tijdpensioen ... ook in nederland? 1 tijdpensioen. … in nederland
TRANSCRIPT
Tijdpensioen ... Ook in Nederland? 1
Tijdpensioen. … in Nederland?
Op zoek naar de praktijk van tijdpensioen. Een field trip door Oostenrijk en Zwitserland.
Studio van Dijk (www.studiovandijk.com)Ada van Dijk, Social Designer
Tijdpensioen ... Ook in Nederland? 2
Inhoud Samenvatting 3
Inleiding 4
Field trip door de regio 5
Drie regionale munten 6
Expert interviews 10
Analyse 14
Discussie 16
Conclusie 17
Dankwoord, Literatuur 18
Tijdpensioen ... Ook in Nederland? 3
Samenvatting Tijdpensioen gaat om het bewaren van uren die deelnemers besteden
aan het informeel helpen van ouderen en hulpvragers. Die uren worden
geboekt op een digitale rekening. In Oostenrijk en Zwitserland wordt
geëxperimenteerd met dit idee: het heet daar Zeitvorzorge.
Het succes van tijdpensioen hangt samen met de onderlinge
relaties tussen de tijdgevers en -nemers. Dit blijkt belangrijker dan de
hoeveelheid verzamelde uren. Het gaat om de groei van een netwerk
waarin men omziet naar elkaar, waarin men gekend wordt door wat hij
of zij graag doet voor anderen en waarin men actief kan blijven tot op
hoge leeftijd. Het sociale kapitaal in tijdpensioen bestaat uit de waarden,
de cultuur en de mentaliteit in de lokale community en hangt niet direct
samen met de hoeveelheid uren op de digitale rekening.
Het opzetten van een tijdpensioen in Nederland vereist
een brede blik. Het gaat over het anders organiseren van zorg, over
samenwerking met de lokale politiek en over de inzet van kleinschalige
lokale ondernemingen. Een Nederlandse variant vereist daarnaast een
lange adem omdat het niet meteen zichtbaar is of dit idee een antwoord
is op de vergrijzingsproblemen; de community van gevers en nemers
moet eerst groeien. In dit paper vergelijkt de auteur haar bevindingen
uit een ‘field trip’ naar de regio Vorarlberg met de stand van zaken in
Nederland en toetst alles aan academische literatuur.
Tijdpensioen ... Ook in Nederland? 4
Inleiding
In veel Europese landen is het sociale verzekerings- en pensioenstelsel
niet goed in staat impact van de vergrijzing te financieren. Veel regeringen
negeren dit vraagstuk en laten de kosten binnen de jaarlijkse begroting
oplopen tot het onhoudbaar wordt. Daarmee gaan door heel Europa
spanningen tussen de generaties oplopen.
De meeste mensen willen na pensionering nog zo lang mogelijk
er nog toe doen in de maatschappij, een zelfbepaald leven leiden en tot
op hoge leeftijd een fijn netwerk hebben met interessante sociale con-
tacten. Dit zijn sociale thema’s die uiteindelijk niet over geld gaan. Het
is daarom interessant te onderzoeken welke oplossingen er zijn zonder
meteen in betaalde dienstverlening te denken. En misschien kunnen we
preventief kosten beperken door senioren tot op hoge leeftijd zo actief
mogelijk te houden?
Deze denkrichting leidt tot grote groep burgers die vrijwillig
kiest voor betrokkenheid bij het welzijn van ouderen. Maar in de
recente verzorgingsstaat wordt collectiviteit en solidariteit steeds meer
individueel begrepen en beleefd. Vooral jongeren willen weten met wie
men solidair is en zij houden informeel bij wat de deelname aan een
vrijwilligersinitiatief hen persoonlijk kost en oplevert.
Ook binnen de pensioenen zien we deze trend, en het leidt tot
stevige discussies over het stelsel. Zonder in te gaan op de werking van
dit stelsel, kunnen we stellen dat de motivatie voor verplichte deelname
van jongeren in werkgeverspensioenen groter wordt als er individuele
potjes komen waarin de opbouw zichtbaar optelt tot een persoonlijk
tegoed.
In een tijdeconomie gaat het om de uren die gebruikt worden
om persoonlijke sociaal kapitaal (talenten, vaardigheden) informeel te
benutten. Nederland heeft regionale tijdmunten zoals de Makkie, de
Zuiderling en Tijdmunt. Deze munten hebben een zeer beperkte, lokale
circulatie. Het gaat om groepen van tussen de 400 tot 2000 deelnemers
waarbinnen een kleine kern veel met elkaar onderneemt. De regering
plaatst deze transacties in het wettelijk kader van de ‘hobbysfeer’, en dit
voorkomt verplichtingen op omzet- en inkomstenbelasting.
Alle tijdmunten doen veel moeite om het aantal transacties te
vergroten zonder dat er te grote reserves ontstaan; de circulatie moet
omhoog. Deelnemers zouden snel moet besteden en niet moeten
oppotten voor later. Deze sociale mentaliteit past paradoxaal genoeg bij de
aanpak van de vergrijzing door middel van een tijdpensioen. De field trip
is een zoektocht naar deze mechanismes. Onder welke omstandigheden
ontstaat een groeiende complementaire munt met een diep netwerk?
Tijdpensioen ... Ook in Nederland? 5
Field trip door de regioHet onderzoek bestaat uit een field trip van een week door Dette
Glashouwer (theatermaker) en Ada van Dijk (social designer, en schrijver
van dit verslag). In de periode van 29 februari tot 7 maart hebben we in de
regio Vorarlberg twee interventies gedaan, een aantal bestedingsdoelen
bezocht en twee expert interviews gehouden.
We hebben voor een interventie gekozen omdat we mee willen
kunnen doen in de community en omdat het de blokkades voor ‘praten
over pensioen’ vermindert. (laatste fase in het leven, verminderd
welbevinden, afhankelijk van de omgeving). De interventie bestaat uit
een korte theatervoorstelling over geld door Dette Glashouwer. We gaan
hiermee het onderdak en eten voor ons onderzoek verdienen in de
regionale tijdmunt Talente. We willen de Talente als sociale munt voor
pensioenopbouw beoordelen. Onze instrumenten zijn: het zelf ervaren
van de praktijk, het observeren de impact van onze aanwezigheid en
bestedingen en tenslotte, wat gebruikers tegen ons zeggen in informele
conversaties.
De voorstelling van Dette gaat niet direct over tijdpensioen . Het
gaat over het hebben van een ‘relatie’ met geld en het besef van geld als
een systeem van waarden. Aan het begin van de voorstellingen vroeg
Dette de toeschouwers zelf de hoogte van hun betaling in Talente
te bepalen. Door achteraf in gesprek te komen over de voorstelling willen
we daarnaast meer te weten te komen over het lange termijn vertrouwen
in het financiële systeem, de onderlinge relaties in de groep en de rol van
de tegoeden in Talente in de groep .
Naast de theatervoorsetlling bezoeken we vier regionale winkels
(bestedingsdoelen) waar we gaan inkopen met Talente. Rolf Schilling,
netwerk coördinator van de munten Talente en VTaler vergezelt ons
hierbij.
In Zwitserland was het mogelijk twee expert interviews de twee
succesvolle tijdspaarinitiatieven te houden in Zurich (KISS-Zeit) en in
Sankt Gallen, (Stichting Zeitvorsorge).
Desk research is gebruikt voor het analyseren van concep-
ten, websites, communicatie en betaalinterfaces van de systemen.
(Zorgtijdschriften, wetenschappelijke onderzoeksrapporten, overheids-
publikaties.)
Tijdpensioen ... Ook in Nederland? 6
Drie regionale munten Talente is een tijdmunt voor particulieren in de regio Vorarlberg en in
Zuid-Duitsland. Het gaat om uitruil van services en goederen. Tien
Talente staat voor tien euro en voor een uur tijd. Goederen krijgen een
waarde op basis van de geïnvesteerde tijd voor productie. Er zijn Talente
biljetten, (zie omslag voor een uur-biljet) en er is een digitale marktplaats
en digitale rekening met een app voor mobiel.
De deelnemers die langskomen op een ruilavond zijn zeer betrokken bij
de regio en kopen graag lokaal. Op ruilavonden gaan ieders goederen op
tafel en worden geruild. De meeste mensen zoeken een opbrengst voor
de surplus producten uit tuin of vrije tijd: ambachtelijk geproduceerd
voedsel en textiel. Het zijn veelal senioren, boeren en mensen uit grote
gezinnen. De meesten zijn al tien of meer jaar lid. Men heeft in het
algemeen een aversie van het financiële systeem, maar gaat er slim
mee om. Er is een inkomen in euro of een toekomstvast pensioen uit
bijvoorbeeld zonnepanelen.
Mensen komen naar een ruilavond voor het contact met andere
leden, maar de meegebrachte koopwaar wordt uitgebreid besproken. Er
is taart en koffie voor iedereen. Vooraf aan iedere transactie is er een
mondelinge afspraak en overeenstemming. Per deelnemer vinden zo’n
drie tot vijf verkopen plaats. In Dornbirn (het Kolpinghaus ) werkt men
met een A5-formulier waarop transacties in Talente bijgehouden worden
‘voor de transparantie’. De transacties worden later overgenomen in het
digitale systeem.
Omdat we eenmalig aanwezig zijn met ons theater en gesprek.
hebben we geen digitale rekening voor de betaling. We ontvingen daarom
per persoon 25 Talente in biljetten, die speciaal uit een tas opgediept
worden door de organisatrice. Men bepaalt de hoogte van onze betaling
door eerst te vragen hoeveel uur we in de voorbereiding hadden gestopt.
Dette meldde 250 uur voor vertalen en instuderen van haar show.
De dialoog achteraf kwam niet op gang omdat een bezoeker
het woord nam voor het bespreking van het lokale beleid voor ruimtelijke
ordening. De conversatie was wel mogelijk in ėėn op ėėn gesprekjes met
deelnemers bij hun uitgestalde goederen.
We deden een poging ook direct de Talente biljetten weer uit
te geven op de avond zelf. Dat kon voor artikelen zoals huidolie, gebak,
broodjes, kruidenthee en handwerk in textiel. Het gaf echter een gevoel
van een sigaar uit eigen doos, mensen kregen direct terug wat zij zojuist
betaald hadden aan de voorstelling. Wij hadden de spullen niet echt
nodig omdat we op reis zijn.
Aan het eind van de ruilavond wordt de koopwaar zorgvuldig
ingepakt, maar soms ook alsnog geschonken, vooral vers brood en gebak
wordt gewoon verdeeld.
Tijdpensioen ... Ook in Nederland? 7
Voordat we het tweede optreden in Andelsbuch (in het Kaplanhaus) be-
gonnen, vertelden we dat we bij Rolf Schilling logeren en dat de betaling
voor de voorstelling meteen geboekt kan worden op zijn rekening. Dat
blijkt veel logischer en de bezoekers van deze ruilavond hebben geza-
menlijk een bijdrage van in totaal 900 Talente verzameld voor Rolf. Ook
hier wordt het digitale systeem niet benut maar houdt men de transacties
bij op de formulieren (4). Die gaan ook hier aan het eind met de penning-
meester mee.
In Andelsbuch kwam het na de voorstelling tot een groeps-
gesprek. De bezoekers zien uiteindelijk ook hier geen oplossing in het
gebruik van Talente als basis voor een Zeitvorsorge maar herkennen
meteen de onzekerheden rond demografie en het oplopende zorgbudget.
Ook hier zegt men dat de mensen ver uit elkaar wonen en dat het in de
praktijk over heel weinig Talente gaat. Andelsbuch is het centrum van
een regio van 70 km doorsnee (Bregenzerwald). Men zegt alleen handel
in goederen te hebbem en dat zorg en samenwerking met andere leden
niet voor komt.
Het aantal leden en bereik van Talente ruilkringen groeit niet.
Hoewel de meeste leden zeggen door een ander lid te zijn uitgenodigd,
wordt het Talente gedachtengoed niet uitgedragen op bijvoorbeeld ver-
jaardagen. Er leeft geen ‘uitrolscenario’ onder de leden en men voelt daar
ook geen urgentie toe vanuit de economische ontwikkelingen .
Pensioen wordt eigenlijk als een vast gegeven gezien waar
men geen invloed op heeft. De meeste mensen hebben ook genoeg
geld en familie om zich heen hebben om met vertrouwen hun oude dag
tegemoet te zien. Driegeneratiehuizen zijn hier geen uitzondering.
Een van de jongere leden heeft laatst een aanbieding van haar
hospita gekregen om minder huur te rekenen in ruil voor huishoudelijk
werk. Op deze manier regelt deze hospita, een oudere dame, een
manier om langer thuis zelfstandig te wonen zonder euro betaling. De
ex-studente ziet wel het nut van niet-financiële uitruil met een sociaal
karakter. Zij zou het graag Zeitvorsorge in Talente willen testen als ze er
een euro inkomen mee kan verdienen.
In 2014 heeft Gernot Müller1 initiatief genomen tot het
opzetten van een Zeitvorsorge in Talente. In het meest recente nummer
van het Talente-tijdschrift staat dat het niet gefinancierd wordt door de
Vorarlberger overheid. Het plan was onderdeel van de verkiezingsdebatten
maar is nog niet door een partij geclaimd. Müller werkt op dit moment
aan een vervolgplan om Zeitvorsorge in tijdmunten zoals Talente op te
starten, maar nu betaald door organisaties in het semipublieke domein.
Gebruik van regionaal geld in winkelsNaast de Talente kent de regio Vorarlberg ook Langenegger Talente2 en
de VTaler3. Deze betaalmiddelen zijn wettelijk toegestaan maar er moet
bij zakelijke transacties inkomstenbelasting in Euro betaald worden.
De VTaler wordt door ongeveer 200 winkels geaccepteerd, is
uitwisselbaar in Euro en het is de bedoeling dat geld in de regio circuleert.
Er is rond 100.000 VTaler in omloop. We bezochten vier winkels met Rolf
en stelden voor met onze Talente te betalen. Hoewel men Talente kent,
wil men in de winkels die wij bezochten liever VTaler. In twee gevallen 1 Organisatieontwikkelburo Muller, zie http://www.jochum-mueller.at/2 http://www.langenegg.at/rundgang/wirtschaft/langenegger-talente.html3 http://www.allmenda.com/content/vtaler
1. Dette Glashouwer speelt voor Talente 2. Groepsgesprek na de voorstelling in Kaplanhaus Andelsbuch 3. Aanbod goederen voor Talente met betaallijstje en pen
4. Verdiensten: 900 Talente op de rekening 807 van Rolf Schilling 5. Richard Dietrich (met Riebenmaiskolf), Dette en Rolf Schilling 6. Whisky van Dietrich Kostbarheiten, met VTaler als Wärtung
Tijdpensioen ... Ook in Nederland? 9
betaalden we toch met Talente.
Hoewel winkels zeggen zelf te beslissen of zij in het VTaler netwerk
meedoen spelen er ook politieke belangen. In Bildstein bijvoorbeeld,
wordt het gebruik van VTaler door de gemeente niet toegestaan en kan
men in de kleine dorpswinkel uitsluitend in euro’s afrekenen. Bedrijven in
het dorpje Langenegg (1100 inwoners) kunnen inwoners daarentegen in
Langenegger Talente belasting betalen, waardoor de middenstand in het
dorp een grotere omzet heeft. Men claimt op de site dat 16 extra banen
die gefinanciert worden met Langeregger Talente.
Volwassen regionale economie Regionaal geld is in Vorarlberg een serieuze markt met professionele
omzet in het lokale en duurzame bereik. Burgers ruilen op eigen
initiatief euro’s naar VTaler. Het MKB neemt VTaler aan om reputatie
te ondersteunen en zich regionaal te onderscheiden. Veel restaurants
en (klus)services gebruiken VTtaler en men kan betalen in een aantal
vestigingen van de supermarkten ADEG en SPAR.
Alle bestedingslocaties staan in een VTaler brochure. Er
zijn deurstickers voor lokale winkels maar op websites wordt er geen
melding gemaakt. Ook de modewinkel KleiderGrün, waar we gingen
inkopen, maakt niet actief reclame voor VTaler. De cheffin koopt ook
(nog) niet lokaal in VTaler in, maar gebruikt haar verdiende VTalers in de
supermarkt. De winkel voor herenmode en een handwerkwinkel nemen
graag onze Talente in ontvangst. Dit blijkt ook met een persoonlijke
bestedingsmogelijkheid te maken te hebben.
Een B2B keten van grondstoffen-producten-verkoop die
is opgezet in VTaler is nog niet in de partijk ontstaan maar allerzins
mogelijk. De web site van de ZA:RT* ondersteunt een dergelijke keten
met lokale inkoop van grondstoffen. We hebben op onze trip geen enkele
transactie digitaal gemaakt.
Een voorbeeld voor een regionale economische productie-
keten zou gemaakt kunnen worden door de onderneming Dietrich
Kostbarheiten (5) Hij produceert whisky en tortillachips met Orginalsaatgut
Riebelmais (6). Een keten zou tot stand kunnen komen als lokale mais
in VTaler gekocht kunnen worden door Richard Dietrich en zijn winkel
zou daarmee zich onafhankelijk van de mondiale maismarkt kunnen
bewegen. Als mais schaarser is of duurder wordt kan men dan bij Dietrich
Kostbarheiten in Lauterach chips en whisky kopen tegen lokale tarieven
en gemaakt uit een lokaal maisras dat ingekocht is met VTaler.
In Oostenrijk lopen tijdmunten mee in het circuit van regionale
munten waar wisselkoersen en belastingheffing een professionele
praktijk ondersteunen en waardoor regiomunten een alternatief zijn
voor de euro. De onderlinge verrekensite (clearing house-rol) voor alle
belastingplichtige munten voorziet in onderlinge uitruil tussen regionale
munten. Over alle transacties moet inkomsten en omzetbelasting betaald
worden.
* http://www.zart.org/index.php?id=176
Tijdpensioen ... Ook in Nederland? 10
Twee expert interviewsIn Zwitserland is de financiering van ouderenbeleid ondergebracht bij de
kantons maar valt de uitvoering onder de gemeenten. Daardoor kan de
uitvoering aangestuurd worden vanuit de lokale politiek. We spreken met
Priska Muggli, directrice van een inmiddels tweevouding prijswinnend
concept Zeitvorsorge in Sankt Gallen en met Susanna Fassbind van het
landelijke KISS Zeit .
Zeitvorsorge Sankt Gallen1
Interview met Priska Muggli, directrice
Wat is Zeitvorsorge Sankt Gallen?In het Kanton Sankt Gallen heeft de FDP in 2011 via de Bundesrat
aan de stad Sankt Gallen (80.000 inwoners) gevraagd een pilotproject
Zeitvorsorge op te zetten. Na een voorstudie heeft men heel precies
het doel gekozen: het potentieel van de derde generatie (vanaf 60 jaar)
voor de zorg voor de vierde generatie (vanaf ongeveer 80 jaar) inzetten.
Het kanton verstrekte de stad Sankt Gallen voor een pilot van vijf jaar
financiering. Het project loopt vanaf 2012.
Het bleek voor Priska Muggli zeer belangrijk te zijn om eerst vast
te stellen en te communiceren dat het gaat om het ondersteunen van
een zelfstandig leven zolang het kan. Na een aanvankelijke weerstand
zien de bestaande (zorg)organisaties dat zij meer ruimte krijgen door dat http://www.zeitvorsorge.ch/
zij zelf meer mensen engageren binnen hun organisatie. Respijtzorg
van mantelzorgers valt hier ook onder. In augustus 2013 is de
werving van kwetsbare ouderen begonnen via organisaties die nu ook
80-plussers begeleiden (hospices, rode kruis, veel kerken, Spitex). De
Stichting Zeitvorsorge Sankt Gallen (per jaar 150.000 CHF) kan vele
uitvoeringsorganisatie 500-1000 uren geven voor de beloning van
mensen die senioren helpen.
Wie doet mee?Zeitvorsorge wordt door zestigers opgepakt omdat het een aanvulling is
op het tweede pijler pensioen, (zeventigers blijven meestal vrijwilliger).
In de introductiegesprekken zegt men vaak dat men het allereerst een
fatsoenlijk uitgevoerd idee vindt en in tweede instantie dat men een per-
soonlijke reserve wil opbouwen, gebaseerd op het gegeven dat de stad
er garant voor staat.
Mensen die meedoen worden persoonlijk gecombineerd met
een kwetsbare oudere die vaak verbonden is aan dezelfde kerk of het
uitvoeringsorganisatie en daarom sneller de hulp vertrouwt en accepteert.
In 2 jaar tijd heeft men 80 actieve mensen uit de derde generatie op een
ouderenaantal van 52. Deelname beperkt zich tot activiteiten voor tussen
de 4-6 uren per week. In 2015 was 6,5 uur per maand per 80-plusser het
gemiddelde met een totaal van 6.317 uur. De helpers mogen 750 uur
Tijdpensioen ... Ook in Nederland? 11
bijeen sparen, wat men meer verzamelt moet worden besteed of gaat
naar het collectief. Van de mensen die meedoen is 47% niet eerder actief
geweest voor enige vorm van vrijwilligerswerk. Als een echtpaar samen
1500 uur gespaard is mag er slecht 750 uitgegeven worden per persoon,
het surplus vervalt aan de gemeente.
Priska Muggli geeft veel presentaties over Zeitvorsorge bij ve-
renigingen omdat daar de mensen zitten die in staat zijn om stabiele
betrekkingen op te zetten. Jongeren zijn daar minder goed in dus richt
men zich voorlopig op zestigers en hun netwerkorganisaties.
Organisatie en financiering De gemeente Sankt Gallen garandeert Zeitvorsorge. Het fonds in Sankt
Gallen is in de opbouwfase en het is onduidelijk wanneer de uren die er nu
in zitten weer uitgegeven worden en hoe dit tot kostenbesparingen gaan
leiden op de stedelijke zorgbegroting. Er moeten immers vitale mensen
gevonden worden die tijdmunt op hun beurt straks willen verdienen.
De gemeente begroot nu voor 23,50 CHF de eventueel ontbrekende
diensten. Zeitvorsorge helpt vooral de snel groeiende groep vrouwen
c.q. weduwen zonder of met een heel klein tweede pijler pensioen. De
helft van hun staatspensioen gaat op dit moment naar aan publieke
zorgverzekeringen en deze groep maakt hoge kosten als zijin een tehuis
belanden.
In 2015 heeft Sankt Gallen een tweemaal een prijs voor innovatie
en voor creatief denken gekregen. In 2017 moet er een evaluatie komen
en men is daarna afhankelijk van het oordeel in de politiek voor een
vervolg. Dat maakt het plan afhankelijk van de samenstelling van de
Kantonalrat en -in het verlengde daarvan- het stadsbestuur .
Solidariteit wordt zichtbaar op lange termijn In Sankt Gallen is een aanzienlijk pensioenfonds in sociaal kapitaal
opgebouwd. Het commitment van de kantonale Bundesrat wordt
uitgedrukt in keiharde CHF voor vervangende zorguren.
Dat verandert echter als het fonds gaat ‘uitkeren’, dat wil zeggen
als de derde generatie in de vierde levensfase belandt en het gespaarde
tegoed gaat besteden. Op dat moment wordt kostenneutraal informele
zorg geleverd. Een belangrijke vraag is: zijn er over 10 jaar nieuwe zestigers
die tijdtegoed willen opbouwen en uren willen sparen met het helpen
van deze tachtigers? Als dat zo is, wordt het fonds financieel onafhankelijk
en neemt de behoefte tot garantstelling van uren bij de gemeente heel
snel af. De begeleiding en het platform zijn vaste onbderhoudskosten.
Directrice Priska Muggli ziet het als een spannend open einde
omdat zij pas na meer dan 10 jaar een definitief succes kan zien.
Tijdpensioen ... Ook in Nederland? 12
KISS2 (Keep It Small and Simple)Interview Susanna Fassbind, oprichter Verein KISS-Schweiz
Het plan KISS-Zeit verschilt van Zeitvorsorge Sankt Gallen omdat er geen
garantie bestaat voor de opgespaarde uren. Binnen KISS is het eveneens
de bedoeling dat vitale senioren en 80-plussers met elkaar samenwerken
om iedereen langer thuis te laten wonen. In principe zijn alle leeftijden
welkom. Deelnemers kunnen de uren bewaren, meteen besteden of
weggeven aan anderen.
KISS-Zeit bestaat sinds 2011 en groeit in 2016 van 3 naar 7 tot
8 groepen in verschillende gemeentes. Nieuwe deelnemers betalen een-
malig 100 CHF inschrijfkosten. Iedereen wordt vervolgens thuis opge-
zocht door een professioneel geschoolde KISS-medewerkster, meestal
dames die ervaring hebben in therapie en zorg. Het gesprek leidt tot een
plan waarin staat wat iemand in het netwerk gaat doen. Daarnaast beoor-
delen zij ook de mentale weerbaarheid, type persoonlijkheid en hygiëne
van de nieuwe deelnemer (geheimhoudingsplicht).
KISS-Zeit vermijdt financiële taal: gaat om het tijd geven (in
plaats van verdienen door hulp te geven) en tijd nemen (in plaats van
zorg betalen met voor KISS-Zeitgutschrifte). Ook kandidaten op hoge
leeftijd wordt nadrukkelijk gevraagd wat zij gaan geven en niet hoe zij
gaan verdienen. Maar als er een hoogbejaarde ‘hulpnemer’ minder vitaal
is en niet in staat is zelf bij te dragen mag deze gewoon een negatief
saldo opbouwen. Het is belangrijk dat iedereen wederkerigheid voelt
voor het ontvangen van hulp door zelf mee te doen in het KISS-systeem.
2 http://www.kiss-zeit.ch/einstieg-kiss.html
Zwitserland heeft een wet die maximaal zes uur geregistreerd
vrijwilligerswerk toestaat (BENEVOL). Door deze kaderstelling op tijd en
activiteiten liggen er duidelijke afspraken en mag men jaarlijks tot 300
uur opbouwen. Groepen zijn maximaal 120 mensen groot, hulp wordt
op papieren formulieren bijgehouden en ingevoerd door de organisatie.
Er zijn maandelijkse meet-ups waar de ‘tandems’ van helpers en
hulpzoekers (nemers en gevers) kunnen ontstaan. Iedereen met een
positief tijdtegoed wordt aangespoord het tegoed zo snel mogelijk te
besteden in het netwerk. Sinds de start zijn er 15.000 uren omgezet.
Het uitrolscenario gaat uit van een uiteindelijke grootte van ongeveer 22
gemeentes.
Wie stapt in KISS? En waarom?Het plan trekt vooral zestigers die meestal niet geïnteresseerd zijn in
vrijwilligerswerk. Het initiatief groeit op basis van ons-kent-ons werving.
Mensen enthousiasmeren elkaar. Men stapt in omdat het plan 'goed
in elkaar zit' en het geloofwaardig is als idee van een meer actieve en
betrokken oude dag. Dit zegt men ondanks dat men weet dat KISS geen
financiële of in-natura zorggaranties biedt. Het blijkt overigens dat
mensen die er langer inzitten hun Zeitvorsorge-administratie nogal eens
vergeten en elkaar helpen omdat het vanzelfsprekend is om naar elkaar
om te zien elkaar te helpen. Er zijn inmiddels 560 mensen actief in drie
gemeentes.
Financiering en organisatie KISS wordt gefinancierd uit zowel publieke als private fondsen. De
Tijdpensioen ... Ook in Nederland? 13
operationele kosten worden gemaakt voor (opleiding van) professionals die
intakes en begeleiding van senioren regelen. Het doel is over alle kantons
heen uren over te kunnen gaan dragen door middel van een landelijk
platform. (Cyclos software). Zo kunnen jongeren voor hun ouders die ver
weg wonen zorgen in hun eigen omgeving terwijl zij in een ander kanton
of in de stad wonen.
Evaluatie Het BASS instituut maakt op dit moment een financiële evaluatie. Hierin
blijkt dat de verschillende kantons de kostenplaatsen/bezuinigingen
anders opvatten en dat kosten per KISS-kring niet een-op-een vergelijkbaar
zijn. Susanna Fassbind betreurt dat politiek zo veel vertrouwen heeft in
financiële bewijsvoering. De vraag is ook of deze evaluatie niet te vroeg is
i) gezien de opbouwfase en ii) of er alleen financieel gekeken moet worden
gezien het opgebouwde sociale kapitaal. De Zwitserse regering (Bund/
Eidgenossenschaft) in Bern heeft besloten dat KISS-Zeit gestimuleerd
moet worden maar heeft er nog niet concreet voorstel over gepubliceerd.
Strategie voor o.a. publiek private samenwerking In de communicatie naar sponsoren claimt KISS-Zeit de vierde pijler in
het pensioensysteem, als een geldvrije sociale reserve naast financiële
voorzieningen. KISS werkt aan business cases met twee verzekeraars die
(landelijk) geanonimiseerde data willen inkopen om ‘de zorg beter af te
stemmen op de klanten’. Naar publieke fondsen claimt zij investeringen in
de stabilisering van kosten op zorgbudget.
Tijdpensioen ... Ook in Nederland? 14
AnalyseRegionaal geld wordt in de regio rond Vorarlberg serieus genomen
door de autoriteiten. Dit betekent dat er een wisselkoers tussen euro en
regionale munten vastgelegd is en er inkomsten- en omzetbelasting in
euro afgedragen wordt, ook in tijdmunten zoals Talente. Het is gangbaar
euro’s om te ruilen voor VTaler en Langenegger Talente.
De Zwitserse Zeitgutschrifte van KISS-Zeit en Zeitvorzorge zijn
tijdmunten. Er is geen wisselkoers of garantie in euros. De praktijk bestaat
uit uitruil tussen particulieren onderling en voor niet-professionele
activiteiten. Dit is bij uitstek geschikt voor sociale activatie en active
aging.
In Oostenrijk is de keuze voor een pure tijdmunt zonder
wisselkoers met de euro niet gemaakt (10 Talente = 1 uur = 10 euro) en
de ruilkringen die we bezochten ruilen veelal producten. Tijdmunten zoals
de Talente hebben impact in de sfeer van hobby en bezigheidstherapie
en het is niet gangbaar belasting te betalen in de lokale ruilkringen.
Plegegeld in Oostenrijk Oostenrijk kent veel minder tehuizen dan de rest van Europa. Dat komt
omdat iedereen die zorg nodig heeft Plegegeld kan aanvragen. Het gaat
60 tot 180 (!) uur per maand waarvoor tussen de 157 tot 1688 EUR per
maand wordt vergoed door de overheid (Volkshilfe). Met deze financiële
hulp kan een hulpbehoevende zelf hulp betalen, ook als dat familie is.
Mensen die intramuraal verzorgd worden betalen naast het uitgekeerde
Plegegeld 10% extra uit eigen portemonnee aan het tehuis. De Plegegeld
regeling maakt het voor familieleden en buren veel eenvoudiger tijdelijk
minder te werken. Hierdoor lijkt de behoefte aan ZeitVorsorge en KISS-
Zeit lager. De kritische reacties op vragen rondom het tijdpensioen op
de Talente ruilavonden moeten uiteraard ook in dit licht worden gezien.
Succesfactoren voor ZeitvorsorgeZeitvorsorge en KISS-Zeit brengt een nieuwe groep zestigers in beweging
die geen belangstelling hebben voor vrijwiligerswerk. Het succes toont
aan dat mensen bereid zijn in elkaar en in een netwerk te investeren als
de verzorgingsstaat afgebouwd. Er ligt een nieuw mechanisme aan ten
grondslag voor het concreet maken van sociaal kapitaal. Dit kan het tekort
aan vrijwilligers aanvullen dat ontstaat door grote aantallen senioren met
een hulpvraag. Met een sociaal kapitaal in Zeitgutschriften kan de groei
van een civil society bevorderd worden. De kosten worden - op termijn
- vooral gemaakt voor de begeleiding en het platform maar niet door de
hoeveelheid uren die circuleren in het sociale fonds.
Daarnaast is het succes afhankelijk van de landelijke regelingen
zoals Pflegegeld, belastingwetgeving en zorg en wetten voor nabestaan-
denpensioen en vrijwiligerswerk.
Tijdpensioen ... Ook in Nederland? 15
DiscussieTijdspaarregelingen in Zwitserland zijn een instrument om ouderen zo
lang mogelijk een door henzelf bepaald leven in eigen omgeving te laten
leiden.
Lange termijn financiele haalbaarheid Het is daarom niet juist on NU al een onderzoek naar financiele effecti-
viteit te maken ten einde te beslissen over de toekomst van Zeitvorsorge
want er is ongeveer 15 jaar tijd nodig om aan te kunnen tonen dat het
vertrouwen in Zeitvorsorge en KISS-Zeit ontstaan is.
Het zou beter zijn om de groei van het lange termijn vertrouwen
te meten en te bevorderen en dat als criterium te nemen. Susanna Fass-
bind stelt ook dat het ontbreekt aan meetinstrumenten die de toegevoegd
kwaliteit van leven en active aging zichtbaar maken. Aan deze aspecten
kan men namelijk aflezen dat het leefklimaat voor senioren verbetert. In
tweede instantie is het uiteraard ook belangrijk of er financiële besparing
op gemeente uitgaven sociale verzekeringen zijn ontstaan.
Landelijk platform voor Zeitgutschriften? Het is de bedoeling om de verzamelde KISS Zeit interkantonaal over-
draagbaar te maken. KISS heeft geïnvesteerd in een Cyclos platform/
marktplaats gedaan om deze overdracht te ondersteunen. Daarmee
kunnen de uren die gemaakt worden in de ene gemeente (door kinderen
c.q. derde generatie) uitgegeven worden in een ander gemeente (door
80-plussers).
Het karakter van dit platform verschilt van het platform ZA:RT,
dat in Oostenrijk en Duitsland transacties ondersteund tussen de vijf
verschillende munten. De onderlinge wisselkoersen en belastingafdracht
in euro is niet van toepassing op tijdmunten. Het is van groot belang dat
het bottom-up ontstaan van de communities intact blijft en dat tijdmunten
een autonoom platform hebben. De Talente ruilkringen zouden goed
passen in deze omgeving en op termijn (internationaal) - maar wel
binnen Vorarlberg - Zeitvorsorge in Oostenrijk kunnen ondersteunen.
Commerciele samenwerking met bedrijfsleven en universiteiten In Zwitserland zijn er nog geen domotica-fabrikanten actief die gebruik
maken van tijdregistratie en tracking. Het gaat om fabrikanten die met
e-health trackers deelnemers monitoren op basis van hun tijdsbesteding.
Met trackers kan men de algemene gezondheid volgen maar ook de
tijd die doorgebracht is met een tijdspaarder kwalitatief beoordelen
door bijvoorbeeld meting op het gebied van bloeddruk, beweging
en calorische waarden. Hier liggen kansen voor samenwerking en
sponsorship, mits KISS-Zeit en Zeitvorsorge Sankt Gallen uitsluitend
anoniem en geaggregeerd data doorverkopen voor onderzoek. Er zijn
Tijdpensioen ... Ook in Nederland? 16
twee doelen mogelijk:
1. Het academisch onderzoek naar welzijn van ouderen
2. Het automatisch doen van transacties van personen die zeer fragiel
zijn geworden.
Beide routes staan op gespannen voet met de privacy wetgeving.
Maar deze commerciële verdienmogelijkheden maken het mogeljk
niet uitsluitend van de politiek afhankelijk te zijn. De discussie over de
financiering van begeleiding en het onderhoud van het platform moet
daarmee gaan over de wenselijkheid van een afhankelijkheid van
overheid en of bedrijfsleven, private public partnership met de gemeente
en zorgverzekeraars.
Hybride diensten Sankt Gallen heeft een maximum van 750 uur aangebracht in het systeem.
Daarmee is er een heel smalle ‘regelvrije zone’ voor het experimenteren
met in tijd gewaardeerde aanvullingen op dienstverlening door lokale
ondernemingen. Zonder bemoeienis van landelijke belastingheffing
en omzetregistratie. Binnen communities is het mogelijk de regionale
ondernemingen een extra stap te laten zetten om senioren als klanten
te behouden of opnieuw te winnen. Het gaat om vervoer van en naar
evenementen voor senioren, dieetwensen in de horeca, ruimere en
speciale openingstijden en voorzieningen voor senioren in kledingwinkels
en andere middenstand. De reguliere goederen en diensten kunnen in
euro betaald worden en daarbovenop staat een betaling in Zeitgutschrifte
voor de extra inspanning.
Tijdpensioen ... Ook in Nederland? 17
Conclusies & aanbeveling In Zwitserland lopen twee succesvolle experimenten voor tijdpensioen.
Het succes bestaat in het vergroten van het welzijn van ouderen door
hen langer te begeleiden bij actief en zelfstandig leven. De ‘tijdgevers’
zijn bereid de vergrijzingsproblemen te helpen oplossen door inzet van
hun informele hulp. De netwerken bestaan uit meerdere cirkels van rond
de 100 gevers en nemers die elkaar kennen en elkaar regelmatig ont-
moeten. Men doet mee omdat men vrij is in de keuze van activiteiten
en gewaardeerd wordt met een concrete beloning (maar dat hoeft niet
financieel te zijn).
Een belangrijke randvoorwaarde is dat men vertrouwen kan
hebben in professionele begeleiding, de zorgvuldige koppeling van helper
en helpzoeker en het robuste registatiesysteem. Echter, de onderlinge
dynamiek is per groep en per regio specifiek. Deze lokale drivers, triggers
en regels die in het kanton, gemeente of dorp spelen moeten groeien in
de praktijk.
Lange termijn Een pilot een periode van minstens 15 jaar is ook voorwaardelijk omdat
dan de fase begint waarop het tijdpensioenfonds ook gaan ‘uitkeren’. Het
is niet bekend welke onderlinge activiteiten en samenwerkingsverbanden
er over 10 jaar populair zijn onder senioren. Als het fonds met de tijdgeest
(domotica, woonvormen) mee kan veranderen zijn is de kans op succes
groter op de lange termijn. Deze snelle ontwikkelingen op dit gebied
moeten ingebouwd worden in het systeem.
Financiële continuïteit is onzeker Het blijkt dat lokale bestuurslagen vooral financiële criteria gebruiken bij
het toekennen van vervolgfinanciering van de operationele professionals
die essentieel zijn voor het groeien van de community. Met het oog
hierop heeft KISS Zeit een studie van Buro BASS gestart om de financiële
besparingen tot nu toe in kaart te brengen.
Omdat kantons verschillende zorginstituten inzetten en meet-
methodes gebruiken is het lastig hier een algemene besparing te
berekenen en een investeringsstrategie te schrijven. Het ontbreekt aan
een methode om bij tradionele zorginstellingen de impact van informele
hulp te berekenen. Die technieken zouden ontwikkeld moeten worden.
Private fondsen & academisch onderzoek In Nederland, maar wellicht ook in Zwitserland zou dat kunnen door
een privaatpublieke samenwerking met academisch onderzoek en
validatietraject. KISS-Zeit ziet wel ruimte om eventueel meer met
private financiering te gaan doen en denkt daarbij aan donaties van
multinationals en samenwerking met zorgverzekeraars. In Sankt Gallen
kan men zich indenken dat naast de samenwerking met zorguitvoerders
Tijdpensioen ... Ook in Nederland? 18
ook de start-up community een rol krijgt en nieuwe diensten voor
senioren zou kunnen ontwikkelen op basis van waardering in tijdtegoed.
Dat leidt ertoe dat sociale ondernemingen gaan nadenken over en
ontwikkelen van meer en meer langdurige deelname van senioren aan
de maatschappij.
Tijdpensioen als invulling van een geldvrije vierde pijler. Een tijdpensioen vult een financieel pensioen aan met een persoonlijke
reserve waaruit geput kan worden voor ‘wederzijds welbestede tijd’ en
niet voor ‘zorginkoop tegen uurtarief’. Dit biedt een antwoord op de oplo-
pende kosten voor arbeid en meer specifiek op de oplopende kosten die
ontstaan door het ontbreken van (onbetaalde) informele zorg. Tijdpensi-
oen beperkt de negatieve effecten van de vergrijzing en vereenzaming
die leiden tot groeiende vraag naar professionele fysiotherapie en psy-
chologische hulp.
Essentieel voor de bloei van een tijdpensioen is dat deelnemers
vertrouwen hebben in het opbouwen van een helpcultuur die aansluit bij
hun doelen, zodat de circulatie van tijdmunten groeit. Het tijdpensioen
gaat daarom primair over opbouwen van een community met een
helpmentaliteit en niet over zakelijke doelen met financieel meetbare
resultaten.
Daarmee is het een innovatieve visie op pensioenen en vormt
het een vierde pijler in het pensioenstelsel. Binnen Nederlandse context
zijn de oplossingen die in Zwitserland uitgeprobeerd worden zeker
interessant.
© Ada van DijkRotterdam. maart 2016. [email protected]
Tijdpensioen ... Ook in Nederland? 19
DankwoordDette Glashouwer en ik willen de volgende mensen bedanken. Rolf Schilling en familie willen we bedanken voor de
opvang in Bildstein. De Talente deelnemers voor hun verhalen en het beantwoorden van onze vragen op de ruila-
vonden en de field trip. Priska Muggli en mevrouw Susanna Fassbind wil ik danken voor hun tijd en het meedenken
met de Nederlandse context. Gernot Müller voor het organiseren van afspraken. Door de bijdragen is het in zeer kort
tijdsbestek mogelijk een beoordeling van een Nederlands tijdpensioen te schrijven.
Literatuur
Fassbind, S., Winkler, R., (2016) Verein KISS Schweiz.
Stärkung der sozialen Sicherung im dritten und vierten Lebensalter.
SCHWERPUNKT ⁄ Ansätze zur Entlastung der sozialen Sicherung
Ruzzene, M. (2015)
‘Beyond growth: problematic relationships between the Financial crisis, care and public economies, and alternative
currencies’ International Journal of Community Currency Research 19 (D) 81-°© 93 www.ijccr.net ISSN 1325-° ©
9547
Baaske Wolfgang E. , Lancaster B. (2014)
Sozialwirtschaftlicher Nutzen der ZeitBank 55+.
Studienzentrum für internationale Analysen (STUDIA).
Oesch T., Künzi, K., (2008)
Zeitgutschriften für die Begleitung, Betreuung und/oder Pflege älterer Menschen.
BÜRO FÜR ARBEITS- UND SOZIALPOLITISCHE STUDIEN BASS AG.