen eskaintza kontuan hartuko dugu. Aparte eta bakean bizi nahidugu. Ez dio axola non igaroko ditugun gure gainontzeko egunak. Honez gero ez dira as-ko geratzen. Ordu batzuk, negu pare bat baino ez, eta behinola Lur honetan bizi izan zenleinuaren seme-alabarik ez da geratuko. Baina, zergatik larritu herri baten desagerpenaga-tik? Herriak gizakiok osatzen ditugu. Gizakiok agertu eta desagertzen gara, itsasoko uhinenantzera. Gizaki zuriak ere ezin dezake guztion patua saihestu. Gauza bat besterik ez daki-gu -agian egunen batean zuriek ere jakingo dutena- eta hauxe da, gure Jainkoa eta be-

34


35


raiena bat bera dela. Gizaki guztion Jainkoa da (...). Lur hau izugarri maite du eta beronieraso egiten dionak bere Sortzailea mesprezatzen du.

Lur honetako azken Larru Gorria desagertzen denean eta beraren oroigarria larrearen gaineko hodei baten itzala besterik ez denean, oraindik egongo da bizirik nire arbasoen iz-piritua ertz eta baso hauetan. Haiek Lur hau maite baitzuten, jaioberriak bere amarenbihotzaren taupadak maite dituen bezalaxe.

Gure Lurra zuei saltzeraino helduko bagina, maite izan ezazue guk maite izan dugun beza-la. Zain ezazue guk zaindu genuen bezala eta kontserba ezazue Lur honen oroitzapena gukemango dizuegun bezala.

Beharbada anai-arrebak izango gara. Hori espero dugu.

ITURRIA:Steef Davidson, How can one sell the air?: the manifesto of an Indian chief, Book Publis-hing Company, Summertown, 1980.Gaztelerazko bertsioa: BRAVO VILLASANTE, Carmen, Hesperus, Bartzelona, 1992.


NOSOTROS SOMOS UNA PARTE DE LA TIERRA

El estado de Washington fue la patria de los Suwamish, un pueblo que - como todos losindios - se consideraba una parte de la Naturaleza, la respetaba y la veneraba, y desde ge-neraciones vivía con ella en armonía. En el año de 1855 el decimocuarto Presidente de losEstados Unidos, el demócrata Franklin Pierce, propuso a los Suwamish que vendiesen sustierras a los colonos blancos y que ellos se fuesen a una reserva. Los indios no entendie-ron esto. ¿Cómo se podía comprar y vender la Tierra?. Seathl, el Gran Jefe de los Suwa-mish, dio la respuesta con un discurso cuya sabiduría, crítica y prudente esperanza, inclu-so hoy, nos asombra y admira. “Mis palabras son como las estrellas, nunca se extinguen”,dijo el Gran Jefe Seathl. Su pueblo no ha sobrevivido, sus palabras no se escucharon. ¿Es-cucharemos ahora? ¿Sobreviviremos?

El discurso

El Gran Jefe de Washington nos envió un mensaje diciendo que deseaba comprar nuestraTierra. El Gran Jefe también nos envió palabras de amistad y de buena voluntad. Es unaseñal amistosa por su parte, pues sabemos que no necesita nuestra amistad. Pero vamosa considerar su oferta, porque sabemos que si no se la vendemos, quizá el hombre blan-co venga con sus armas y se apodere de nuestra Tierra.

¿Quién puede comprar o vender el Cielo o el calor de la Tierra? No podemos imaginar es-to si nosotros no somos dueños del frescor del aire, ni del brillo del agua. ¿Cómo él po-dría comprárnosla? Trataremos de tomar una decisión.

Mis palabras son como las estrellas, nunca se extinguen. Cada parte de esta tierra es sa-grada para mi pueblo, cada brillante aguja de un abeto, cada playa de arena, cada nieblaen el oscuro bosque, cada claro del bosque, cada insecto que zumba es sagrado, para elpensar y el sentir de mi pueblo. La savia que sube por los árboles trae el recuerdo del PielRoja. Los muertos de los blancos olvidan la Tierra en que nacieron, (...). Nuestros muertosnunca olvidan esta maravillosa Tierra, pues es la madre del Piel Roja. Nosotros somos unaparte de la Tierra, y ella es una parte de nosotros. Las olorosas flores son nuestras herma-nas, el ciervo, el caballo, la gran águila son nuestros hermanos. Las rocosas alturas, las sua-ves praderas, el cuerpo ardoroso del potro y del hombre, todos pertenecen a la misma familia. Por eso cuando el Gran Jefe de Washington nos envió el recado de que queríacomprar nuestra Tierra, exigía demasiado de nosotros. El Gran Jefe nos comunicaba quequería darnos un lugar donde pudiéramos vivir cómodamente. Él sería nuestro padre y no-sotros seríamos sus hijos. Pero, ¿será esto posible alguna vez?

Dios ama a vuestro pueblo y ha abandonado a sus hijos rojos. Él ha envíado máquinas pa-ra ayudar al hombre blanco en su trabajo y construye para él grandes pueblos. Él hace quevuestra gente sea cada vez más poderosa. Pronto invadiréis la Tierra, como ríos que sedesbordan desde las gargantas montañosas por una inesperada lluvia.

Mi pueblo es como una corriente desbordada, pero sin retorno. No, nosotros somos de ra-zas diferentes. Nuestros hijos no juegan juntos y nuestros ancianos no cuentan las mismashistorias (...) No sé por qué, pero nuestra forma de vivir es diferente de la vuestra.

36


El agua cristalina que brilla en arroyos y ríos no es sólo agua, sino la sangre de nuestros an-tepasados. Si os vendemos nuestra Tierra, habéis de saber que es sagrada (...) y que todoslos pasajeros reflejos en las claras aguas son los acontecimientos y tradiciones que refie-re mi pueblo, el murmullo del agua es la voz de mis antepasados. Los ríos son nuestroshermanos, ellos apagan nuestra sed, llevan nuestras canoas y alimentan a nuestros hijos.(...)

El Piel Roja siempre se ha apartado del exigente hombre blanco, igual que la niebla ma-tinal, en los montes, cede ante el sol naciente. Sabemos que el hombre blanco no com-prende nuestra manera de pensar. Para él una parte de la Tierra es igual a otra, pues éles un extraño que llega de noche y se apodera en la Tierra de lo que necesita. La Tie-rra no es su hermana, sino su enemiga, y cuando la ha conquistado, cabalga de nuevo.Hambriento, se tragará la Tierra y no dejará nada, sólo un desierto. (...).

La vista de vuestras ciudades hace daño a los ojos del Piel Roja. Quizá porque el Piel Ro-ja es un salvaje y no lo comprende. No hay silencio alguno en las ciudades de los blan-cos, no hay ningún lugar donde se pueda oír crecer las hojas en primavera y el zumbidode los insectos. (...) ¿Qué es la vida si no se puede oír el grito solitario del pájaro cho-tacabras o el croar de las ranas en el lago al anochecer? El indio puede sentir el suavesusurro del viento que sopla sobre la superficie del lago y el soplo del viento limpio porla lluvia matinal o cargado de la fragancia de los pinos. El aire es de gran valor para elPiel Roja, pues todas las cosas participan del mismo aliento: el animal, el árbol, el hom-bre, todos participan del mismo aliento. Si os vendemos nuestra Tierra, no olvidéis quetenemos el aire en gran valor (...) El viento dio a nuestros padres el primer aliento, y re-cibe el último hálito. Y el viento también insuflará a nuestros hijos la vida.

Yo soy un salvaje y es así como entiendo las cosas. He visto búfalos putrefactos, aban-donados por el hombre blanco. Los mataron desde un convoy que pasaba. Yo no pue-do comprender cómo el caballo de hierro que echa humo es más poderoso que el bú-falo, al que sólo matamos para conservar la vida. ¿Qué es el hombre sin animales? Si to-dos los animales desapareciesen, el hombre también moriría,(...). Lo que les suceda a losanimales, también les sucede a los hombres. Todas las cosas están estrechamente uni-das. (...)

Consideraremos la posibilidad que el hombre blanco nos compre la Tierra. Pero mi pue-blo pregunta: ¿Qué es lo que quiere el hombre blanco? ¿Cómo se puede comprar elCielo o el calor de la Tierra o la velocidad del antílope? Si nosotros no poseemos el fres-cor del aire, ¿cómo vais a poder comprárnoslo?

Consideraremos vuestra oferta de que vayamos a una reserva. Queremos vivir aparte yen paz. No importa donde pasemos el resto de nuestros días. No quedan ya muchos.Sólo algunas horas, un par de inviernos, y no quedará ningún hijo de la estirpe que enotros tiempos vivió en esta Tierra. Pero, ¿por qué consternarse por la desaparición deun pueblo? Los pueblos están constituidos por hombres. Los hombres aparecen y desa-parecen como las olas del mar. Ni siquiera el hombre blanco (...) puede librarse del común destino. Sólo sabemos una cosa - que quizá un día el hombre blanco tambiéndescubra - y es que nuestro Dios es el mismo que el suyo. Es el Dios de todos los hom-bres (...). Aprecia mucho esta Tierra y el que atente contra ella significa que desprecia asu Creador.

37


Cuando el último Piel Roja de esta Tierra desaparezca y su recuerdo sea solamente lasombra de una nube sobre la pradera, todavía estará vivo el espirítu de mis antepasa-dos en estas orillas y estos bosques. Pues ellos amaban esta Tierra, como ama el reciénnacido el latido del corazón de su madre.

Si os llegáramos a vender nuestra Tierra, amadla como nosotros la hemos amado. Cuidadde ella como nosotros la cuidamos y conservad el recuerdo de esta Tierra tal como os laentregamos.

Quizá seamos hermanos. Esperamos verlo.

FUENTE: Steef Davidson, How can one sell the air?: the manifiesto of an Indian chief, Book Publis-hing Company, Summertown, 1980.Adaptación al castellano de BRAVO-VILLASANTE, Carmen, Hesperus, Barcelona, 1992.

38



HOW CAN ON SELL THE AIR?: THE MANIFIESTO OF AN INDIAN CHIEF

The ideas and visions of the Red Indian peoples remain only in the form of speeches writ-ten down by white interpreters. The only way to do them justice now is not to let theseideas and visions become simply poetic words of a long lost past. Therefore we publishtwo of these speeches here. The first is an insistent ecological lesson. We called it “Howcan one sell the air?” Author and source are unknown. The other text contains parts of aspeech by Chief Seathl of the Puget Sound tribes. The text comes from The WashingtonHistorical Quarterly, October 1931 and is titled “Our people are ebbing away like a rapidlyreceding tide”: a speech to Governor Isaac Stevens of the Washington Territory, 1855.

How can one sell the air?

The White Chief says that Big Chief in Washington sends us greetings of friendship and go-od will. This is kind of him for we know he has little need of our friendship in return. Hispeople are many. They are like the grass that covers vast prairies. My people are few. Theyresemble the scattering trees of a storm-swept plain.

The Great -and I presume- good White Chief sends us word that he wishes to buy ourlands but is willing to allow us enough to live comfortably. We shall consider your offer tobuy our land. What is it that the White Man wants to buy my people will ask. It is difficultfor us to understand. How can one buy or sell the air, the warmth of the land? That is dif-ficult for us to imagine. If we don’t own the sweet air and the bubbling water, how canyou buy it from us? Each pine tree shining in the sun, each sandy beach, the mist hangingin the dark woods, every space, each humming bee is holy in the thoughts and memory ofour people. The sap rising in the tree bears the memory of the Red Man.

We are part of the Earth and the Earth is a part of us. The fragrant flowers are our sisters,the reindeer, the horse, the great eagle our brothers. The foamy crests of waves in the ri-ver, the sap of meadow flowers, the pony’s sweat and the man’s sweat is all one and thesame race, our race. So when the Great Chief in Washington sends word that he wants tobuy our land, he asks a great deal of us.

We know that the White Man does not understand our way of life. To him, one piece ofland is much like the other. He is a stranger coming in the night taking from the land whathe needs. The Earth is not his brother but his enemy and when he has conquered it, hemoves on. (...) He treats his Mother the Earth and his Brother the Sky like merchandise. Hishunger will eat the Earth bare and leave only a desert.

I do not understand - our ways are different from yours. If we should sell our land then youmust know that the air is valuable to us, that the air passes its breath over all life that itmaintains. The wind that gave my grandfather his first breath also received his last sigh.And the wind also breathes life into our children.

All things are bound together. All things connect. What happens to the Earth happens tothe children of the Earth. Man has not woven the web of life. He is but one thread. Wha-tever he does to the web, he does to himself.

Soon your people will flood the land like a river after a downpour cascades down the cleft.But my people and I we are the ebbing. This destiny is a mystery to the Red Man. We

39


might be able to understand it if we knew the White Man’s dreams - the hopes and ex-pectations about which he talks to his children in the long winter evenings - what visionshe engraves in their hearts so that they look eagerly to the coming day.

Our people are ebbing away like a rapidly receding tipe.

(...) My words are like the stars that never change. Whatever Seathl says the Great Chief atWashington can rely upon with as much certainly as he can upon the return of the sun orthe seasons.

There was a time when our people covered the land as the waves of a wind-ruffled sea co-ver its shell-paved floor. But that time long since passed away with the greatness of tribesthat are now but a mournful memory. (...)

Your God is not our God! Your God makes your people wax strong every day. Soon theywill fill all the land. Our people are ebbing away like a rapidly receding tide that will neverreturn. The White Man’s God cannot love our people or He would protect them.

No. We are two distinct races with separate destinies. There is little in common betweenus.(...) Your dead cease to love you and the land of their nativity (...). Our dead never for-get the beautiful world that gave them being. They still love its verdant valleys, its mur-muring rivers, its magnificent mountains, sequestered vales and verdantlined lakes andbays, and ever yearn in tender, fond affection over the lonely hearted living and often re-turn from the Happy Hunting Ground to visit, guide, console and confort them. Day andnight cannot dwell together. The Red Man has ever fled the approach of the White Manas the morning mist flees before the rising sun.

However, your proposition seems fair, and I think that my folks will accept it and retire to thereservation you offer them. Then we will dwell apart in peace for the words of the Great Whi-te Chief seem to be the voice of Nature speaking to my people out of dense darkness.(...)

Your time of decay may be distant but it will certainly come for even the White Man, (...),cannot be exempt from the common destiny. We may be brothers after all. We will see.

We will ponder your proposition and when we decide we will let you know.

But should be accept it, I here and now make this condition that we will not be denied theprivilege, without molestation, of visiting at any time the tombs of our ancestors, friendsand children. Every part of this soil is scared in the estimation of my people. Every hillside,every valley, every plain and grove has been hallowed by some sad or happy event in dayslong vanished.(...)

And when the last Red Man shall have perished and the memory of my tribe shall have be-come a myth among the white man these shores will swarm with the invisible dead of mytribe, and when your children’s children think themselves alone in the fields, the stone, theshop, upon the highway or in the silence of the pathless woods they will not be alone.

In all the Earth is no place dedicated to solitude. At night when the streets of your villagesand cities are silent and you think them deserted they will throng with the returning hoststhat once filled them and still love this beautiful land. The White Man will never be alone.Let him be just and deal kindly with my people for the dead are not the powerless.

Death - I say? There is no death. Only a change of worlds.

SOURCE:Steef Davidson, How can one sell the air?: the manifiesto of an Indian chief, Book Publis-hing Company, Summertown, 1980.

40



NOUS SOMMES UNE PARTIE DE LA TERRE

L’état de Washington était la patrie des Suwamish, un peuple qui, comme tous les indiens,se considérait comme une partie intégrante de la Nature, la respectait et la vénérait, et vi-vait en harmonie avec elle depuis des générations.En 1855, le quatorzième Président desÉtats Unis, le démocrate Franklin Pierce, proposa aux Suwamish de vendre leurs terres auxcolons blancs et d’aller dans une réserve. Les indiens ne comprirent pas cette offre: com-ment pouvait-on acheter et vendre la Terre?

Le Chef Seathl, Grand Chef des Suwamish, répondit par un discours dont la sagesse, la cri-tique et le prudent espoir, nous étonnent encore aujourd’hui et nous remplissent d’admi-ration. “Mes paroles sont comme les étoiles, elles ne s’éteignent jamais”, dit le Grand ChefSeathl. Son peuple n’a pas survécu, ses paroles n’ont pas été entendues. Les entendrons-nous aujourd’hui? Survivrons-nous?

Le discours

Le Grand Chef de Washington nous a envoyé un message exprimant son souhait d’ache-ter notre Terre. Le Grand Chef nous a aussi envoyé ses paroles d’amitié et de bonne vo-lonté. C’est aimable de sa part, car nous savons qu’il n’a pas besoin de notre amitié en re-tour. Nous allons considérer son offre parace que nous savons que si nous ne la vendonspas, l’Homme Blanc viendra peut-être pour s’emparer de notre Terre.

Qui peut acheter ou vendre le Ciel ou la chaleur de la Terre? Il nous est difficile d’imagi-ner cela. Si la fraîcheur de l’air et les reflets de l’eau ne nous appartiennent pas, commentpeut-il nous les acheter? Nous essaierons de prendre une décision.

Mes paroles sont comme les étoiles, elles ne s’éteignent jamais. Chaque endroit de cetteterre est sacré pour mon peuple, chacune des aiguilles d’un pin brillant dans le soleil, cha-que plage de sable, chaque brouillard dans le bois sombre, chaque clairière, chaque in-secte qui bourdonne est sacré dans la mémoire et dans le coeur de mon peuple. La sèvequi monte le long des arbres porte en elle le souvenir de l’Homme Rouge. Les morts desHommes Blancs oublient la terre où ils sont nés, (...) Nos morts n’oublient jamais cette mer-veilleuse Terre, car elle est la mère de l’Homme Peau Rouge. Nous sommes une partie dela Terre et elle est une partie de nous. Les fleurs odorantes sont nos soeurs, le cerf, le che-val, le grand aigle, sont nos frères. Les hauteurs rocheuses, les douces prairies, la sueur dupoulain et celle de l’homme, tous appartiennent à la même famille.

C’est pourquoi le Grand Chef de Washington nous fait savoir qu’il veut acheter notre Te-rre, il demande trop de nous. Le Grand Chef nous dit qu’il veut nous donner un endroit oùvivre commodément. Il serait notre père et nous serions ses fils. Mais, cela sera-t-il possi-ble un jour?

Dieu aime votre peuple et Il a abandonné ses enfants rouges. Il a envoyé des machinespour aider l’homme blanc dans ses tâches et Il a construit pour lui des grands villes. Il rendvotre peuple de plus en plus puissant. Bientôt, vous envahirez la Terre, comme les torrentsqui jaillissent des montagnes après un orage inattendu.

41


Mon peuple est comme un courant sorti de son lit mais sans retour. Non, nous sommes deraces différentes. Nos enfants ne jouent pas ensemble et nos vieillards ne racontent pasles mêmes histoires. (...)

Nous sommes heureux dans ce bois. Je ne sais pas pourquoi, mais notre mode de vie estdifférent du vôtre.

Cette eau cristaline qui brille dans les ruisseaux et les fleuves n’est pas seulement de l’eau. C’est le sang de nos ancêtres. Si nous vous vendons notre Terre, vous devez savoirqu’elle est sacrée et vos enfants doivent l’apprendre et que tous les reflets passagers dansles eaux claires sont les événements et les traditions qui définissent mon peuple. Le mur-mure de l’eau est la voix de mes ancêtres. Les fleuves sont nos frères, ils étanchent notresoif, ils entraînent nos canoës et nourrissent nos enfants. (...)

L’Homme Rouge s’est toujours tenu éloigné de l’exigeant Homme Blanc, tout comme labrume matinale, dans les hauteurs, se retire devant le soleil. Nous savons que l’HommeBlanc ne comprend pas notre façon de penser. Pour lui, un endroit de la Terre vaut com-me un autre, car il est comme l’étranger qui survient durant la nuit et prend de la Terre cedont il a besoin. La Terre n’est pas sa soeur mais son ennemie, et une fois conquise, il s’éloigne à nouveau.

Affamé, il dévorera la Terre et n’y laissera rien d’autre qu’un désert. (...)

La vue de vos villes fait mal aux yeux de l’Homme Rouge. Peut-être parce que l’Homme Rou-ge est un sauvage et il ne comprend pas. Il n’y a pas de silence dans les villes des Blancs, iln’y a aucun endroit où entendre pousser les feuilles au printemps ou le bourdonnement desinsectes. (...) Qu’est-ce que la vie si l’on ne peut entendre le cri solitaire de l’engoulevent oule coassement des grenouilles dans le lac à la tombée de la nuit? L’indien peut sentir le douxmurmure du vent qui balaie la surface du lac et le souffle du vent lavé par la pluie matinaleou chargé de la senteur des pins. L’air est très important pour l’Homme Rouge, car toutesles choses participent du même souffle: l’animal, l’arbre, l’homme, (...)

Si nous vous vendons notre Terre, n’oubliez pas que nous donnons une grande importan-ce à l’air; (...). Le vent a donné leur première respiration à nos pères et il reçoit leur der-nier soupir. Le vent insufflera aussi la vie à nos enfants.

Je suis un sauvage et c’est ainsi que je vois les choses. J’ai vu des buffles putréfiés, aban-donnés par l’Homme Blanc. Ils avaient été tués au passage d’un convoi. Je ne peux pascomprendre comment le cheval de fer qui fait de la fumée est plus puissant que le buffle,que nous tuons uniquement pour garder la vie. Qu’est l’homme sans l’animal? Si tous lesanimaux disparaissaient, l’homme aussi mourrait, (...) Ce qui arrive aux animaux arriveraaussi aux hommes. Toutes les choses sont intimement liées.

(...) Apprenez à vos enfants ce que nous enseignons aux nôtres: que la Terre est notre mè-re.(...) Nous savons que la Terre n’appartient pas aux hommes, que c’est l’homme qui ap-partient à la Terre. Ça nous le savons très bien. Tout est lié, comme le sang qui unit unemême famille.

Nous considérerons la possibilité de vendre la Terre à l’Homme Blanc. Mais mon peupleme demande: Que veut l’Homme Blanc? Comment peut-on acheter le Ciel ou la chaleurde la Terre ou la vitesse de l’antilope? Si nous ne possédons pas la fraîcheur de l’air, ni lereflet de l’eau, comment allez-vous nous l’acheter?

42


Nous considérerons votre offre d’aller dans une réserve. Nous voulons vivre à l’écart et enpaix. Peu importe l’endroit où nous passerons le reste de nos jours. Il n’en reste plus be-aucoup. Juste quelques heures, deux ou trois hivers, et il n’y aura plus aucun enfant de lagrande lignée qui vécut autrefois sur cette Terre.

Mais pourquoi se surprendre de la disparition d’un peuple? Les peuples sont faits d’hom-mes. Les hommes disparaissent comme les vagues de la mer. Pas même l’Homme Blanc,(...), ne peut échaper au destin commun. Nous ne savons qu’une chose, que l’HommeBlanc découvrira peut-être un jour, c’est que notre Dieu est le même Dieu que le leur. C’estle Dieu de tous les hommes, (...) Il aime beaucoup cette Terre et celui qui attente contreelle méprise son Créateur.

Lorsque le dernier Homme Rouge de cette Terre aura disparu et que son souvenir ne seraque l’ombre d’un nuage sur la prairie, l’esprit de mes ancêtres sera toujours vivant dansces rivages et ces bois. Car ils aimaient cette Terre, tout comme le nourrisson aime le bat-tement de coeur de sa mère.

Si nous venions à vous vendre notre Terre, aimez-la comme nous l’avons aimée. Soignez-la comme nous la soignons et gardez le souvenir de cette Terre tel que nous vous le remettons.Peut-être sommes-nous frères? Attendons de voir.

SOURCE: Steef Davidson, How can one sell the air?: the manifiesto of an Indian chief, Book Publis-hing Company, Summertown, 1980.Adaptation de la traduction espagnole de BRAVO-VILLASANTE, Carmen, Hesperus, Bar-celona, 1992.

43


4. EKINTZAREN FITXA

NON OTE DAGOKONTSUMITUTAKO ENERGIA?

47


4. EKINTZAREN FITXA

IZENBURUA: NON OTE DAGO KONTSUMITUTAKO ENERGIA?

EZAGUTZA ARLOAK:Gizarte ZientziakZientzia EsperimentalakHizkuntza Hizkuntza Arrotzak

MATERIALA:4. ekintzarako materiala: “Munduko populazioari buruzko koadroa” eta “Munduko energiakontsumoaren batez bestekoari buruzko koadroa”.


GARAPENA:

1. SAIOA:

1. Munduko populazioaren mapa banatuko zaie taldekide guztiei. Irakasleak mapako laukitxo bakoitza munduko populazioaren %1 dela azalduko du. Ikasleek kontinente bakoitzeko laukitxo kopurua zenbatu beharko dute bertan bizi den munduko populazio-aren batez bestekoa jakiteko. Jarraian emaitzak idatziko dituzte maparen ondoan dagoen taulan.

2. Geroago Munduko Energia Kontsumoa izeneko orria banatuko dugu teknika bera era-biliz, baina alderantziz. Hemen kontinente bakoitzeko energia kontsumoaren kopuruakditugu eta kontinenteak marraztu beharko ditugu koadrikulan. Aterako diren formak osoarraroak izango dira, baina kontsumitzen ditugun energia kopuruak irtengo dira. Orainarte ikasle orok banakako lana burutu dute.

2. SAIOA:

3. Segidan, taldeka lan egin dezatela proposatuko diegu, energiaren inguruan burutu be-harko duten lana hautatzeko. Hona hemen proposamen sorta bat:

- Mapak egitea, energia iturriak zehaztuz (ikatz arroak, petrolio hobiak, urtegiak, eguzkipanelak, parke eolikoak, e.a.).

48


- Herri industrializatu baten eta Hirugarren Munduko baten energia ekoizpen eta kon-tsumoari buruzko datuak ikastea.

- Gure herrian erabiltzen diren energia iturriei buruzko ikerketa bat. Nola dauden bana-tuta eta zeintzuk diren beraien erabilerak aztertzea.

Ekintza lehenengo zatiaren emaitzari buruzko eztabaida batez, hau da, munduko popula-zioaren antolamenduaren eta energia kontsumoaren arteko desorekari buruzko eztabaidabatez, amaituko da. Bigarren zatiari dagokionez, ordea, interesgarria da talde bakoitzakbere lana azaltzea eta beste talde batzuentzat edo datozen ikasturteetako ikasleentzat ba-liagarriak izatea, horrela urtez urte ea desoreka egokitu den ikusi ahal izango delarik.

EBALUAZIOA:

Ebaluazio sozio-afektiboa burutu duten banakako lanari buruzkoa izango da, gure planetanbiztanleriaren eta kontsumoaren artean izaten den desoreka handia grafikoki egiaztatzekoaukera izan dute eta. Horrela, bada, galderak honako hauek izango dira: Nola sentitu zarahonelako egiaztapen baten aurrean?, uste duzu gaur egungo politikak bide egokian dau-dela egoera hau berriro orekatzeko?, zer egin dezakezu zuk desoreka hau aldatzen laguntzeko?, e.a.

49


MUNDUKO POPULAZIOA

Ipar Amerika

HegoAmerika

Afrika

Europa

Asia

Ozeania

Munduko populazioarenehunekoa

AfrikaAsiaEuropaOzeaniaIpar AmerikaHego Amerika

Munduko energia kontsumoaren ehunekoaAfrikaAsiaEuropaOzeaniaIpar AmerikaHego Amerika

MUNDUKO ENERGIA KONTSUMOA

POBLACIÓN MUNDIAL

50


América del Norte

Américadel Sur

África

Europa

Asia

Oceanía

Porcentaje de la población mundial

ÁfricaAsiaEuropaOceaníaAmérica del NorteAmérica del Sur

Porcentaje del consumomundial de energíaÁfricaAsiaEuropaOceaníaAmérica del NorteAmérica del Sur

CONSUMO MUNDIAL DE ENERGÍA

51


WORLD POPULATION

North America

SouthAmerica

Africa

Europe

Asia

Oceania

Percentage ofFWorld Population

AfricaAsiaEuropeOceaniaNorth AmericaSouth America

Percentage of WorldEnergy ConsumptionAfricaAsiaEuropeOceaniaNorth AmericaSouth America

WORLD ENERGY CONSUMPTION

52


POPULATION MONDIALE

Amérique du Nord

Amériquedu Sud

Afrique

Europe

Asie

Océanie

Pourcentage de lapopulation mondiale

AfriqueAsieEuropeOcéanieAmérique du NorthAmérique du Sud

Pourcentage de laconsommation d’énergieAfriqueAsieEuropeOcéanieAmérique du NorthAmérique du Sud

CONSOMMATION MONDIALE D’ÉNERGIE

5. EKINTZAREN FITXA

SALBA DEZAGUN MUSIKAEGITEN DUEN ARBOLA

55


5. EKINTZAREN FITXA

IZENBURUA:SALBA DEZAGUN MUSIKA EGITEN DUEN ARBOLA.

EZAGUTZA ARLOAK:Zientzia EsperimentalakGizarte ZientziakHizkuntzaHizkuntza ArrotzakMusika

MATERIALA:5. ekintzarako testua: “Salba dezagun musika egiten duen arbola”.

IRAUPENA:50 minutuko saio bat.

HELBURUA:Ingurugiro arazoak ezagutzea eta beraiei aurre egiteko burutzen diren ekintzetan era akti-boan laguntzea.

GARAPENA:

1. “Salba dezagun musika egiten duen arbola” izeneko testua jarraituz hasiko gara, bai Hizkuntzaren orduan, bai Musikaren edo Natur Zientzien edo Gizarte Zientzien ordu batean zuzenean, testuak ulerkuntza zailtasun handirik ematen ez du eta. Ikasleek zeinmusika tresnaz mintzo garen jakin dezaten, herri afrikarrak mapa batean koka ditzateneta azaltzen ari den arazoa uler dezaten interesatzen zaigu.

2. Hurrengo urratsa eztabaida bati hasiera ematea izango da, honako galdera hauek erabiliz:

- Zer ezagutzen zenuten mpingo-aren arazoaren inguruan?

- Beste baso edo animali espezie batzuen antzeko kasuak gogorarazten dizkizue? Aipaitzazue ezagutzen dituzuen beste ingurugiro arazo batzuk.

- Non dago kokatuta arazoa: Lehen Munduan ala Hirugarren Munduan?

- Berriro ere desoreka kasu baten aurrean gaudelarik, zein irtenbide proposa geniezaie-ke agintariei material baten ekoizpenaren eta emango diogun erabileraren artean

56


oreka bat egon dadin?, zer iradokiko zeniekete erakundeei –nazioarteko erakundeei,gobernuei, udalei eta abarri- arazo hau aldatu edo konpontzeko?

- Zer egin genezake eskola eta institutuetatik?

- Ba al dakizue zeintzuk izan diren PNUMAk azken urte hauetan burutu dituen ekintzak?

- Ezagutzen duzue gai hauetan berezituta dagoen erakunderen bat? Zeintzuk?

EBALUAZIOA: Ebaluazioa dinamika osoaren amaieran egingo dugu, ondoko gauzok ezagutu ahal izateko:Nola sentitu diren testua irakurri eta arazoaren berri izan dutenean, nola “bizi” duten lehen munduko kideak izatearena eta, hortaz, hondamendi hauen gehienen eragileak izatearena, ea nolabaiteko aldaketa egin duten beren jarreretan saio hauen ondoren, zer-gatik, eta abar.

OHARRAK: Gai hau, tamalez, gaurkotasun handiegikoa eta ikasleei oso interesgarria suertatzen zaienadela aintzat harturik, taldekako lan bat proposatuko dugu (3na pertsonatatik 5na pertsona-tako taldeak), Natur Zientzien orduetan gauzatuko dena. Lehenik eta behin jorratu beharre-ko arazoa aukeratu egingo dute, hurbilenetatik hasita. Planetan desagertzeko zorian daudenespezieak defendatu gura baditugu, gure ingurunerik hurbileneko espezieen egoera ezagu-tuz hasi beharko dugu. Aztertu beharreko kasuaren hautapena denok elkarrekin egingo dugu errepikapenak saihesteko. Lan bakoitzak honako osagai hauek izango ditu: aukeratuden espeziearen deskribapen xume bat, mapa batean kokatzea, pairatzen ari den arazoaketa eman litezkeen konponbideak. Saio bat edo bi eman dezakete lan hau burutzen.

Musika orduan oso interesgarria izango litzateke aipatu diren tresnen soinua egiaztatu etaezagunak diren zenbait obraren bidez ezagutu ahal izatea.

Ekintzari buru emateko, bizi garen aldean babestu behar den espeziearen aldeko ekimenbat egin liteke. Egokiena musika ekitaldi bat izango litzateke, arestian aipatu diren musikatresnak erabiliz, baina arazoa laburki azaldu ondoren eta burutu diren lanen erakustaldi gra-fiko bat eskainita.


SALBA DEZAGUN MUSIKA EGITEN DUEN ARBOLA

Hauxe esaten du Paul McCartneyren kanta batek: “Ebanoak eta boliak elkarrekin egitendugu lan harmonian”. Baina badago, zoritxarrez, bat ez datorren nota bat musika tresneidagokienez: elefanteak boli-ehiztariengandik babesten saiatzen ari garen bitartean, eba-noak naturak eta gizakiak eragindako kalteak jasaten segitzen du. Musika eta natura bana-ezinak dira. Zurezko musika-tresnak zuhaitzik hoberenez daude eginda; hariak animalien tripez egiten dira eta danborrak, larruz. Oboea, klarinetea, fagota eta gaita Afrikako zurbeltzez edo mpingo-z egin behar dira soinu bikaina lortzeko. Soinu ezin hobearen bila ibil-tzeak Europa, Amerika eta Japoniako tresnagileak, orkestra profesionalak eta jazz-taldeakdirutzak ordaintzera behartzen ditu arestian aipatu dugun lehengai horren truke, aldi bere-an ekonomia ahula duten herriak arbolak moztera bultzatuz, etekin preziatu hauei eutsikobadiete.

Zein da arazo honen larritasuna? Mpingo izakinak ezezagunak dira oraindik, batik bat Mo-zambiken, jasan behar izan duten gerra zibila dela eta. Tanzaniako gobernuak, aldiz, kali-tate altuko bere zuhaitz-kopurua murrizten ari dela baieztatu du jadanik, 1991n MaaritPuhakka ikerlari finlandiarraren artikulu batek egiaztatu ahal izan zuenarekin bat eginez.Puhakkaren arabera, gaur egungo egoera larria da eta berehalako ekintza baten premiadauka. Kolore horiko landare arantzatsua, bere helduaroan bederatzi metro luze oso gu-txitan izaten dena, sabana afrikarreko zuhaitz gehienen antzekoa da. Beraren itxuran ez dago ezer bereizgarririk. Baina mozten badugu, beraren zur beltza benetako altxorra da.Beste fenomeno berezi bat zuhaitzek ekoizpen-helduaroa lortzeko 70 urtetik 100 urteraigaro behar direlako kontua da eta, hortaz, baso landaketa ezin daiteke errentagarria izan.

Mpingoaren beste arriskua suteena da. Eki Afrikako urtaro lehorrean barrena, sekulako suteek alde hau erraustu egiten dute. Mpingo zuhaitzek kalte handia hartzen dute suteenondorioz, baina ez dira suntsituta suertatzen. Kalteek zuhaitz hauen zura ezdeus bihurtzendute musika tresnak egiteko. Kudeaketa egoki batek suteak kontrolatzen lagun dezake,“erreketa kontrolatuaren” sistema erabiliz. Mpingoa Tanzanian gurtzen den arren-ikur na-zionala izaten daeta legeak babesten badu ere, legez kanpoko mozketa ugari gertatzenari da. Zuhaitzak legez kanpo esportatzeraino heldu dira eta, are txarragoa dena, zenbai-tetan egur gisa edo abeltzaintzarako hesiak egiteko erabiltzen da. Kudeaketa plan prakti-ko baten beharra dago. 80ko hamarkadan, Ingurugirorako Nazio Batuen Programak (PNUMA), gobernu finlandiarren laguntzaz, Tanzaniako mpingorako kudeaketa integratualortzeko plan bat gomendatu zuen. Ikuskizunen industriaren bidezko finantzaketa bat pen-tsatu zen. Onegintzako kontzertu bat baliabide bikaina izan daiteke. Goi mailako musikaribatzuek eta beren sindikatuek interesa erakutsi dute gai honen inguruan. 52 minutuko irau-pena duen filme bat paratu da, “Mpingo-the Tree that Makes Music” izenekoa, 1992. urtean Ingurugirorako Telebista Partzuergoak dibulgatu zuena.

Mpingoa salbatzeko etorkizuneko planen artean, besteak beste, honako hauek aipa litez-ke: beste prospektu baten argitalpena, mintegien identifikazioa, kontzertu bat burutzea etabaso-adituen heziketa.

ITURRIA: “Gure Planeta”, PNUMAren Aldizkaria, 6. zk., 1992.

57



SALVEMOS EL ÁRBOL QUE PRODUCE MÚSICA

Dice una canción de Paul McCartney: “Ebano y marfil trabajamos juntos en armonía”. Pe-ro hay, desgraciadamente, una nota discordante en lo que se refiere a los instrumentosmusicales: mientras se está intentando proteger a los elefantes contra los cazadores demarfil, el ébano sigue siendo vulnerable a los estragos causados por la naturaleza y por elhombre. La música y la naturaleza son inseparables. Los instrumentos de madera procedende los mejores árboles; las cuerdas se fabrican con tripa de animal y los tambores con cue-ro. El oboe, el clarinete, el fagot y la gaita deben fabricarse con madera negra africana ompingo para obtener un sonido óptimo. En su búsqueda del sonido perfecto, los fabri-cantes de instrumentos, orquestas profesionales y grupos de jazz de Europa, América y Ja-pón pagan cuantiosas sumas de dicha materia prima, induciendo así a los países económi-camente débiles a cortar árboles para obtener estas preciadas ganancias.

¿Cuál es la gravedad de este problema? Las existencias de mpingo todavía se desconocen,especialmente en Mozambique, donde ha habido una guerra civil. El gobierno de Tanzania,en cambio, sí ha confirmado que su población de árboles de madera de alta calidad está dis-minuyendo, según constató en 1991 un artículo de la investigadora finlandesa Maarit Puhak-ka. Según Puhakka, la situación actual es alarmante y reclama una acción inmediata. La plan-ta espinosa de color amarillo, que raras veces sobrepasa los nueve metros de altura en sumadurez, se asemeja a la mayoría de árboles de la sabana africana. No hay nada en su aspecto que llame la atención. Pero si la cortamos, su madera negra constituye un auténticotesoro. Otro fenómeno único es que los árboles tardan de 70 a 100 años a alcanzar la ma-durez productiva, lo cual no permite que la plantación forestal sea rentable.

El otro peligro del mpingo son los incendios. Durante la larga estación seca del Africaoriental, gran parte de esta zona es arrasada por feroces incendios. Los árboles mpingo resultan dañados por el fuego, aunque no destruidos. Los daños inutilizan la madera de es-tos árboles para la fabricación de instrumentos. Una gestión adecuada puede contribuir acontrolar los incendios mediante operaciones de “quema controlada”. Aunque el mpingoes venerado en Tanzania - constituye un símbolo nacional - y protegido por la ley, se estánllevando a cabo muchas talas ilegales. Incluso se exportan los árboles ilegalmente y, lo quees peor, a veces se usan como leña o para fabricar vallas de ganado. Es preciso un plan degestión práctico. En los años 80, el Programa de las Naciones Unidas para el Medio Ambiente, PNUMA, con la ayuda del gobierno finlandés, recomendó un plan de gestiónintegrada para el mpingo de Tanzania. Se planeó un sistema de financiación a través de laindustria del espectáculo. Un concierto benéfico es un excelente medio. Músicos eminen-tes y sus sindicatos se han interesado por el tema. Se ha hecho una película de 52 minu-tos de duración “Mpingo - the Tree that Makes Music” que divulgó en 1992 el ConsorcioTelevisivo para el Medio Ambiente.

Entre los planes futuros para salvar el mpingo figura la publicación de un nuevo prospec-to, la identificación de semilleros, la celebración de un concierto y la formación de exper-tos forestales.

FUENTE: “Nuestro Planeta”, Revista del PNUMA, núm. 6, 1992.

58



LET’S SAVE THE TREE THAT MAKES MUSIC

Says a song by Paul McCartney, “Ebony and ivory work together in perfect harmony”. Butunfortunately a note of discord creeps in as regards the musical instruments: while attempts are being made to protect elephants from the ivory hunters, ebony is still vulne-rable to the ravages of nature and mankind. Music and nature are inseparable. Woodeninstruments come from the best trees, the strings are made from animal gut and drumsfrom skins. The oboe, clarinet, bassoon and bagpipes need to be made from black Africanwood or mpingo to obtain the best sound. In their search for the perfect sound, instrumentmanufacturers, professional orchestras and jazz groups in Europe, America and Japan paylarge amounts of money for this raw material, thereby encouraging the economically weakcountries to cut down trees to obtain this precious income.

How serious is the problem? We still don’t know how much mpingo there is, especially inMozambique, where there has been a civil war. The government of Tanzania, on the otherhand, has confirmed that its population of trees of high quality wood is diminishing, as wasreported in 1991 by the Finnish researcher Maarit Puhakka. According to Puhakka, the pre-sent situation is alarming and calls for immediate action. This thorny yellow plant, which rarely grows to more than nine metres, looks like many of the other trees of the African sa-vana. There is nothing particularly remarkable about it. But once it is cut down, the blackwood is worth a fortune. Another unique phenomenon is that the trees take between 70and 100 years to reach maturity and start producing, which means that forest planting isn’tprofitable. The other treat to the mpingo are forest fires. During the long East African dryseason, much of the area is ravaged by fierce fires. The fire damages the mpingo trees butdoesn’t destroy them. The damage makes the trees wood useless for manufacturing instruments. Proper management could help to control the fires by means of “controlledburning” operations. The mpingo is worshipped in Tanzania - it is a national symbol - andprotected by law, but much illegal tree felling goes on. The trees are even cut down illegally, and what is more, they are sometimes used as firewood or to build pens for livestock.

What is needed is a practical management plan. In the 80s, United Nations EnvironmentalProgramme, UNEP, with the aid of the Finnish government, recommended and integratedmanagement plan for the mpingo in Tanzania. A system of funding was planned based onthe music business. A charity concert would be an excellent idea. Leading musicians andtheir unions have shown an interest in the subject. A 52-minute film has been made called“Mpingo - the Tree that Makes Music”, distributed in 1992 by the Consorcio Televisivo pa-ra el Medio Ambiente.

Future plans to save the mpingo include the publication of a new prospectus, the identifi-cation of seed beds, a concert and the training of forestry experts.

SOURCE: “Our Planet”, Magazine of the UNEP, num. 6, 1992.

59



SAUVONS L’ARBRE QUI FAIT DE LA MUSIQUE

Une chanson de Paul McCartney dit: “L’ébène et l’ivoire, nous les travaillons ensemble, har-monieusement”. Il y a cependant une note discordante en ce qui concerne les instrumentsde musique. En effet, tandis que l’on essaie de protéger les éléphants des chasseurs d’ivoi-re, l’ébène est toujours vulnérable aux dégats causés par la nature et par l’homme. La musi-que et la nature sont inséparables. Les instruments en bois viennent des plus beaux arbres;les cordes sont faites en boyaux d’animaux et les tambours en peau. Pour donner un son par-fait, le hautbois, la clarinette, le basson et la cornemuse doivent être fabriqués en bois noird’Afrique ou mpingo. Dans leur quête du son parfait, les fabricants d’instruments, les or-chestres professionels et les groupes de jazz d’Europe, d’Amérique et du Japon paient dessommes astronomiques pour cette matière première et incitent donc les pays économique-ment faibles, qui veulent profiter ce riche commerce, à couper des arbres.

Quelle est la gravité du problème? On ne sait pas encore combien il y a de mpingos dansle monde, notamment au Mozambique où il y a eu une guerre civile. Le gouvernement deTanzanie en revanche a confirmé que dans son pays la population d’arbres à bois de hau-te qualité a diminué, tel que l’a fait savoir dans un article publié en 1991 la chercheuse fin-landaise Maarit Puhakka, selon laquelle la situation actuelle est alarmante et exige une ac-tion immédiate. La plante jaune épineuse, dont la taille dépasse rarement neuf mètres àl’âge adulte, ressemble à la plupart des autres arbres de la savane africaine. Son aspect ex-térieur n’a rien de spécial. Mais si on la coupe, alors son bois noir constitue un véritabletrésor. Le fait que l’arbre mette de 70 à 100 ans à atteindre la maturité productive, ce quine permet pas à la plantation forestière d’être rentable, constitue un autre élément uniquedu mpingo. Une autre menace pour le mpingo sont les incendies. Durant la longue saisonsèche d’Afrique orientale, une grande partie de cette zone est dévastée par de terriblesincendies. Les mpingos sont abîmés par le feu mais non détruits. Leur bois n’est alors plusapte à la fabrication d’instruments. Une gestion appropriée moyennant des opérations de“brûlis controlé” pourrait contribuer à prévenir ces incendies. Bien que le mpingo soit vé-néré en Tanzanie - c’est un symbole national - et protégé par la loi, on y effectue un grandnombre de coupes illégales. On abat même les arbres illégalement et, pire encore, on s’ensert parfois comme bois domestique ou pour clôturer les espaces où l’on garde le bétail.

On a besoin d’un plan de gestion pratique. Dans les années 80, le Programme des NationsUnies pour l’Environnement, PNUE, avec l’aide du gouvernement finlandais, recommandaun plan de gestion intégré pour le mpingo de Tanzanie. On envisagea un système de fi-nancement par l’intermédiaire de l’industrie du spectacle. Un concert de soutien est untrès bon moyen. Des musiciens connus et leurs syndicats se sont intéressés au sujet. On afait un film de 52 minutes intitulé “Le mpingo - l’arbre qui fait de la musique”, qui fut di-vulgué en 1992 par le Consortium de Télévision pour l’Environnement.

Parmi les plans à mettre en place pour sauver le mpingo figurent la publication d’une nou-velle brochure, l’identification de pepinières, la célébration d’un concert et la formationd’experts forestiers.

SOURCE: “Notre Planète”, Revue du PNUE, num. 6, 1992

60


6. EKINTZAREN FITXA

LEHORTE BAT AFRIKAN

63


6. EKINTZAREN FITXA

IZENBURUA:LEHORTE BAT AFRIKAN.

EZAGUTZA ARLOAK:Zientzia esperimentalakGizarte ZientziakHizkuntzaHizkuntza Arrotzak

MATERIALA:“Lehorte bat Afrikan” izeneko testua, 6. ekintzan erabiliko duguna.Ekintzarako mapak.Mapei buruzko argibide-testuak.

IRAUPENA: 50na-60na minutuko 2 saio.

HELBURUA:Ingurugiro arazoen konplexutasuna, batez ere ura bezalako oinarrizko baliabideen eska-siarekin zerikusia dutenena, eta arazooi aurre egiteko egon litezkeen jarreren aniztasunahautematea.

Informazioak eta iritziak onartu aurretik egiaztatzea, iturrien fidagarritasuna eta egiazkota-sun maila frogatzea.

GARAPENA:

1. SAIOA:

1. Irakasleak ikasleei bi talde osa ditzatela eskatuko die; talde bakoitza testuko bi pertso-naietako baten nortasuna eta interesen ordezkaria izango da: bata Kaleza izeneko herrixka afrikar bateko emakume batena eta, bestea, Hamade Kaboré herri hartako Ingurugiro ministroarena. Abiapuntu gisa, bi taldeek erantsiko den informazio guztiaizango dute: pertsonaia bakoitzari buruzko informazioa eta Asuaneko hondamendiariburuzko mapa eta datuak.

2. Lehenengo saioan, talde bakoitzak besteari bere herriarentzat garrantzitsuena zer denikusarazteko behar den estrategia prestatuko du. Ezin dugu ahaztu:

a) Kalezak ez dakiela irakurtzen, baina agian beraren senarrak bai (senarrak ez daukaizenik testuan), hirira lan bila baitoa, eta beharbada aukera gehiago izan duela ikas-teko.

b) Hamade Kaboré ministroa da; beraz, beraren gainetik badago presidente bat eta gainera beren interes partikularretarako onura handiak agintzen dizkioten kanpoagenteen eragina jasan dezake.

c) Garrantzitsua da urtegia eraikitzeak nekazariei ekarriko dizkien arazo guztiak eta onu-radunik zuzenenak zeintzuk izango diren agertzea.

2. SAIOA:

3. Bigarren saioa eztabaida izango da. Moderatzaile bat eta idazkari bat izan beharko di-tugu bi taldeek azalduko dituzten punturik garrantzitsuenak idazteko. Eztabaidan berezbi taldeak eratu dituzten mahaikideek baino ez dute esku hartuko; dena dela, mahaiakhala eskatuta edo eta moderatzaileak beharrezko baderitzo, atsedenaldi bat egin daite-ke gainontzeko taldekideekin kontsultatzeko.

4. Lehenik, gehienez beste bi pertsonak lagun ditzaketen bi pertsonaiei emango diegu hitza (beraiek erabakiko dute nortzuk izango diren eta nola deituko diren). Lehenengoeta behin bere burua aurkeztu eta bere argudioak aurkeztuko dituzte. Jarraian, eta hogei minututan zehar, mahaikideei parte hartzen utziko diegu uraren gaiari buruzkoadostasun batera hel daitezkeen ikusteko. Tarte hau pasa eta gero denak berdin segi-tzen badu, moderatzaileak zer egin erabaki beharko du.

5. Azken emaitza zein den alde batera utzita, oso garrantzitsua da eskaini diren argudioakidatziz jasotzea, geroago birpasatu eta aztertu ahal izateko.

EBALUAZIOA:

Ebaluazioan erabiliko ditugun galderak ondokoak izango dira: Nola sentitu zara Kaleza edoHamade Kaboréren paperean?, Beste papera izatea nahiago izango zenukeen?, Zer delaeta?, Uste al duzu egoera korapilatsua dela ala hitz eginez biontzat behar bezalakoa denirtenbide batera hel daitezkeela?, Dinamikan zehar uraren gaia arazotzat hartu duzu ala zu-regandik oso urrun dagoen arazoa dela pentsatu duzu?, Zergatik?, e.a.

64



LEHORTE BAT AFRIKAN

Hemen deskribatzen diren pertsonaiak eta egoera fikziozkoak dira, baina benetako per-tsonaietan eta Afrikako alde gehienek pairatzen duten krisialdian daude oinarrituta.

Zuek Kaleza izan zintezkete, herri bateko emakume bat, eta Hamade Kaboré, IngurugiroMinistroa. Demagun Sahelia izeneko fikziozko herri afrikar batean bizi zaretela. Biok arazobera duzue: ura. Ezagut dezagun zein den bakoitzaren iritzia kontu honi dagokionez.

Kaleza Sahelia izeneko herri afrikar bateko herrixka batean bizi da. Beraren bizitza, inguruhorietako emakume gehienena bezala, ez da batere erraza. Bera da bere familia elikatzenduten laboreen erantzulea, eta gainera maneiatu eta etxeko lanak egin behar ditu. Eta bere hiru seme-alabak zaindu beharrean dago. Orain dela gutxi arte lau zituen, baina txi-kiena hil egin zen beherako luze baten ondorioz, berau oso gaixotasun arrunta baita Saheliako umeen artean. Beraren senarrak denbora luzeagoa ematen du etxetik kanpo bertan baino, Boli Kostako hiriburua den Abdijan hirian lan bila dabil-eta, hau da, etxetikehundaka kilometrotara. Hirian lan egin behar du bere familiari janari gehiago lortu ahalizateko, hau da, hilabeterik lehorrenetarako, beraren emazteak erein duen bihia amaitzendenerako. Lehen basartoa eta artatxikia landa zitezkeen urtaro hezean zehar, bai eta urteosorako adina bildu ere. Orain euria urriagoa da, uztak ez dira emankorrak eta bihi gu-txiago dago urtaro lehorrerako gordetzeko.

Baina uraren arazoa ez dagokio nekazaritzari bakarrik. Egunero, Kalezak zenbaitetan bi ki-lometro korritu behar ditu 10 kiloko andel bat garraiatuz, ur osinik hurbileneraino. Ibilaldihau egunean hirutan egin ohi du. Beraren alaba txikia hil zuen gaixotasunaren zioa osine-tik etor liteke.

Kalezak entzun du herri batzuetan pertsonak, kanpoko laguntzaren bidez, urarekin dituztenarazoak konpontzen saiatzen direla, horrela ibilaldi luze horiek saihestuz. Gainera, harresiakeraiki daitezke zelaietan barrena euria bildu eta laboreak ureztatzeko, baita urtaro lehorre-an ere. Kalezaren ustez, irtenbide ona izan daiteke, baina badaki kanpoko laguntza beharduela, herria harriak dauden lekurik hurbilenetik hamar bat kilometrora kokatuta dago eta.Alde handiegia da Kalezarentzat, eta baita herri osoarentzat ere. Kalezak uste du bere go-bernuak ez diela behar adinako laguntza ematen.

Hamade Kaboré Saheliako Ingurugiro Ministroa da. Beraren herria Afrikako txiroenetarikoeta lehorrenetariko bat da. Azken hogei urteotan lehorteak egon dira etengabe. Goseteaeta desnutrizioa oso larriak dira eta ume asko hiltzen da. Hamade Kaboré lehentasunik han-diena urik ezaren arazoa behin betiko konpontzea da. Ideia handia dauka. Afrikako leku as-kotan proiektu handiak daude, bilioi dolar asko kostatzen direnak, ura alde idorretara era-mateko. Hamade Kaborék uste du erraza izango dela gobernu atzerritarrak konbentzitzeadirua utz diezaioten.

Hamade Kaboréren ideia Sahelia zeharkatzen duen Sahel ibaian urtegi eskerga bat eraiki-tzea da. Ideia hau ez da erabat berria, Afrikan dagoeneko halako urtegiak badaudelako,Asuanetik (Egipton) Karibaraino (Zambian). Urtegiak ibaiaren ertzean kokatuta dauden30.000 hk. lur antzu urpean utziko dituen laku handi bat sortuko du, baina ureztatzeko

65


aukera eskainiko dio askoz handiagoa izango den alde bati, nekazariak hona etorri ahalizango direlarik. Urtegiak herriaren hiriburuan, Miragian, industriak sor ditzakeen elektrizi-tatea ekoiztuko du. Baina Hamade Kaboré apur bat kezkatuta dago proiektu handi haue-tariko batzuek urik eza ezin konpon dezaketela esan diote eta. Izan ere, ez luke porrot horren eragilea izan nahi.

OHARRA: Hamade Kaboré bere bulegotik irten ez balitz, heldu berria zen txostena irakurlezake. Kalezak irakurtzen jakin izan balu, gauza bera ere egin lezake. Txostenak Asuanekekarritako hondamendi ekologikoa azaltzen du. Hemen elementu nagusiak laburtuko ditu-gu, maparen osagarri diren testuen bidez.

ITURRIA: Un solo mundo, Iparralde-Hegoalde Zentroa, Lisboa, Portugal, 1992.

66


LEHORTE BAT AFRIKAN

MAPA AZALTZEN DUTEN TESTUAK

1. Egiptoko biztanleriaren %95 Nilo ibaiaren ertzetan bizi da. Herriko lursail gehienak lehorregiak dira laborantzan jarduteko. Ibaiaren urak baino ez die bertakoei beraren er-tzetan bizi izaten uzten.

2. Naser Lakua, Iparraldetik Hegoaldera 400 km. daukana, Niloren bailara urperatuta ge-ratu zenean urtegiaren atzetik eratu zen lakua da. Herriak eta plantazioak desagertu ziren eta biztanleek lakuaren inguruan kokatu behar izan zuten.

3. Asuaneko urtegia 1970. urtean eraiki zuten, eta Niloren ur-goraldiak edo uholdeak kon-trolatzeko parada eman zion Egiptori. Gainera, urtegiak herriak dituen premia gehiene-tarako elektrizitatea ekoizteko aukera eskaintzen du.

4. Sudd Hego Sudanen kokatuta dagoen alde heze eskerga bat da, eta bertatik pasatzenda Nilo ibaia. Nilok duen uraren %10, lurrinketa dela eta, galdu egiten da Sudd izene-ko alde hau zeharkatu ahala.

5. Etiopiako goi-lautada Niloren ur kopuruaren ia-ia %85en iturburua da. Etiopiako gober-nuak zenbaitetan bota du bere urtegia eraiki eta beronen ur bolumena erabiliko duela-ko mehatxua.

6. Lakuaren gainazaleko ura garai beroan zehar lurrindu egiten da, ibaiak Egipton barrenaduen fluxu osoa murrizten delarik.

7. Jalkinak lakuan hondoratzen dira ura geratuta dagoelako. Hau dela eta, lakua sakone-ra galtzen ari da apurka-apurka beraren jalkinak gehitzen ari direlako eta, beraz, berebaitan izan dezakeen ur kopurua txikiagoa da.

8. Gainera, jalkinek ez dituzte soroak ongarritzen, lakuaren hondoan pilatuta geratzen di-ra eta. Eta ongarri artifizialak erabili behar dira laboreen hazkundea lortu nahi bada.

9. Urtegiak ura kontrolatzen duenez gero, soroak ez dira dagoeneko urperatuta geratzenurteroko uholdeen ondorioz. Horrenbestez, urak ez du lurrean metatzen den gatzaerauzten, uztak kaltetuta suertatzen direlarik.

10. Arrainak desagertzeko zorian daude ibaian, beraren urek lehen adina elikagai garraia-tzen ez dute eta.

11. Bilharziosis deritzan gaixotasun bat, barraskiloek barreiatzen dutena, arriskutsuagoa daorain uholdeek jadanik barraskiloak ibaian behera eramaten ez dituztelako.

ITURRIA: Un solo mundo, Iparralde-Hegoalde Zentroa, Lisboa, Portugal, 1992.

67



UNA SEQUÍA EN ÁFRICA

Los personajes y la situación que aquí se describen son ficticios, pero están inspirados enpersonas reales y en la crisis que padece gran parte de África.

Vosotros podríais ser Kaleza, una mujer de pueblo, y Hamade Kaboré, Ministro de MedioAmbiente. Imaginad que vivís en un país africano imaginario llamado Sahelia. Ambos te-néis el mismo problema: el agua. Conozcamos cuál es la opinión de una y otro respecto aesta cuestión.

Kaleza vive en un pequeño poblado de un país africano, Sahelia. Su vida, como la de lamayoría de las mujeres de esos lugares, no es nada fácil. Ella es la responsable de los cul-tivos que alimentan su familia, además tiene que cocinar y llevar a cabo las labores del ho-gar. Y debe cuidar a sus tres hijos. Hasta hace poco tenía cuatro pero la más pequeña mu-rió recientemente de una diarrea prolongada, enfermedad muy frecuente entre los niñosde Sahelia. Su marido pasa más tiempo fuera de casa que ella, dado que está buscandotrabajo en Abidjan, la capital de Costa de Marfil, situada a centenares de kilómetros dedistancia. Ha de trabajar en la ciudad para conseguir comida extra para su familia, para losmeses más secos del año, cuando el grano cultivado por su mujer se ha acabado. Antesse podía cultivar sorgo y millo durante la estación húmeda y recoger suficiente cantidadpara todo el año. Ahora hay menos lluvia, los cultivos no son productivos y hay menos gra-no para guardar para la estación seca.

Pero el problema del agua no se reduce a la agricultura. Cada día, Kaleza ha de recorrervarias veces dos kilómetros transportando un depósito de 10 kg. hasta el pozo de aguamás próximo. Normalmente hace este recorrido unas tres veces al día. La causa de la en-fermedad que mató a su hija pequeña podría proceder del pozo.

Kaleza ha oído decir que en algunos pueblos las personas, con ayuda externa, intentan re-solver juntos sus problemas de agua, evitándose así las largas caminatas. Además se pue-den construir muros de piedra a través de los campos para retener el agua de la lluvia yregar los cultivos, incluso durante la estación seca. Kaleza piensa que es una buena solu-ción, pero sabe también que se necesita ayuda externa, puesto que el pueblo está situa-do a más de 10 km. de distancia hasta el lugar más próximo donde hay piedras. Se tratade una distancia demasiado larga para que Kaleza, e incluso el pueblo entero, puedantransportarlas. Kaleza cree que su gobierno no les ayuda suficientemente.

Hamade Kabore es el Ministro de Medio Ambiente de Sahelia. Su país es uno de los máspobres y áridos de África. Durante los últimos veinte años ha habido sequías constante-mente. El hambre y la desnutrición abundan, y mueren muchos niños. La primera prioridadde Hamade Kaboré es resolver el problema de la falta de agua de una vez por todas. Tie-ne una gran idea. En muchos lugares de Africa existen grandes proyectos, de billones dedólares, para llevar agua a las zonas secas. Hamade Kaboré piensa que será fácil conven-cer a los gobiernos extranjeros para que presten dinero.

La idea de Hamade Kaboré es construir un enorme pantano en el río Sahel que atraviesaSahelia. No se trata de una idea completamente nueva dado que ya existen pantanos de

68


este tipo en África, desde Asuán (Egipto) hasta Kariba (Zambia). El embalse creará un granlago que inundará 30.000 Ha. de tierras pobres situadas en las orillas del río, pero pro-porcionará regadío a una zona todavía mayor, a la cual podrían desplazarse los agriculto-res. El pantano producirá electricidad que puede fomentar la creación de industrias en lacapital, Miragia. Pero Hamade Kaboré está un poco preocupado porque le han dicho quealgunos de estos grandes proyectos no consiguen resolver la falta de agua. Realmente, aél no le gustaría ser recordado como un fracasado.

NOTA: Si Hamade Kaboré no hubiera salido de su despacho, habría podido leer el infor-me que acababa de llegar. Si Kaleza hubiera sabido leer, también lo habría podido hacer.El informe explica el desastre ecológico provocado por Asuán. Sintetizamos los principa-les elementos con los textos que acompañan el mapa.

FUENTE: Un solo mundo, Centro Norte-Sur, Lisboa, Portugal, 1992.

69


UNA SEQUÍA EN ÁFRICA

TEXTOS EXPLICATIVOS DEL MAPA

1. El 95% de la población de Egipto vive al lado del río Nilo. La mayor parte del país esdemasiado seca para los cultivos. El agua del río sólo permite a las personas vivir a susorillas.

2. El lago Náser, 400 Km. de Norte a Sur, es el lago formado detrás del embalse cuandose inundó el valle del Nilo. Pueblos y plantaciones desaparecieron y las poblaciones sereubicaron alrededor del lago.

3. El embalse de Asuán fue construido en 1970, permitiendo a Egipto controlar las creci-das o ríadas del Nilo. Además, el pantano permite producir electricidad para la mayo-ría de necesidades del país.

4. El Sudd es una extensa zona húmeda situada en el Sudán meridional, y por ella fluyeel Nilo. Cerca del 10% del agua del Nilo se pierde por evaporación a medida que flu-ye lentamente a través del Sudd.

5. La meseta de Etiopía es la fuente de casi el 85% del agua del Nilo. El gobierno etíopeha amenazado varias veces con la idea de construir su propio pantano y usar el volu-men de agua que éste tuviera.

6. El agua de la superficie del lago se evapora durante la época cálida reduciéndose elflujo total del río a través de Egipto.

7. Los sedimentos se hunden en el lago porque el agua está estancada. De este modo,el lago va perdiendo profundidad gradualmente al incrementarse sus sedimentos, y asíla cantidad de agua que puede contener es menor.

8. Además, los campos no son fertilizados por los sedimentos puesto que estos quedanalmacenados en el fondo del lago. Y hay que usar fertilizantes artificiales para conse-guir el crecimiento de los cultivos.

9. Una vez el embalse controla el agua, los campos ya no se inundan con las riadas anua-les. Esto hace que el agua no se lleve la sal que se concentra en el suelo, dañando loscultivos.

10. Los peces están a punto de desaparecer del río, dado que sus aguas ya no transpor-tan tantos nutrientes como antes.

11. La bilharziosis, una enfermedad propagada por los caracoles, se ha hecho más peli-grosa porque las riadas ya no se llevan los caracoles río abajo.

FUENTE: Un solo mundo, Centro Norte-Sur, Lisboa, Portugal, 1992

70



LIVING WITH DROUGHT IN AFRICA

Both the characters and the situation described below are fictional, but they are based onreal people and a real crisis that is affecting much of Africa.

Yo are Hamade Kabore, Government Minister for the Envionment, and Kaleza, a village wo-man. You both live in the imaginary African country, Sahelia. Hamade Kabore has decideto talk to some ordinary people. He meets Kaleza in their village. They are both concernedabout water.

Kaleza lives in a small village in the African country, Sahelia. In common with most womenin the country, her life is not easy. She is responsible for growing the crops which supporther family, as well as cooking and looking afther her home. She also has three children tocare for. There were four but her youngest died from a prolonged bout of diarrhoea, acommon childhood ailment in Sahelia.

Her husband spends more time away these days than at home. He seeks work in Abidjan,capital of Ivory Coast, hundreds of miles away. He needs work in the city to bring extra fo-od to support the family during the driest months of the year when grain runs out. Longago it was possible to grow sorghum and millet in the wet season and harvest enough tolast for the whole year. Now there is less rain and crops don’t grow so well, so there is lessgrain to store for the dry season.

Water is a problem in other ways. Every day Kaleza makes the 2 km journey to the nearestwater hole and back with her 10 kilo water jar. She has to do this two or three times a day.The water hole may have been a source of disease which killed her child.

Kaleza has heard that in some villages the people have got together, with some outsidehelp, to solve their water problems. They have dug wells from which they are able to pumpwater by hand, saving long walks to a water hole. They have also built stone walls acrosstheir fields to trap rainwater, so that crops can be watered even when it is dry. She thinksthis is a good solution but she knows that the village will need help. It is about 10 kilome-tres to the nearest source of stones - too far for Kaleza, or even the whole village, to co-llect by hand. She feels the government is not doing enough to help them.

Hamade Kabore is the Government Minister for the Environment in Sahelia. His country isone of the poorest in Africa, and also one of the driest. The last 20 years have seen onedrought after another. Hunger and malnutrition are common and too many children dieyoung. Hamade Kabore’s main priority is to solve the problem of water shortage once andfor all. He has had a very big idea. All over Africa there are major projects involving billionsof dollars, to bring water to dry areas. He knows it will be easy to get foreign governmentsto lend him money.

Hamade Kabore’s idea is to build a huge dam on the Sahel River which flows through Sa-helia. It is not a totally original idea. In fact there have been many similar dams built throughout Africa, from the Aswan Dam in Egypt to the Kariba Dam in Zambia. The damwould create a large lake which would flood about 30,000 hectares of poor farmland clo-

71


se to the river. But it would provide irrigation for an even larger area which the farmerscould move to. The dam would also produce electricity which might help to encouragenew industry in the capital city, Miragia.

But now Hamade Kabore is getting worried. He has heard that some large projects havefailed to solve the water shortage. The last thing that he wants is to be remembered as afailure.

NOTE: If Hamade Kabore had stopped to read his morning post before leaving his go-vernment office, he might have read the report “Aswan Dam - Water Disaster”. If Kalezahad been taught to read she would have been able to read it too.

SOURCE: Un solo mundo, Centro Norte-Sur, Lisboa, Portugal, 1992.

72


LIVING WITH DROUGHT IN AFRICA

EXPLANATORY NOTES OF THE MAP

1. 95% of Egypt’s population live close to the River Nile. Most of the country is too dryto grow crops. Only water from the river enables people to live here.

2. Lake Nasser, 400 km from north to south, is the huge lake formed when the Nile valleybehind the dam was flooded. Villages and farms disappeared so people were resettledaround the lake.

3. The Aswan Dam was built in 1970, iving Egypt control over the flow of the River Nile.The dam is able to generate electricity which provides much of Egypt’s power.

4. The Sudd is a vast wetland in southem Sudan through which the Nile flows. 10% of thewater in the Nile is lost by evaporation as it flows slowly through the Sudd.

5. The Ethiopian Highlands produce 85% of the water that flows into the River Nile. Nowthe Ethiopian government is threatening to build their own dam and use the waterthemselves.

6. Water evaporates from the surface of the lake in the high temperatures, reducing theamount of water which flows in the River Nile through Egypt.

7. Silt sinks to the bottom of the lake because the water is still. radually the lake is fillingup with silt and can hold less water.

8. Fields no longer get fertilized with silt which is trapped in the lake. Now artificial ferti-lizer must be used to make the crops grow.

9. Now that water is controlled by the dam, fields no longer get irrigated by the waterflooding each year. Salt does not get washed away and has built up in the soil, dama-ging the crops.

10. Fish are disappearing from the river sine it no longer carries as many nutrients as itused to.

11. Bilharzia, a disease carried by snails, has got worse since the annual flood no longerwashes the snails away.

SOURCE: Un solo mundo, Centro Norte-Sur, Lisboa, Portugal, 1992.

73



UNE SECHERESSE EN AFRIQUE

La situation et les personnages décrits ci-après sont fictifs, mais ont été créés à partir depersonnages réels et de la crise qui frappe une grande partie de l’Afrique.

N’importe lequel d’entre vous pourrait être Kaleza, une femme de la campagne, ou Ha-made Kabaré, ministre de l’Environnement. Figurez-vous que vous vivez dans un pays ima-ginaire appelé “Sahelia”. Vous avez tous les deux le même problème : l’eau. Voyons ce quepense l’une et l’autre à ce sujet.

Kaleza vit dans un petit village d’un pays africain, le Sahelia. Comme pour la plupart desfemmes de la région, Kaleza n’a pas une vie facile. Outre qu’elle a la charge des culturesqui assurent la subsistance de sa famille, elle doit faire la cuisine et tenir la maison. Et s’oc-cuper de ses trois enfants. Ils étaient encore quatre jusqu’à ce que, récemment, la petitedernière succombe à une diarrhée persistante, maladie très fréquente chez les enfants duSahelia. Le mari de Kazela passe plus de temps que sa femme hors du foyer. Il cherche dutravail à Abidjan, la capitale de la Côte d’Ivoire, située à des centaines de kilomètres deson village. Car c’est ce travail à la ville qui lui permet d’assurer à sa famille la nourriturede chaque jour durant les mois les plus secs de l’année, lorsque les grains récoltés par safemme sont épuisés. Autrefois, la saison humide permettait de cultiver le sorgho et le milet la récolte était suffisante pour toute l’année. Aujourd’hui, les pluies étant moins abon-dantes, les cultures ne sont plus productives et ne permettent pas de réserver des grainsen quantité suffisante pour la saison sèche.

Mais le problème de l’eau ne touche pas seulement l’agriculture. Tous les jours, empor-tant avec elle un réservoir de 10 kilos, Kaleza doit parcourir plusieurs fois les deux ki-lomètres qui séparent son village du puits le plus proche. D’ordinaire, elle fait ce cheminenviron trois fois par jour. Et la maladie qui a emporté sa petite fille pourrait bien avoirson origine dans ce puits-là.

Kaleza a entendu dire que, dans certains villages, les gens, avec une aide extérieure, es-sayent de trouver ensemble une solution à leurs problèmes d’eau pour s’épargner ces lon-gues marches. Elle a aussi entendu dire que l’on pouvait construire des murs de pierredans les champs afin de recueillir l’eau de pluie et d’arroser les cultures, y compris pendantla saison sèche. Kaleza trouve que c’est là une bonne solution. Mais elle sait aussi qu’uneaide extérieure est indispensable, car son village est à plus de 10 km du lieu le plus pro-che où l’on peut trouver des pierres. Une distance bien trop grande pour que Kaleza ettous les gens du village réunis puissent transporter ces pierres. Kaleza pense que le gou-vernement de son pays ne les aide pas assez.

Hamade Kaboré est le ministre de l’Environnement du gouvernement du Sahelia, Son paysest l’un des plus pauvres et des plus arides de l’Afrique. Au cours de ses vingt dernièresannées, les sécheresses se sont succédé. La faim et la dénutrition sont omniprésentes etbeaucoup d’enfants n’y résistent pas. La première des priorités d’Hamade Kaboré est derésoudre une fois pour toutes le problème du manque d’eau. Pour cela, il a une grandeidée. De nombreuses régions d’Afrique ont des projets pour amener de l’eau dans les zo-

74


nes sèches, projets qui coûtent des milliards de dollars, Hamade Kaboré estime qu’il n’au-ra pas trop de mal à convaincre les gouvernements étrangers de prêter de l’argent.

L’idée d’Hamade Kaboré est de construire un énorme barrage sur le Sahel, le fleuve quitraverse le pays. On ne peut pas dire que ce soit une idée nouvelle, puisqu’il existe déjàdes barrages de ce type en Afrique, tels que celui d’Assouan (Égypte) et de Karibia (Zam-bie). Certes ce barrage créera un grand lac qui inondera 30 000 ha de terres pauvres si-tuées sur les rives du fleuve. Mais, d’un autre côté, il permettra d’irriguer une surface en-core plus importante, vers laquelle les agriculteurs pourraient se déplacer. De plus, l’élec-tricité qu’il produira favorisera sans doute l’installation d’industries dans la capitale, Mira-gia. Mais Hamade Kaboré est un peu inquiet, car on lui a dit que certains de ces grandsprojets ne parvenaient pas à régler ce problème du manque d’eau. Et, sincèrement, il n’ai-merait pas voir son nom associé à un échec.

NOTE : Si Hamade Kaboré n’avait pas quitté son bureau, il aurait lu le rapport qui venaitd’arriver. Et si Kaleza avait su lire, elle aussi en aurait eu connaissance. Ce rapport décritla catastrophe écologique qu’a provoquée le barrage d’Assouan. Nous en résumons lesprincipaux éléments dans les légendes de la carte.

SOURCE: Un solo mundo, Centro Norte-Sur. Lisbonne, Portugal, 1992.

75


UNE SECHERESSE EN AFRIQUE

LEGENDES DE LA CARTE

1. 95% de la population égyptienne vit à côté du Nil. Dans la plus grande partie du pays,les terres sont trop arides pour être cultivées. L’eau du fleuve permet tout juste aux ha-bitants de vivre sur les rives.

2. Le lac Nasser, avec ses 400 km du nord au sud, est le lac créé derrière le barrage aprèsl’inondation de la vallée du Nil. Villages et plantations furent englouties et les popula-tions se réinstallèrent autour du lac.

3. Construit en 1970, le barrage d’Assouan permet au pays de contrôler les crues ouinondations du Nil. De plus, il couvre la plus grande partie de ses besoins en électrici-té.

4. Le Sudd est une vaste région humide située dans le Soudan méridional et parcouruepar le Nil. Près de 10% des eaux du Nil se perdent par évaporation au fur et à mesu-re que le fleuve traverse lentement cette région.

5. Le plateau éthiopien constitue la source de 85% de l’eau du Nil. Plus d’une fois, legouvernement éthiopien a menacé de construire son propre barrage et d’utiliser le vo-lume d’eau ainsi retenu.

6. L’eau de la surface du lac s’évaporant à la saison chaude, le flux total du fleuve tra-versant l’Égypte diminue d’autant.

7. Du fait de la stagnation de l’eau, les sédiments s’enfoncent dans le lac, lequel, à me-sure que ces sédiments s’accumulent, perd de sa profondeur et, partant, sa capacitéde retenue s’en trouve diminuée.

8. De plus, les champs de cultures ne peuvent pas bénéficier d’une fertilisation par lessédiments puisque ceux-ci s’accumulent au fond du lac. Le développement des cultu-res se fait donc à l’aide d’engrais industriels.

9. Le contrôle de l’eau par le barrage met les champs à l’abri des crues et des inonda-tions annuelles. Néanmoins, l’eau ainsi retenue ne peut plus emporter le sel qui seconcentre dans le sol et qui nuit aux cultures.

10. Les poissons ont pratiquement disparu du fleuve, qui ne leur apporte plus autant d’é-léments nutritifs qu’auparavant.

11. La bilharziose, maladie transmise par les escargots, est devenue une menace plus sé-rieuse, les crues n’étant plus là pour emporter les escargots en aval.

SOURCE: Un solo mundo, Centro Norte-Sur. Lisbonne, Portugal, 1992

76


77


78


7. EKINTZAREN FITXA

ENERGIAREN JOKOA

81


7. EKINTZAREN FITXA

IZENBURUA:ENERGIAREN JOKOA.

EZAGUTZA ARLOAK:Zientzia EsperimentalakGizarte ZientziakMatematikakGorputz HezkuntzaHizkuntzaHizkuntza Arrotzak

MATERIALA:“Energiaren jokoa” izeneko testua, 7. ekintzan erabiliko duguna.

IRAUPENA:50-60 minutuko saio bat.

HELBURUA:Simulazio joko bat erabiltzea energia iturrien arazoa eta herri azpigaratuek gune kapitalis-tekin duten menpekotasuna nabarmentzeko asmoz.

GARAPENA:

1. Bi laukizuzen marraztuko ditugu jolastokiaren zoruan:

a) Lehenengoak 1x5 m. izango ditu. Bertan 10 ikasle kokatuko dira eta herri industriali-zatu baten energia erreserben ordezkariak izango dira.

b) Bigarrenak 3x5 m. izango ditu. Bertan 30 ikasle kokatuko dira eta Hirugarren Mun-duko herri baten energia erreserben ordezkariak izango dira.

2. Patioaren zoruan bertan, edo bestela bi orritan bereizirik, ondoko gauzak marraztuko ditu-gu: 100 lauki (50 lantegi eta 50 garraiobide) edukiko dituen laukizuzen bat, herri garatua-ren energia kontsumoari dagokiona (I) eta 10 lauki (5 lantegi eta 5 garraiobide) edukiko di-tuen laukizuzen bat, Hirugarren Munduko herri baten energia kontsumoari dagokiona (H).

3. Bi biribil osatuko dira, zoruan zirkulu zentrokideen bidez marraztuz. Bakoitzean A eta Blaukizuzenetako hamarna partaide ibiliko dira jiraka. Biribilek jira egiten dutenean ener-

82


gia ekoizten dute bere herriko lantegi, garraiobide eta beste zenbait elementutarako. I biribilean herri industrializatu baten ordezkari diren partaideak ibiliko dira jiraka. Hirugarren Munduko herriaren ordezkariek osatzen duten H biribilak duen abiadura 10halakotu egingo dute. Horrela 1/10 erlazio bat ezarriko da Iparraldeko eta Hegoaldekoenergia kontsumoen artean. I biribilak 50 lantegi eta 50 garraiobide hornitzeko besteenergia ekoiztu behar du. Ematen duen bira bakoitzak lantegi bat edo garraiobide bathornitzeko balio du. Irakasleak seinale bat jarriko du bira bakoitzean bete den lantegiedo garraiobidearen laukiaren gainean.

4. I biribileko ikasleak nekatu ahala, energia erreserbarik ez dutenez, H biribilean erreser-ba direnei utzi beharko diote bere lekua. Irakaslea erreserben tokira joango da (B lauki-zuzenera, hain zuzen) eta behar adina partaide hartuko ditu I biribilak jira egiteari utz ezdiezaion.

Irakasleak jokoa moztuko du I biribilak B laukizuzenetik hartzen dituen erreserbei esker bai-no ez duela jira egiten argi eta garbi ikusten denean.

Jokoaren arauak- A laukizuzeneko partaideek (herri industrializatuen erreserbek, hain zuzen ere) bizkarrean

erantsitako paperezko bereizgarri gorri bana edo elastiko gorri bana eramango dute. Blaukizuzeneko partaideek (Hirugarren Munduko erreserbek, hain justu) urdin bana era-mango dute, ordea.

- Irakasleak jokoari hasiera emateko agindua emango du eta biribil bakoitzaren abiadura1/10 erlazio baten arabera finkatuko du (I biribilekoek Hkoek baino hamar aldiz arinagoegingo dute korrika).

- Irakasleak gurutze batez markatuko ditu partaideek emango dituzten birei dagozkien lau-kiak. Eta jokoa eten dezakeen pertsona bakarra izango da.

- Ikasleak horrelako dinamikak egiten oso ohituta badaude, irakasleak betetzen duen pa-pera ikasle bati utziko diogu.

Dinamika amaitzen denean, elkarrizketa bati ekingo diogu. Ikasleek jokoaren mezua ulertudutela ziurtatu behar dugu: “Hirugarren Munduko erreserbengatik ez balitz, Lehen Mun-dua geldituta geratuko litzateke”.

Adibide gisa, dinamika hau abiapuntu hartuta egin litezkeen lan batzuk honako hauek di-ra: Natur Zientzien orduetan, zergatik den energia hain garestia eta energia aurrezteko zeregin daitekeen azalduko duten horma-irudiak; Matematiken orduetan, jokoaren datuakaprobetxatzea ariketa praktiko bat burutzeko; arlo literarioan, Zer gertatuko litzateke gu-re biztanleria aste batean zehar energia barik geratuko balitz? delako gaiari buruzkoidazlan bana.

EBALUAZIOA:Oso garrantzitsua da ebaluazioa in situ egitea, jokoa burutu den leku berean, ikasleek beren iritziak era zuzenagoan emango dizkigute eta. Galderak honako hauek izango dira:Nola bizi izan duzu zure papera Iparraldeko edo Hegoaldeko erreserba gisa?, nabaritu alduzu zure papera erabakiorra zela zure herria bide onetik joateko?

83


OHARRAK:Herri industrializatuek hain dute energia eskari eskerga non bere baliabideak ez ezik, herriez-industrializatuenak ere erabiltzen baitituzte. Joko honen bitartez hau egia borobila delaegiaztatu ahal izan dugu. Ekintza hau ondokoak bezalako edukiak lantzeko sarrera izan dai-teke: energia (energia berriztagarriak eta energia alternatiboak); herri industrializatuen etaHirugarren Munduaren arteko harremanak; munduko sistema ekonomikoa (Iparralde etaHegoaldearen arteko erlazioak).

Ikasle kopuru handi bat beharko dugula kontuan hartuta, bi talde elkartu ahal izango ditu-gu, eta horrela dinamikaren behaketa egingo du eta irakasleari ondorioak ateratzen lagun-duko dio.

ENERGIAREN JOKOA / EL JUEGO DE LA ENERGÍA / THE GAME OF ENERGY / LE JEU DE L’ENERGIE

84


8. EKINTZAREN FITXA

MINERALEN JOKOA

87


8. EKINTZAREN FITXA

IZENBURUA:MINERALEN JOKOA

EZAGUTZA ARLOAK:Zientzia EsperimentalakGizarte ZientziakGorputz HezkuntzaHizkuntzaHizkuntza Arrotzak

MATERIALA:Erreserbei buruzko koadroa.Mineralen jokoa (mapa eta marrazkiak).

IRAUPENA:2 saio

HELBURUA:Simulazio joko bat erabiltzea Lehen Munduko herriek, Hirugarren Mundukoen kaltetan, le-hengaiekin egiten duten erabilera eta/edo gehiegikeria adierazteko.

GARAPENA:

1. Jokoaren prestakuntza aldian, ikasleek hainbat dortsal osatu beharko dituzte jarraibidehauek aintzat harturik: arinen kontsumitzen diren mineralak ordezkatuko dituzten 18dortsal gorri eta astiroen kontsumitzen direnak ordezkatzeko 12 dortsal berde. Dortsalhauek bina alde izango dituzte: bata berdea edo gorria besterik ez da izango, eta besteak mineral horren bidez lortuko diren produktuetariko bati buruzko marrazki batizango du. Orientazio gisa, horrela egin liteke: 20 material belikoari dagozkio (tankeak,hegazkinak, kanoiak, misilak,...); 6 garraio zibilei (itsasuntziak, hegazkinak, trenak, kotxe-ak,...); 1 medikuntza eta ikerketarako materialei (kirofanoak, eritetxeak,...). Ikastetxekojolastokian, ikasleek 5x4 m. izango dituen laukizuzen bat marraztuko dute, pankarta ba-tzuk eransten den marrazkiak seinalatzen duen bezala kokatuz.

2. Jokoa 30 partaiderentzat pentsatuta dago eta bakoitzak mineral bat ordezkatzen du.Gutxiago egonez gero partaide-mineralen kopurua era proportzionalean murritz deza-

kegu edo, osterantzean, bi talde elkartu eta soberan geratzen direnek jokoaren beha-tzailearena egin ahal izango dute.

3. Badira mineralak erreserba handiak dituztenak, beste batzuenak erreserba ertainakdiraeta, azkenik, erreserba urrikoak ditugu. Mineral hauen kontsumo prozesua, zenbaitetan,azkarragoa da eta, beste batzuetan, geldoagoa. Gaineratzen diren orrietan mineralhauen sailkapen posible baten koadro adierazgarri bat aurkituko dute.

4. Jokoari hasiera emateko, lehenengo eta behin, herri azpigaratuetan erauzitako lehengaiak(mineralak) ordezkatzen dituzten partaideak irteera pankartaren ondoan kokatuko dira,kontsumo arin edo geldoaren irizpidea kontuan hartuta. Beraz, bi irteera egongo dira:

1. IRTEERA: Gaur egungo industrietarako ezinbestekoak direnez, arin kontsumitzen di-ren erreserba handiak, ertainak eta urriak ordezkatzen dituzten partaideak. Hauekdortsal gorri bana jantziko dute. Ibilbidea azken jomugaraino, hondakin zirkuluak etabirziklapen plantak korritzeko duten denbora minutuko erdikoa izango da.

2. IRTEERA: Astiroago kontsumitzen diren erreserba handiak, ertainak eta urriak ordez-katzen dituzten partaideak. Hauek dortsal berde bana jantziko dute. Ibilbide osoa ko-rritzeko duten denbora minutu batekoa da.

5. Ibilbideak ondoko etapak ditu: partaide-mineralak herri azpigaratuen aldetik irtengo di-ra, H irteeratik hain zuzen ere. Herri garatuetarantz egin beharko dute korrika. Batetikbestera igarotzean, buelta eman beharko diote, orain arte berdea edo gorria besterik ezzen beren dortsalari, eta eraldatzen den produktuari buruzko marrazkia bihurtuko da (ka-noi, tanke, itsasuntzi, eskola,...). Behin C esparrua (produktu landuetarako lantegiena,hain zuzen) zeharkatuz gero, ikasleek korrika segitu beharko dute azken jomugaraino etatalde bakoitzeko lehenengo hirurek, heltzen direnean, babesa hartu beharko dute E es-parruan (birziklapen plantan, alegia) eta onik irten direla pentsatu. Gainerakoak F espa-rrura igaroko dira (hondakin eta kondarrenera, hain zuzen ere) eta jokoa galduko dute.Azkenik, 6 irabazle egongo dira (3 taldeko).

6. Dinamika amaitzen denean, irakasleak ikasleei herri azpigaratuetan erauzten diren mine-ralek jarraitzen duten bidea beraietara itzultzen ez dela eta herri garatuetan amaitzendela ikusaraziko die, bai eta azken hauek beren industria eta kontsumorako onura hartzen duten bakarrak direla ere. Herri azpigaratuek industria guneetan landu direnproduktuak (eta, gehienetan, beren lehengaiez egin direnak) nazioarteko merkatuanerosten dituztenean, produktu hauen truke ordaindu behar duten salneurria oso altua daeta beraien ordainketa balantza desorekatuta geratzen da.

Jokoaren arauak1. Partaideek aldez aurretik zehaztutako denbora tartean zeharkatu beharko dituzte elka-

rren segidako alde guztiak azken jomugaraino heldu arte.2. Talde bateko edo besteko kidea izatea era aleatorioan erabakiko da.3. Galerazita dago beste partaide bat/batzuk estutu edo oratzea.4. Denbora tartearen barruan birziklapen plantan sartzea lortzen duten kolore bakoitzeko

lehenengo hirurak salbatuko dira.

88


Gai hau sakontzeko, jokoaren amaieran ondoko ekintzak edo beste zenbait egin ahal izan-go ditugu: elkarrizketa bat, ekintza nola garatu den eta atera daitezkeen ondorioak zein-tzuk diren komentatzeko; Mineralen munduko ekoizpena izeneko mapa tematikoaz lanegitea; maizen erabiltzen diren produktu landuen zerrenda bat osatu eta zein lehengaizeginda dauden aztertzea.

EBALUAZIOA:Oso interesgarria izango litzateke ebaluazio sozio-afektiboa burutzea, ikasleak, oro har, zor-te ezberdina duten bi mota ezberdinetako mineralak bihurtu dira eta. Horrela, bada, berri-ro ere, galderak honako hauek izango dira: Nola sentitu zara mineral arin edo geldo batizatean?, nahiago izango al zenukeen beste motakoa izan?, zergatik?, benetan bizi izan duzu mineral bat izatearena edo hasiera-hasieratik izan duzu oso argi joko bat besterik ezzela?, ekintza honek zertxobait aldarazi dizu gauzak ikusteko zure modua?, uste duzu egiadela “dena denarekin erlazionatuta dagoen” mundu batean bizi garela?, e.a.

OHARRAK:Joko honek mineral ez-erregaien gero eta kontsumo handiagoari erreparatzen lagundukodigu. Eta ondoko edukiak jorratzeko aukera ere emango digu: jatorri mineraleko lehen-gaiak; lehengaien ekoizpen eta merkaturatzea; gaur egungo industriarik garrantzitsuenak;munduko industria aldeak; eta abar.

89


90


Erreserba motak Konstsumoa Mineralak

Erreserba ugari(15 ikasle)

Erreserba ertainak(10 ikasle)

Erreserba urriak(5 ikasle)

azkarramotela

azkarramotela

azkarramotela

Burdina (3 ikasle)Aluminioa (3 ikasle)

Manganesoa (3 ikasle)

Fosforoa (3 ikasle)Potasioa (3 ikasle)

Tupia (2 ikasle)Beruna (2 ikasle)Zinka (2 ikasle)

Sufrea (3 ikasle)Kromoa (3 ikasle)

Eztainua (Ikasle 1)Nikela (Ikasle 1)

Merkurioa (Ikasle 1)

Fluorita (Ikasle 1)Zilarra (Ikasle 1)

Tipos de reserva Consumo Minerales

Reservas abundantes(15 alumnos)

Reservas intermedias(10 alumnos)

Reservas escasas(5 alumnos)

rápidolento

rápidolento

rápidolento

Hierro (3 alumnos)Aluminio (3 alumnos)

Manganeso (3 alumnos)

Fósforo (3 alumnos)Potasio (3 alumnos)

Cobre (2 alumnos)Plomo (2 alumnos)Zink (2 alumnos)

Azufre (3 alumnos)Cromo (3 alumnos)

Estaño (1 alumno)Niquel (1 alumno)

Mercurio (1 alumno)

Fluorita (1 alumno)Plata (1 alumno)

Reserves Consumption Minerals

Abundants reserves(15 pupils)

Average reserves(10 pupils)

Slender reserves(5 pupils)

fastslow

fastslow

fastslow

Iron (3 pupils)Aluminium (3 pupils)Manganese (3 pupils)

Phosphorus (3 pupils)Potasium (3 pupils)

Copper (2 pupils)Lead (2 pupils)Zinc (2 pupils)

Sulphur (3 pupils)Chromium (3 pupils)

Étain (1 pupil)Nickel (1 pupil)

Mercury (1 pupil)

Fluorite (1 pupil)Silver (1 pupil)

Réserves Consummation Minnéraux

Resérves abondants(15 élèves)

Reserves intermèdies(10 élèves)

Reserves escases(5 élèves)

rapidelente

rapidelente

rapidelente

Fer (3 élèves)Aluminium (3 élèves)Mangànese (3 élèves)

Phosphore (3 élèves)Potassium (3 élèves)

Cuivre (2 élèves)Plomb (2 élèves)Zinc (2 élèves)

Soufre (3 élèves)Chrome (3 élèves)

Étain (1 élève)Nickel (1 élève)

Mercure (1 élève)

Fluorite (1 élève)Argnt (1 élève)

MINERALEN JOKOA / EL JUEGO DE LOS MINERALES / THE GAME OF THE MINERALS / LE JEU DES MINÉRAUX

91


� Burdina / Hierro / Iron / Fer� Tupia / Cobre / Copper / Cuivre▲ Bauxita / Bauxita / Bauxite� Beruna / Plomo / Lead / Plomb�� Zinka / Cink / Zinc� Urrea / Oro / Gold� Zilarra / Plata / Silver / Argent▲▲ Diamanteak / Diamantes / Diamonds

MINERALEN JOKOA / EL JUEGO DE LOS MINERALES / THE GAME OF THE MINERALS / LE JEU DES MINÉRAUX

92


HelmugaLínea de llegada

Finishing lineLígne

d’arrivée

Birziklaketa-ZentralaCentral de Reciclaje

Recycling plantCentrale de CrecyclageHondakinak

Produktu landuetarakolantegiak

Fábricas de productoselaboradosFactories of

manufactured productsUsines de produits

élaborés

Herri garatuakPaíses desarrolladosDeveloped countries

Pays développés

Mineralen irteeraSalida de mineralesTransfer of mineralsSortie de minéraux

Herri AzpigaratuakPaíses subdesarrolladosUnderveloped countriesPays sous-développés

9. EKINTZAREN FITXA

ETXE “BERDE” BATEAN BIZI ZARA

95


9. EKINTZAREN FITXA

IZENBURUA:ETXE “BERDE” BATEAN BIZI ZARA?

EZAGUTZA ARLOAK:HizkuntzaHizkuntza ArrotzakZientzia EsperimentalakGizarte ZientziakMatematikak

MATERIALA:Etxe “berde” batean bizi zara? izeneko testua, 9. ekintzan erabiliko duguna.Etxearen marrazkia


HELBURUA:Ekintza honen helburua ikasleek guk ingurunearekin ditugun erlazioak aztertzea da, hurbi-lenetik hasi eta urrunenera heltzeko -etxea, eskola, hiria, herria, planeta- eta sortutako on-dorioak ateratzeko, ingurugiroaren degradazioari dagokionez.

GARAPENA:

1. 6 talde eratuko dira, lan egiteko erabiliko ditugun etxeko lekuak beste: sukaldea, loge-la, komuna, egongela, garajea eta lorategia. Talde bakoitzak etxe bat, aipatutako lekuakhutsik eta leku horien izenak dituzten errotulu batzuk baino ez ditu edukiko.

2. Irakasleak hasiera emango dio jokoari lekuak identifikatzen dituzten esaldietako batozenki esanez, esate baterako, “Iratzargailuei giltza ematea ez da oso nekagarria; zureeskuaren energia besterik ez duzu behar”. Hau entzunda, taldeek etxeko zein lekuz hitzegiten ari den asmatu beharko dute.

3. Talde batek badakiela uste duenean, irakasleari lekuari dagokion errotulua erakutsikodio eta, asmatu baldin badu, aipatutako lekua betetzeko balio izango duen buruhaus-garriaren pieza bat jasoko du. Eta hau guztia gainontzeko taldeek ezer ikusi gabe. Pro-

zesu honek leku bererako beste esaldi batzuekin eta etxeko beste lekuekin segituko du,harik eta etxe osoa bete arte. Talde guztiek etxearen zati oso bat eskuratzen duten ba-koitzean, zati horri dagozkion esaldi guztiak emango zaizkie idatziz eta ozenki irakurrikodira.

4. Ikasleei protagonismo handiagoa emateko, interesgarria izango litzateke irakasle rola etxearen zati bat osatu ahal duen lehenengo taldeari uztea. Lehenengo zati hau, garran-tzitsuena ahozko ulermen ona egotea denez gero, Hizkuntza edo Hizkuntza Arrotzen orduen barruan egiteko aholkua ematen badugu, bigarren fase batean, Natur Zientzien orduetan, energia, birziklapen, kutsadura eta abar bezalako kontzeptuak landuko ditugu.Gizarte Zientzien orduetan, norberaren eta taldearen jarrerei buruzko elkarrizketa-eztabai-da bat egin beharko genuke, ingurugiroaren babespena eta birziklapena gaitzat harturik.

5. Eta amaiera gisa, honako lan global hau proposatuko dugu: ikerlan txiki bat egin eta le-henengo fasean erabili dugun jokoaren antzeko beste bat sortzea, hala nola: Ikastetxe“berde” batean ikasten dugu? Hiri “berde” batean bizi gara? Eskualde “berde” batean bi-zi gara? Herri “berde” batean bizi gara? Gure gurasoek leku “berde” batean egiten dutelan? Planeta “berde” batean bizi gara? Oso garrantzitsua da azken zati honetan horma-irudi bat, txosten bat, ikus-entzunezko muntaia bat ... izan daitekeen lan grafiko batezamaitzea, era xume baina argian aztertu den esparruaren egoera zein den islatzeko.

EBALUAZIOA:Ebaluazioan baliagarriak izango zaizkigun galderak hauexek dira: Nola sentitu zara egin be-har dituzun ekintzak edo egin behar ez dituzunak entzun dituzunean?, uste duzu ingurugi-roarekiko zure jarrera aski adeitsua dela?, zergatik?, ingurugiroaren defentsaren gaian zerpentsatzen duzu, pertsona aktiboa ala pasiboa zarela?, zergatik?, eta abar.

96


97



ETXE “BERDE” BATEAN BIZI ZARA?

Zure etxea bat dator ingurugiroarekin? Ikus ezazu ea hobetzeko aukerarik dagoen ekintzahonetan zehar “ecotour” bat eginez.

1. Sukaldea- Garbigarri biodegradagarriak erabili beharra dago, era naturalean galtzen dira eta.- Ez ezazu erabili duzun olioa hustubidean bota.- Ikuzkailua eta plater garbigailua ahalik eta gehien kargatu behar dira eta, ahal delarik,

programa ekonomiko bat erabili behar da.- Erabil itzazu ontziak behin baino gehiagotan. Marmelada pote hutsak oso erabilgarriak di-

ra txapak, intsigniak edo lapitzak bezalako gauzak gordetzeko.- Ahal den guztietan, erabil itzazu produktu kontzentratuak. Ontzi txikiagoa dutenez gero,

hondakin gutxiago bota beharko dituzu.- Zitu pakete indibidualek gehiegizko ontzi-kopuru bat dakarte. Hortaz, merkatuko handie-

nak erosi beharra dago.- Hozkailu eta izozkailu zaharrak ez dira bota behar: CFC birziklatzeko guneetara eraman

behar dira. Argibide gehiago nahi izanez gero, jar zaitezte harremanetan udal agintari-tzarekin.

2. Logela- Egiteko baimena baduzu, hormak aldizkarietatik ateratako kartelez papereztatzea birzi-

klapen modu ona da. Are egokiagoa izango litzateke landaretza edo fauna motiboak edo,bestela, ingurugiro-taldeenak dituzten kartelak erabiltzea, berauek paper birziklatuz egi-ten dira eta.

- Itzal itzazu behar ez dituzun argiak. Kontsumo baxuko bonbilak garestiagoak dira, bainabonbila arrunt batek kontsumitzen duenaren elektrizitatearen bostena baino ez du gas-tatzen eta bonbila arrunten zortzi halako iraupena dute.

- Itxi itzazu gortinak gau hotzetan, horrela aire korronteak saihesteko.- Apalen beharrean al zaude? Beharbada nahiko zenuke erradiadoreen goiko aldea erabi-

liko bazenu, batez ere leihoen pean daudenena. Honela, beroa berriro gelarantz abiatu-ko litzateke hormatik sabairaino igo beharrean.

- Malguki-iratzargailuek inolako higadurarik gabe funtzionatzen dute, eskuen energia bainoez da behar.

- Nekatuta zauzkate zure jostailuek edo zure arropa zaharrek? Ez itzazu bota, pasa iezaz-kiozu beste pertsona bati.

3. Bainugela- Ahal duzun guztietan, dutxa zaitez bainu bat hartu beharrean. Honela, ur beroaren bos-

tena besterik ez duzu gastatuko eta, gainera, energia gutxiago erabili beharko duzu.- Ez ezazu txorrota zabalik utzi hortzak garbitzen dituzun bitartean.

98


- Erabil ezazu ehuneko ehunean birziklatua den komuneko papera.- Komuneko kateari eragitean etxe batek behar duen ur kopuruaren herena kontsumitzen

da; beraz, ez iezaiozu eragin beharrezkoa ez bada.- Jar ezazu adreilu bat plastikozko boltsa batean komuneko andelaren barruan. Honela, an-

delaren ur-maila altuagoa izango da eta kateari eragiten zaion bakoitzean ura aurreztukodugu.

4. Egongela- Amata itzazu behar ez dituzun argiak. Kontsumo baxuko bonbilak garestiagoak dira, bai-

na bonbila arrunt batek kontsumitzen duenaren elektrizitatearen bostena baino ez dugastatzen eta bonbila arrunten zortzi halako iraupena dute.

- Ikus ezazu gutxiago telebista! Munduko telebistak hornitzeko ekoizten diren negutegi ga-sak aurreztuko dituzu. Zergatik ez duzu zure burmuinaren energia hobeto aktibatzen li-buru gehiago irakurriz, adibidez?

- Esaiezu zure gurasoei berogailuaren sistemari termostato eta tenporizadore bat jartzeko.Eta eutsi tenperaturari gutxienezko mailan erosoa suerta dadin.

- Itxi itzazu gortinak gau hotzetan, horrela aire korronteak saihesteko.- Kristal bikoitza sistemarik egokiena da korrontea ekiditeko, batik bat berokuntzarik erre-

gularrena duen gelan. Azal iezaiezu zure gurasoei eta aldea nabarituko dute.- Apalen beharrean al zaude? Beharbada nahiko zenuke erradiadoreen goiko aldea erabi-

liko bazenu, batez ere leihoen pean daudenena. Honela, beroa berriro gelarantz abiatu-ko litzateke hormatik sabairaino igo beharrean.

5. Garajea- Galde iezaiezu zure gurasoei ea daukazuen kotxea berunik gabeko gasolina erabiltzeko

prestatuta dagoen. Merkeagoa eta garbiagoa da eta.- Esaiezu zure gurasoei hondar-olioa, bateriak eta pneumatiko zaharrak garaje batera edo

udal instalazioren batera eraman ditzatela, birziklatzeko edo era egokian suntsitzeko. Ele-mentu hauek guztiek kutsadura arazo larriak ekar ditzakete.

- Txirrindulaz edo oinez ibiltzea egokiagoa da ingurugiroa babesteko kotxez ibiltzea baino.Hala ere, gogora zaitez ez duzula trafiko handia duten errepideetatik osteratxo bat egi-tera joan behar, bai eta kaskoa eta arropa fosforeszentea jantzi behar duzula ere.

6. Lorategia- Egin ezazu ore pila bat janari-hondakinez eta belar gaiztoez. Ore honen bitartez lurra ho-

betuko duzu eta zure etxeko hondakin organiko anitz birziklatuko duzu.- Izurrilkariak ezinbestekoak diren kasuetan baino ez dira erabili behar.- Bihur ezazu leku hori habitat naturala. Horni ezazu igelentzako putzu batez eta landa eza-

zu zuhaitz eta zuhaixka gehiago horrela txoriak erakartzeko.- Belarra gure klima mediterraniarrekin bat ez datorren moda bat besterik ez da. Hemen

berezkoa dena landare usaintsuak landatzea da. Landa ditzagun gure lorategietan!

ITURRIA: Young Telegraph-etik moldatua, The Daily Telegraph Saturday, EB.


¿VIVES EN UNA CASA “VERDE”?

¿Tu hogar está en armonía con el medio ambiente? Descubre si hay posibilidades de me-jorarlo haciendo un “ecotour” por esta actividad.

1. Cocina- Se deben usar productos de limpieza biodegradables, que se descomponen de forma na-

tural.- No eches el aceite utilizado en el desagüe.- La lavadora y el lavavajillas deben cargarse al máximo y, si es posible, emplear un pro-

grama económico.- Utiliza más de una vez los envases. Los tarros de mermelada vacíos resultan útiles para

guardar objetos como chapas, pins o lápices.- Siempre que sea posible, usa productos concentrados. Al tener un envase más reducido,

hay menos desperdicios para tirar.- Los paquetes individuales de cereales implican una cantidad de envase exagerada. Por lo

tanto, hay que comprar los más grandes del mercado.- Las neveras y los congeladores viejos no hay que tirarlos: se deben depositar en centros

de reciclaje de CFC. Para mejor información, poneos en contacto con las autoridades mu-nicipales.

2. Dormitorio- Si tienes permiso para hacerlo, empapelar las paredes con carteles sacados de revistas

constituye una buena fuente de reciclaje. Incluso sería más adecuado utilizar carteles conmotivos de flora o fauna o bien de grupos medioambientales, puesto que éstos suelenhacerse con papel reciclado.

- Apaga las luces que no necesites. Las bombillas de bajo consumo son más caras, perosólo gastan una quinta parte de la electricidad que consume una bombilla normal y du-ran ocho veces más.

- Corre las cortinas durante las noches frías para evitar así corrientes de aire.- ¿Te hacen falta estanterías? Quizá te sería suficiente utilizar la parte superior de los ra-

diadores, sobre todo debajo de las ventanas. Así el calor se proyectará otra vez hacia lasala en lugar de subir por la pared hasta el techo.

- Los despertadores de cuerda funcionan sin causar ningún desgaste, sólo se necesita laenergía manual.

- ¿Estás cansado o cansada de tus juguetes o de tu ropa usada? No los tires, pásalos a otrapersona.

3. Cuarto de baño- Siempre que puedas, dúchate en lugar de bañarte. De esta manera, utilizarás sólo una

quinta parte del agua caliente y necesatarás menos energía para calentarla.

99


- No dejes el grifo abierto mientras te lavas los dientes.- Usa papel higiénico cien por cien reciclado. - Al tirar de la cadena del váter se consume una tercera parte del agua que necesita una

casa, por lo tanto no tires de ella si no es necesario.- Coloca un ladrillo envuelto en una bolsa de plástico en la cisterna del váter. De este mo-

do sube el nivel de la cisterna y se ahorra agua cada vez que se tira de la cadena.

4. Sala de estar- Apaga las luces que no necesites. Las bombillas de bajo consumo son más caras, pero

sólo gastan una quinta parte de la electricidad que consume una bombilla normal y du-ran ocho veces más.

- ¡Ve menos la tele! Ahorrarás gases invernadero producidos para alimentar los televisoresdel mundo. ¿Por qué no activas más tu energía cerebral leyendo más libros, por ejem-plo?

- Di a tus padres que coloquen un termostato y un temporizador al sistema de calefacción.Y mantén la temperatura al nivel mínimo para que resulte confortable.

- Corre las cortinas durante las noches frías para evitar así corrientes de aire.- El cristal doble es el mejor sistema para evitar corrientes, sobre todo en la sala que tie-

ne una calefacción más regular. Explícalo a tus padres y notarán la diferencia.- ¿Te hacen falta estanterías? Quizá te sería suficiente utilizar la parte superior de los ra-

diadores, sobre todo debajo de las ventanas. Así, el calor se proyectará otra vez hacia lasala en lugar de subir por la pared hasta el techo.

5. Garaje- Pregunta a tus padres si el coche que tenéis está adaptado para utilizar gasolina sin plo-

mo. Es más económica y más limpia.- Diles a tus padres que lleven el aceite residual, las baterías y los neumáticos viejos a un

garaje o instalación municipal para su reciclaje o destrucción en las condiciones adecua-das. Todos estos elementos pueden producir graves problemas de contaminación.

- Las bicicletas y el andar están más en consonancia con el medio ambiente que los co-ches. Ahora bien, recuerda que no debes ir a dar una vuelta por carreteras con muchotráfico y que debes llevar casco o vestimenta fosforescente.

6. Jardín- Haz un montón de adobo con los desperdicios de la comida y la mala hierba. Con este

adobo mejorarás el suelo y reciclarás una gran cantidad de desechos orgánicos de tu ho-gar.

- Utilizad un plaguicida sólo en los casos realmente imprescindibles.- Convierte ese lugar en un hábitat natural. Haz que tenga un charco para las ranas y plan-

ta más árboles y arbustos para así atraer a los pájaros.- El césped es una moda que no congenia con nuestro clima mediterráneo. Lo propio de

aquí son las plantas aromáticas. ¡Plantémoslas en nuestros ...!

FUENTE: Adaptado a partir de una información del Young Telegraph, The Daily TelegraphSaturday, U.K.

100



DO YOU LIVE IN A “GREEN” HOUSE?

Is your home environmentally friendly? Find out if there’s room for improvement with aneco-tour around this activity!

1. Kitchen- Use biodegradable cleaners which break down naturally instead.- Make sure washing machines and dishwashers always carry a full load. Or use an eco-

nomy programme if they have one.- Never pour used oil down the drain.- Re-use containers. And empty jam jars are useful for storing things like badges, pins or

pencils.- Use concentrated products where possible. Because these use less packaging, there’s

less waste to dispose of.- Mini boxes of cereal use up loads of extra packaging. So buy the biggest box you can.- Remind your parents don’t just dump old fridges and freezers - get rid of them at a CFC

recycling centre instead. Ask your local authority for more info.

2. Bedroom- If you’re allowed, plastering your walls with posters from magazines is a great form of

recycling. And posters from wildlife or environmental groups, which may be made of re-cicled paper, are even better.

- Turn off unused lights. Low energy lightbulbs cost more to buy, but only use a fifth theamount of electricity a normal bulb uses and last up to eight times longer.

- Close the curtains on cold evenings to keep out draughts.- Short on shelves? The best place to fit new ones is alove radiators - especially under win-

dows. This will help to reflect heat back into the room which would otherwise rise sta-right up the wall to the ceiling.

- Win-up alarm clocks cost nothing to run - the only energy needed is your hand power!- Finished with any old toys or clothes? Don’t chuck them out - pass them on to someone

else.

3. Bathroom- Take a shower instead a bath if you can. It uses one fifth the amount of hot water and

takes less energy to heat.- Don’t leave taps running while you clean your teeth.- Use 100 per cent recycled loo paper. It’s nice and soft now.- Flushing the loo accounts for one third of the water a household uses, so don’t flush un-

necessarily.- Place a brick in a plastic bag in your cistern. It raises the level so you save water every ti-

me you flush.

101


4. Living room- Turn off unused lights. Low energy lightbulbs cost more to buy, but only use a fifth the

amount of electricity a normal bulb uses and last up to eight times longer.- Watch less telly! It will save on the greenhouse gases produced to power the world’s TV

sets. Why not muscle up some brain power and read some more books instead!- Ask your parents to fit a thermostat and timer to your heating system. And keep the tem-

perature as low as is comfortable.- Close the curtains on cold evenings to keep out draughts.- Double glazing is the best draught-buster, especially in the room that’s most regularly he-

ated. Tell your parents they’ll feel the difference!- Short on shelves? The best place to fit new ones is alove radiators - especially under win-

dows. This will help to reflect heat back into the room which would otherwise rise sta-right up the wall to the ceiling.

5. Garage- Ask your parents if your car is adapted to use unleaded petrol. It’s cheaper and cleaner.- Remind your parents to send waste oil, old batteries and used tyres to a garage or local

authority site for recycling or safe disposal. All these can still cause serious pollution.- Bicycles and foot power are much kinder to the environment than cars. But remember to

stay away from busy roads when you go out for a ride and always wear a helmet and re-flective clothing.

6. Garden- Start a compost heap using old food scraps and garden weeds. It can improve the soil

and means you can recycle a lot of organic household waste.- Avoid using peat wherever possible. Ask your parents to buy peat-free compost instead.- Turn your garden into a wildlife habitat. Build a pond for friendly frogs and plant more

trees and bushes to attract the birds.A typical house in Britain loses nearly half its heat through the walls and roof. So make su-re yours are properly insulated! One third of Britain’s Carbon Dioxide, which is the maingreenhouse gas, is produced by the energy they use in the home.

SOURCE: Young Telegraph, The Daily Telegraph Saturday, U.K.

102



LA MAISON EST-ELLE UNE MAISON “VERTE”?

Ta maison est-elle toujours en harmonie avec l’environnement? Pour voir si certaines cho-ses ne pourraient pas y être améliorées, fais-en l’”écotour” que nous te proposons danscette activité.

1. La cuisine- Utilise des produits ménagers biodégradables qui se décomposent naturellement.- Veille à ce que le lave-linge et le lave-vaisselle soient toujours chargés au maximum. Dans

le cas contraire, mets-les sur un programme économique s’ils en ont un.- Réutilise les emballages. Au lieu d’envelopper les aliments dans du papier d’aluminium

ou cellophane, mets-les dans des boîtes à glace ou des yaourts vides. Tu peux très bienranger tes badges, tes pin’s ou des crayons dans des pots de confiture en verre.

- Utilise si possible des détergents concentrés. Les emballages étant plus petits, ils occu-peront moins de place dans les poubelles.

- Les céréales par paquet individuel supposent beaucoup trop d’emballages à jeter. Il vautdonc mieux les acheter par paquets familiaux.

- Rappelle à tes parents de ne pas se débarrasser n’importe où d’un vieux réfrigérateur oucongélateur. Allez les porter dans un centre de recyclage de CFC. Renseignez-vous à lamairie.

2. Ta chambre- Si on te donne la permission, colle sur les murs les posters que tu trouveras dans les re-

vues: c’est une bonne façon de les recycler. Il serait même préférable d’utiliser des pos-ters sur la flore ou la faune, ou des groupes environnementaux, qui sont fabriqués d’or-dinaire à partir de papiers recyclés.

- Éteins les lampes que tu n’utilises pas. Les ampoules à faible consommation sont pluschères, mais elles consomment cinq fois moins d’électricité que les ampoules ordinaireset durent huit fois plus longtemps.

- Les soirs où il fait froid, tire les rideaux pour éviter les courants d’air.- Tu manques d’étagères? Tu pourrais peut-être utiliser le dessus des radiateurs, surtout

sous les fenêtres. Cela permettrait à la chaleur de repartir vers le centre de la pièce aulieu de monter le long mur vers le plafond.

- Rappelle-toi que les réveils à corde n’impliquent aucune dépense. Il n’y a que ta main quitravaille!

- Si tu veux te débarrasser de jouets ou de vieux vêtements, ne les jette pas. Donne-les!

3. La salle de bains- À chaque fois que c’est possible, prends une douche plutôt qu’un bain. Tu consommeras

ainsi cinq fois moins d’eau et tu auras donc besoin de moins d’énergie pour la chauffer.- Ne laisse pas couler l’eau pendant que tu te laves les dents ou les mains.

103


- Utilise du papier hygiénique cent pour cent recyclé.- Souviens-toi à chaque fois qu’on tire la chasse d’eau on consomme un tiers de l’eau dont

a besoin une famille. Donc ne la tire pas quand c’est inutile!- Pour économiser de l’eau à chaque fois que tu tires la chasse, fais monter le niveau de

l’eau dans le réservoir en mettant dans le fond de celui-ci un carreau de céramique en-veloppé dans un sac en plastique.

4. Le salon- Éteins les lampes que tu n’utilises pas. Les ampoules à faible consommation sont plus

chères, mais elles consomment cinq fois moins d’électricité que les ampoules ordinaireset durent huit fois plus longtemps.

- Regarde moins souvent la télévision. Tu économiseras les gaz à effet de serre produitspour alimenter les récepteurs de télévision du monde entier. Pourquoi ne pas brûler da-vantage d’énergie cérébrale et remplacer la télé pour la lecture?

- Demande à tes parents de faire poser un thermostat d’ambiance ou un thermostat hor-loge sur le système de chauffage. Maintenez le chauffage le plus bas possible mais à unetempérature qui soit agréable pour tous.

- Les soirs où il fait froid, tire les rideaux pour éviter les courants d’air.- Le double vitrage est le meilleur système contre les courants d’air, surtout dans la pièce

la plus regulièrement chauffée. Parles-en à tes parents. Explique-leur que la différence estconsidérable!

- Vous manquez d’étagères? Vous pourriez peut-être utiliser le dessus des radiateurs, sur-tout sous les fenêtres. Cela permettrait à la chaleur de repartir vers le centre de la pièceau lieu de monter le long mur vers le plafond.

5. Le garage- Demande à tes parents si votre voiture peut utiliser de l’essence sans plomb. C’est plus

économique et plus propre.- Allez déposer l’huile de vidange, les vieilles batteries et les pneus usés dans un garage

ou un point de dépôt municipal qui s’occuperont de les traiter ou de s’en débarrasser co-rrectement. Tous ces déchets peuvent causer de graves problèmes de pollution.

- La bicyclette et la marche à pied respectent davantage l’environnement que la voiture.N’oublie pas de mettre ton casque ou un vêtement phosphorescent et ne circule jamaissur une route à grande circulation.

6. Le jardin- Fais un tas de compost avec les déchets alimentaires et les mauvaises herbes. Cela te

permettra de recycler une grande quantité d’ordures ménagères organiques que tu pou-rras utiliser à la suite comme engrais.

- Transforme cet endroit en un habitat naturel. - Aménage une mare pour les grenouilles et plante davantage d’arbres et d’arbustes pour

attirer les oiseaux.

SOURCE: Adapté de Young Telegraph, The Daily Telegraph Saturday, U.K.

104


ETXE “BERDE” BATEAN BIZI ZARA? / ¿VIVES EN UNA CASA “VERDE”? / DO YOU LIVE IN A “GREEN” HOUSE? / TA MAISON EST-ELLE

UNE MAISON “VERTE”?

105


10. EKINTZAREN FITXA

LAKOTA EMAKUME INDIARBATEN BERBAK

109


10. EKINTZAREN FITXA

IZENBURUA:LAKOTA EMAKUME INDIAR BATEN BERBAK

EZAGUTZA ARLOAK:HizkuntzaHizkuntza ArrotzakGizarte ZientziakIkus-Hezkuntza eta PlastikaMusika

MATERIALA:“Lakota emakume indiar baten berbez ikas dezakegu”, 10. ekintzan erabiliko dugun testua.


HELBURUA:Energiaren gehiegizko kontsumoari dagokionez, ikasleak beren erantzukizunei erreparatzeada, bai eta onartzea eta, ingurugiro arazoetarako konponbideak aurkituko baditugu, talde-lana egitea ere.

GARAPENA:

1. Hizkuntza edo Hizkuntza Arrotzaren ordu batean hasiko gara. Ikasleek binaka lan egin-go dute ondoko testua irakurtzeko: Lakota emakume indiarra eta gizaki zuria.

2. Jarraian, banan-banan, norberak hausnartu egingo du Lakota emakumearen berben in-guruan eta Lur planeta leku hobea eta habitagarriagoa izan dadin egin litezkeen bostgauza idatziko ditu.

3. Binakako lanera itzuliz, bikotekideek batak besteari erakutsiko diote bere lana eta zortzigauzako zerrenda bakar batera iristen saiatu beharko dute. Hurrengo urratsa launa per-tsonako taldeak osatzea izango da, hau da, bikoteak binaka jarriko ditugu. Egin beharre-koa gauza bera da: bi bikoteen zerrendak amankomunean jartzea eta negoziatzea, “Lurra-ren Eskubideak” dei litezkeen hamar puntuko zerrenda bakar batera heltzea eta, hortaz,Giza Eskubideen Deklarazio Unibertsalak proposatzen duen ereduari jarraiki idaztea.

110


4. Talde hauen azken egitekoa beren “eskubideak” prestatzea izango da, gainontzeko tal-dekideei aurkezteko. Ahalbide guztiak erabil litezke, horma-irudi bat, dramatizazio bat,txosten bat, ikus-entzunezko bat, eta beste.

EBALUAZIOA:Ebaluazio sozio-afektiboa egin ahal izateko ondoko galdera hauez baliatuko gara, besteakbeste: Nola sentitu zara testua irakurtzean?, “gizaki zuria” zaren aldetik, energia alferrikxahutu duzulako errua sentitzen duzu?, “emakume indiar” gisa, zer sentitzen zenuen “gi-zaki zuriaren” hitzen aurrean?, zergatik uste duzu zuk “gizaki zuriak” Lurra bestela maiteduela?, uste duzu hau beti izan dela?, e.a.

111



LAKOTA EMAKUME INDIAR BATEN BERBETATIK IKAS DEZAKEGU

EMAKUMEA: Egunen batean, luze gabe, gizaki zuria etorri eta hauxe esango digu:

GIZAKI ZURIA: Lagun iezaguzue! Ama Lurraren energia guztia kontsumitu dugu! Aita Eguz-kiaren energia guztia xahutu dugu! Mesedez eskatzen dizuegu gure energia senez nola erabili behar den irakats diezaguzuela! Zer egin behar dugu bizirik irauteko? Beldur gara:lagun iezaguzue! Zuek, indiarrok, badakizue nola egin. Irakats iezaguzue!

EMAKUMEA: Eta hau esaten didatenean, nik horrela erantzungo diet: “Benetan! Utz iezaguzue zuen eskaria ondo ulertzen. Jar ezazue idatziz eta aurkez ezazue. Geroago gukgeure Buruzagi Kontseiluari aurkeztuko diogu azter dezaten eta eztabaida dezaten”. Gerohauxe esango diet: “Itzul zaitezte bi urte barru”. Eta haiek ondokoa esango dute:

GIZAKI ZURIA: Baina larrialdia da. Krisialdi energetiko bat dugu!

EMAKUMEA: Baina, zertan datza gizaki zuria pairatzen ari den krisialdi energetiko hau? Beraren krisialdi energetikoan. Gizaki zuriak sortu du Ama Lurra errespetatzen ez duelako.Beharrezkoa al da Ama Lurraren energia bere hortz-eskuila elektrikoetarako, bere ile-le-horgailu elektrikoetarako, bere berogailu elektrikoetarako, haize egokiturako bere aparailuelektrikoetarako, bere musika elektrikorako? Zergatik? Dagoeneko behar dituen gauzaksortzeko bere eskuak erabiltzen ez dakielako. Bizirik irauteko behar dituen gauzak egiteko.Bai, Ama Lurraren energia behar du jadanik berezko energiarik ez daukalako.

ITURRIA: STEINER, S., Uomo bianco comparirai, Milano, Jaca Book, 1977, 130. or. (mol-datutako pasartea).

112



PODEMOS APRENDER DE LAS PALABRAS DE UNA MUJER INDIA LAKOTA

MUJER: Un día de estos, el hombre blanco vendrá y nos dirá:

HOMBRE BLANCO: ¡Ayudadnos! ¡Hemos consumido toda la energía de la Madre Tierra!¡Hemos gastado toda la energía del Padre Sol! ¡Os suplicamos que nos enseñéis cómo hayque utilizar con cordura nuestra energía! ¿Qué debemos hacer para sobrevivir? ¡Tenemosmiedo: ayudadnos! Vosotros, los indios, sabéis cómo hacerlo. ¡Enseñádnoslo!

MUJER: Y cuando me digan esto, yo les contestaré así: “¡Ciertamente! Dejad que com-prendamos bien vuestra petición. Ponedla por escrito y presentadla. Después nosotros lapresentaremos a nuestro Consejo de jefes para que la examinen y la discutan.” Luego lesdiré: “Volved dentro de dos años.” Y ellos dirán:

HOMBRE BLANCO: Pero se trata de una emergencia. ¡Tenemos una crisis energética!

MUJER: Pues bien, ¿en qué consiste esta crisis energética que sufre el hombre blanco? Setrata de “su” crisis energética. El hombre blanco la ha creado porque no respeta la MadreTierra. ¿Es necesario que consuma la energía de la Madre Tierra para sus cepillos de dien-tes eléctricos, sus secadores de pelo eléctricos, sus estufas eléctricas, sus aparatos de aireacondicionado eléctricos, su música eléctrica? ¿Por qué? Porque ya no sabe usar sus ma-nos para fabricar las cosas que necesita. Para hacer las cosas que necesita para sobrevivir.Sí, necesita la energía de la Madre Tierra porque ya no dispone de su propia energía.

FUENTE: Extraído y adaptado de STEINER, S., Uomo bianco comparirai, Milán, Jaca Bo-ok, 1977, pág. 130.

113



WE CAN LEARN FROM THE WORDS OF A LAKOTA INDIAN WOMAN

LAKOTA INDIAN WOMAN: One of these days the White Man will come and he will say tous,

WHITE MAN: Help us! We have consumed all the energy of Mother Earth! We have usedup all the energy of Father Sun! Please, we beg you, show us the right way to use ourenergy! How are we to survive? We are afraid; help us! You Indians know how to do it!Show us!

LAKOTA INDIAN WOMAN: And when they say this to me, I shall answer, “Certainly! Ma-ke your request clear to us. Put it in writing and submit it! Then we shall submit it to ourCouncil of Chiefs so that they can examine it and discuss it”. Then I shall say to them, “Co-me back in two years time”. And they will say,

WHITE MAN: But this is an emergency. We have an energy crisis!

LAKOTA INDIAN WOMAN: So, what is this “energy crisis” the White Man suffers? It is“his” energy crisis. The White Man has caused it because he does not respect MotherEarth: he has to consume the energy of his Mother Earth for his electric toothbrushes, elec-tric hair-dryers, electric lights, electric lawnmowers, electric heaters, electric air-conditio-ning, electric music! Why? Because he no longer knows how to use his hands to make the things he needs. To make the things he needs to survive. Yes, he needs the energy ofMother Earth because he no longer has his own energy.

SOURCE: Adapted from STEINER, S., Uomo bianco comparirai, Milan, Jaca Book, 1977,p.130.

114



NOUS POUVONS TIRER DES ENSEIGNEMENTS DES PAROLES D’UNE INDIENNE LAKOTA

INDIENNE LAKOTA:Un de ces jours l’homme blanc viendra et nous dira:

HOMME BLANC: Aidez-nous! Nous avons consommé toute l’énergie de Mère Terre. Nousavons dépensé toute l’énergie de Père Soleil. S’il vous plaît, dites-nous comment on doitutiliser notre énergie de façon raisonnable! Que devons-nous faire pour survivre? On apeur: aidez-nous! Vous, les Indiens, vous savez comment on doit s’y prendre. Enseignez-nous à en faire autant.

INDIENNE LAKOTA: Et quand on me dira cela, je répondrai ainsi: “Bien sûr! Laissez-nousle temps de bien comprendre votre demande. Présentez-la nous par écrit. Nous la trans-mettrons ensuite à notre Conseil des chefs pour qu’il l’examine et la discute”. Puis je leurdirai: “Revenez d’ici deux ans”. Et eux diront:

HOMME BLANC: Mais, il s’agit d’une urgence, d’un cas de crise énergétique!

INDIENNE LAKOTA: Eh bien, en quoi consiste cette crise énergétique dont souffre l’hom-me blanc? Il s’agit de “sa” crise énergétique. C’est lui qui l’a créée en ne respectant pasMère Terre dont il consomme l’énergie pour alimenter ses brosses à dents électriques, sessechoirs à cheveux électriques, ses lampes électriques, ses tondeuses électriques, ses ra-diateurs électriques, ses appareils à air conditionné électriques, sa musique électrique!Pourquoi? Parce qu’il ne sait plus utiliser ses mains pour fabriquer les choses dont il a be-soin. Pour faire les choses dont il a besoin pour vivre. Oui, il a besoin de l’énergie de Mè-re Terre parce qu’il ne dispose plus de sa propre énergie.

SOURCE: Extrait et adapté de STEINER, S.,Uomo bianco comparirai, Milan, Jaca Book,1977, p.130.

BIBLIOGRAFIA

1. Aldizkariak

- “Bioteknologia, nekazaritza eta garapena”, UNESCOren Egunkaria, 107. zk., 1987.

- “Gizakia eta biosfera”, UNESCOren Egunkaria, 114. zk., 1987.

- “Gizakia eta animaliak”, UNESCOren Egunkaria, 118. zk., 1988.

- Gure Planeta, Ingurugirorako Nazio Batuen Programaren Aldizkaria (PNUMA). P.O. Box30552, Nairobi, Kenya. (frantsesez eta ingelesez ere argitaratzen da).

- Okapi, Bayard Presse Arg., “Notre Terre” izeneko ekologia txostena, 1989/3/15.

- “Basoak. Aberastasun zaurgarri bat”, UNESCOren Egunkaria, 129. zk., 1989.

- “Hitzarmen planetario bat”, UNESCOren Egunkaria, 162. zk., 1991.

- El País egunkariaren iganderoko gehigarria, “Planeta Herido” (aparteko zenbaki berdea ),67. zk. , 92/5/31.

- “Emakumeen hitzak”, UNESCOren Egunkaria, 166. zk., 1992.

- “Rioko Batzarra. Lurra alferrik galdu?”, UNESCO Iturriak , 37. zk., maiatza, 1992.

- “Rioko Batzarra urte bat geroago”, UNESCO Iturriak, 47. zk., maiatza, 1993.

- Integral, “La casa sana” izeneko txostena, 161. zk., maiatza, 1993.

- MICHAUX, Nicolas, “Arbola izeneko heroi bat”, UNESCO Iturriak, 50. zk., iraila, 1993.

- Denok. 1993ko irailetik hilero argitaratzen den aldizkaria. Centre Unesco de Catalunya(katalanez, frantsesez eta ingelesez ere argitaratzen da).

- “Pueblos indígenas”, Muy Especial, 15. zk., udazkena, 1993.

- “Ura bizitzarako”, UNESCOren Egunkaria, 179. zk., 1993.

- “La famille Écolo”, Elle Aldizkaria, 1991/11/18.

- “Eguzki energia: eklipsearen amaiera?”, UNESCO Iturriak, 54. zk., urtarrila, 1994.

2. Liburuak eta beste zenbait agiri

- NOVO, M. eta beste, Juegos de educación ambiental, Madril, CENEAN, 1988.

- RABLEY, Stephen, The Green World Dossier, Macmillan Publishers Limited, 1989.

- JIMÉNEZ HERRERO, Luis, Medio ambiente y desarrollo alternativo, IEPALA, Madril,1989.

- Our Planet - Our Health o Notre Planète - Notre Santé. Osasunerako Munduko Erakun-dearen Argitalpena (OME), Ginebra, Suitza, 1989.

- Un solo mundo, Iparralde-Hegoalde Zentroa, Lisboa, Portugal, 1992 (badago materialagazteleraz, ingelesez eta frantsesez).

- 50 cosas sencillas que tú puedes hacer para salvar la Tierra, The Earth Works Group, Blu-me Arg., 1989.

115

- 50 coses senzilles que tu pots fer per salvar la Terra, The Earth Works Group, Blume/laCaixa, 1992.

- AAVV, Pobreza, desarrollo y medio ambiente, Bartzelona, Deriva Argitaletxea/Intermón,1992.

- COMMONER, Barry, En paz con el planeta, Bartzelona, Icaria, 1992.

- MARTÍNEZ ALIER, Joan, De la economía ecológica al ecologismo popular, Bartzelona,Icaria, 1992.

- POPINTING, C., Historia verde del mundo, Bartzelona, Paidós, 1992.

- Textos y documentos de Río 92 (2 ale), Madril, Herri Lan eta Garraio Ministeritza, 1992.

- PUIG, Josep (koordinatzailea), Els tractats del Fòrum internacional d’organitzacions nogovernamentals. Compromisos per al futur (Río de Janeiro), Bartzelona, Centre Unescode Catalunya, 1993.

- DELÉAGE, J.P., Historia de la ecología. Una ciencia del hombre y de la naturaleza, Bart-zelona, Icaria, 1993.

- BROWN, Lester R., State of the World 1993, Worldwatch Institute, (katalanezko bertsioaCentre Unesco de Catalunya izenekoak paratu du, eta gaztelerazkoa Icaria argitaletxeak).

- Environmental Media. Ingurugiroari buruzko ikus-entzunezko materialerako katalogoa,1993-94. Honako helbide honetan eska daiteke: Environmental Media Corporation. P.O.Box 1016, Chapel Hill, NC 27514, 1-800-ENV-EDUC.

- Bideoa: Així s’acaba la vida, Col. Vídeos educatius, Serveis de Cultura Popular, “Textos iFets I”.

- Diapositibak eta grabazioa: Así se acaba la vida, Claret Arg.

- Vídeo-dossier France Magazine, BCLE de l’Ambassade de France en Espagne/CRLE de-partament d’Ensenyament/APFC, Bartzelona, urtarrila, otsaila, 1993.

116

unidad 4 - unesco etxea

Documents