tugas analisis teori vladimirr propp
TRANSCRIPT
BAB I
PURWAKA
A. Pawadaning Prekawis
Ngrembag babagan sastra ateges ngrembag
kebiasaan-kebiasaan, adat, lan kondisi satunggaling
masyarakat. Depdikbud (1998:1) sastra mujudaken
pencerminan situasi, kondisi, lan adat-istiadat
satunggaling masyarakat. Pangrembakaning sastra ing
satunggaling masyarakat, minangka gambaran
pangrembakaning basa lan budaya masyarakat kasebat.
Sastra kanthi jangkep boten lepas saking prekawis
kesusastraan daerah, khususipun sastra lisan.
Sastra lisan punika kesusastraan ingkang nyakup
ekspresi kesusastraan warga. Satunggaling kebudayaan
ingkang dipunsebar luasaken kanthi turun-temurun
utawi mulut ke mulut (Hutomo, 1990:1). Saben daerah
padatanipun gadhah sastra lisan ingkang langkung
dipunjagi. Sastra lisan punika salah satunggaling
perangan budaya ingkang dipunlestantunaken dening
masyarakat pendukung kanthi turun-temurun. Prekawis
punika ateges, sastra lisan mujudaken perangan
saking kabudayan masyarakat ingkang kedah dipunjagi
lan dipunlestantunaken.
1
Sastra lisan daerah gadhah nilai-nilai luhur
ingkang prelu dipunrembakakaken lan dipun-ginakaken
salebeting hubungan usaha pembinaan sarta penciptaan
sastra. Pelestarian sastra lisan punika dirasa
wigati sanget, amargi sastra lisan namung kasimpen
salebeting emutan tiyang sepuh utawi sesepuh ingkang
saben dinten sansaya suda. Sastra daerah gadhah
fungsi minangka penunjang pangrembakaning basa
daerah, lan minangka pengungkap alam fikiran sarta
sikap lan nilai-nilai kebudayaan masyarakat
pendukungipun. Sastra lisan ugi mujudaken budaya
ingkang dadosaken basa minangka media, lan erat
gegayutanipun kaliyan kemajengan basa masyarakat
pendukung kasebat, saengga prelu kawontenaken
penyelamatan supados boten ical, lan generasi ke
generasi saged tepang sarta nikmati maneka werna
budaya daerah kasebut.
Salebeting studi sastra wonten sajumlah
pendekatan adhedhasar teori struktural ingkang saged
dipunterapaken dening penelaah sastra. Pendekatan
karya sastra punika piyambak mujudaken cara ingkang
dipuntindakaken kangge “nyaketi” utawi “mandang”
karya sastra. Pangrembakaning pendekatan sastra ing
Barat ingkang ugi wiwit semarak ing Indonesia
2
sasampunipin taun 1980-an, sansaya maringi
kemungkinan sanes ingkang langkung beragam saking
pendekatan struktural.
Teori struktural ingkang badhe dipunrembag
salebeting makalah punika teori saking vladimir
propp ingkang mujudaken strukturalis wiwitan ingkang
ngrembag kanthi cetha struktur naratif. Objek
penelitian Propp punika cerita rakyat, lan ingkang
wigati dipunselidiki salebeting dongeng boten tokoh,
ananging fungsi tokoh salebeting cariyos. Cerita
rakyat ingkang dipuntliti punika minangka gejala
sosial sebab musabab langsung ingkang gegayutan
kaliyan norma-norma lan adat istiadat masyarakat ing
wekdal tertamtu. ( Luxemburg, 1986: 23). Cerita
Rakyat “ Ki Ageng Jaka Tarub” tasih diprecaya
kaleresanipun ing bebrayan masyarakat bebrayan Dusun
Tarub, Kecamatan Tawangharjo, Kabupaten Grobogan.
Saking andharan punika panaliti nyobi naliti kangge
ndungkap srtuktur fungsi cariyos kasebat. Pramila
makalah punika kasebat Struktur Naratif Cerita
Rakyat Ki Ageng Joko Tarub Kanthi Kajian Teori
Vladimir Propp.
B. Momotaning Prekawis
3
Adhedhasar Pawadaning prekawis kasebat, saged
dipunpundhut momotaning prekawis “Kadospundi
Struktur Naratif Cerita Rakyat Ki Ageng Joko Tarub
kanthi Kajian Teori Vladimir Propp?”
C. Ancas Panaliten
Adhedhasar Momotaning Prekawis kasebut, ancas
panaliten makalah inggih punika :“Kangge mangertosi
analisis cerita rakyat Ki Ageng Joko Tarub kanthi
teori struktural Vladimir Propp.
D. Metodhe Panaliten
Kangge pikantuk asil ingkang sae, kita
ngginakaken metodhe wawancara salebeting panaliten,
saengga kabentuk Makalah “Struktur Naratif Cerita
Rakyat Ki Ageng Joko Tarub Kanthi Kajian Teori
Vladimir Propp”
4
BAB II
LANDHESAN TEORI
A. Selintas Teori Vladimir Propp
Propp asma jangkepipun Vladimir Jakovlevic
Propp, lair 17 April 1895 ing St. Petersburg,
Jerman. Propp punika panaliti sastra ing masa 1920-
an kathah ingkang tetapangan kaliyan tokoh-tokoh
Formalis Rusia. Senajan kathah tetepangan kaliyan
kaum formalis, Propp punika boten panaliti formalis
(bdk. Eagleton, 1988:115; Jefferson, 1988:54).
Kapratelakaken bilih wekdal Formalisme Rusia ngalami
krisis (njelang taun 1930), Proff justru nuwuhaken
semacam poetika enggal salebeting hal pengkajian lan
penelitian sastra. Samukawis punika saged
kabuktekaken lumantar buku Morphology of the
Folktale (1975).
Saged kapratelakaken bilih buku punika arupi
asil dekonstruksi Propp tumrap teori-teori ingkang
ngrembaka saderenge. Propp (1975:3--18) gadhah
pamanggih bilih para peneliti saderenge kathah
ingkang nindakaken kalepatan lan asring damel
simpulan ingkang tumpang tindih. Sanes punika,
sekedhik kathah teori Propp ugi dekonstruksi teori
6
formalis. menawi Formalisme nekanaken prihatisanipun
tumrap penyimpangan (deviation) lumantar unsur naratif
fabula lan suzjet salebeting karya-karya individual
kangge nggayuh nilai kesastraan (literariness)
sastra, Propp langkung nitikberataken perhatian
dening motif naratif ingkang wigati, punika
tindakan utawi perbuatan (action), ingkang salajengipun
kasebat fungsi (function).
Propp nyadari bilih satunggaling cariyos
dhasaripun gadhah kontruksik. Konstruksi punika
kaperang dados motif-motif ingkang kapantha
salebeting tigang unsur, inggih punika pelaku,
perbuatan, lan penderita ( Junus, 1983:63). Propp
ugi ningali bilih tigang unsur punika saged dipantha
dados 2 perangan, inggih punika unsur ingkang ajeg
lan unsur ingkang ewah. Unsur ingkang ajeg punika
perbuatan, menawi unsur ingkang ewah punika pelaku
lan penderita. Propp, ingkang wigati punika unsur
ingkang ajeg. Minangka tuladha, ingkang wigati
salebeting konstruksi "raksasa nyulik prawan" punika
perbuatan utawi tindakan, punika "nyulik", amargi
tindakan punika saged mbentuk satunggal fungsi
tertamtu salebeting cariyos. Umpama tindakan punika
dipun-gantos kaliyan tindakan sanesipun, fungsinipun
7
ewah. Boten kados mekaten menawi dipun-gantos punika
unsur pelaku utawa penderita. Penggantian unsur
pelaku lan penderita boten mrebawani fungsi
perbuatan salebeting satunggaling konstruksi
tertamtu. Katingal saking tuladha kasebut, cetha
bilih teori Propp diilhami dening strukturalisme
salebeting ilmu basa (linguistik) semanten ugi
dipunkrembakakaken dening Saussure (bdk. Selden,
1991:59).
Adhedhasar penelitianipun tumrap satunggalatus
dongeng Rusia, ingkang dipunsebat fairytale, Propp
(1975:21--24) pikantuk dudutan (1) anasir ingkang
mantap lan boten ewah salebeting dongeng boten
motif utawi pelaku, sanesipun fungsi, lepas saking
sinten pelaku ingkang nduduki fungsi punika, (2)
jumlah fungsi salebeting dongeng winates, (3) urutan
fungsi salebeting dongeng sami, lan (4) saking segi
struktur sedaya dongeng namung anyulihi satunggal
tipe (Teeuw, 1984:291; Scholes, 1977:63). Gegayutan
kaliyan dudutan (2), Propp mratelakaken bilih
langkung kathah satunggal dongeng kadiri saking 31
fungsi. Nanging, Propp ugi mratelakaken bilih saben
dongeng boten terus ngandut sedaya fungsi punika
amargi kathah dongeng ingkang kanyatan namung
8
ngandut pinten-pinten fungsi. Fungsi-fungsi punika,
pinten jumlahipun, ingkann mbentuk cengkorongan
pokok cariyos.
Tigang dasa setunggal fungsi ingkang dipunmaksud
dening Propp punika kadosta ing ngandhap punika.
Kangge nggampilaken damel skema, Propp maringi tanda
utawi lambang khusus tumrap saben fungsi.
B. Daftar Lambang Fungsi Teori Vladimir Propp
Lambang Defini
si Situasi
awal ketiada
an
laranga
n pelanggar
an pengintai
an Penyampaian informasi
penipua
n musliha
t
9
A kejahat
anA kekuranga
nB Perantara peristiwa
penghubungC Permulaan tindak balas
↑ Keberangkatan atau
kepergianD Fungsi pertama donor
E Reaksi pahlawan
F Penerimaan alat sakti
G Perpindahan di antara dua
ruangH pertarung
anJ penandaa
nI kemenanga
nK Kekurangan terpenuhi
↓ Kepulanga
nPr Pengejar
anRs Penyelamat
anO Kepulangan tidak
dikenaliL Tuntutan palsu
M Tugas
sulitN Penyelesaian tugas
Q Pengakua
10
Ex Pengungkapan
T Penjelamaa
nU hukuman
W pernikah
anX akhir
Fungsi-fungsi lan lambang-lambang ingkang
dipuncantumaken punika namung winates tumrap
ingkang pokok kemawon.
Miturut Propp (1975:79--80), jumlah tigang dasa
setunggal punika saged dipundistribusikaken
salebeting lingkaran utawi lingkungan tindakan
(speres of action) tertamtu. Wonten pitu lingkungan
tindakan ingkang saged dpunlebeti dening fungsi-
fungsi ingkang ginabung kanthi logis, punika (1)
villain 'lingkungan aksi penjahat', (2) donor,
provider 'lingkungan aksi donor, pembekal', (3)
helper 'lingkungan aksi pembantu', (4) the princess
and her father 'lingkungan aksi seorang putri lan
ramanipun', (5) dispatcher 'lingkungan aksi
perantara (pemberangkat)', (6) hero 'lingkungan aksi
pahlawan', lan (7) false hero 'lingkungan aksi
pahlawan palsu' (Hawkes, 1978:91; Scholes, 1977:104;
11
Schleifer, 1987:96). Lumantar pitu lingkungan
tindakan (aksi) punika frekuensi muncul pelaku
saged dideteksi lan cara kadospundi watak pelaku
dipuntepangaken saged dipunmangertosi.
Makaten selintas babagan teori (naratologi)
struktural (is) versi Vladimir Propp. Kendati
salebating pangrembakaning salajengipun Propp kathah
dikecam dening peneliti sanes, antawisipun dening
Guipen saking Belanda (Teeuw, 1984:293), sebagian
saking konsep teorinipun ajeg dados pegangan
salebeting nemtokaken cara analisis sastra ingkang
enggal. Kedah kanyatan para ahli kados Bremond,
Greimas, Levi-Strauss, Souriau, Todorov, lan Roland
Barthes, kathah ngginakaken konsep ingkang sampun
diasilake dening Propp. Ananging, salebeting
pangrembakaning pungkasan, Propp boten konsekuen
tumrap prinsip piyambak. Propp wiwitan nolak
kawontenaken pendekatan historik, ananging
salajengipun balik ing orientasi historik. Prekawis
punika saged dipunbuktekaken lumantar buku Theory
and History of Folklore (1984) ingkang arupa
kumpulan karangan menjelang akhir hayat (1970).
12
BAB III
ANALISIS FUNGSI STRUKTUR NARATIF
CERITA KI AGENG JOKO TARUB KANTHI TEORI VLADIMIR PROPP
NARA SUMBER
Nama : KRT Hastono Adipuro SM
TTL : Grobogan, 25 Maret 1966
Pekerjaan : Juru Kunci Makam Ki Ageng Tarub
Alamat : Dsn. Tarub RT. 03/ RW. III, Kec.
Tawangharjo, Kab. Grobogan
No. Hp : 081390770569
Kondisi : Keluarga sederhana
PENELITIAN
Hari/ Tanggal : Minggu, 19 Januari 2014
Jam : 15.10- 17.00
Alamat : Dsn. Tarub RT. 03/ RW. III, Kec.
Tawangharjo, Kab. Grobogan
A. Ringkasan Cariyos Ki Ageng Joko Tarub
Kirang langkung taun 1300 M wonten utusan
( Mubaligh ) saking Arab inggih punika Syeh Jumadil
Kubro. Panjenenganipun gadhah putri asmane Thobiroh.
Thobiroh gadhah putra Syeh Maulana Maghribi. Ing
14
wekdal punika panjenenganipun pikantuk wejangan kangge
ngrembakakaken Syiar agama Islam ing Tanah Jawa. Syeh
Maulana Maghribi wiwit mlebetaken syariat Islam ing
tengahing bebrayan Jawa salebeting khalwat kangge
nyaketaken dhiri dhumateng Gusti ALLAH kanthi cara
tapa saenggga kados mekaten budaya bebrayan Jawa
ingkang tasih gadhah agama budha kanthi maksud kangge
narik kawigaten bebrayan jawa kangge mlebet agama
Islam. Ananging cara tapa ingkang dipuntindakaken
dening Syeh Maulana Maghribi sanes kaliyan cara
ingkang dipuntindakaken kaliyan bebrayan Jawa, Syeh
Maulana Maghribi salebeting tapa kanthi cara minggah
ing dhuwur wit kanthi nggelantung badanipun kados
kalong. Cara masyarakat kasebat tapa Ngalong (Kalong)
salajengipun salebeting tapa Syeh Maulana Maghribi
kepanggih kaliyan putri Bupati Tuban I ingkang
asmanipun Dewi Retno Roso Wulan, adik pawestri saking
R. Sahid (Sunan Kalijaga). Ingkang sapunika Dewi Retno
Roso Wulan dipunutus dening Ramanipun Adipati
Wilatikta kangge nindakaken tapa Ngidang telangkas
kanthi cara mlebet alas sadangu 7 taun boten angsal
kondur lan boten angsal dhahar kajaba dhahar godhong-
godhongan ing wana. Wejangan tapa punika
dipuntindakaken dening Dewi Retno Roso Wulan supados
15
pangajab kangge kepanggih kaliyan raka Raden Sahid
saged kasembadan. Ananging salebeting proses pamadosan
R. Sahid lumaku, panjenanganipun Dewi Retno Roso Wulan
kepanggih kaliyan Syeh Maulana Maghribi ing sakidule
sendang, pepanggihan punika kedadosan wekdal tasih
nindakaken tapa, lan saking pepanggihan punika kekalih
kajalin raos tresna lan cocog, ing pungkasan dados
garwanipun.
Dewi banjur mijil/ nglairake Ki Ageng Tarub
Kidang Telangkas. Asline jenenge Kidang Telangkas,
merga iku jupuk saka lakone Ibune, rikala semana tapa
kidang telangkas mulane dipunwastani Kidang telangkas.
Rikala semana Dewi Roso Wulan nuntut ora pengin
nglairake lewat gua garba . dadi nglairake lewat
ampingan sisih tengen.
Bibar lair sawise Eyang Dewi Roso wulan balik ing
kadipaten Tuban. tutuk Tuban ditakoni Bapake, Bupati
Tuban Raden Tumenggung Wilatikta.,” Ngger Roso Wulan,
iki putramu Bapake sapa jenenge? Merga ora bisa jawab
Dewi Roso wulan bali maneh ing Alas mau, sendang
kidang. Kepanggih kaliyan Syeh Maulana Maghribi. Mbah
tarub cilik Kidang Telangkas dipasrahake dening Syeh
Maulana Maghribi kon ngemong, sarehning Maulana
Maghribi kuwi ulama sing nyebarake agama islam, ora
16
saguh ngemong banjur nitipake ning omahe Mbok Randha
Tarub. Ning bayi mau ora langsung diwenehke mbok
randha , ananging diwenehke ngarep omahe. Sawise
krungu bayine cenger ngunu, mbok randha ora duwe anak.
Bocah mau dipupu diemong nganti gedhe. Kamangka
jenenge Joko Tarub. Akhir Dewasa Seneng beburu, buru
kewan, buru kidang, buru manuk. Usahane beburu manuk
dibacutake kanthi krungu swara manuk saka arah kidul,
banjur dicedaki maneh alon-alon banjur diiberke maneh
anak tulup nuju arah manuk kasebut, ananging boten
ngenani malih lan kanyatan anak tulup justru ngenani
gagang wit jati wonten pundi manuk perkutut punika
menclok lan ngetoakake swara. Lan panggenan kang
ditilari manuk perkutut kalawahu dipunwastani “KARANG
GETAS“. Usahane beburu manuk gagal terus saengga Ki
Ageng Joko Tarub ngrasa sedhih, amargi sedhih mula Ki
Ageng Tarub maringi asma “DUKUH SEDAH“. Lan panggenan
manuk perkutut menclok ing wit asem kalawahu lan
panggenan ingkang dipuntilar diparingi “DUKUH
KARANGASEM“. Sinambi ngejar manuk perkutut sing miber
terus nuju arah kidul Ki Ageng Joko Tarub sinambi
ngrenungi manuk kasebut, mratelakaken yen manuk kuwi
wajar apa manuk sing arupa godaan? Lan panggenan Ki
Ageng Joko Tarub ngrenungaken manuk kasebut mila
17
diarani “DUKUH GODAN”. Sabibare ngrenung banjur Ki
Ageng Joko Tarub balik gegas kanggo ngejar manuk
beburune wau kang nuju arah kidul, lan panggenan arah
manuk miber nuju arah kidul Joko Tarub maringi asma
“DUKUH JENTIR”.
Salah sawijining dina wektu rikala beburu Ki
Ageng Tarub beburu nganti tutug sendang widodari,
saiki kalebu dukuh Sreman desa Pojok Kecamatan
Tawangharjo Kabupaten Grobogan. Tanah Sendang Telaga
Bidadari kasebut duweke Keraton Surakarta Hainingrat
utawi kasebut Tanah Perdikan, lan ngantos punika
lokasi Sendang Bidadari dening masyarakat tasih
dikeramatake kususipun ing malem 10 Muharam. Sendang
widodari kuwi papan panggonane Ki Ageng Tarub lan Dewi
Nawang Wulan ketemu. Rikala tutug sapinggiring
sendang, Ki Ageng krungu widodari adus reresik ing
sendang widodari. Ning sendang widodari banjur Ki
Ageng uga duwe Sifat manungsa banjur selendang Eyang
Nawang Wulan diumpetna ing lumbung ing tumpukan paling
ngisor. Rikala semana Dewi Nawang Wulan ngadakake
sayembara . sapa kang bisa nemokake selendangku, yen
lanang tak pek bojo yen wadon tak anggep sedulur
siroro wetan. Kamangka selendange diumpetke mbah tarub
wau. Banjur sarehning ora nana sawijining pawongan
18
sing bisa nemokake banjur dewi ora bisa mabur lan
boten saged balik ing kayangan merga selendange ilang.
Banjur diajak bali ing desa tarub banjur dadi garwane
ki Ageng Joko Tarub.
Rikala sawijining dina, rikala Dewi arep umbah-
umbah, ing kali. Mbah Tarub wis di wekas “kakang aja
nganti mbukak dandang/ kekep” sarehning asipat
manungsa. Tetep rasane “Kenapa kekepe ora kena
dibuka?” Ana perkara apa sajroning kekep kok ora ntuk
dibuka?” Karo nggendhong putrine Dewi Nawangsih karo
bukak kekep, banjur kaget. Kekep mau isine namung pari
sauli. Sasuwene iki Dewi Nawang Wulan masak ngliwet
sega kuwi namung nganggo pari sauli. Sawise dibuka
ditutup maneh. Dewi Nawang Wulan bali bukak kekep mau.
Loh kaget kok parine wutuh tetep Pari sauli, banjur
takon mring garwane. “Kakang apa kekep iki mau mbok
bukak?” Ki Ageng Tarub “ Ora!. Yen pancen boten
panjenengan bukak, kenging punapa parine tetep wujud
pari sauli?”. Mangka Ki Ageng Tarup lagi blakasuta yen
kekep mau pancen dibuka. Nah wiwit dina kuwi Dewi
Nawang Wulan kon gawekke lesung kanggo nutu, dadi
pari sing ning lumbung mau dijupuki banjur ditutu
amarga ilmu sektine wis ilang. Saben dina nutu, parine
ntek banjur ketemu selendange Dewi Nawang Wulan, iki
19
dadi geger. Gegere mangkene “Berarti panjenengan iku
ingkang ngumpetake selendangku kuwi?” Dewi Nawang
Wulan duka-duka mring garwane. Rikala semana Dewi
Nawangsih isih bayi. Dewi Nawang Wulan pamit ing
kayangan malih. Ki Ageng tarub banjur takon. Yen kowe
bali ana kayangan “piye putramu? Dewi nawangsih isih
bayi. Yen ponang jabang bayi Nawangsih menawi luwe
wetenge utawa ngelak, tulung gawa ning jaba gawekake
anjang-anjang mengko aku teko. Saben ponang jabang
bayi luwe dideleh ning anjang. Mula ning desa Tarub
ora kena gawe anjang-anjang, merga sapa wonge sing
gawe anjang-anjang bakal kena angin gedhe kang ora
bisa disirep. Merga anjang-anjang mau pancen mung
kanggo Ki Ageng Tarub, Dewi Nawang Wulan, lan Dewi
Nawang Sih kangge nusoni. Ora kena wong desa Tarub
gawe anjang-anjang nganti seprene.
Dewi Nawang Wulan punika mutusaken kangge minggah
kayangan malih lajeng ngagem rasukan. Anaging
sasampunipun dugi kayangan Dewi Nawang Wulan boten
dipuntampi malih dados widodari amargi sampun
kecampuran kaliyan manungsa. Nawang Wulan menika
lingsem lan boten purun jelma malih dados manungsa,
amargi rekaos gesangipun pramila Nawang Wulan nglalu
20
wonten segara kidul wonten segara kidul lan dados Ratu
ing Samudra kidul Jawi.
B. Unit- unit Carita Rakyat Ki Ageng Joko Tarub
Unit-unit salebeting Episode I :
1. Syeh Maulana Maghribi lan Dewi Roso Wulan jalin
kasih
2. Syeh Maulana Maghribi lan Dewi Roso Wulan gadhah
putra
3. Putra kekalih di buang, dipupu Mbok Randha
4. Putra asma Ki Ageng Joko Tarub
5. Ki Ageng Tarub Diwasa lan gadhah kasenengan beburu
ning alas
6. Ki Ageng Joko Tarub mlebet ing wana larangan
7. Ki Ageng Joko Tarub ningali widodari
8. Ki Ageng Joko Tarub ngintip widodari sing lagi
reresik sarira/ siram
Unit-unit salebeting Episode II :
1. Ki Ageng Joko Tarub jupuk salah siji selendang
duweke 7 widodari
2. Widodari ingkang kicalan selendang punika asmane
Dewi Nawangwulan
3. Dewi Nawangwulan kepanggih kaliyan Joko Tarub
21
4. Dewi Nawangwulan diajak kondur ing daleme Ki Ageng
Joko Tarub
Unit-unit salebeting Episode III
1. Dewi Nawangwulan gadhah raos tresna mring Ki Ageng
Joko Tarub
2. Ki Ageng Joko Tarub lan Dewi Nawangwulan krama
dados garwanipun
3. Kekalih gadhah putra naminipun Nawangsih.
4. Ki Ageng Joko Tarub nglanggar janji kanthi buka
kekep, tanpa ijin garwane.
5. Rikala semana punika garwane ( Dewi Nawangwulan) Ki
Ageng Joko Tarub kicalan kesaktian.
6. Dewi Nawangwulan masak sega kados wanita umume,
ningali persediaan wos winates.
7. Dewi Nawangwulan mbuka lumbung wos (wedet) lan ing
salebeting pikantuk selendang sing diduweni.
8. Dewi Nawangwulan duka lan kepanggih kaliyan Ki
Ageng Joko Tarub. Panjenenganipun tindak ing
Kahyangan lan janji menawi mandhap ing bumi,
kangge maringi perawatan tumrap putranipun kanthi
gawe anjang-anjang.
9. Dewi Nawang Wulan tidak diterima di kahyangan dan
menjadi Ratu ing Samudra Kidul Jawi
22
C. Fungsi Pelaku, Skema, lan Pola Cerita
a. Situasi Awal (lambang: µ )
Situasi awal salebeting cariyos Ki Ageng Joko
Tarub dipungambaraken wonten utusan ( Mubaligh )
saking Arab inggih punika Syeh Jumadil Kubro.
Panjenenganipun gadhah putri asmane Thobiroh.
Thobiroh gadhah putra Syeh Maulana Maghribi. Ing
wekdal punika panjenenganipun pikantuk wejangan
kangge ngrembakakaken Syiar agama Islam ing Tanah
Jawa. Syeh Maulana Maghribi wiwit mlebetaken syariat
Islam ing tengahing bebrayan Jawa salebeting khalwat
kangge nyaketaken dhiri dhumateng Gusti ALLAH kanthi
cara tapa saenggga kados mekaten budaya bebrayan
Jawa ingkang tasih gadhah agama budha kanthi maksud
kangge narik kawigaten bebrayan jawa kangge mlebet
agama Islam. Ananging cara tapa ingkang
dipuntindakaken dening Syeh Maulana Maghribi sanes
kaliyan cara ingkang dipuntindakaken kaliyan
bebrayan Jawa, Syeh Maulana Maghribi salebeting tapa
kanthi cara minggah ing dhuwur wit kanthi
nggelantung badanipun kados kalong. Cara masyarakat
kasebat tapa Ngalong (Kalong) salajengipun
salebeting tapa Syeh Maulana Maghribi kepanggih
kaliyan putri Bupati Tuban I ingkang asmanipun Dewi
23
Retno Roso Wulan, adik pawestri saking R. Sahid
(Sunan Kalijaga). Ingkang sapunika Dewi Retno Roso
Wulan dipunutus dening Ramanipun Adipati Wilatikta
kangge nindakaken tapa Ngidang telangkas kanthi cara
mlebet alas sadangu 7 taun boten angsal kondur lan
boten angsal dhahar kajaba dhahar godhong-godhongan
ing wana. Wejangan tapa punika dipuntindakaken
dening Dewi Retno Roso Wulan supados pangajab kangge
kepanggih kaliyan raka Raden Sahid saged kasembadan.
Ananging salebeting proses pamadosan R. Sahid
lumaku, panjenanganipun Dewi Retno Roso Wulan
kepanggih kaliyan Syeh Maulana Maghribi ing sakidule
sendang, pepanggihan punika kedadosan wekdal tasih
nindakaken tapa, lan saking pepanggihan punika
kekalih kajalin raos tresna lan cocog, ing pungkasan
dados garwanipun. Perkawis punika ingkang dados
penyulut awal pergerakan cariyos.
b. Ketiadaan ( lambang :
Syeh Maulana Maghribi lan Dewi Roso Wulan
gadhah putra. Putra kekalih dibuwang, dipupu Mbok
Randha. Putra asma wiwit Kidang Telangkas dipun-
gantos Ki Ageng Joko Tarub. Wonten ngriki kadadosan
ketiadaan tumrap lairipun Ki Ageng Joko Tarub. Rama
Ibu boten saguh ngemong piyambak. Miturut teorinipun
24
Proff, punika saking pambuangan putra minangka dados
kedadeyan ingkang arupi ketiadaan putranipun
piyambak.
c. Larangan (Lambang:
Ki Ageng Tarub Diwasa lan gadhah kasenengan
beburu ning alas. Ki Ageng Joko Tarub mlebet ing
wana larangan wejangan saking Mbok Randha ( Ibu) .
Ki Ageng Joko Tarub ningali widodari lan ngintik
widodari sing lagi reresik sarira/ siram ing
Sendhang Widodari,. Miturut teorinipun Vladimir
Proff, kedadeyan punika kawontenaken larangan mlebet
ing wana saking wejangan Ibune, ananging Ki Ageng
Jaka Tarub tetep nekad mlebet wana.
d. Perantara peristiwa penghubung ( Lambang : B)
Ki Ageng Joko Tarub jupuk salah siji selendang
duweke 7 widodari. Widodari ingkang kicalan
selendang punika asmane Dewi Nawangwulan. Dewi
Nawangwulan kepanggih kaliyan Joko Tarub. Dewi
Nawangwulan diajak kondur ing daleme Ki Ageng Joko
Tarub Rikala semana Dewi Nawang Wulan ngadakake
sayembara . sapa kang bisa nemokake selendangku, yen
lanang tak pek bojo yen wadon tak anggep sedulur
siroro wetan. Kamangka selendange diumpetke mbah
tarub wau. Banjur sarehning ora nana sawijining
25
pawongan sing bisa nemokake banjur dewi Nawang Wulan
ora bisa mabur lan boten saged balik ing kayangan
merga selendange ilang. Banjur diajak bali Ki Ageng
Joko Tarub. Saking punika miturut teori Vladimir
proff kalebet perantara prastawa, amargi wonten
ngiku. Antawis Ki Ageng Joko Tarub lan Dewi Nawang
Wulan saged kondur sesarengan, awit saking icaling
selendang Nawangwulan boten saged bali wonten
kayahngan malih.
e. Pernikahan ( lambang : W)
Sampun sadangunipun bebarengan, Dewi Nawang
Wulan lan Ki Ageng Joko Tarub nuwuhake raos tresna,
mila kekalih mutusaken kangge krama. Saking
toerinipun Vladimir Proff punika kawontenaken
pernikahan antawis tokoh cariyos.
f. Larangan (Lambang:
Rikala sawijining dina, rikala Dewi arep umbah-
umbah, ing kali. Mbah Tarub wis di wekas “kakang aja
nganti mbukak dandang/ kekep”. Wonten ngriki iturut
teori Vladimir Proff kawontenaken larangan supados
boten bikak kekep.
g. Pelanggaran ( Lambang :
Sarehning Ki Ageng Joko Tarub asipat manungsa.
Tetep rasane “Kenapa kekepe ora kena dibuka?” Ana
26
perkara apa sajroning kekep kok ora ntuk dibuka?”
Karo nggendhong putrine Dewi Nawangsih karo bukak
kekep, banjur kaget. Kekep mau isine namung pari
sauli. Sasuwene iki Dewi Nawang Wulan masak ngliwet
sega kuwi namung nganggo pari sauli. Sawise dibuka
ditutup maneh. Dewi Nawang Wulan bali bukak kekep
mau. Loh kaget kok parine wutuh tetep Pari sauli,
banjur takon mring garwane. “Kakang apa kekep iki
mau mbok bukak?” Ki Ageng Tarub “ Ora!. Yen pancen
boten panjenengan bukak, kenging punapa parine tetep
wujud pari sauli?”. Mangka Ki Ageng Tarub lagi
blakasuta yen kekep mau pancen dibuka. Nah wiwit
dina kuwi Dewi Nawang Wulan kon gawekke lesung
kanggo nutu, dadi pari sing ning lumbung mau
dijupuki banjur ditutu amarga ilmu sektine wis
ilang. Miturut teori Vladimir Propp punika minangka
pelanggaran ingkang sampun dados wejangan Dewi
Nawang Wulan supaya ora bukak Kekep ananging Ki
Ageng Joko Tarub meksa buka.
h. Kekurangan, kebutuhan ( lambang : a)
Rikala semana punika garwane ( Dewi
Nawangwulan) Ki Ageng Joko Tarub kicalan kesaktian.
Dewi Nawangwulan masak sega kados wanita umume,
27
ningali persediaan wos winates. Saking andharan
teori Vladimir proff punika kawontenaken kekirangan
tumrap kesaktianipun Dewi Nawang Wulan.
i. Penyingkapan (tabir) kepalsuan ( Lambang : Ex)
Saben dina nutu, parine ntek banjur ketemu
selendange Dewi Nawang Wulan, iki dadi geger. Gegere
mangkene “Berarti panjenengan iku ingkang ngumpetake
selendangku kuwi?” Dewi Nawang Wulan duka-duka mring
garwane. Saking punika miturut teori Vladimir prop
kawontenaken penyingkapan tabir kepalsuan, kanthi
tinilik saking kepanggih malih kaliyan selendang
kalawahu.
j. Tuntutan yang tidak mendasar ( Lambang : L)
Dewi Nawang Wulan duka-duka mring garwane.
Rikala semana Dewi Nawangsih isih bayi. Dewi Nawang
Wulan pamit ing kayangan malih. Ki Ageng tarub
banjur takon. Yen kowe bali ana kayangan “piye
putramu? Dewi nawangsih isih bayi. Yen ponang jabang
bayi Nawangsih menawi luwe wetenge utawa ngelak,
tulung gawa ning jaba gawekake anjang-anjang mengko
aku teko. Saben ponang jabang bayi luwe dideleh ning
anjang. Mula ning desa Tarub ora kena gawe anjang-
anjang, merga sapa wonge sing gawe anjang-anjang
bakal kena angin gedhe kang ora bisa disirep. Merga
28
anjang-anjang mau pancen mung kanggo Ki Ageng Tarub,
Dewi Nawang Wulan, lan Dewi Nawang Sih kangge
nusoni. Ora kena wong desa Tarub gawe anjang-anjang
nganti seprene. Saking punika kawontenaken tuntukan
ingkang mendasar, inggih punika tuntutan kangge
damel anjang-anjang kangge putra Nawangsih.
k. Kepulangan ( Lambang : ↓ )
Dewi Nawang Wulan punika mutusaken kangge
minggah kayangan malih lajeng ngagem rasukan.
Anaging sasampunipun dugi kayangan Dewi Nawang Wulan
boten dipuntampi malih dados widodari amargi sampun
kecampuran kaliyan manungsa. Nawang Wulan menika
lingsem lan boten purun jelma malih dados manungsa,
amargi rekaos gesangipun pramila Nawang Wulan nglalu
wonten segara kidul wonten segara kidul lan dados
Ratu ing Samudra kidul Jawi. Saking analisis punika
Dewi Nawang Wulan minggah wonten kayangan, dados
aslinipun malih.
Mekaten, pungkasan sampun cariyos Ki Ageng Joko
Tarub kanthi sad ending. Situasi pungkasan dening
Propp dipunparingi lambang (X).
Menawi cariyos babagan Ki Ageng Jaka Tarub
karantam kanthi bentuk skema, kerangka cariyos
kanthi mbentuk strukturipun kados mekaten :
29
( µ ) :W x L↓: (X)
D. Distribusi Fungsi di Kalangan Pelaku
Miturut Propp (1975:79--80), 31fungsi ingkang
dados kerangka pokok cariyos utawi dongeng rakyat itu
saged dipundistribusikakenn salebeting 7 lingkaran
tindakan (speres of action). Dados, saben lingkaran
(lingkungan) tindakan saged nyakup satunggal utawi
pinten-pinten fungsi. Wonten 4 lingkaran tindakan
salebeyos Ki Ageng Joko Tarub inggih punika :
a. lingkungan aksi pembantu.
b. lingkungan aksi seorang putri ( Dewi Nawang Wulan)
c. lingkungan aksi perantara.
d. lingkungan aksi pahlawan.
E. Cara-Cara Pengenalan Pelaku
Adhedhasar pengamatan tumrap cariyos Ki Ageng
Joko Tarub pikantuk pinten-pinten model utawi cara
pengenalan pelaku kadosta ing ngandhap punika. Pelaku
ingkang dipunmaksud inggih punika pembantu, perantara,
pahlawan, lan sang putri. Salebeting cariyos Ki Ageng
Joko Tarub, sedaya pelaku pembantu lan perantara
dipuntepangaken satunggal salebeting perjalanan
cariyos (salebeting arti ingkang fungsional salebeting
30
struktur). Salebeting cariyos punika pembantu
ditonjolaken boten minangka kebetulan. Wiwitan Syeh
Maulana Maghribi lan Dewi Roso Wulan jalin kasih.
Syeh Maulana Maghribi lan Dewi Roso Wulan gadhah
putra. Putra kekalih di buang, dipupu Mbok Randha.
Putra asma Ki Ageng Joko Tarub. Ki Ageng Tarub Diwasa
lan gadhah kasenengan beburu ning alas. Ki Ageng Joko
Tarub mlebet ing wana larangan, ningali widodari. Ki
Ageng Joko Tarub ngintip widodari sing lagi reresik
sarira/ siram lan jupuk salah siji selendang duweke 7
widodari. Widodari ingkang kicalan selendang punika
asmane Dewi Nawangwulan. Dewi Nawangwulan kepanggih
kaliyan Joko Tarub. Dewi Nawangwulan diajak kondur ing
daleme Ki Ageng Joko Tarub. Dewi Nawangwulan gadhah
raos tresna mring Ki Ageng Joko Tarub. Ki Ageng Joko
Tarub lan Dewi Nawangwulan krama dados garwanipun.
Kekalih gadhah putra naminipun Nawangsih. Ananging ing
perjalanan Ki Ageng Joko Tarub nglanggar janji
kanthi buka kekep, tanpa ijin garwane. Rikala semana
punika garwane ( Dewi Nawangwulan) Ki Ageng Joko Tarub
kicalan kesaktian. Dewi Nawangwulan masak sega kados
wanita umume, ningali persediaan wos winates. Dewi
Nawangwulan mbuka lumbung wos (wedet) lan ing
salebeting pikantuk selendang.
31
Mekaten ngrembag cara pengenalan pelaku lan
pinten-pinten unsur penghubung peristiwa salebeting
cariyos “Ki Ageng Joko Tarub”
32
BAB IV
PANUTUP
A. Dudutan
Saking sedaya pirembagan wonten inggil,
pungkasan saged dipunpundhut dudutan bilih
dipuntinjau saking sisi fungsi pelaku adhedhasar
struktur naratif teori Vladimir propp, cariyos
“Ki Ageng Joko Tarub” dpunbentuk dening
cengkorongan cariyos ingkang kasusun saking
sedasa fungsi. Jumlah sedasa fungsi punika
kabentuk saking satunggal pola kekarepan
(kekurangan, kabetahan), pola larangan lan
pelanggaran. Mila cariyos punika dipunpungkasi
kanthi sad ending utawi sedhih, namung ing
salebeting pola larangan lan pelanggaran bilih
cariyos punika ngandhut tema moral. artosipun,
sinten kemawon kedah njagi amanat saking sinten
kemawon supados saged diprecaya tiyang sanes.
Dipunpirsani saking distribusi fungsi ing
kalangan pelaku, saged kapratelakaken bilih tokoh
ingkang nduduki tokoh utama inggih punika Ki
Ageng Joko Tarub lan Dewi Nawang Wulan. Sanes
punika, sedaya pelaku salebeting cariyos
33
dipuntepangaken kanthi wajar lan logis,
salebeting makna boten wonten unsur kebetulan/
ndilalah.
B. Saran
Pungkasaning atur kedah dipunparingi catatan
bilih analisis cariyos “Ki Ageng Joko Tarub”
adhedhasar teori struktural ala Propp punika
nembe mujudaken satunggaling uji-coba teori Barat
tumrap cariyos rakyat Indonesia (Jawa) ingkang
asilipun mesthi tasih tebih saking sampurna.
Mila, uji-coba kados mekaten punika prelu
diputindakaken terus-tinerus saengga menawi
mungkinaken badhe saged dipuntemokaken ciri
khusus utawi keunikan piyambak salebeting
cariyos-cariyos rakyat Nusantara (Indonesia).
34