qurilish va melioratsiya mashinalarini

S.T.VAFOYEV, B.S. MIRZAYEV

QURILISH VA MELIORATSIYA MASHINALARINI LOYIHALASH

ASOSLARI

0 ‘ZBEK IST0N RESPUBLIKASI OLIY VA 0 ‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI

S.T. VAFOYEV, B.S. MIRZAYEV

Q U R IL IS H V A M E L IO R A T S IY A M A S H IN A L A R IN I L O Y IH A L A S H A S O S L A R I

O 'zbekiston Respublikasi Oliy va о ‘rta maxsus ta 'lim vazirligining 2018 yil 14 iyundagi 531-sonli buyrug'iga asosan «5А450301 - Gidromelioratsiya ishlarni mexanizatsiyalash» yo 'nalishida ta ’lim oluvchi magistrantlarga

darsliK sifatida tavsiya etilgan.

Toshkent-2018

UO'K: 631.311.5:693КВК 38.3уа73 V-79Ushbu darslik «5А450301 - Gidromeliorativ ishlami mexanizatsiyalash» yo‘na-

lishida ta’lim oluvchi magistrantlarga «Qurilish va melioratsiya mashinalarini loyihalash asoslari» fanidan Darslik sifatida tavsiya etiladi.

Darslikda qurilish va melioratsiya mashinalarini loyihalash, yasash, sinash, ilmiy - tadqiqot ishlari va ularga qo‘yiladigan talablar, tajriba va tadqiqot ishlarni o ‘tkazish uslubiyati, ixtiro (patent) olish tartibi va unga qo‘viladigan talablar, ish jihozlarining kinematik hisobi, ish jihozining asosiy detallarini mustahkamlikka hisoblash, gruntlami qirqish, yumshatish va zichlashninmg nazariy asoslari, qurilish va melioratsiya mashinalarining asosiy ko‘rsatkichlarini aniqlash, ulaming statik va dinamik (turg‘unlikka) va o‘tuvchanlikka hisobi, ish paytidagi tortish kuchini hisoblash, mashina gidroyuritmalarini hisoblash va tanlash, hamda quvvat muovazanati va mashinani ishlatishga sarflanadigan dvigatelning quvvatini aniqlash, shu asosda mashina bazasini tanlash, lozim bo‘lsa uni takomillashtirish haqida to‘liq ma’lumotlar berilgan. Shuningdek, tegishli mavzularga oid amaliy mashg‘ulotlaming yechimlari hamda darskikning har bobiga tegishli bo‘lgan sinov (nazorat) savollari va topshiriqlar berilgan.

Darslikdan bakalavr ta’lim yo‘nalishida o‘qitiladigan «Qurilish mashinalari» va «Melioratsiya mashinalari» fanlaridan amaliy mashg‘ulotlarni hamda bitiruv malaka- viy ishlami bajarishda, shuningdek, irrigatsiya va melioratsiya sohasidagi injener- texnik va ilmiy xodimlar ham foydalanishi mumkin.

T a q r i z ch i 1 a r:

Mirsaidov M.M. TIMI - Nazariy va qurilish mexanikasi kafedrasiningmudiri, t.f.d., professor, 0 ‘R.FAning akademiki.

Asqarxo‘jayyev T. TAYLQEI - professori, t.f.d.

© Toshket irrigatsiya va qishloq xojaligini mexanizatsiyalashtirish muxandislari instituti, 2018 yil.

KIRISH

2013 yil 19 apreldagi Prezidentimining PQ-1958-sonli qarorlari asosida Vazirlar Mahkamasining 2014 yil 24 fevralda 39-sonli «2013-2017 yillar davrida sug‘oriladigan yerlarning meliorativ holatini yaxshilash va suv resurslaridan oqilona foydalanish bo‘yicha Davlat dasturining so‘zsiz bajarilishini ta ’minlashga doir qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida» gi qarori qaoul qilindi. Ushbu qarorning 15-bandi asosida Davlat dasturi amalga oshirilishini maqsadli o‘rganish hamda irrigatsiya-melioratsiya tadbirlari samaradorligini oshirishda suv resurslari va suv xo‘jaligi ob’ektlari bo‘ylab joylashgan yer uchastkalaridan oqilona foydalanishda metodik yordam ko‘rsatish bo‘yicha har bir viloyatda ilmiy-amaliy kengashlar tashkil qilingan.

1997 yil 29 avgustda qabul qilingan «Ta’lim to ‘g‘risidagi» qonun va «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» ga asosan Oliy ta ’limda ikki bosqichli bakalavriat va magistrlik ta’lim yo‘nalishlariga o‘tildi. Tegishli ta ’lim yo‘nalishlari bo‘yicha Davlat ta’lim standartlari yaratilib, ular asosida fan dasturlari ishlab chiqildi. Fan dasturlari asosida darsliklar yaratilmoqda. Shuningdek, uzluksiz ta ’lim tizimi uchun o‘quv adabiyotlarining yangi avlodini yaratish bo‘yicha konsepsiya ishlab chiqilgan.

Respublika Prezidenti I.A.Karimovning 2012 yil 21 maydagi «2012- 2016 yillarda qishloq xo‘jaligini ishlab chiqarishini yanada modemizatsiya qilish, texnik va texnologik jihatdan qayta jihozlash dasturi to‘g‘risida» gi qarorida qishloq xo‘jaligi va melioratsiya texnikasi, transport vositalari va qishloq xo‘jaligi maxsulotlari yetishtirish va ulami qayta ishlash bo‘yicha texnologik asbob-uskunalaming yangi turlarini ishlab chiqarishni tashkil etish bo‘yicha investitsiya loyihalari ishlab chiqarish ko‘zda tutilgan.

Yuqoridagilarga asoslanib, m uallif shu sohada bir necha yillar davomida olib borgan ilmiy tadqiqot ishlari va tajribalari asosida «5А450301 - Gidromeliorativ ishlami mexanizatsiyalash» yo‘nalishida ta’lim oluvchi bo‘lajak magistrlarga o‘qitiladigan «Qurilish va melioratsiya mashinalarini loyihalash asoslari» fani bo‘yicha darslik yozishni lozim deb topdi.

Ishlab chiqarilayotgan mashina va mexanizmlaming texnik darajasini oshirish, fan va texnika yutuqlari, ilg‘or tajribalar asosida olinayotgan ilmiy tadqiqot va konstruktorlik-texnologik ishlanmalami o‘tkazish mud- datini qisqartirishga bog‘liq.

Zamonaviy raqobatbardosh qurilish va melioratsiya mashina va ulami ish jihozlarini loyihalab yasashda, ulami o‘tuvchanligini, turg‘unligini, ish

3

jihozlarini grunt bilan o ‘zaro bog‘liqligini, ish jarayonidagi tortish kuchini va q u w a t muvzanatini hisoblash katta ahamiyatga ega.

M ashina va uskunalami ishonchli va uzoq muddatga ishlashini kafo- latlash uchun, ular ilmiy tadqiqot ishlari asosida loyihalab yasash va tegishli sinovlardan o ‘tkazib, o‘z vaqtida ularga texnik qarov va xizmat ko‘rsatilishi lozim. Ushbu darslikda yuqoridagi savollarga javob beruvchi hisoblashlam ing nazariy asoslari yoritilgan.

Darslik, Davlat T a ’lim Standartlari asosida tasdiqlangan namunaviy o ‘quv rejasi, hamda, muallifning ushbu mutaxassislik va fan buyicha bir necha yillik olib borgan ilmiy, amaliy va nazariy mashg'ulotlarining natijalariga asoslanib yozildi.

Darslikda, qurilish va melioratsiya mashinalarining konstrukniyalarini mustahkamlikka hisoblash, ularning o‘tuvchanligini, turg‘unligini, ish jihozlanini gruntni qirqish, yumshatish va zichlash jarayonlarini, ish jarayonidagi tortish kuchini va q u w at muvozanatlarini hisoblashning nazariy asoslari yoritilgan.

Darslikga bosh muallifning ishtirogida bir necha yillar davomida olib bor-gan ilmiy tadqiqot ishlari, jum ladan П-19.68, ФА-А-15-Т053, ИДВ-2- 6 sonli Davlat grantlarining natijalari ham berilgan.

Ushbu fanni o ‘rganuvchilar, olgan bilimlarini sinab ko‘rishlari uchun har bir bob oxirida sinov (nazorat) savollari va topshiriqlar berilgan.

Darslik Davlat tilida ilk bor chop etilayotganligini hisobga olib, u albatta kamchiliklardan xoli emas, shu sababli mualliflar, bildirilgan fikr va m ulohazalami mamnuniyat bilan qabul qiladi va oldindan o ‘z minnatdor- chiligini bildiradilar.

MualliflarBizning manzilgohimiz: Toshkent shahri, 1000000, Qori-Niyoziy ko'chasi, 39Toshkent irrigatsiya va melioratsiya instituti (TIMI).

4

1-BOB. QURILISH VA MELIORATSIYA MASHINALARINI TADQIQOT QILISH VA LOYIHALASH ASOSLARI

Mashina va uning ish jihozlarini loyihalash, ilmiy tadqiqot ishlari asosida laboratoriya sharoitida sinash orqali olib borilib, bunda quyidagilar; bajaraladigan (quriladigan gidrotexnik inshootlarning) ishning turi, holati, o‘lchamlari, material (grunt) ning fizik va mexanik xossalari, ularga ta ’sir etuvchi barcha kuchlar, mashinaning o‘tuvchanligi va turg‘unligi, detallarning mustahkamligi, detal va mexanizmlarni almashtirish hamda moylash- ning qulayligini hisobga olish zarur.

Ilmiy tadqiqotlar asosida ish jihozi yoki mashinani yasash uchun ishchi chizmasi tayyorlanadi. Loyiha asosida mashina zavod sharoitida yasalib, sinovdan o‘tkaziladi. Zavod sharoitida o‘tkazilgan sinov natijalari asosida loyihaga o‘zgartirishlar kiritilishi mumkin. Zavod sharoitidagi sinovdan muvafaqiyatli o‘tgan mashina, ishlab chiqarish sharoitida ham sinaladi. Ishlab chiqarish sharoitidagi sinov natijalari asosida loyihaga o‘zgartirishlar kiritilishi mumkin.

Davlat miqyosida ishlab chiqarish sharoitida sinovdan muvaffaqiyatli o ‘tgan mashinaga, uni zarur bo‘lgan miqdorda zavodda ishlab chiqarishga ruxsat beriladi.

1.1. Ilmiy - tadqiqot ishlari va ularga qo‘yiladigan talablar.

Ilmiy - tadqiqot ishlari (ITI) maxsulotini (mashinalar, texnologik uskunalar, asboblar va boshqalar) yaratish, o‘zlashtirish va tadbiq qilish bo‘- yicha kompleks ishlarning boshlanishi hisoblanadi.

Texnika va texnologiya sohasi bo‘yicha ITI bilan shug‘ullanuvchilar, shu soha bo‘yicha yetarli bilim va malakaga ega bo‘lish bilan birga, mate- matika, fizika, informatika, nazariy va amaliy mexanika, materiallar qarshiligi, modellashtirish va standartlashtirish, mashina detallari, mashina va mexanizmlar nazariyasi va sohaga oid mashina va gidrotexnik inshootlarning konstruksiyalarini chuqur bilishlari lozim.

ITI quyidagi maqsadlar uchun o‘tkaziladi:-buyurtmaga binoan maxsulotni o‘zlashtirish va yaratish uchun kerak-

li, asoslangan m a’lumotlarni olish uchun;-yangi va takomillashgan maxsulotlar yaratish maqsadida kerakli,

asoslangan m a’lumotlar olish uchun;

5

-tajriba - konstruktorlik ishlari (TKI), tajriba - texnologik ishlar (TTI), loyiha-texnologik ishlar (LTI) va boshqalarni o‘tkazish jarayonida foydalanish uchun.

ITIlarga asosan quyidagi talablar qo‘yiladi:- nomenklaturali parametrlarga qo'yiladigan talablar va ularning sonli

qiymatlarini olish;- parametrlarni aniqlashning to‘g‘riligi;-tashqi sharoitning takrorlash aniqligi;-tadqiqot ob’ektlarini modellash usullari;-tajriba nusxalariga, ularni soniga va tayyorlash uchun yaratiladigan

hujjatlar tarkibiga qo‘yiladigan talablar;-texnika xafsizligi bo‘yicha alohida talablar;-ishlam i bajarish va boshqa tadbirlarni o‘tkazish vaqtida tabiiy muhit-

ni muhofaza qilish bo‘yicha talablar.Ilmiy - tadqiqot ishlari aniq bir maqsad, vazifa, ob’ekt tanlash va tajri-

balar dasturini yaratish bilan boshlanadi. Buning uchun shu soha bo‘yicha oldin o‘zlashtirilgan bilimlarni o‘rganish, ularni tanqidiy tahlil qilish hamda ishchi gipotezasini belgilash va ularni bajarishda qanday ilmiy taklif va ehtimollar borligini aniqlash zarur. Tadqiqot ob’ektlari uchun alohida talab qo ‘yiladi.

1.2. Tajriba va tadqiqot ishlarni o‘tkazish uslubiyoti.

Tajriba tadqiqotlar uslubiyatining asosiy mazmuni bu tadqiqotlaming vazifasi va maqsadi, ob’ektlar soni, ularning dastlabki va oxirgi xarak- teristikasini ifodalashdan iborat. Bu yerda tajriba tadqiqotlami o ‘tkazish jarayonida bajarilishi lozim bo‘lgan texnika xavfsizligiga rioya qilish talablari ham keltiriladi. 0 ‘rganiladigan parametrlar faoliyati hisobga olinadi, materiallar, asboblar, kerakli uskunalarning nomlari ko‘rsatiladi.

Tajribalarni rejalashtirish. Tajribalar qisqa muddatda o‘tkazilishi lozim. Bu o‘lchanadigan parametrlaming o‘zgaruvchanligi va notekisligi bilan belgilanadi. Bundan tashqari tajriba o‘tkazish uchun ko‘p vaqt, mehnat va vositalar talab qilinadi. Shuning uchun tajribalarni rejalashtirishga alohida e ’tibor beriladi.

K o‘zda tutilgan natijalarni yaxshi aniqlash imkoniga ega bo‘lish uchun tajribalar sonini to ‘g‘ri aniqlay bilish kerak.

0 ‘lchashlar soni tajribalarni ishonchliligiga va nisbiy xatoning katta- ligiga bog‘liq. Ishonchlilik qancha yuqori va nisbiy xato kichik bo‘lsa, tajribalarni takrorlash soni shunchalik kam bo‘ladi.

6

Elektron hisoblash mashinalari yordamida tajribalar sonini matematik yo‘l bilan rejalashtirish mumkin. Bu usul tajriba natijalari asosida model yaratish y o ila ri bilan tekshiriladigan tizimnng parametrlarini aniqlash uchun tajribalar sonini belgilashga va natijalarni kerakli aniqlikda aniqlashga imkon beradi.

Tuziladigan metodikada asboblar va o‘lchash vositalarini tanlashga alohida e ’tibor berish kerak. Tadqiqot qanchalik to‘liq boTsa, topshiriq shunchalik to ‘g‘ri hal boTadi, bunda foydalaniladigan uskunalar va o‘l- chash usullari aniq va zamonaviy bo‘lishi kerak.

Sanoatda ishlab chiqarilayotgan zamonaviy o‘lchash asboblaridan foydalanish ilmiy izlanishlarni yuqori aniqlikda o‘tkazishni ta’minlaydi. Lekin eng aniq asboblar ham haqiqiy qiymat kattaligini aniqlay olmaydi. Ulami aniqlashda m a’lum xatolikka yo‘l qo‘yiladi. Bu xatoliklarni baholash uchun ularni haqiqiy va nisbiy xatolar deb ikkiga ajrataish mumkin.

Haqiqiy (Xh) qiymatidan uning kuzatiladigan fXk) qiymatini ayrish, o ‘lchash farqini bildiradi yoki Да = Xh-Xk .

Ikkinchi usul (nisbatan) foiz bilan belgilash, ya’ni xatoning (nisbiy kattalik) haqiqiy qiymatiga nisbati:

( M )h

Xatolar o‘lchov asboblarini takomillashganligiga, tajriba o‘tkaziladi- gan sharoitning ta’siriga, mutaxassisning malakasiga, o ‘lchashdagi noaniq- likka bog‘liq bo ‘lishi ham mumkin.

Ular muntazam va tasodifiy bo‘lishi mumkin. M untazam xatolar aniq qonunlar bo‘yicha harakat qiluvchi m a’lum sabablar ta’sirida yuz beradi. Ular o‘rganish va tajriba o‘tkazish vaqtida hisobga olinishi kerak.

Tasodifiy xatolar har xil kutilmagan sabablar ta’sirida yuz berishi mumkin. Shuning uchun bu xatolaming oldini olish maqsadida o‘lchash asboblari doimo tekshiriladi va nazorat qilinadi.

1.3. Regressiya tenglamasini chiqarish.

Regressiya tenglamasi chiqarish uchun tekshirilayotgan sonlar orasidagi tajriba bog‘lanishlarga ega bo‘lishi kerak. Shuningdek, aw a l formula namunasini tanlab olish va unga kiradigan doimiy koeffitsiyentlarni aniqlash zarur. Buning uchun koordinata setkasiga tajribadan olingan o‘lchov miqdorlaming nuqtaviy koordinatalari joylashtiriladi.

7

Aniqlanishi kerak bo‘lgan ifodaning maqbul ko‘rsatkichi va uning o ‘zgaruvchi omillari aniqlanadi. Tajribani rejalashtirishni tadbiq etishdan oldin, tajribani amalga oshirish mumkinligini tekshirish maqsadida bir nechta sinovlar o ‘tkaziladi.

0 ‘tkazilgan sinovlarni amalga oshirishni statik gipotezasi m a’lum uslubiyatlar bo‘yicha (masalan B.A. Dospexov) tekshiriladi.

Funksiya qiym atining o‘rtacha o‘zgarishini quyidagi formula bilan-> J n

aniqlash mumkin: ^ = — (1-2)

0 ‘zgaruvchi omillarning turlari (kvadratlari yig‘indisi)

Umumiysi Со = 1 ( у , - У о) (1.3)

Takroriy Ст = ]Г (У т - Y J 2 (1.4)

0 ‘zgaruvchi omillar Су = ^ ( У - У 0)2 ( 1.5)

Qoldiq xatolar C 2 = C D - (CT - C y) (1.6)Kuzatishlarning umumiy soni N = L • n (1-7)bu yerda L - variantlar soni; n - takroriy o‘tkazilgan tajribalar soni.

С УVanantnm g dispersiyasi у ~ 1 7 ч

2 СX atolikdispersiyasi Sz = (n - i )

Fisher mezonining hisob qiymati aniqlanadiS 2

Fx = - ^ f (1.10)

va u jadval qiymati bilan solishtirilib ko‘riladi, agar shart bajarilsa,Fx < F j (1.11)

sinovlarni amalga oshirish gipotezasi qabul qilish mumkinligini bildiradi.Unda tajriba-statik yondashuvga asosan uning matematik ifodasini

yozish mumkin:Y = b0 + bjXj + ... + bnx n + b 12x 1x 2 + ... + Ь(п_1)пх п_,хп ( i . i 2)

Olingan natijalar orasidagi bog‘lanish birinchi tartibli tenglama shakliga kelmasa, o ‘zgaruvchi omillar bilan olib borilgan tajribalaming natijasi sezilarli darajada egri chiziqli ko‘rinshga ega bo‘ladi. Bu jarayonni matematik ifodasini moslashtirish uchun yuqori darajali ko‘p qiymatli, qiymati

o‘zgaruvchan sonlarning kvadratini tashkil qiluvchi, masalan, Teylor qatorlari qismidan foydalanish mumkin.

Y = b o + 2 > i - x . + Z V , -x j + Z b .. -x .2 ( i . i3) i ij i

Bunday tenglamalarni olish uchun ikkinchi tartibli rejadan foydalaniladi.

Bular ichida keng tarqalganlaridan biri MOKR (Markaziy Ortogonal Kompozitsion R e ja ) hisoblanadi.

Kompozitsion rejalalashtirishning afzalligi shundaki, TOT (To‘liq Omilli Tajriba) asosida olingan natijalar o‘z qiymatlarini yo‘qotmaydi, aksincha keyingi tadqiqot ishlarida undan foydalaniladi.

Shunday qilib, ikkinchi tartibli reja - MOKR m a’lumot uchun qabul qilingan.

Bunday hollarda sinovlaming umumiy soni, quyidagi formula bilan aniqlanadi.

N = 2k + 2k +1 (1.14)bu yerda К - o‘zgaruvchi omillar soni.Tajriba asosida olingan materiallarni MOKR metodi bo‘yicha ishlab

chiqib, uning umumiy hamda o icham li ko‘rinishdagi regression tenglamasi hosil qilinadi.

OLINGAN ILM IY TADQIQOT ISHLARINING NA TIJALARI ASOSIDA KANONIK TENGLAMA TUZISH BO'YISH AM ALIYM ASH G‘ULOT.

Suv purkagich orqali o'tadigan maqbul ко ‘rsatkich qilib, teshiklar orqali o'tadigan suv sarfming miqdori qabul qilingan. Uning o'zgaruvchi omillari qilib, teshiklar diametri d, teshiklar soni n va suv sathining balandligi h belgilangan.

О 'zgaruvchi omillarning о ‘zgarish qiymatlari 1.1- jadvalda keltirilgan.

1.1 — jadva lO'zgaruvchi omillarning о ‘zgarish qiymatlari.__________________________

Teshiklarning diametri d, mm

Teshiklarning soni n, dona

Suv sathining balandligi h, m

2...3 40...60 1,0 ...3,0

1.1-jadvalning qiymatlarini e ’tiborga olib, о ‘zgaruvchi omillarning chegaraviy qiymatlari 1.2 - jadvalda keltirilgan.

9

1.2- jadvaiО ‘zgaruvchi omillarning chegarasi.________________________

Omillarnishartli

belgilari

Omillar Pastkichegara

-1

Asosiychegara

0

Yuqori chegara

+ 1

X ,Teshiklar

diametri d, mm. 2 2,5 3

X 2Teshiklar soni

n, dona. 40 50 60

X 3Suv sathining

balandligi h, m. 1 2 3

Tajribani rejalashtirishni tatbiq etishdan oldin, tajribani amalga oshirish mum- kirtligini tekshirish maqsadida bir nechta sinovlar о 'tkazildi.

О ‘tkazilgan sinovlar natijalarining qiymatlari I.3~jadvalda keltirilgan.1.3-jadval asosida o ‘tkazilgan sinovlarni amalga oshirishni statik gipotezasi

B.A.Dospexov metodikasi bo'yicha tekshirildi.1.3 - jadvai

Suv sarfini o ‘lchash bo‘yicha o ‘tkazilgan sinov natijalari._________________

Sinovlar tartib raqami

Suv sarfming qiymati

I X Uu . u 2 u 3

1 5,2 5,9 6,5 17,6 5,82 7,4 8,3 9,2 24,9 8,33 9,1 1,2 11,2 30,5 10,14 12,0 13,7 15,3 41,0 13,65 17,0 19,4 21,5 57,9 19,36 21,0 23,8 26,5 71,3 23,77 22,0 25,5 29,0 76,5 25,58 31,1 36,1 40,8 108,0 36,09 32,1 44,2 50,0 132,3 44,1

JUir 16,3 187,1 21,0 56,0 186,4Ur 18,1 20,7 23,3 62,2 и =20,7

-> ] nFunksiya qiymatining о ‘rtacha о ‘zgarishi У = — ^ У ;

n iО ‘zgaruvchi omillarning turlari (kvadratlariyig'indisi)

Umumiy c o = £ |V , - У0 j

C0 = (5,2 - 20, i f + (5,9 - 20,7)2 + (6,5 - 20,i f + • • ■ + (50,0 - 20, i f = 4227,4

Takroriy C T = X (У T - У 0 f

10

CT = (18,1 - 20, i f + (20,7 - 20,7f + (23,3 - 20, i f = 13,5

О ‘zgaruvchi omillar C, = ^ (У- V J 2

C y = (5 ,8 - 2 0 ,7 )2 + (8 ,3 - 2 0 ,7 )2 + -.- + (4 4 ,1 -2 0 ,i f = 1354,2

Qoldiq xatolar Cz = C0 -(C T - C y); Cz = 4227 ,4 -(13 ,5+ 1354,2) = 2860Kuzatishlarning umumiy soni N = L ■ n munosabat orqali aniqlanadi. buyerda L- variantlar soni; n- takroriy о ‘tkazilgan tajribalar soni.

q 1354 2Variantning dispersiyasi ; S * = ~ —j- = 169,27

Xatolik dispersiyasi ^ ------- ■ S2 = - -----------------= 178,75F У (L -1) • (n -1) (9 -1 ) (3 -1 )

Sj 169,27Fisher mezonining hisob qiymati = —j ; = ——^ rr = 0,95

S2 178,75Fisher mezoninigjadvai qiymatini aniqlashda q=0,05; v,=L-l=9-l=8; v2= (L-l)(n-l)= (9-l)(3-l)= 16 ko'rsatkichlardan foydalanib Fj=2,6 ekanligi

aniqlandi.Shart tekshirilganda 0,95 < 2 , 6 ekanligini aniqlash mumkin, demak Fisher

mezoni bo ‘yicha о ‘tkazilgan tajribaning hisoblash va jadvai qiymatlari Fh< Fj shartni qanoatlantiradi, bu esa sinovlarni amalga oshirish gipotezasi qabul qilish mumkinligini bildiradi. Demak tajriba-statik yondashuvga asosan uning matematik ifodasini yozish mumkin.

Y = ba+ b,-x,+ .... Bn xn rB l2-XrX 2 ' .... +Olingan natijalar asosida shuni xulosa qilish mumkinki, izlanayotgan Q = y;

d = Xj; n = x2 va h = x} orasidagi bog'lanishni birinchi tartibli tenglama shakliga keltirib bo'lmaydi. Bu shuni anglatadiki, b ‘zgaruvchi omillar bilan olib borilgan tajribalarning natijasi sezilarli darajada egrilik sirtga ega. Bu jarayonni matematik ifodasini moslashtirish uchun yuqori darajali ко ‘p qiymatli, qiymati о ‘zgaruvchan sonlarning kvadratini tashkil qiluvchi, masalan, Teylor qatorlari qismidan foydalanish mumkin.

Y = b0 + £ b . .x . + £ bijx, -Xj + 5 > a -x2 i ij i

Bunday tenglamalarni olish uchun ikkinchi tartibli rejadan foydalaniladi.Bular ichida keng tarqalganlaridan biri MOKR (Markaziy Ortogonal

Kompozitsion Reja ) hisoblanadi.Kompozitsion rejalalashtirishning afzalligi shundaki, TOT (To'liq Omilli

Tajriba) asosida olingan natijalar o ‘z qiymatlarini yo'qotmaydi, aksincha keyingi tadqiqot ishlarida undan foydalaniladi.

Shunday qilib, ikkinchi tartibli reja - MOKR diqqat uchun qabul qilingan. Bunday hollarda sinovlarning umumiy soni, quyidagi form ula bilan aniqlanadi.

N = 2k + 2 К + 1 bu yerda К - о ‘zgaruvchi omillar soni.

11

Tajriba asosida olingan materiallarni MOKR metodi bo ‘yicha ishlab chiqib, quyidagi umumiy va o'lchamli ko'rinishdagi regression tenglama hosil qilinadi.

У = 19 + 13,5*! + 4,8X2 + 5,4^3 + 2 X ^ 2 + 3 ,4 5 ^ ^ + 0,62X2X3 + X? - 5Xf - 5,3X1 Q = 4,36n+6,35h+0,4dn+7dh-0,05n -5,3h2- l 36,8

1.4. Ixtiro (patent) olish tartibi va unga qo‘yiladigan talablar.

Ixtro (potent) qurilm a yoki usulga beriladi. Tadqiqot qilinayotgan ishni yangiligi bor deb taxmin qilinayotgan bo‘lsa, uni patent idorasiga yoz- ma ravishda quyidagi tartibda taqdim etiladi:

1. Ixtiroga taalluqli bo‘lgan texnika sohasi va uning qo‘llanilish yo‘nalishlari.

2. 0 ‘xshash (analog) ixtirolar tavsifi.4. Namunaning tanqidi.5. Ixtiro maqsadi (odatda namuna tanqididan kelib chiqadi).6. Ixtiro mohiyati (maqsadga qanday erishiladi) va uning farqli (namu-

naga nisbatan) belgilari. Bu b o iim o ‘zining shakli bo‘yicha ixtiro formulasi yoki uning birinchi qismi bilan (agar formula ko‘p bo‘g ‘inli bo‘lsa) bog‘langandir. B o‘limlar bayonini umumiy na’munaviy belgilardan boshlash kerak. M asalan, ko‘zlangan maqsadga erishish uchun, m a’lum qurulmada (usulda), o ‘ziga biriktiruvchi (umumta’lim belgilar), keyin farqli joylanishlar ko‘rsatiladi (bajarilishi yoki ketma-ketligi).

7. M uhim farqlarning asoslanishi. Bu bo‘limda belgilami joylanish tartibi yoki bajarilish usuli o‘zgartilganligi tufayli, taklif etilayotgan texnik yechim boshqa o‘xshashi yoki namunalardan jiddiy farq qilishini ko‘rsatish zarur. Bu ixtiro maqsadga etishishni osonlashtiradi.

8. Shakl, grafik va tasvirlarining ro‘yxati (agar talabnoma qurilma uchun berilayotgan bo‘lsa).

9. Aniq bajarilish uchun misol:a) qurilma uchun bu misol ikkita qismdan iborat. Birinchi qismda

qurilmaning statistik holatda va elementlar bilan o‘zaro bog‘liqlikdagi (belgilari) bayoni beriladi.

b) usul uchun, shu usulning bajarilish (olinishi) namunasi (namunali) ko‘rsatiladi. Bunda qanday predmet va asboblar yordamida shu usul baja- rilganligini bayon qilib o‘tish zarur. Usul uchun ko‘p holda tajribalar o‘t- kazilishi muhim bo‘lganligi uchun, tajribalaming qisqacha ta’rifi beriladi, ko‘rilayotgan parametrlar chegarasi va operatsiya, tartib va boshqalarning ketma-ket bajarilishi haqida tajribalardan m a’lum (ko‘pincha jadvallar bilan tasdiqlanadigan) xulosalar chiqariladi.

12

10. Texnik - iqtisodiy yoki boshqa samaradorlik.11. Ixtiro formulasi.Ixtiro formulasi ikki asosiy qismdan iborat:a) namuna bilan belgilar umumiy;b) muallif (mualliflar) tomonidan kirgizilayotgan, uning da’vosini

tashkil qiladigan farqli belgilar. Ixtironing bayon qismida yozilmagan nar- sa formulada yozilishi mumkin emasligini esdan chiqarmaslik zarur. Formula va to‘liq bayon matnini patent bo‘limi bilan kelishib olish kerak.

Tajriba sinovlaridan o‘tgan ish jihozi yoki mashinaning ishchi chiz- malari va barcha kerakli texnik hujjatlar tayyorlanib, uni yasash uchun zavodga taqdim etiladi.

1.5. Loyihalash asoslari.

Loyihalashda, mashina bazasi ish jihoziga sarflanadigan quw at muvozanatiga asoslanib tanlanadi. Ish jihozini loyihalab, mashinaga ulash- da uning yordamida bajarishi lozim bo‘ladigan inshootning o‘lchamlari (masalan transheyani eni va chuqurligi) masshtabda chizilib, shu asosda ish jihozining asosiy ko‘rsatkich va o‘lchamlari aniqlanadi. Shuningdek, ish jihoziga ta ’sir etuvchi barcha kuchlar o ‘z yelkalari bilan ko‘rsatiladi. Hisoblash ishlari bajarilib, mashinani ish jarayonidagi muvozanati aniqlanadi. Agar muvozanat ta’minlanmasa uni ta ’minlash uchun tegishli yelkalar o‘zgartirilib, hisoblash qayta olib boriladi. Ayrim hollarda muvozanatni ta’minlash maqsadida posangilar ham qo‘yilishi mumkin (bunday hisoblashlar «Qurilish mashinalari» va «Melioratsiya mashinalari» fanlari- da o‘rganilgan bo‘ladi). Hisoblash ishlari yakuniga yetganda ish jihozining xomaki chizmasi chiziladi.

Yangi mashinani yaratish yoki eskisini takomillashtirish uchun unga quyidagi talablar qo‘yiladi: konstruktiv, texnologik, ishlab chiqarishda ishlatish, iqtisodiy va ijtimoiy.

Mashina va ish jihozlarini yaratishda uning konstruktorlik hujjatlarini yagona sistemasi (KHYAS, ruscha ECKD) ishlab chiqilgan, unga asosan loyihalashning quyidagi tarkibiy qismi o‘matilgan: 1. Texnik topshiriq. 2. Texnik taklif. 3. Xomaki loyiha. 4. Texnik loyiha. 5. Ishchi konstruktiv hujjatlar (tajriba hamda ko‘plab ishlab chiqarish nusxalari uchun). Bundan tashqari standartlash va unifikatsiyalash talablari ham qo‘yiladi.

Texnik topshiriqda loyihalashning asosiy maqsadini ko‘rsatib beradigan, texnik iqtisodiy talablar va sifat darajasi aniqlanadi. Mashina va uning

13

ish jihozlarini tipi, bazasi, asoslash va texnik darajasi xaritasi tahlillar asosida keltiriladi.

Texnik taklifda sohaga tegishli, loyihalanishi kerak bo‘lgan texnikaga oid ilmiy tadqiqot ishlari natijalari, ishlanmalar va konstruksiyalari o‘r- ganilib, tahlil qilinadi. Tahlillar natijasi asosida loyihalanadigan texnikaning patent tozaligi, sanitariya va texnik xavfsizligi talablariga javob bera olishi tekshiriladi. Shularga asoslanib, texnikaning mustahkamlik, tejam- korlik, texnologik, agrotexnik, estetik va standart talablarga javob bera oladigan optimal varianti tanlanib, tavsiya etiladi. Bu tavsiya ko‘rib chi- qilib, tasdiqlangandan so‘ng, uning ijrosiga kirishiladi.

Xom aki loyihada texnikani ishlab chiqishda prinsipial texnik yechimlari (xomaki konstruktiv, kinematik yoki gidravlik chizmasi, barcha hisoblash ishlari, yasash va sinash, transport qilish, butlovchi detal va qismlari, materiallar talabi va texnik-iqtisodiy koTsatkichlarini solishtirish) aniqlanadi.

Texnik loyihada ishlanmaning konstruksiyasi haqida to ‘liq m a’lumot berilib, uning yakuniy texnik yechimlari ko‘rsatiladi. Unda kerakli hisoblash ishlari, texnik va ishlatish ko‘rsatkichlar, yasash va sinashga qo‘yiladigan barcha talablar, standartlash, butlovchi detal va qismlar ro‘yxati va barcha texnik hujjatlar tayyorlanadi.

Ishchi konstruktiv hujjatlarga ishlanmani yasash va ishlatish uchun barcha hujjatlar (ishchi chizma, butlovchi qismlar, yasashning texnik sharti, ishlanmaning pasporti, ishlanma detal va qismlarni yig‘ish sxemasi, sinash va ishlatish bo‘yicha qo‘llanma) tayyorlanadi.

Standartlash - mashinani tajriba-konstruktorlik ishlarni bajarishga tayyorlash va ishlatishga qo‘yiladigan m e’yor va talablardir.

Standart-nusxa, etalon, model bo‘lib, asos uchun qabul qilinadi va u o ‘ziga o‘xshash ob’ektlarni solishtirish uchun xizmat qiladi.

M ashina va uning qismlarini loyihalashda, yeyiladigan va tez ishdan chiqadigan detallarini (almashtirish va ta’mirlash maqsadida) ajraladigan qilib yaratish maqsadga muvofiqdir. Chunki, ayrim ishdan chiqqan detalni almashtirish uchun butun bir qism mashinadan yechib olinib, bo‘laklarga ajratiladi va nosoz detal olinib, almashtirilgandan so‘ng qayta yig‘ilib, joyiga o‘rnatiladi.

1.6. Qurilish va melioratsiya mashinalarini yasash va sinash asoslari.

Ishlanmani (buyurtmani) qabul qilgan ustaxona yoki zavod uni ishlab chiqarishga (yasashga) kirishadi. MaTumki, zavod bir nechta sexlardan

14

tashkil topgan bo‘ladi. Jumladan: mexanik sexi (bu sexda asosan turli dasgohlar (stanoklar) joylashgan bo iib , metallni qirqish, arralash, teshish, tish chiqarish, randalash, silliqlash va boshqa metallga ishlov berish ishlari bajariladi); metalini eritib, quyish va uni isitib ishlov beruvchi sex; payvandlash sexi; diagnostika sexi, yig‘ish sexi va bo‘yash sexi.

Barcha yasalgan detallar yig‘uv sexiga olib keltirilib, mashina yig‘iladi va maxsus sinov maydonchasida sinaladi. Sinov natijasida aniqlangan nuxsonlar bartaraf qilinadi. Ayrim hollarda detallar (loyihachi bilan keli- shilgan holda), tegishli hisoblash ishlaridan so‘ng qayta yasalishi ham mumkin.

1.6.1. Sinashning maqsad va vazifalari.

Mashina va ish jihozlarining texnik va ishlatish ko'rsatkichlarini nazariy tomondan olingan qiymatlar aniq deb hisoblansada, kuchlarning taq- simlanishi va zo‘riqishi (kuchlanishi) oddiy holat uchun ko‘rib chiqiladi. Bu esa ularning mustahkamligiga to‘liq kafolat bermaydi. Mustahkamlikka to ‘liq kafolat beruvchi aniq qiymatlami olish uchun, ularni tajriba tekshi- ruvdan o‘tkazish talab qilinadi.

Mashinani loyihalovchi konstruktorlar va uni ishlatuvchilaming asosiy vazifasi, metall va energiya sig‘imi kam bo‘lgan, yuqori ish unumdorli mashinalami yaratishdir.

Yangi yaratilgan qurilish va melioratsiya mashinalarining mukammal konstruksiyasini, ishlash sharoiti va uning turli holatlarida unga ta ’sir qiluvchi yuklamalarni aniq qiymatlarini aniqlash, mashinani ishlab chiqarish sharoitida ishlatib sinash orqali amalga oshiriladi. Mashinani ishlab chiqarish sharoitida sinash orqali mashinaning ish jarayonidagi haqiqiy o ‘lchamlari, shuningdek, ish jihozi va ayrim detal va qismlarning qiymatlari aniqlanadi.

Natijada, konstruktiv va ishlatish ko‘rsatkichlari (ish unumdorligi, energiya, metall va material sarf miqdori, mustahkamligi, boshqarishning qulayligi va boshqalar) orasidagi bog‘lanish o‘rnatiladi.

Bu bog‘lanishni to ‘liq ochilishi, qurilish va melioratsiya mashinalari ish jaryoni nazariyasini yaratishga ishonchli baza bo‘lishi mumkin.

Bundan tashqari, oxirgi paytlarda mashina va ish jihozlarini sinash, laboratoriya va dala sharoitidagi mexanik va matematik modellashtirish usullaridan keng foydalanilmiqda.

Misol tariqasida gruntni qazishda ish jihozi bilan bo‘ladigan o‘zaro bog‘lanishdagi holatlarni aniqlash uchun, maxsus jihozlangan laboratoriya

15

qurilmalaridan foydalanilmoqda. Bunda qurilmaga turli o‘lchov asboblari (taxometr, manometr, dinomometr, turli datchiklar) o‘rnatilib, ularning ko‘rsatkichlari ossillograf orqali aniqlanadi.

Bunday laboratoriya qurilmasi, gruntli kanal yoki tenzoarava deb yuritiladi. Uning umumiy ko‘rinishi va kinematik chizmasi 1.1 — rasmda ko‘rsatilgan.

a

/ / ' и

ЯOs

CO

N>

|4

И .................... i— ------ / |

1.1-rasm. Laboratoriya qurilmasi: a-umumiy ko‘rinishi; 6-kinematik chizmasi; 1- to ‘siq; 2-po‘lat arqon; 3,8-tirkagichlar; 4,6,7-gidrosilindrlar; 5-arava; 9-chig‘ir; 10- harakat manbasining asosi; 11-temir yo‘l; 12-aravaning g ‘ildiraklari; 13-arqon bog‘lagich; 14-arqon bloklari; 15-prujina; 16-elektr dvigateli; 17,19-mufta; 18- uzatmalar qutisi; 20-tishli uzatma; 21-qo‘zg‘almas blok.

Gruntdan o 'yilib, tubi (ma’lum nishablikda) va devorlari beton qilinib qoplangan transheya (odatda uning o‘lchamlari turlicha bo‘ladi, masalan, uzunligi 30, chuqurligi 2 va eni 2 m bo‘lganlari ham mavjud), tubiga qalinligi 0,5 m shag‘al solinib, uning ustiga m a’lum oraliqlarda (8 m) turli gruntlar solinib, to ‘ldirilgan qurilmaga gruntli kanal deb ataladi.

Kanalning nishablik oxiriga uning tubidagi shag‘al ustiga quvur vertikal qilib o‘rnatilgan bo ‘ladi. Bu quvurdan kanaldagi gruntni suvga bo‘k- tirib va sug‘orishdagi suvning sathini o‘lchashda foydalaniladi.

Gruntli kanal qirg‘oqlariga maxsus temir yo‘l 11 o‘rnatilgan bo‘lib, unda arava 5 o‘z g'ildiraklari 12 bilan harakatlana oladi. Aravaga harakat

16

po‘lat arqon 2 orqali chig‘ir 9 dan beriladi. Chig‘ir harakatni elektr dvigateli 16 dan uzatmalar qutisi 18 orqali oladi (1.1-rasm).

Aravaning ramasi shunday yasalganki, uning o‘rtasi va ikkala chetiga turli ish jihozlarini o‘rnatish mumkin. Masalan aravaning old qismiga gruntni zichlovchi g‘altak, o ‘rta qismiga gruntni yumshatuvchi tish va orqa qismiga gruntni qirqib suruvchi ag‘dargich (otval) ish jihozlarini o ‘rnatish mumkin. Har bir ish jihozi o‘zga o‘rnatilgan gidrosilindrlari yordamida ko‘tarilib tushiriladi.

O 'rnatilgan ish jihozlarini grunt bilan bo'ladigan o ‘zaro ta ’sirini (gruntni grunt va gruntni metal bilan ishqalanish darajasi, gruntni qirqish va surishga ta ’sir qiluvchi kuchlari) aniqlanadi.

Ish jihozining kichik deformatsiyasini aniqlash uchun uning kerakli nuqtalariga tegishli tenzodatchiklar o‘rnatilib, ossillografga ulanadi.

Ish jihozining gruntni qirqish jarayonida, unga ta ’sir qiluvchi kuchlarning qiymatini, uni tortuvchi arqonga o‘rnatilgan dinamometr orqali aniqlanadi.

Turli konstruksiyali ish jihozlarini ushbu qurilmada sinash orqali ularning har xil namligdagi turli gruntlar bilan bo‘ladigan ta ’sirining maqbul (optimal) qiymatlari (gruntni qirqish va qamrash burchagi hamda qirqish qalinligi, metall bilan metall va metall bilan gruntning ishqalanish va tortish kuchlari) aniqlanadi.

1.6.2. Sinash asboblari va usullari.

Mashina va mexanizmlarning kuch ta’sirida zo‘riqishi (kuchlanishini) Guk qonuniga asosan ularda hosil bo‘lgan deformatsiyani o ichash orqali aniqlanadi.

Deformatsiyada bo‘lgan detaining normal zo‘riqishi о Guk qonuniga asosan quyidagi formula bilan aniqlanadi:

С T7 M Fct = E -e = E-— = - >kPa ( U 5 )

bu yerda E - Yung moduli (elastiklik moduli), kPa; s - nisbiy deformasiya; AC - absolyut deformasiya, m; С - materialning dastlabki uzunligi, m; F - jism ga qo‘yilgan kuch, kN; S - deformasiyalanuvchi jism ning ko‘ndalang kesim yuzasi, m .

Deformatsiyalangan jism ning zo‘riqishini aniqlaydigan asbobga ten- zometr deb ataladi. Ularning o‘lchash usuli bo‘yicha mexanik, optik va elektrik turlari mavjud. Ular ichida o‘zining bir qancha yutuqlari bilan

17

keng tarqalgani elektrik asboblisidir. Elektrik bo‘lmagan, qiymatni elektrik qiym atga aylantiruvchi elementga datchik deb ataladi. Datchiklar kuchay- tirgichga va undan ossillografga ulanadi, kuchaytirgich va ossillogarf elektr energiyasi bilan ta ’minlangan bo‘ lishi zarur. Datchiklarning energetik va k o ‘rsatkichli (parametrik) turlari mavjud. Energetik turi o ‘z vaqtida gene- ratorli, m agnitelektrik va pezo-elektrik sinflarga ajraladi. Parametrik turi induktivli sig‘imli va qarshilikli sinflarga ajraladi.

Induktivli datchiklar asosan dinamik yuklamalarni, bosim va buruvchi m omentlarni o ‘lchashda qo‘llaniladi.

S ig‘imli datchiklar kichik va sekin ko‘chuvchi kuchlarni va IYOD ning bosimini o‘lchashda ishlatiladi.

Qarshilikli datchiklar keng tarqalgan datchiklar sinfi bo‘lib, asosan ular yordamida m ashina va mexanizmlarning deformasiyasi o'lchanadi.

Tenzodatchikning asosiy ko‘rsatkichi uning tenzosezgirlik koeffitsien- ti hisobanadi.

0 ‘tkazgichning qarshiligi quyidagi formula orqali aniqlanadi:

и 1 K - P ~ , O m (1.16)

bu yerda p - solishtirma qarshilik, Om m; I - o‘tkazgichning uzunligi, m; S - o ‘tkazgichning ko‘ndalang kesim yuzasi, m2.

Detaining o‘qi bo ‘ylab kuchlanishi natijasida tenzodatchik simining uzunligi A€ o ‘zgaradi va uning nisbiy deformasiyasi 8 = A£/f ga teng b o ‘ladi. Bunda uning nisbiy solishtirma qarshiligi Ap/p va nisbiy ko‘n-

A S _ Mdalang kesim yuzasi ga teng bo‘ladi. Bu yerda (i - Puasson

koeffitsiyenti.Yuqoridagilarni hisobga olib, datchikning sezgirlik koeffitsiyentini

quyidagi formula orqali aniqlash mumkin:AR Ap

k = а Г = 1 + 2 и _ д 7 (1-17)

I IHozirda datchiklarning panjarasimon simli turlari keng tarqalgan

bo ‘lib, ular konstantali (60% Cu; 40% Ni) yoki manganinli (84...85% Su;11... 13% Mn; 2...4% N i) simlardan yasalmoqda. Ulaming sezgirlik koef- fitsienti 1,9...2,1 oraliqda bo‘ladi.

18

Qurilish va melioratsiya mashinalarini tadqiqot qilish va sinashda I elektrik tenzometrlardan keng foydalaniladi. Ular ichida simli qarshilikka ega bo‘lgan tenzodatchiklar keng tarqalgan. Ularning simli, folgali va yarimo‘tkazgichli turlari mavjud.

Sim panjarali qarshilikka ega bo igan tenzodatchikning umumiy ko‘rinishi 1.2-rasmda ko‘rsatilgan.

Texnikada keng tarqalgan datchiklardan biri bu folgali datchiklardir. Uning umumiy ko‘rinishi 1.3-rasmda ko‘rsatilgan.

a b d

1.3-rasm. Folgali tenzodatchik: a-chiziqli deformasiyani o'lchash uchun; 6-bosimni o‘lchash uchun; d-valdagi momentni o‘lchash uchun; 1-to‘g‘irlagich; 2-cho‘zilishni aniqlovchi sezgir qatlamlar; 3-siqilishni aniqlovchi sezgir qatlamlar.

Ko‘ndalang kesimi doira shakldagi (diametri 0, 012... 0,05 mm) sezgir sim 2 zigzak shaklda taglik qog‘oz 3 ga joylashtirilib, har bir qator maxsus yelim qoplami 4 bilan qoplanadi.

19

Tenzodatchikni o‘lchov asboblari bilan qulay ulanishini ta’minlash maqsadida, sim oxirlari mustahkam misli o‘tkazgich bilan payvandlash zarur. Z o‘riqish o‘lchanadigan joy yaxshilab tozalanadi va shu joyga tenzodatchikning taglik qog‘ozi yelimlab o‘rnatiladi.

Bu datchiklar qalinligi 4. . . 12 mk bo‘lgan tasmali folgalardan yasalgan boMadi. Ulami yuklam aning turiga qarab o ‘zgartirish mumkin. Bu datchiklarning asosiy yutug‘i yuqori tok kuchini qabul qilishidir (0,5 A gacha).

Keyingi vaqtlarda sanoatda yarim o‘tgazgichli tenzodatchiklar keng qo‘llanila boshlandi. Ularning konstruksiyasi oddiy bo‘lib, sezgirligi ancha yuqoridir. U lar asosan kremniy va kam holatlarda germaniy kristallaridan yasaladi.

1.6.3. Sinashning turlari.

Laboratoriya va dala sharoitida sinovdan o‘tgan mashina va jihozining ishchi chizmasi va texnik hujjatlari tayyorlanib, uni yasash uchun zavodga taqdim etiladi. Sinashning quyidagi turlari mavjud: zavodda, ishlab chiqarishga qabul qilishda, energiya sinovi, yo‘l harakati sinovi va davlat sinovi.

Zavod sharoitida sinash. Bunda yangi yoki takomillashtirilgan m ashinalar yasalib, sinaladi.

Tayyorlangan bir yoki bir nechta mashinaning tajriba nusxalarini zavod sharoitida sinash uchun maxsus bir nechta turli mutaxassislardan tashkil topgan hay’at a ’zolari (komissiya) tuziladi va bu komissiya a ’zolari m ashinaning texnik hujjatlarini ko‘rib chiqib, mashinaning pasport ko ‘rsatkichlari bilan solishtirib chiqadi. Shundan so‘ng mashina hamda uning mexanizmlari salt va ishchi holatda sinaladi. Bunda mashinaning yurish uskunasi, harakatlanuvchi mexanizmlari, ish unumdorligi, turg‘unligi, yurish tezligi, tortish kuchi, yoqilg‘i sarfi va boshqa ko‘rsatkichlari sinovdan o‘tkaziladi. Barcha e’tiroz va nosozliklar tuzatilgandan so‘ng, m ashinaning barcha texnik hujjatlariga tegishli o ‘zgartirishlar kiritiladi va lozim bo‘lsa uning ishlatuvchi qo‘llanma va pasportiga o‘zgartirishlar kiritilib, qaytadan tayyorlanadi. Shundan so‘ng mashina ishlab chiqarishga qabul qilish uchun qabul sinovidan o ‘tkazishga tayyorlanadi.

M ashinani qabul sinovidan o ‘tkazish - uni ishlab chiqarishga qabul qilishdir. Mashinani ishlab chiqarishga qabul qilish sinovidan o‘tkazish uchun tegishli vazirlikning buyrug‘i bilan maxsus komissiya tuziladi. Kom issiya a ’zolari mashinaning barcha texnik hujjatlarini (mashinaning pasporti, texnik darajasi kartasi, texnik sharti, ishlatish qo‘llanmasi, zavod

20

sharoitidagi sinov qaytnomasi va h.k.) ko'rib chiqib, mashinaning pasport ko‘rsatkichlari bilan solishtirib chiqadi. Mashina dala sharoitida bir necha soat ishlatib sinaladi. Sinash natijasida aniqlangan nosozliklarni tuzatish sharti bilan komissiya a’zolari mashinani ko‘p nusxada ishlab chiqarishga tavsiya beruvchi mashinani qabul qilish sinov qaydnomasini imzolaydi.

Mashinani davlat sinovidan o ‘tkazish, tayyorlangan mashinaning ishlab chiqarishda ko‘p nusxada talab qilinishi aniqlanganda yoki o‘ta murakkab va salmoqli maxsus mashinalar hukumat buyurtmasi asosida yasalgan hollarda olib boriladi.

SINOV (NAZORAT) SAVOLLARI VA TOPSHIRIQLAR

\.Ilm iy-tadqiqot ishlari (ITI) bilan shug'ullanuvchilarga qanday m a ’suliyat yuklatiladi?

2. IT I nima maqsadda olib boriladi va unga qanday talablar qo'yiladi?

3. Tajriba tadqiqotlar nima maqsadda о ‘tkaziladi?4. Tajribalarni rejalashtirishda nimalarga e ’tibor berish lozim?5.Empirik va kanonik (tenglama) form ulalar nimaga asoslanib

chiqariladi?6 . Ixtiro (potent) olish tartibi va unga qoyiladigan talablarni aytib

bering?7. Loyihalashning tarkibiy qismini aytib bering.

21

2-BOB. Q URILISH VA MELIORATSIYA MASHINALARINING ISH JIHOZLARINI HISOBLASH ASOSLARI

2.1. Qurilish va melioratsiya mashinalarining ish jihozlarini takomillashtirish omillari.

Qurilish va melioratsiya mashinalarining ish unumdorligini oshirish, odatda m ashina dvigatelining quw atini, ularning yuk ko‘tarish qobuliyati- ni ham da tortish kuchini ko‘tarish orqali amalga oshiriladi.Bu esa ko‘p m iqdorda yoqilg‘i va boshqa energiyalami sarflashga olib keladi. Bunda m uqobil (quyosh, biyogaz va boshqa) energiyalardan foydalanish yaxshi sam ara beradi.

Hozirda m ashinalarning ish unumdorligini oshirish, ularning ish jihozlarining konstruksiyalarini ilmiy asosda takomillashtirish orqali amalga oshirish talab etiladi. Bunda mashinaning quvvati va tortish kuchini o‘z- gartirmasdan, ish jihoziga ta ’sir etuvchi kuchlami kamaytirish hisobiga uning ish unumdorligi oshiriladi.

Tadqiqot ishlari shuni ko‘rsatadiki, ish jihoziga ta’sir etuvchi qarshilik kuchlam i nafaqat ishlov beruvchi materialning fizik-mexanik tarkibiga, shuningdek, ish jihozinig konstruksiyasi va kinematikasiga bog‘liq boTadi. Shuning uchun, ish jihozining shakli, konstruksiyasi va qirqish o‘lchamlari, harakatning traektoriyasi, tezligi va tezlanishining maqbul (optimal) qiymatlarini aniqlash talab etiladi.

Ish jihoziga ta ’sir etuvchi qarshilik kuchlami kamaytirishda titratma, zarb va portlatish usullardan ham foydalaniladi.

M axsus melioratsiya mashinalarini yaratishda quyidagi uchta yo‘na- lishdan foydalaniladi:

l.Sanoat, qishloq xo‘jaligi yoki meliorativ traktorlarni takomillashtirish asosida ularga o ‘rnatiladigan maxsus melioratsiya uskunalarining konstruksiyalarini ishlab chiqarish;

2. Qurilish mashinalarini konstruksiyalarini o‘zgartirmagan holda ularga turli almashtiriladigan ish jihozlarini loyihalash;

3. Traktor va qurilish mashinalari bazasiga melioratsiya mashinalarini loyihalash.

Traktor bazasidagi yaratiladigan melioratsiya mashinalari loyihalash- ga va ishlab chiqarishga sarflanadigan xarajatlami kamaytirishga imkoniyat yaratadi. Bunda asosan mavjud traktoming harakat manbalari, yurish uskunasi, boshqaruv sistemalari va boshka konstruksiyalari saqlanib qol-

22

gan holda ayrim takomillashtirish, o'zgartirishlar kiritish orqali amalga oshiriladi.

Melioratsiya mashinalari konstruksiyasini takomiliashtirishning quyidagi omillari mamlakatimiz va xorij mamlakatlarida qo‘llanilmoqda.

1. Ish jihozining tezligi va unga qo‘yiladigan kuchni oshirish, asosan yuqori quvvatli mashina bazasini qoMlash orqali amalga oshirish.

2. Ish jihozi va mashinaning ko‘rsatkichlarini oshirish asosan mashinaning quvvati va ish unumdorligini ko‘tarish orqali amalga oshirish.

3.Uzluksiz ishlovchi mashinalarni yaratish va qo‘llash orqali ish unumdorligini (3 ...8 marta) oshirish va narxini (2 ...4 marta) kamaytirish.

4. Iloji boricha faol ishjihozli mashinalarni qoilash .5,O sm a va yarim osma ish jihozlariga ega bo‘lgan mashinalarni ishlab

chiqarish.6. Mashinalarni kecha-kunduz va yuqori foyda bilan ishlatish maqsa-

dida, davriy va uzluksiz ishlaydigan keng qamrovli almashtirib ishlaydigan ish jihozlarini yaratish.

7. Mashinaning bir joydan o‘tish sonini kamaytirish va quriladigan inshootlami o‘lchamini oshirish maqsadida, aralash ish jihoziga ega boTgan mashinalarni qoilash .

8. Bir vaqtning o‘zida bir nechta ishlarni bajaruvchi mashinalarni loyihalash (masalan, kanallar qazish, tuproqni surish va uni zichlash, drenaj transheyalarini qazish, drenaj quvuri va sizdirgich materiallarini yotqizish, gruntni transheyaga qayta ko‘mish va uni zichlash), ishlarini birgalikda olib borishni bir texnikaga yuklash.

9. Yig‘ma inshootlarni quruvchi mashinalarni yaratish va ularni takomillashtirish.

10.Geometrik o‘lchamlari va shakllari ixchamlangan yangi ish jihozlarini yaratish va mavjudlarini takomillashtirish.

11.Mashinani boshqarish va harakatlantirishda gidroyuritmalardan foydalanish.

12. Mashina harakati va boshqaruvini avtomatlashtirish.13.Mashinalarni (botqoq va qumli yerlarda) o ‘tuvchanligini oshirish.14.Qattiq va o‘ta qattiq tuproqlarda ishlovchi mashinalarni yaratish va

mavjudlarini takomillashtirish.15.SuvIi va turg‘un boMmagan tuproqlarda ishlovchi mashinalarni

loyihalash va yaratish.

23

16. Chuqur va tor transheyalardagi tuproqni zichlovchi (shibbalovchi) m ashinalarni yaratish va mavjudlarini takomillashtirish.

17.Sug‘orish mashinalarining (yomg‘irlatib, tomchilatib, yer ostidan sug‘orish) yangi konstruksiyalarini yaratish va mavjudlarini takomillashtirish.

18.M ashinalarning mustahkamligini va doimiyligini oshirish.

2.2. Ish jihozlarining kinematik hisobi.

Ish jihozlarining kinematik hisoblashning vazifasi, ulaming m a’lum niqtalardagi tezligi, tezlanishi va traektoriyasini topishdir.

Nuqtaning harakati, uning tenglamasi yoki vektor qiymati orqali aniqlanadi.

M exanikadan m a’lumki, nuqtaning tezligi, raidus vektoridan vaqt bo‘- yicha olingan hosila b o ‘lib, nuqtaning fazodagi holatini aniqlaydi. Nuqtaning tezlanishi, tezlikdan vaqt bo‘yicha olingan hosilaga teng.

Nuqtaning qo‘zg‘almas sistemaga nisbatan harakatiga absolyut - 19 uning qo ‘zg‘aluvchan sistemaga nisbatan harakatiga nisbiy - tezligi dyei- ladi. Nuqtaning qo ‘zg‘aluvchan sistemadagi harakatining uning qo‘zg‘almas harakatiga b o ‘lgan nisbatiga ko‘chma tezlik - i9fc deb ataladi.

Nuqta harakatining absoyut qiymatini quyidagi formula orqali aniq

lash mumkin: |i?| = + ^n|< (2-1) Huqta harakatining absolyut tezlanishi quyidagi formula orqali aniq

lanadi: \a\ = |afc + an \, (2.2) bu yerda a k ,a n - tegishli ravishda harakatning ko‘chma va nisbiy tez-

lanishlari, m / 52.Agar nuqtaning harakati egri chiziqli bo‘lsa, uning tezlanishini, nor

mal va tangensial (urunma) tezlanishlaming (2.1-rasm) geometrik yig‘indisi orqali quyidagi formula yordamida aniqlash mumkin:

a = an + aT, (2.3)bu yerda an ,a T - tegishli ravishda harakatning normal va tangensial

tezlanishlari, m / s 2.a n = a)2 • R; aT = s ■ R. (2.4)

bu yerda to va e- tegishli ravishda harakatning burchakli tezligi va tezlanishi; R - traektoriyaning egrilik radiusi, m.

(2.4) formulani (2.3) ga qo‘yib, uning absolyut qiymatini quyidagi formula yordamida aniqlaymiz:

24

a = л/ (a>2R) 2 + (eR ) 2 = ftVw4 + e 2. (2-5)(2.5) fonnula yordamida egri chiziqli traektoriyaga ega bo‘lgan ilg a '

rilma noteks harakatining absolyut tezlanishi aniqlanadi.aT——

2.1-rasm. Aylanma harakatdagi tezlanishlaming yo‘nalishi.

Agar harakat to‘g‘ri chiziqli bo‘lsa, a = aT, aylanma harakat bo‘Isa, a = an bo‘ladi.

Tezlik va tezlanishni aniqlashda analitik va grafik usullardan f o y d a la - niladi.

G ra fk usulda, to‘rt nuqtasi qo‘zg‘luvchan bo igan m e x a n iz m n in g (2 - 2 - rasm) kinematik hisobini misol tariqasida ko‘rib chiqamiz. Bunga o ‘x- shash mexanizmlar qurilish va melioratsiya mashinalarida k o 'p la b u c h r a y -

2.2-rasm. To‘rt nuqtasi qo‘zg‘aluvchan mexanizmning nuqtalaridagi tezlik va tezlanishlarini aniqlash chizmasi. a - to ‘r t n u q ta s i q o ‘z g ‘a lu v c h a n m e x a n iz m n m g

chizmasi; 6-tezliklar vektori chizmasi; c-tezlanishlar vektori chizmasi.

Aytaylik 2.2,a-rasmdagi mexanizmning yetaklovchi 1-bo‘lagi o‘zgar_ mas burchakli te z l ik щ bilan aylanayotgan bo‘lsin, m e x a n iz m n in g 2- bo‘lagidagi E nuqtaning tezligi va tezlanish hamda mexanizmning 2 chi va 3 chi bo‘laklaridagi burchakli tezlik va tezlanishlarini a n iq la sh talab e t i l - sin.

Mexanizmning В nuqtasidagi tezligini quyidagi formula orqali aniqlash mumkin: д в - Щ ^ л в - (2 '6-*

bu yerda f AB- aylanish radiusi bo‘lib, mexanizmning В nuqtasidan uning aylanish nuqtasi A gach bo‘lgan masofa, m; co1- AB mexanizr^ning burchakli tezligi, s -1 .

25

SB vektor, mexanizmning AB bo‘lagiga perpendikulyar bo‘lib, uning (bunda to! = c o n s t bo‘lgani uchun В nuqta faqat normal tezlanishga ega bo ‘ladi) tezlanishini quyidagi formula orqali aniqlash mumkin:

а в = a Bn — ш 1 ^ а в - (2 -7 )a Bn vektor, mexanizmning В nuqtasidan A nuqtasi tomon yo‘nalgan

bo ‘ladi.D nuqta qo‘zg‘almas bo‘lgani uchun bu nuqtaning tezligi va tezlanish

0 D = 0 va a D = 0) nolga teng bo‘ladi.E nuqtaning tezligini aniqlashda 2.2,6-rasmdan foydalanib (bunda

chizm a masshtabda chizilgan bo‘lishi kerak), uning vektorli tenglamasini

quyidagicha qilib tuzamiz: S J* -CB | (2.8)4 \ tic= f> D + V cD )

bu yerda S CB-C nuqtaning В nuqtaga nisbatan harakat vektori; d CD- Сnuqtaning D nuqtaga nisbatan harakat vektori.

Vektor S CB, mexanizmning BC, vektor d CD,mexanizmning CD bo‘lak-lariga perpendikulyardir.

2.2Z>-rasmdagi p tekislik uchun tezliklar masshtabi Md (s mm ) ni aniq-laymiz: M$ = aB/(jpb). (2.9)

Bundan foydalanib, E nuqtaning tezligini quyidagicha aniqlanadi:19E = p e -M $ . (2.10)

M exanizmning 2 va 3-bo‘laklaridagi burchakli tezliklari a>2 hamda lam i quyidagi tenglama orqali aniqlanadi:

_ d CB _ bcMd _ d CD _ cd.M$

0)2 ~ ~ CBMf ; " 3 “ ■бcd ~ CDMt m bu yerda -mexanizmning masshtabi.2.1c-rasmdan foydalanib, С nuqtaning tezlanishini quyidagi vektorli

tenglam a orqali aniqlash mumkin:a-с а в & псв ^тсв) (2 11)&C = &D + UnCD + &TCD >

aB va aD vektorlaming qiymatlari aniqlangan. anCB hamda anCD normal vektorlaming qiymatlari quyidagi tenglamalar orqali aniqlash mumkin:

$ l B _ (b e )2M l _ i9cd _ Cc d )2M lUn€B b c m { ; a CD ~ icp ~ CDM{ '

С nuqtaning tezlanishi a c hamda axCB va a rCD tangensial tezlanish- lam ing qiymatlarini 2.2c-rasmdan foydalanib aniqlaymiz.

26

Buning uchun tezlanishlar masshtabi Ma ( - ^ —) ni aniqlaymiz:

Ma = anB/(k b ) . mm _ (2.12)Bu masshtabdan foydalanib, quvidagilarni aniqlaymiz:

, a nCB , a nCD

Ь п с а = И Г ' “ = _m 7 '2.2c-rasmdagi cn CB hamda c n Co kesmalar tegishli ravishda axCB va

a TCDtangensial tezlanishlarni ifodalaydi.E nuqtaning tezlanishini quyidagich aniqlash mumkin:

aE = keM a. (2.13)Mexanizmning 2 va 3-bo‘laklaridagi burchakli tezlanishlarni quyidagi

formula orqali aniqlash mumkin:c _ а тСВ _ с п С в М а a-xCD c n C D ^ ac? — - r — - —r—r-— ; t 3

cqB CBMf ■£cd CDMj>

KINEMATIKHISOBLASHGA DOIR AM ALIYM ASH G‘ULOT.

Bir cho ‘michli yuklagich mashinasining ish jihozini kinematik ко ‘rsatkichlarini aniqlash.

Ish jihozining o'Ichamlari, m (2.3-rasmga qarang) :C] = 4,4; CK = 3,6; CO = 2,75; СЕ = 1,65; CB = 1,5; NP = СА = 1,0; ME = 0,4;EN = 0,4; OP = P F = 0,4; OF = 0,8; FG = 0,7; GK = 0,7; GL = 1,15; CD = 0,5;JK = 0,8; JG = 1,1.Xartumni k o ‘tarib tushuruvchi, hamda cho'michni buruvchi gidrosilindirlari

maxkamlangan nuqtadan ularning boshlang ‘ich holatigacha bo ‘Igan masofalar mos ravishda AB = 1,72 vaDM = 1,85, m.

Xartumni qo ‘tarishda uning gidrosilindiridagi porshen va shtogi murakkab harakat qiladi. Xartum gidrosilindri shtogining ко ‘tarib tusiruvch vaqtini bir xil deb olamiz.

Xartumning burilish burchagi a = 70°(1 ,22 ,rad), xartumni ko'tarib tushiruvchi gidrosilindrning yo ‘H = 0,84 m va xartumning о ‘rtacha ко ‘tarilish tezligini d = 0,45 m /s deb qabul qilib, xartumning dastlabki va oxirgi harakatiga ketgan vaqtni quyidagi formula orqali aniqlaymiz:

C J -a 4 ,4 -1 ,221 ~ d ~ 0,45 ~ 12 S'

Xartumni ko'taruvchi gidrosilindr shtogining tezligini quyidagi form ula bilan aniqlash mumkin:

fk 0,84 m= — = — = 0 , 0 7 - .

t 11 sC ho‘m'tchni buruvchi gidrosilindr shtogining harakatlanish tezligini aniqlash

uchun, xartum gidrosilindri stogining turli holatlaridagi yo ‘li S f va unga sarflangan

27

v a q t t f n i bilish kerak. Xartumning 0 holatidadi nuqtasidan O-^holatidagi nuqtasiga-cha (2.3-rasm) burishda gidrosilindr shtogi quyidagi Sxmasofaga suriladi:

S f = А В г — A B = i-i — — 2 — 1,72 = 0,28 m, buning uchun unga quyida-, x St 0,28 .

gicha vaqt sarjlanadi 11 = ^ - = g~Qy — 4, s.

2 ,2 4 - 2 = 0,24 m,

2,32 - 2,24 = 0,08 m,

= 2,40 - 2,32 = 0,08 m,

0,243,43 s.

5 * = - £4 = 2,47 - 2,40 = 0,07 m,

u/j 0,0753 0,08

t? = — = = 1,43 s.3 t?k 0,07

54 0,08

* = £ = Ш = 1Л35'Sc 0,07

t f = — = ------= 1,0 s.5 —0,07

2.3-rasm. Bir cho‘michliyuklagich ish jihozining kinematik chizmasi.

Cho ‘michni buruvchi gidrosilindr shtogining turli holatlaridagi yo ‘li S°ihni hamda xartum gidrosilindri stogining turli holatlariga sarjlangan vaqt t f ni bolgan holda cho ‘michni buruvchi gidrosilindr shtogining tezligini aniqlash mumkin:S{h = DMX — DM = f i h - = 1,925 - 1,85 = 0,075 m;

cch och _ 1 1 - t x h

0,075 m- ----- = 0 ,0 1 8 ,—.

4 scch

эс /i _ . 2„ 0,075S j11 = t ? - i t = 2 - 1,925 = 0,075 m; = - r - r r - = 0,018

2 j iT j0 025 m

- i f = 2,025 - 2 = 0,025 m; = 0 ,017,—

771 S '

1,43r-c/l _ 0C/l 04 — 14,

nc/i = 0 ;■ i f = 2,025 - 2,025 = 0; i? |h = 0.

= 0.

28

Ushu hisoblash shuni ко 'rsatadiki, cho ‘michni buruvchi gidrosilindr shtoginingharakatlanish tezligi xartunmi ко ‘tarilib-tushirilishida turlicha bo ‘lar ekan.

Endi ish jihozining ayrim nuqtalaridagi tezlik va tezlanishlarini aniqlaymiz.В nuqtaning (2.3-rasmj tezligi i9g ni aniqlash uchun quyidagi vektorlar tengla-

. . $g — masim tuzamiz:

тЭв = dc + ’в cbJ= 0,07 m /s bilgan holda hamda tezlik masshtabini M d = 0,003 m /(s •

m m ) deb qabul qilib, ish jihozining kinematik chizmasini masshtabda chizamiz.В nuqtaning absolyut tezligini quyidagi formula yordamida aniqlaymiz:

t9b — pb • Мд = 0,126 m / s . bu yerda pb - kinematik chizmaning tezliklar masshtabidan olinadi.Xartumning E, О va К nuqtalariga tegishli tezlikni о 'xshashlik shartidan foyda-

lanib aniqlaymiz:

^ = ^ 7 bundan d E = i9e = 0,126 • - p p = 0,147 m / s .

Shu usul bilan О va К nuqtalarning tezlikni ham aniqlaymiz:C O 2,75

д о = д в с в = 0,126' T s = 0,23 m /s - C K 3,6

^ = ^ - = 0.126- — = 0,3m /s.Cho ‘michning J nuqtasidagi absolyut tezligini aniqlash uchun, cho ‘michni bu

ruvchi mixanizmidagi M, N, P, F va G nuqtalarining tezligini aniqlash kerak. Buning

uchun quyidagi vektorlar tenglamasini tuzamiz: ^ f MD= $E + ^ me ■

bu yerda d fh —xartumning i - ta holatidagi cho ‘mich gidrosilindri shtogining tezligi, uni = d[h = 0,018 m /s deb olamiz.

i9M = pm • M3 = 0,144 m / s .N nuqtaning tezligi M nuqtaning tezligiga qarama-qarshi yo ‘naiishda bo 'lishini

hisobga olib uni dN = 0,144 m /s deb olsa bo ‘iadi.P nuqtaning tezligini aniqlash uchun quyidagi vektorlar tenglamasini tuzamiz:

S P = ё 0 + ё р о ,

ё Р — SN + ё PN)

Tezliklar masshtabidan foydalanib, dp vektorning tezligini aniqlaymiz: dP = p p - M # = 0 ,2 3 1 m A , = 0,234 m /s .

G nuqtaning tezligini aniqlash uchun quyidagi vektorlar tenglamasini tuzamiz:$ g = ё К + ё с к |

— ё р + d GFjTezliklar masshtabidan foydalanib, dG vektorning tezligini aniqlaymiz:

i9c = pg ■ M d = 0,27 m /s .J nuqtaning tezligini aniqlash uchun quyidagi vektorlar tenglamasini tuzamiz:

29

Sj ~ёк+SJK |4 = + 19/c j

Tezliklar masshtabidanfoydalanib, x9j vektorning tezligini aniqlaymiz:~ Pi ’ = 0,291 m / s .

Ish jihozining turli holatlaridagi unga tegishli m qtalarning tezliklarini yuqoridagi hisoblashlar orqali aniqlanadi, У 4

tu -a m i? UqtamnS teZ,anishM anill /ash uchun quyidagi vektor shaklidagi tenglamani

aB ~ dc + dnBC + arBC

— &A '+■ &nBA + &TBA + O-kBA0,126Z

)_ VBC U,JL^O-

anBC — — — — — 0,0106 m /s ;

_ iЯ л 0Д 262апвл — д д - ~ Y j 2 ~ ~ 0-00923 m / s 2;

q _ n$BA-0k ’ 2 - 0 ,1 2 6 -0 0 7 ba - 20, - - 8 - 2 — — = -------_ _ -------= 0,0103 m / s 2.

Tezlanishlar masshtabidan aB = kb • A f/= 42 • 0,003 = 0 ,0 1 2 6 m /s 2

gicA a n ? q h ^m izU4talarnlng ‘Ы т Ш а г Ш 0 ‘xshashlik shartidan foydalanib quyida-

CE 1,65аЕ = а в с в = ° '0126 ‘ Y s = ° '0138 mA 2-

CO 2,75a° = ав CB = °’0126 ' Y s = °,023 m / s 2.

CK 3,60,0126 • — = 0 ,0 3 2 m / s 2.

tuzamizm qtanm g tezlanishini aniqlash uchun quyidagi vektor shaklidagi tenglamani

aM - aE + anM£ + drNEa M — a D + a nMD + a rMD + a kMD )

& m e 0,0032 m f l 2, „ n 1 a a .2

anME ~ ~ME ~ 0,4 = 0'000 0 2 ^ - ; anMD = "Y gg- = 0,0112 m / s 2n. 2 -0 ,1 4 4 -0 ,0 1 8 akMD - 2ш Ь — 2 - -m d - ------------- ----------- = o,0026 m / s 2.

Qurilgan tezlanishlar masshtabidan Ma = 0,003 m / i s 2 • m m ) ni qabul qilib, a M nuqtaning tezlanishini quyidagichi aniqlaymiz:

aM = km -Ma = 0,0135 m / s 2.P nuqtaning tezlanishini quyidagi vektorlar tenglamasidan aniqlaymiz:

ap = a D + anP0 + aTP01^P «Л" "b &nPN ^ С1грдг1

30

_ Ho 0,0012a,lP0 ~ To ~ ~QA~ = 0.0000025 m / s 2;

__ $ pn 0,0872anPN ~ 7 n = ~ T o~ = °’0075m/s2’г /v i U *

l a J - : 1af hlC\ maf tabindanf ° y d M , P va F nuqtalarnmg tezlanishlarini aniq- laymu. ар = к р - М а = 0,0246 m / s 2 ; aF = k f ■ Ma = 0,0264 m / s 2.

tedanishini quyidagi vektorlar tenglamasidan aniqlaymiz: aG - Or + anGK + dTCKJ dG = dF + dnGF + drCF j

_ ^gk 0 ,032 nGK ~ GK ~ 0 7 = 0.0013 m / s 2;

_ $ cf 0,003z (lnGF GF ~ 0 7 = 0,000013 m / s 2;

Tezlanishlar masshtabidan foydalanib, G nuqtaning tezlanishini aniqlaymiz: r . aG = kg ■ Ma ~ 0,0345 m / s 2nUqtamnS tezlanishini quyidagi vektor,ar tenglamasidan aniqlaymiz:

aj - aK + anjK + aTjK |n2 n m 2 = + dnJG + dTjc J

anjK = J L = _ 0 00117 m djG 0,0032 2JK 0,8 0 .00112— ; a^jf; = -j— = — — = 0,000008 m / s

Tezlanishlar masshtabidan foydalanib, J nuqtaning tezlanishini aniqlaymiz: aI = k j - M a = 0,0336 m / s 2.

2.3. Ish jihozining asosiy detallarini mustahkamlikka hisoblash.

(siqil^h” detaJJar’ bir vaqtning o‘zida deformatsiyaningm u m k ^ ’ ’ eg‘l,Sh' bUralish- b" * * № »ech,a turida

asosan q uvid a^ f 'i"',11 deta,n‘nS normal zo‘riqishi о Guk qonuniga asosan quyidagl formula bjJan aniqlanadi:^ „ A ( F

^ Y = ~ ' kPa (2 14)

matsWaM/daah,'nlYUtn! ? 0<3е1' (elastikJik moduli), kPa; e - nisbiy defor- m; F - jismga nn^'l e ° ™ at^'}% m; 1: - materialning dastiabki uzunligi,

ko’‘ndalangkeSim y u za? rm 2.UCh’ ^ A~ der° rmatsi-valanuvchi jism ning

kesim yuzasi^a hiSob,as,'ldan maqsad, uning ko‘ndalangiiligini aniqlashdir R ^ ay0t^ fn kuchga= u yasalgan materialning chidam-

g aniqlashdir. Bunmg uchun quyidagi shart bajarilishi kerak

Agar detal deformatsiyaning cho‘zilish yoki siqilish turida bo‘lsa,F

ct= — < [ a ] 5kp a (2.15)

Agar detal deformatsiyaning egilish yoki buralish turida bo‘Isa,M r 1 F S

<y = — yoki x LTJ , kPa (2.16)

bu yerda [a] - ruxsat etiladigan normal zo‘riqish, kPa (uning qiymati tegishli m aterial va zo‘riqishning turiga qarab, maxsus m a’lumotnomadan olinadi; M - kuch momenti, N m; W - kesimning qarshilik momenti, m3;

x - urunma zo‘riqish, kPa; [x] - ruxsat etiladigan urunma zo‘riqish, kPa; S - kesim ning statik momenti, m3; J - kesimning inertsiya momenti, m4; b - kesim ning eni, m.

Misol uchun Ct 3 markali po ‘latni cho‘zish, siqish va egishda ruxsat etiladigan zo‘riqishi [o] = 160 M Pa bo‘lsa, uni qirqishdagi urunma zo‘riqishi [x] = 100 M Pa ni tashkil qiladi.

Kam uglerodli p o ‘latdan yasalgan detallami zo‘riqish cr va nisbiy deformatsiyasi 8 orasidagi bog‘lanish grafigi 2.4-rasmda keltirilgan bo'lib, hisoblashda asosan zo‘riqishning oquvchanlik chegarasi olinadi.

Grafikdan quyidagilami xulosa qilish mumkin: deformatsiyalanayot- gan detaining elastiklik chegarasi crech', oquvchanlik chegarasi aoch) mustahkam lik chegarasi amch bo‘lar ekan.

Kam uglerodli p o ‘latdan yasalgan detallarning cho‘zishdagi elastiklik chegarasi 2.5-rasm da ko‘rsatilgan. Detalni Fx kuch ta ’sirida d£ masofaga ko‘chirganda AA ish bajariladi. To‘liq ish esa OBC uchburchakning yuziga teng bo ‘ladi.

M ashina detallarini yasashda ko‘proq qo‘llaniladigan ayrim kam uglerodli hamda kam toblangan po ‘latning deformatsiya ko‘rsatkichlari 2.1- jadvalda keltirilgan.

2.1 -jadvalKam uglerodli hamda kam toblangan po‘latningdeformatsiya ko‘rsatkichlari.

Po‘lat СтЗ 15ХСНД 10ХСНД 14Г2 15ГС 14ХГСMustahkamlik chegarasi, M Pa...................................... 380 520 540 480 480 500Oquvchanlik chegarasi, M Pa...................................... 240 350 400 340 350 350Nisbiy uzayishi.................. 21 18 16 18 18 18

32

2.4-rasm. Zo‘riqish va nisbiy deformatsiyaning o‘zaro bog‘lanish grafigi: ffech- zo‘riqishning elastiklik chegarasi; <xoc/l- zo‘riqishning oquvchanlik chegarasijcr,,,^- zo‘riqishning mustahkamlik chegarasi.

2.5-rasm. Kam uglerodli po‘latni cho‘zishdagi elastiklik chegarasi grafigi.

Agar detallar payvandli birikma bo‘lsa, uning cho‘zilish yoki siqilish- dagi normal a va qirqishdagi urunma т zo‘riqishlari quyidagi formulalar orqali aniqlanadi:

f f - i r r ^ s w - r s [ 4- ^bu yerda h p - payvantning qalinligi, m; f p - payvantning uzunligi, m.Boltli birlashmalar asosan deformatsiyaning qirqish turiga shlaydi, un

ing urunma zo‘riqishi quyidagi formula yordamida aniqlanadi:

I = ^ ! S и - (2-13)

bu yerda n - boltlar soni; d - boltning diametri, m.Agar bir nechta kuch ta ’sir qilayotgan bo‘lsa, bu kuchlar ta’siridagi

bajarilgan ishni quyidagi formula orqali aniqlash mumkin:

1 П

A = i Y u F iA i - ( 2 -i 9 )i

33

2.5-rasmdagi О В С. uchburchakning yuzi, nafaqat tashqi kuchlarning ta ’sirida bajarilgan ishga teng, deformatsiyaning to ‘liq energiyasiga ham tengdir. E = \ f -M ,J (2.20)

(2.14) formuladan M ni topib, (2.18) ga qo‘ysak u quyidagi ko‘rinishga bo‘ladi:

F 2£E = ----- J (2.21)

2 E S J v JUmumiy holda bir nechta sterjindan tashkil topgan tekis sistemaning

potensial energiyasi Ep ni quyidagi fprmula orqali aniqlash mumkin:

Z ( f M 2d s f F2d s Г к ■ F2a d s \

J w + l w + J - 2 5 - H (2 '22)1 \o о 0 /

bu yerda M - egiluvchi moment, Nm; к - steijin ko‘ndalang kesim shaklini hisobga oluvch koeffitsiyent (to‘g‘ri to ‘rtburchak shakil uchun к = 1,2, doiraviy shakl uchun к = 3 2 /2 7 ); Fsil - siljish kuchi, N; E] - elimentning egilishdagi qattiqligi, N ■ m 2; G = £ / [2 (1 + fi)] siljishdagi elastiklik moduli (j i - Puasson koeffitsiyenti, po‘lat uchun 0,3 ga teng), Pa; GS-elimentning siljishdagi qattiqligi, N • m 2.

(2.22) formulaning tahlili shuni ko‘rsatadiki, ichki kuchlar ta ’sirida asosan tegishli egiluvchi mometlar deformatsiyasining bajarilgan ishi 96% ni tashkil qiladi, qolgan 4% ko‘ndalang va bo‘ylama deformatsiyasining bajargan ishiga to ‘g‘ri keladi.

Yuqoridagi tahlildan kelib chiqqan holda egiluvch momentlar sistemasining potensial energiyasini aniqlash yetarli hisoblanadi va uni quyidagi formula yordamida aniqlash mumkin:

v-i f s M 2ds

(2-23)Sterjenlardan tashkil topgan, bo'ylam a cho‘zilishga ega bo‘lgan, egi

luvchi va siljuvchi kuchlami qabil qilmaydigan fermali konstruksiyalar uchun potensial energiya quyidagi formuli orqali aniqlanadi:

■e-1 f s F 2ds

= (2 '24)

Kuch ta’sirida jismning absolyut deformatsiyasi (ko‘chishini) aniqlash. Deformatsiya ta’sirida har qanday nuqtaning ko‘chishini aniqlashda asosan Mor formulasidan foydalaniladi.

34

Absolyut deformatsiyani (ko‘chishni) aniqlash uchun Mor formulasi:

bu yerda MF, Fn, Qk-tegishli ravishda kuch moment (Nm), bo‘ylama (normal) va ko‘ndalang kuchlar (N).

Amalda tekis balka va ramalami hisoblashda Morning quyidagi formulasidan foydalaniladi:

V 1 [ s M;MFdsA i ~ 2 j J о E] , m " ( 2 2 6 ^

Fermalami hisoblashda Morning quyidagi formulasidan foydalaniladi:V f s Fiends

Integralni hisoblashda Vereshagen usuli qo‘llaniladi, bu usulda berilgan moment yoki kuch hamda birlik kuchlar ta ’sirida qurilgan epyuralar ko‘paytiriladi, bunda epyuralaming uzunliklari bir xil boMishi kerak:

fg MFMids. (2.28)

Ayrim epyuralami ko‘paytirish natijalari 2.2-jadvalda keltirilgan.2.2 -jadval

fg M fM jds ko‘rinishdagi integralni hisoblash formulalari.

Noaniq sistemaning statik hisobi. Mashina mexanikzim va detallami mustahkamlikka hisoblash uchun ulaming hisob chizmasini tanlash katta

35

ahamiyatga ega. M ashina mexanizimlarining ayrim qismlari qo‘zg‘aluvchan hamda qo‘zg‘almas shamirli tayanchlar orqali bog‘langan bo‘ladi. Misol uchun to ‘g‘ri cho‘michli gidravlik boshqariladigan ekskavatoming ish jihozi (2.6a-rasm ), xartumi 3 ning pastki qismi A va K, uning yuqori qismi 2 dagi В, С va D, tirsagi 1 dagi E lar tayanch sharnirlarga bog iangan. Bu chizmadagi tayanch shamirlami shartli ravishda bo‘ylama va aylanma harakati bo ‘lmagan sterjenli bog‘lanishga almashtiramiz (2.6 b- rasm).

Statikaning tekislik sistemasi uchun asosiy ten g lam asj^ statjk ■nadigan bog‘lanishlar soni uchta bo‘lish nazarda tutilgan д ^ bo^la"nishlar soni uchtadan ortiq bo'Isa. sistema statik aniqma$ a"misol tariqasida 2.7-rasmdagi yopiq konturli sistemani kiltirish m urnkkfBunda kuchlarni aniqlashda statikaning tenglamasi yetarli hisobl Um ,Ш‘

Sistemaning statik aniqlab bo‘lmaydigan ortiqcha Ьойч я - “ т а У L . ■ , ■ % i 1 • j • r u ™i • . lanishlar sonmi Nor m quyidagi formula yordamida aniqlash mumkin.

Nor = 2Nsh + Nb - 3Nkb,bu yerda 2Nsh + Nh- berilgan sistemadagi mavjud ^ ^ ' '

nishlar soni; 3Nkb - kerak bo‘ladigan bog‘lanishlar soni. ё °g aAgar sistema yopiq konturdan tashkil topgan bo‘lsa о x-

’ U-29) formulaquyidagi ко rmishga ega bo ladi:Nor = 2Nsh + Nb + 3n - 3Nkb

bu yerda n - yopiq konturlar soni. ' '2.7-rasmda Nkb - 1 , Nsh = l ,n = 1 va Nb - 4 ekanligini bilsan

holda uning statik aniqlab bo‘lmaydigan darajasmi amqlay^- . b 6Nor = 2 - l + 4 + 3- l - 3- l = 6

demak sistema 6 marta statik aniqlanmagan.Sistemada ortiqcha statik aniqlab bo‘lmaydigan b°g‘lanishlarnin bor

ligi, konstruksiya qismlarini erkin siljishiga olib ке1цУсщzo‘riqishlarni yuzaga keltiradi. S lmc a

Statik aniqlab bo‘lmaydigan sistemaning elimentlariga .kuch quyidagilarga bog‘liq bo‘ladi; zo‘riqishga, haroratnj 0‘ ^ 'tayanchlami siljishiga, konstruksiya elimentlarini noto‘g‘rj .

Statik aniqlab bo‘lmaydigan sistemani hisoblashning asosan ikkitalubiyati bor, ulardan biri kuch usuli bo‘lsa, ikkinchisi def0rm . . . 1....utS" usul; rrnatsiya (siljish)

Kuch usuli. 2.8a-rasmdan foydalanib, balkani hisoblay^j^.Agar В bog‘lanish bo‘lmaganda, konstruksiyasinitig . '.

egilishini Mor formulasidan foydalanib aniqlash mumkin bo‘lafedjU< aSini Balkaning В nuqtasidagi egilish nolga teng. F kuch ta’sirida В '

ing egilishini Mor formulasidan foydalanib quyidagich a n iq ^ y j^ . mcltan

£ ( F t F £ f \ i 1 5 F f 3 ' 2 — £ + — )]■ — = ■A g/r—

L2 • 6 \ 2 4 П E] 48- bu egilish konsolning oxirida quyidagiga teng boMadj-

X { 3

3 - E J37

bu yerda X - В tayanchdagi nomalum reaksiya.X = — F

16Y uqoridagilardan,Reaksiya kuchlari aniqlangandan so‘ng ichki kuchlar (M, N, Q) ning

epyurasini qurish mumkin (2.8-rasm).

1 -t

FВ

t /2 m m

1* ■ 1

*. Ни?****.

X = 1 |

F

m 1/2

F2 {

С

D

t A

с В x2

TXi

A /.ш ''

a)2.8-rasm. Kuch usuli bo‘yicha hisoblash sxemasi:

fl-balka uchun, 6-rama uchun.

Kuch usuli bo‘yicha hisoblash quyidagi tartibda amalga oshiriladi:1. Sistemaning statik aniqlab bo‘lmaydigan ortiqcha bog‘lanishlar soni

aniqlanadi.2. Ortiqcha bog‘lanishlari olib tashlangan asosiy sistema tanlanadi.З.ОНЬ tashlangan ortiqcha bog‘lanishlar va ularning yo‘nalishi o‘mi-

ga nomalum reaksiya kuchlari (Xt , X2, X3 ...Xn) qo‘yiladi.4. Olib tashlangan ortiqcha bogianishlar o‘miga qo‘yilgan berilgan

zo‘riqish va birlik kuchlar aniqlanib, epyura momentlari quriladi.5. Kuch uslubida kanonik tenglamasi tuziladi, bunda olib tashlangan

ortiqcha bog‘lanishlar yo‘nalishdagi yig‘ma ko‘chishi nolga teng bo‘lishi kerak, ya’ni F kuch ta’siridagi yig‘ma ko‘chishlar va olib tashlangan kuchlar o‘m iga qo‘yilgan, X kuchlar nolga teng bo‘lishi kerak.

38

8x lX i + 812X 2 + <5i3 3 + — h 8ln X n + AiF— О \

82lX \ + 822X 2 + ^23^3 ------ •" $2пХп + &2F= 0 i (2.31)

5niXi + 8n2X2 + 5n3X3 -I------ 1- 8nnXn + AnF= o jNomalum X 1 ,X 2,X 3 ...Xn sonlar oldidagi 8n , S12, ..., S23, 8ik ... Snn

koeffitsiyentlar, olib tashlangan ortiqcha bog‘lanishlar 1, 2, 3, ... k, yo‘nalishidagi 1, 2, 3, .../ bog‘lanishlarga qo‘yilgan birlik kuch ta’siridagi ko‘- chishlami bildiradi; 5n , S22, 533, ... 8nn koeffitsiyentlar asosiy koeffitsiyentlar bo'lib, ular hamma vaqt musbat bo iad i va nolga teng bo‘lmaydi; 8 12, 8 2з, ... 8 lk koeffitsiyentlar oddiy koeffitsiyentlar bo‘lib, ular manfiy hamda nolga teng bo‘lishi mumkin; A1F,A 2F, ... AnF koeffitsiyentlar berilgan zo‘riqishlar ta’sirida olib tashlangan ortiqcha bog‘lanishlar 1 , 2 , ...n yo ‘nalishidagi ko‘chishlarni hisoblaydi.

6. Kanonik tenglamadagi barcha koeffitsiyentlar qiymatlari aniqlangandan so‘ng (2.31) tenglamalar sistemasini yechib, homalum Х1;Х2,Хз ...Xn kuchlar aniqlanadi.

7.Yakuniy momentlar epyurasi quriladi, bunda oxrgi nuqtalaming kuch momentlari quyidagi formula orqali aniqlanadi:

Mi = M F + М Л + M2X 2 + - +MnXn (2.32)

bu yerda MF - berilgan zo‘riqish tasiridagi asosiy sistemaning momenti; M1,M2,M 3, ...Mn - olib tashlangan bog‘lanish o‘miga ularning yo‘nalish bo‘ylab birlik kuchlar ta’siridagi asosiy sistemaning momentlari; X1 ,X 2,X 3 ...Xn - o ‘z ishoralari bilan olingan nomalumlarning hisob qiymatlari.

Deformatsiya usuli. Sistemani bu usulda hisoblashda nomalum qilib deformatsiya yoki ko‘chish qabul qilinadi, ularni aniqlashda teng kuchli tenglamalardan foydalaniladi.

Deformatsiya usulining kanonik tenglamasi quyidai ko‘rinishga ega: r n z i + r12z2 + + rl n z n + R1f = 0rl l zl + r12z2 ------ •" r l nz n + ^ 2F = 0

rln z l "t" T2nZ2 + ••• + TnnZn + Rnp — 0 bu yerda r in —i ta qurilmaning n ta qismining burilishidagi burchagi 1

ga teng bo‘lgan reaksiyasi; RnF — zo‘riqish ostidagi / ta qurilmaning reaksiyasi; z n — izlanayotgan burilish burchagi.

Konstruksiyaning har bir elimenti quyidagi formula orqali aniqlanadi:

Fh ^ Fch.

(2.33)

39

bu yerda Fh — qurilish mexanikasi usulida berilgan zo‘riqish hisobiga elimentning hisoblangan kuchi; Fch — elimentning chegaraviy qarshiligi.

Kuchning hisoblash qiymati quyidagi formula orqali aniqlanadi:

Fh ' ^oyu i N■ bu yerda Fm — m e’yoriy zo‘riqish, N; n oyu — ortiqcha yuklama koof-

fitsienti (n oyu > 1).Elimentning chegaraviy qarshiligi quyidagi formula orqali aniqlanadi:

Fch = k ish ■ R ■ S ,N . bu yerda k ish —ish sharoitini xarakterlovchi koeffitsiyent; R- mate-

rialning hisoblash qarshiligi (misol uchun СтЗ rusumli po‘lat uchun R = 21 • 104/cPa); S - material ko‘ndalang kesimining yuzasi, m2.

ISH JIHOZINING ASO SIY QISIMLARINIMUSTAHKAMLIKKA H1SOB- LASHGA DOIR AM ALIYM ASH G‘ULOT.

Birinchi masala. Г- shakldagi ramani hisoblash (2.8b-rasm).Ortiqcha bog'Ianishlar sonini (2.29) formula orqali aniqlaymiz:

Nor = 2 Nsh + N b - 3 Nkb = 2 - 1 + 3 — 3 - 1 = 2.В nuqtadagi tayanchni olib tashlab, asosiy sistemani hosil qilamiz. Olib tash-

langan bog ‘lanish o'rniga n o ‘malum Хл va X2 kuchlarni qo'yamiz. Berilgan zo ‘riqish va no ‘malum kuchlarni birlik kuch deb qabul qilib, asosiy sistema uchun moment epyurasini tuzamiz.

Kuch uslubiyati bo ‘yicha kanonik tenglamasini tuzamiz:

+ 5цХг + A1F— 0] ^21-^1 + 822X 2 + ^2 f = 03

Tenglamadagi 5 ц = 522; 521 = 512 koeffitsiyentlar va uning ozod hadlar w hisoblaymiz. MltM2 momentlar epyurasi birlik zo'riqishlar uchun quril-

ganligini inobatga olib, 511,5 22 ko'chishlarni ularning epyuralarini bir biriga ко ‘paytirib, qattiqlik E] ga bo ‘lish orqali aniqlanadi:

/ М 2 \ 1 2 i 3

5n “ ( ~ ’ 3 ' / ' Y] ~ 3 ’ Tj"/ 2{ - 2f 2 \ 1 8 f 3

822 = ------------- 2€ ) - — = -------;22 V 2 3 У E] 3 EJ

2t • 2( 1 2£35i? — 5?i = --------- - — —-----.

12 21 2 EJ EJ

40

2.9-rasm. Tayanch ramasining hisob chizmasi: a - berilgan kuchlar hisob chizmasi; b - asosiy sistema; c, d, e, f - birlik kuch ta ’siridagi epyura momentlari; к — epyura momentlarining yig'indisi; n ~ tayanch ramasining I-I dagi kesimining yuzasi (o'lchamlar metrda berilgan).

41

A1F, A 2F ko'chishlarni Мг va MF,M 2 va MF epyura natijalarini E] ga bo'lish orqali aniqlanadi:

F ■ t ■ t t F t3 &1F~ 2 E J~ W '

t 5 F t 3

^ = - 6 £ 7 (2" ' 2f + F" ) = - WAniqlangan barcha qiymatlarni kanonik tenglamaga qo'yib, yechiladi va uni

soddalashtirib, quyidagi ifodalar hosil qilinadi:

1 , , F t3- t 3 ■ Хг + 2 t 3 ■ X2 - — = 0;

8 , 5F t 3 2t -X t + - t 3 -X 2 -------— = 0 .

3 6Bu tenglamadagi no ‘malumlarni aniqlaymiz:

3 17 Хл = ------ F; X2 = -------F.

1 20 2 40Berilgan nuqtalardagi yakuniy momentlar epyurasini quramiz (2.8b-rasm):

3 2 - 1 7 3MA = ~ — F t + — — F t — F t = - 0 ,3 Ft-, Mc = — — F t = - 0 ,1 5 Ft)

A 20 40 L 203 17 11

M° = - w F€ + T0 F( = T0 F{-Ikkinch i masala. Bir cho ‘michli yuklagich ish jihozining tayanch ramasi kesi-

mining geometrik о ‘Ichamlarini tanlash.Tayanch ramasining materiali 10ХСНД rusum lipo'latdan yasalgan bo'lib, un

ing oqmchanlik chegarasi troc/l = 4 • 108P a ga teng.Tayanch ramasiga quyidagi; xartum REx = 670 kN; REz = 172,8 kN, va uni

ko'taruvchi RDx — 484 kN] RDz = 68 kN hamda buruvchi RFx = 178,8 kN) RFy =11,8 kN gidrosilindrlarning reaksiya kuchlari ta'sir qiladi. Uning hisob chizmasi 2.9a-rasmda ко ‘rsatilgan.

Elimentlarning egilishdagi qattiqligi EJ bir xil deb olinadi.Oldin tayanch ramasining ichki kuchlarini aniqlaymiz. Buning uchun tayanch

ramasining statik aniqlab bo ‘Imaydigan ortiqcha bog 'lanishlar sonini (2.30) formula yordamida aniqlaymiz: Nor = 2 - l + l + 3 - l — 3 - 1 = 3.

Demak rama uch marta statik aniqlanmagan.Asosiy sistemani tanlab (2.9b-rasm), uning N nuqtasiga ichki n o ‘malum

Х1,Х 2,Х-11 kuchlam i o ‘rnatamiz.Statik aniqlanadigan asosiy sistemaga birlik kuchlar (2.9 c, d, e, f - rasmlar)

hamda berilgan kuch (2.9 f -rasm) ta ’siridagi epyura momentlarini quramiz.(2.31) form ula yordamida n o ‘malum koeffitsiyentlarni aniqlaymiz. Ko'chish,

(2.25) yoki (2.28) form ula orqali aniqlanadi. Misol uchun koeffitsiyent 8ц т 2.9b - rasmdagi epyuralarni bir biriga ko'paytirib, 2.1-jadvalda berilgan form ula yordamida queiydgicha aniqlash mumkin:

42

1,69 • 0 ,9652 0,9653\ 1 0,824 «1 1 = ------- =------- + -3 3 J EJ E ] '

Xuddi shuningdek, boshqa ко ‘chishlarni ham aniqlaymiz:

3,144 _ 6,486 _ _ 0,338 1,247«22 = - Щ - ; *33 - - Щ - ; S n - S21 - — ; S13 = S 3 l = — ;

3,58«23 = *32 =

Qo ‘yilgan kuch orqali ко ‘chishlarni quyidagicha aniqlaymiz:

24,08 a _ 11,03 д 26,1A l F _ E ] : h l F ~ E J 1 А з р = ~ Ё Г '

Bu qiymatlarni kanonik tenglamaga qo ‘yib, ichki no ‘malum kuchlarni aniqlaymiz:

0,824*! + 0,338X2 - 1,247*3 + 24,08 = 0;0,338*! + 3,144*2 - 3,58*з + 11,03 = 0;-l,2 4 7 * i - 3,58*2 + 6,485*з - 26,1 = 0;

Bu tenglamadan: * ! = 75 kN] X2 = 50 kN; * 3 = 83 kN.Yakuniy momentlar epyurasini (2.33) formuladan foydalanib quramiz (2.9k-

rasm).Xofli kesimdagi zarur bo ‘ladigan qarshilik momenti W ni aniqlashda, berilgan

konstruksiyaning moment epyurasi M va ruxsat etiladigan zo ‘riqishi [a] dan foydala-(j , 400

namiz. Ehtiyot koeffitsiyentini n — 1,2 deb qabul qilsak, [cr] = = y y =

334 MPa bo ‘ladi. sTayanch ramasining xofli kesimi, uning og ‘ma to 'sinidagi 1-1 kesim hisoblanadi

(2.9b-rasm). Shu kesimning qarshilik momentini quyidagi formula orqali aniqlaymiz:

M 20,3 „W — --- = ---------- = 6 • 10 771[a] 334000 '

Olingan shu qiymat asosida, o g ‘ma to ‘sinning I-I kesimdagi о ‘Ichamlarini aniqlaymiz (2.9 n-rasm).

Tayanch ramasi mashina ramasigapayvandlangan bo'lib, и F = 90 kN kuchni qabul qiladi. Uzunligi t = 10 sm qalinligi h — 1,0 sm bo'lgan payvand chokining zo ‘riqishini aniqlaymiz. Chok deformatsiyaning qirqish turiga ishlaydi uning qiymatini (2.17) formula yordamida hisoblaymiz:

F 9 0 • 10“3129 MPa.

0,7 • hv ■ t v 0,7 • 10 • 10- 2 ■ 1 • 10-2

10ХСНД rusumli po ‘latning qirqishda ruxsat etiladigan zo ‘riqishi chegarasi esa [t] = 160 MPa ni tashkil qiladi, bu (2.17) formula shartini bajaradi.

Uchunchi masala. Buldozer о ‘ng tomon suruvchi ramasining mustahkamligini tekshirish.

43

2.10-rasm. Buldozer o ‘ng toman suruvchi ramasining hisob chizmasi: a ~ ramaning hisob chizmasi; b - normal kuchlar epyurasi; c, d - Zva X tekisligidagi momentlar epyurasi; e , f — ramaning /-/ va II-II dagi kesimining yuzasi (о ‘Ichamlar metrda berilgan).

44

Buldozerning ish jihozi ag'dargichdan iborat b o ‘lib, uning asosiy elimenti uni suruvchi rama hisoblanadi. U 15ХСНД rusumli po ‘latdan yasalgan bo ‘lib, uning oquvchanlik chegarasi aoch = 340 MPa ga teng.

О ‘ng rama ikkita tayanchga tayanadi va unga quyidagi kuchlar ta ’sir qiladi Fz = 55 kN; Fy = 183,5 kN; Fyl = 58,6 kN; Fy2 = 102 kN; Fx = 14,9 kN;

Rz = 32,8 kN-, Rx = 32,4 kN (2.10-rasm).Kesim yuzalari: S i-i = 122,6 s m 2; Sn_n = 113,6 sm 2.

О ‘qlarga nisbatan inertsiya momentlari;]f_t = 4787 sm 4; Jf,4 I = 4052 sm 4; /f_ , = 4194 sm 4; ]f{_„ = 5117 sm 4.

О ‘qlarga nisbatan qarshilik momentlari;W ,i, = 492 sm 3; = 465 sm 3; W/L, = 466 sm 3; W,z,_n = 568 sm 3.Ehtiyot koeffitsiyentini n = 1,4 deb qabuJ qilib, tekisliklardagi kuch va moment

epyuralarini quramiz (2.10b,c,d-rasmlar)./- / va II-II kesimlardagi maksimal zo ‘riqishlarni quyidagi formula yordamida

aniqlaymiz;F Mz Mx

< W - ffF + crz +<rx

F, Mz va Mx laming qiymatlarini ularga tegishli bo ‘Igan I-l va II-II kesimlardagi epyuralaridan olinadi.

Hisoblashlardan so ‘ng quyidagi qiymatlarni olamiz; a/L, = 109,3; aji_„ = 30,8; cr/L, = 114; = 123; a[_, = a[,4 I = 9; Eo'i-i = 232,3; 1 о ц -ц — 162,8 MPa.

l- l kesimdagi oquvchanlik chegarasining ehtiyot mustahkamlik koeffitsiyentini aniqlaymiz;

aoch 340 n = _£££_ = = 1 4 6 > 1>4.Г(Т/_/ 232,3

Yuqoridagilarga asoslanib, rama ko'ndalang kesim o'lchamlarini aniqlash mumkin (2.10 e, f - rasmlar).

45


1. Qurilish va melioratsiya mashinalarining ish jihozlarini takomillashtirish omillarini aytib bering.

2. Kinematik hisoblashning maqsad va vazifalarini aytib bering.3. Absolyut va nisbiy tezlik va tezlanishlar haqida tushuncha bering.4. Tezlik va tezlanishlar ni aniqlashning analitik va grafik usullarini ay

tib bering.5. Tezlik va tezlanishlar masshtabi haqida tushuncha bering.6. Nima uchun mashina mexanizm va detallari mustahkamlikka hisob-

lanadi.I . Kuch usuli bo ‘yicha hisoblash ketma-ketligini aytib bering.8. Deformatsiya usuli bo ‘yicha hisoblash haqida tushuncha bering.9. Qqarshilik momenti qanday aniqlanadi.10.Sistemaning statik aniqlab bo'lmaydigan ortiqcha bog'lanishlar soni

qanday aniqlanadi.II. M ustahkamlikning ehtiyot koeffitsiyenti deganda nimani tushunasiz.12. Inertsiya momenti haqida tushuncha bering

46

3-BOB. GRUNTNI QIRQISH, YUMSHATISH VA ZICH- LASHNING NAZARIY ASOSLARI

3.1. Gruntning asosiy fizik-mexanik xususiyatlari.

Grunt, bu tog‘ jinsi bo‘lib, mineral zarrachalari va ular orasi suv hamda havo miqdori bilan toMdirilgan sistemadir. Shunga ko‘ra gruntlar uchta fazaga bo‘linadi: qattiq, suyuq va gazsimon. Gruntning qattiq zarrachasi- ning o‘rtacha diametri bo‘yicha sog‘ (gilli) tuproq (0 < 0,005 mm), changsimon (0 = 0,05...0,005 mm) va qumli (0 = 2 ...0,05 mm), shag‘al (0 =20...2,0 mm). Grunt, imorat va injenerlik inshootlarini qurishda ishlatiladigan asosiy qurilish materialidir. Tarkibiga ko‘ra gruntlar qumli, changsimon, qumoq, loyli, sog‘ tuproqli, torfli, toshloq va h.k. xillarga bo‘linadi. Ularning har biri m a’lum xossalarga ega boMadi. Gruntning namligi, zichligi, g‘ovakligi, siljish qarshiligi, shuningdek, bog‘lanuvchanlik, suv o‘tkazuvchanlik, singdiruvchanlik, yumshaluvchanlik, yopishqoqlik, qiyaliklarda ushlab turuvchanlik xususiyati va zichlanuvchanlik uning asosiy xossalari hisoblanadi.

N am lik (W) - bu m a’lum hajmdagi grunt tarkibidagi suv miqdori og‘irligi Ps ning quruq grunt og‘irligi Pg ga b o ig an nisbatidir.

■ 1 0 0 , % (3.1)r g

Z ichlik (p) - bu hajm birligidagi grunt skeleti (quruq holdagi) og‘ir- ligidir, uni quyidagi formula orqali aniqlash mumkin:

у

p = | F > kg/m3 (3.2)1 H-------

100bu yerda yg - namli gruntning hajmiy massasi, kg/m3; W - grunt

namligi.Gruntlaming zichligi uning turiga qarab 1,45...2,3 t/m3 oraliqda

bo‘ladiG ‘ovaklik (n) - bu gruntni zichlanganlik darajasi bo‘ lib, namunadagi

gruntning g‘ovaklari hajmi (V g-) ni uning to‘liq hajmi ( V ) ga bo‘lgan nisbatidir. Uni quyidagi formula yordamida anqlash mumkin:

^ P / - P ?

bu yerda p, va p q - tegishli ravishda gruntning tabiiy va quruq holdagi zichligi, kg/m3.

Gruntlarning turiga qarab uning g‘ovakligi 25...65% oraliqda boiad i.G'ovaklik koeffitsiyenti - gruntning g‘ovaklari hajmi (V,,) ni uning

qattiq zarralari hajmi (Vqal) ga bo‘lgan nisbatidir. Uni quyidagi formula yordamida anqlash mumkin:

Vg' Pqal Pq -*■ ~ = — ;------- (3.4)k . = -

V nqat у qat

bu yerda p qat - gruntning qattiq zarralarining zichligi, kg/m .Bog‘lanmagan gruntlarning nisbiy zichligi Tersagi formulasi yordami

da aniqlanadi:

. _ K . ~ K- ~ к - к <3 ' 5 >

bu yerda k^ va kt - tegishli ravishda gruntning yumshoq va qattiqlik chegarasining g‘ovaklik koeffitiyentlari; ky - tabiiy holdagi gruntning g ‘ovaklik koeffitsiyenti.

Granulometrik tarkibi - turli o‘lchamlarga ega boMgan massa zarrachalarining og‘irlik bo‘yicha foiz miqdori.

Egiluvchanlik - gilli gruntlarning shaklini o‘zgartirishidir. Bu ko‘rsatkich egiluvchanlik koeffitsiyenti ke bilan xarakterlanadi va uni quyidagi formula yordamida aniqlash mumkin:

W - W(3.6)° q

100bu yerda Woq va We - tegishli ravishda gruntning oquvchanli va egi

luvchanlik chegarasidagi namligi.Konsistensiya (ku) - gilli gruntlarni suv singdiruvchanligiga bog‘liq

holdagi qo‘zg‘aluvchanligidir. U quyidagi formula orqali aniqlanadi:W .-W .

kt = -K q - K

(3.7)

bu yerda Wt - gruntning tabiiy namligi.B og‘lanuvchanlik - gruntning o‘zaro bog'langan zarralari bir-biridan

ajratishga intiluvchi kuchlarga qarshilik ko‘rsata olish xususiyatidir. Loyli va toshloq gruntlarning bog‘lanuvchanligi eng yuqoridir.

Suv o ‘tkazuvchanlik - bu gruntning suv o ‘tkazish xususiyatidir. Qum- li gruntlar eng yaxshi suv o‘tkazuvchanlikka ega.

48

Suv singdiruvchanlik - bu, gruntning o‘ziga suv singdirish xususiyatidir. Loyda bunday xususiyat eng kuchlidir. Mutlaqo quruq gruntning massasiga nisbatan % larda ifodalangan suv miqdori gruntning namligi deb ataladi. Agar gruntda 5% gacha suv bo‘lsa, u quruq grunt hisoblanadi, agar 30% gacha bo'lsa, nam grunt, 30% dan ortiq bo1 Isa, ho‘l grunt hisoblanadi.

Yumshaluvchanlik - bu, gruntni qazish jarayonida uning o‘z hajmini oshirish xususiyatidir. Yumshatilgan grunt hajmining zich holatidagi hajmiga nisbati yumshatilish koeffitsiyenti (k ^ ) deb ataladi. Qumoq tuproq va loyning yumshatilish koeffitsiyenti eng katta (1,26 ...1,32) bo‘lib, qumniki esa eng kichik (1,1...1,15) dir.

Yumshatilgan va ko‘tarmaga yotqizilgan gruntning qiyaliklarda (yon bag‘irlarda) ushlanib turish xususiyati tabiiy qiyalik burchagi bilan belgilanadi. U har bir grunt turi hamda uning namligi uchun o‘zgarmas miqdor- dir. Masalan, qumli gruntning tabiiy qiyalik burchagi 15...30°, qumoq tup- roqlamiki esa 25...50° ni tashkil qiladi. Burchaklaming kichik qiymatlari ho‘l gruntlarga taaluqlidir.

Zichlanuvchanlik - bu, gruntlarning ko‘tarmaga zich yotish xususiyatidir. Bu xususiyat grunt massasining u egallab turgan hajmga nisbatini bildiruvchi o‘rtacha zichlik (t/m3) bilan ifodalanadi.

Yopishqoqlik - bu, gruntning mashinaning ish organlariga yopishuv- chanlik xususiyatidir. Loyli gruntning yopishqoqligi katta, shuning uchun uni qazish qiyin.

Gruntlarning yuqorida qayd qilingan xossalari yertuproqdan tiklangan inshootlaming ustivorligi va mustahkamligiga hamda gruntlarni qazish ishlarining sermehnatligiga katta ta’sir ko‘rsatadi.

Shag‘al, qumli va qumoq gruntlar yer-tuproq inshootlari uchun yaxshi qurilish materiallari hisoblanadi. Ular ancha ustivor va bo‘kishga yaxshi qarshi tura oladi. Changsimon va mayda qumloq tuproqlar qurilish materiali qilib ishlatishga yaramaydi. Ularning bog‘lanuvchanligi yetarlicha bo iib , suvga to‘yingan holda oqma qumlarga aylanadi, bunda ular yuk ko‘tara olish xususiyatini yo‘qotadi, ulardan ko‘tarilgan ko‘tarmalar suv bilan yuvilib ketadi.

Qumoq tuproqlarning bog‘ lanuvchanligi va suv o‘tkazuvchanligi nisbatan yuqori, ular yaxshi zichlanadi va changsimon gruntlarga nisbatan ancha ishonchli bo‘ladi.

Loyli gruntlar qazib olishda va ko‘tarmaga yotqizishda mushtlashib qoladi va ular orasida bo‘shliqlar hosil bo‘ladi, shuning uchun ular ancha barqaror emas (ayniqsa nam holatda) va yomon zichlanadi.

49

Sog‘ tuproqli gruntlam i yer inshootlarini tiklash uchun ishlatish mumkin, ular yaxshi zichlanadi. Bunda inshoot puxta va suv ta ’siriga ustivor bo‘ladi.

Torfli va tarkibida massasi bo‘yicha 10% dan ortiq organik aralash- m alar bo ‘lgan gruntlar yer-tuproq inshootlarini qurish uchun yaramaydi, chunki ularning nam ligi o‘zgarishi bilan hajmi va zichligi ham sezilarli o ‘zgaradi. N atijada mazkur gruntlardan ko‘tarilgan inshootlaming ustivorligi pasayadi.

Buldozerlar, skreperlar, greyderlar bilan gruntlarni qazish ishlarining m ehnat sarfiga kora gruntlar uchta turkimga bo‘linadi. Grunt turkumining raqami qancha katta bo ‘lsa, uni qazish uchun shuncha ko‘p mehnat sarflanadi.

Grunt ichida yoki gruntdan yer sirtida yaratiladigan injenerlik inshootlari yer-tuproq inshootlari deb yuritiladi. Gruntni qazib olish hisobiga yer sirtidan pastda hosil qilinadigan inshootlar o‘yilma deb, yer sirtiga grunt yotqizib tiklanadiganlam i ko‘tarma deb, ham yer sirtida, ham undan pastda hosil qilinadiganlari yarim ko‘tarma yoki yarim o‘yilma deb ataladi.

Gruntlam i asosiy xossalari 3.1-jadvalda keltirilgan.

3.1- jadvalGruntlarning asosiy xossalari.

Zichligi, p,Yumshatish

koeffitsiyenti,

Qazuvchimashina,

guruhGrunt turlari kg/m3 k y u

Bul

doze

r

Skre

per

Gre

yder

Mayda tosh va shag‘alning barcha ko‘rinishlari 1800...2000 II II IILoy:moyli, yumshoq yoki shag‘al aralashmasi yo‘q uyiladigan 1800...1950 1,2...1,3 II II IIparchalanadigan og‘ir 1800...1950 1,2...1,3 111 11 111Barcha xil o ‘simlik qatlami grunti 1200...1400 - I I ISog‘ tuproqli:tabiy namlikdagi, aralashmalarsiz 1600...1800 1,2...1,3 I I Isochiluvchan quruq 1600... 1800 1.2...1.4 II II IISho‘rxok va sho‘rtoblar: yumshoq 1600...1800 1,2...1,3 I I Iqotib qolgan 1600...1800 1.2...1.4 111 11 111

50

Qumoq tuproq:yengil va sog‘ tuproqqa o;xshash barcha ko‘rinishdagi og‘ir

1600...1800 1600...1900

1.2.„1,41.2.„1,4

III

III

III

Qumloq tuproq 1600.„1800 1,1...1,15 II II IIQum:tabiy namlikdagi, aralashmalarsiz 1600. „1750 1.1.„ 1,2 11 II IIsochiluvchan quruq 1600...1750 1,1.„ 1,2 III II IIIQora va qo‘ng‘ir tuproq: tabiy namlikdagi qotib qolgan 30 mm gacha yo‘g‘onlikdagi 1200...1400 1.3.„1.35 I I Iildizlar aralashgan yoki ildizlar 1200...1400 1,3. „1,35 III II IIIaralashmagan torf 800...1100 - I I IMuzlagan, yumshatilgan grunt - - III

Gruntni ichki ishqalanish kuchi quyidagi formula bilan aniqlanadi:

F.sh = f - N = N- t gcp ,N (3.8)bu yerda f = tg(p - ichki ishqalanish koeffitsiyenti; N - normal bosim

kuchi, N; ф - ichki ishqalanish burchagi, grad.

3.2. Grunt zarrachalarining gidravlik yirikligi.

Gidravlik yiriklik x)gy deganda tinch turgan suvga grunt zarralarining tushish tezligi tushiniladi. Bu ko‘rsatkich zarralarning shakliga, o‘lchami- ga va mineralogik tarkibiga, muhitning zichligi va yopishqoqligiga bog‘liq bo‘ladi.

Gidravlik yiriklikni topish uchun S.P.Ogorodnikov quyidagi formulani tavsiya etadi:

mayda zarrali gruntlar (dg < 0 , 10 . . . 0 . 15 mm) uchun

= k. d g P q - P s

gy v pyirik zarrali gruntlar (dg> 1,5...2,0 mm) uchun

, m/s (3.9)

&gy J 2 g ' d s , m/s (3.10)P q_ 2 P s

Psbu yerda ksu - suyrilik (obtekniya) koeffitsiyenti; v - suvning

kinematik yopishqoqligi, m s; dg - grunt zarralarining o‘rtacha diametri, m.Agar bir xil o‘lchamdagi bir nechta grunt zarralari tushayotgan bo‘lsa,

uning gidaravlik yirikligi S.P.Ogorodnikov tavsiya etgan quyidagi formula yordamida aniqlanadi:

51

^ y = &gy(1- k n m,m/s (3.11)

bu yerda k£r - tushuvchi zarralarning hajmiy konsistensiyasi; m - daraja ko‘rsatkichi. Agar dg> 2 mm bo‘lsa, m=2,25; dg = 0,25...2 mm

m = 2 ,9 ^ /d ^ (3.12)

Agar turli o ‘lchamdagi bir nechta grunt zarralari tushayotgan bo‘lsa, uning gidravlik yirikligining o‘rtacha qiymati quyidagi formula orqali

i

aniqlanadi: ^gy — 5 m/s (3.13)

3.3. Qurilish va elioratsiya mashinalarida ishlatiladigan ish jihozlarining grunt bilan bog‘lanish jarayonlari.

Qurilish mashinalarida ishlatiladigan ish jihozlarining konstruksiyalari turlicha boTsada, ularning gruntni qirquvchi pichoq yoki tishlari pona shaklida bo‘ladi. Bu ponalar gruntga ma’lum burchak ostida kuch bosimi ostida, uning ta ’sir kuchlarini yengib, kiritiladi va uni harakati davomida grunt qirqilib, qazish jarayoni boshlanadi.

Gruntni qirqish - bu ish jihozining qirquvchi qismi bilan uning asosiy massasidan ajratish jarayonidir.

Gruntni qazish - bu uni qirqish jarayonida ish jihozining oldiga yoki ichiga yo‘naltirib, to ‘plashdir.

Ish jihozi yordamida gruntni qirqish, quyidagicha usulda olib boriladi; erkin (3.1 ,a-rasm), to ‘siqli (3.1,Z>-rasm) va yarim to ‘siqli (3.1,<i-rasm).

AV № Ж'?//л?// // / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /

a) b) d)

3.1-rasm. Gruntni qirqish usullari: a-erkin; 6-to‘siqli; a'-yarim to‘siqli.

Gruntni qirquvchi pichoq yoki pona (3.2,a-rasm), oldin uni uchi bilan zichlab, zo‘riqishning m a’lum chegarasiga yetganda, qirqilgan qatlam, uning harakati hisobiga cp\ burchak ostida pona yuzasida siljiydi (3.2,6- rasm).

Ish jihozining qirquvchi qismi, uning qirqish burchagi a, orqa burchak [> va uzunligi I bilan xarakterlanadi.

52

Tadqiqot natijalari asosida gruntni qirqish va orqa burchaklarining optimal qiymatlari aniqlangan b o iib , ular tegishli ravishda a = 20...30° va P = 1 ... 10° ni tashkil qiladi.

3.2-rasm. Gruntni qirqish sxemasi: a-boshlang:ich holati; 6-qirqish jarayoni.

Gruntni qirqish, ponani gorizontga nisbatan m a’lum burchak ostida qo‘yilishi hisobiga olib boriladi. Shuning uchun ham, qirqishga ta’sir etuvchi reaksiya kuchlarining yig‘indisi FK burchak ostida bo‘ladi. Ular gori-

zontal va vertikal F ^ tashkil etuvchilarga ajratiladi (3.3-rasm).

3.3-rasm. Gruntni qirqishda ponaga ta’sir qiluvchi kuchlar.

Reaksiya kuchining gorizontal tashkil etuvchisi quyidagi formula yordamida aniqlanadi:

F £ = k q - l - S , kN (3.14)bu yerda kq - gruntni solishtirma qazish qarshiligi, kPa; pichoq yoki

ponaning uzunligi, m; <5 - gruntni qazish qalinligi, m (3.2,a-rasm).Reaksiya kuchining vertikal tashkil etuvchisi quyidagi formula yorda

mida aniqlanadi:

Fr = (0 ,2 .. .0 ,5 ) -F / , kN (3.15)Ish jihozining gruntdagi ishqalanish kuchi quyidagi formula orqali

aniqlanadi:

53

F, = fm 'F r , kN (3.16)bu yerda f m - metallni grunt bilan ishqalanish koeffitsiyenti.Gruntni qirquvchi pichoq pona shaklida bo‘lib, gruntni qirqish jara-

yoni, qirqish burchagi a va pichoqni grunt bilan ishqalanuvchi orqa burchagi 5 ga bog‘liq bo‘ladi (3.4,a-rasm).

Agar gruntni qirquvchi pona o‘tkir bo‘lib, uning harakati o‘zgarishsiz bo‘lsa, uning sirtiga tik (perpendikulyar) bo‘lgan normal N va sirtga parallel bo‘lgan N-tg9 reaksiya kuchlari ta’sir qiladi. Bu kuchlarni yig‘indisi normaldan ф burchakka og‘gan bo‘lib (3.4,Z>-rasm), uning qiymatini quyidagi formula yordamida aniqlash mumkin:

kN (3.17)COS (p

Bu kuchni x va z o‘qlariga proeksiyalab, uning gorizontal va vertikal tashkil etuvchilari aniqlanadi (3.4,o'-rasm).

NI.F£ = ~LFRsin (a + <p)=------- s in (a + <p) , kN (3.18)

cos(pN

EF r = T.Frco s( a + (p) = --------c o s ( a + <p), kN (3.19)cos (p

54

Gruntni qirquvchi pichoq yoki tishga urunma va normal kuchlar ta’sir qiladi (3.4 e-rasm).

Gruntni qirquvchi kuchning qirqish (qazish) qalinligi va uzunligiga bog‘liqIigini aniqlash. M a’lumki har bir tur grunt uchun solishtirma qazish qarshiligi kq laboratoriya sharoitida aniqlangan bo‘lib, unda ish j i hozining shakli va qirqim yuzasi hisobga olinmagan.

Gruntni qazishda gisolishtirma qazish qarshiligini quyidagi formula orqali aniqlash mumkin:

F4Ч - у , к П а (3.20)

bu yerda Fq - gruntni qirqishga qo‘yilgan kush, kN; S - qirqiladigan gruntning ko‘ndalang kesim yuzasi, m2.

Qirqiladigan gruntni yuzasi quyidagi formula yordamida aniqlanadi:S = f - 5 , m 2 (3.21)

bu yerda ■£ - gruntni qirqush ijihozning uzunligi, m; 8 - gruntni qazish qalinligi, m.

3.4. Oddiy ish jihozli grunt yumshatuvchi mashinalarning asosiy ko‘rsatkichlarini aniqlash.

Gruntni yumshatuvchi mashinalar asosan zanjirli yurish uskunasiga ega bo‘lgan traktorlardan tashkil topganligini hisobga olib, ularning ish paytdagi tezligi 2,5 ...3,0 km/soat, tansport holatidagi tezligi esa 7...8 km/soat dan iborat bo‘ladi.

Mashinaning ish unumdorligi quyidagi formula yordamida aniqlanadi:3600 b -h -L -k „ -z ,

-------- , m/ soat (3.22)• n

bu yerda b - tishli qoziqning eni, m; /z-yumshatish chuqurligi, m; L - yumshatiladigan joyning uzunligi, m; kv - vaqtdan foydalanish koeffit- sienti; z - tishli qoziqlar soni; & - mashinaning ishchi tezligi, m/s; tb — mashinani burilishlarga sarflagan vaqti, s; n - mashinaning bir joydan qayta o‘tish soni.

Mashinaning ish paytidagi grunt bilan ilashishdagi tortish kuchi Fut uni yurishiga qarshilik qiluvchi kuchlari yig‘indisi E F ga teng yoki undan katta bo‘lishi kerak: Fd[ > I.F (3.23)

55

M ashinaning ish paytidagi grunt bilan ilashishdagi tortish kuchi quyidagi formula orqali aniqlanadi:

Fat = (m t + mb + m y )- g ■ <pn , kN (3.24)bu yerda m„ mb, my - tegishli ravishda traktor, buldozer va yum-

shatkichli ish jihozlarining massalari (3.5-rasm), t; срп - mashinani grunt bilan ilashish koeffitsiyenti.

M ashina yurishiga qarshilik qiluvchi kuchlarining yig‘indisi quyidagi formula yordamida aniqlanadi:

E F = [(mt + m b + m y ) - g + E F^ ] ( / ± /) + E F / , kN (3.25)

bu yerda E F / - gruntni yumshatishda unga qarshilik qiluvchi kuchlar yig‘indisining gorizontal tashkil etuvchisi, kN; - gruntni yumshatishda unga qarshilik qiluvchi kuchlar yig‘indisining vertikal tashkil etuvchisi, k N ; / - mashinaning yurishiga gruntning qarshilik koeffitsiyenti; i - joyning qiyalik nishabligi.

Gruntni yumshatishda, unga qarshilik qiluvchi kuchlar yig‘indisining gorizontal tashkil etuvchisi quyidagi formula yordamida aniqlanadi:

E F | = z ■ k gsq - b - h ,kN (3.26)bu yerda kgsq - gruntni yumshatishdagi solishtirma yumshatish qarshi

ligi, kPa (kgsq = 5900... 11800 kPa).56

Gruntni yumshatishda, unga qarshilik qiluvchi kuchlar yig‘indisining vertikal tashkil etuvchisini aniqlash uchun 3.5-rasmdan foydalanib, undagi A nuqtaga nisbatan moment olinadi va ZM A = 0 shartga asosan topiladi.

vr,v mt - g - l i + m b - g - ( l + t l) + 'LF$ - h - m v - g - e 3^F r = -------------------------------- ------------------------=---------- , kN (3.27)

■t 4bu yerda €, £x, t 2, A ya h - tegishli kuchlarning yelkalari, m. Mashinani ish jarayonida uni tortishga sarflanadigan quw atni

quyidagi formula yordamida aniqlash mumkin:

P, = ^ - ^ , k W (3.28)Пу

bu yerda 9 - mashinaning ishchi tezligi, m/s; цу - yuritmaning F.I.K.

3.5. Gruntni zichlovchi mashinalarni hisoblash.

3.5.1. Gruntni zichlashning nazariy asoslari.

Gruntni zichlanganligi, uning maksimal zichligini laboratoriya sharoitida standart uslubda zichlash orqali aniqlanadi.Standart zichlash natijalari asosida grunt skeleti zichligining namligiga bog‘liqlik grafigi 3.6-rasmda keltirilgan.

Rasmdan ko‘rinib turibdiki, gruntni namligi oshishi bilan uning zichligi oshib boradi va maksimal qiymatga ega boMgandan so‘ng uni kamayishini kuzatish mumkin.

Gruntni zichlashning, uning namligiga bog‘liqligini quyidagicha tu- shuntirish mumkin. Namligi past bo‘lgan grunt qattiq bo‘lib, uning tarkibida havo miqdori ko‘pligi, shuningdek namligining yetishmasligi uning agregatlarini zichlashish jarayonida buzilmasligiga olib keladi va natijada kerakli zichlikka erishilmaydi. Grunt tarkibidagi namlik oshishi bilan uning zichligi oshib boradi. Bunga sabab, grunt zarralarining namlik tufayli o ‘zaro qarshiligi kamayib, uning hajmini qisqarishiga olib keladi. Namlik 18% ga yetganda, ya’ni optimal bo‘lganda uning zichligi maksi-mal bo‘ladi. Namlik optimal sharoitdan yuqori bo'lganda esa gruntning zichligi kamayishi kuzatiladi. Bunga sabab, grunt tarkibida qolgan havolar uning maksimal zichlanishiga qarshilik qiladi.

Gruntni zichlanganligini xarakterlovchi omillari qilib, uning maksimal zichligi va optimal namligini ko‘rsatish mumkin.

57

Zichlangan gruntning maksimal zichligi deb, hajm birligidagi grunt skeleti m assasining yuqori ko‘rsatkichga erishishda uni zichlashda qabul qilingan tartib, uslub va energiyalarni ko‘rsatish mumkin.

Gruntning optimal namligi deb, uni zichlashdagi maksimal zichligiga erishishdagi nam ligiga aytiladi. Gruntni optimal namligi sharoitida berilgan tartibda zichlash, unga kam ish sarflab, maksimal zichligiga erishish uchun sharoit yaratadi. 3.6 - rasmdan ko‘rinadiki, gruntning tabiiy namligi Wt = 0,16 va plastiklik soni Jr = 0,12...0,13 bo‘lganda uning maksimal zichligi Ysk.max = U"75 t/m3, namligi optimal W0= 0,18 bo‘lganda esa zichligi Ysk.max= 1,75 t/m 3 bo‘ladi.

T sk , t / m 3

1,75 3 '

4 -

1,65 5 -

6

1,55

1,45

\ 1

0,12 0,14 0, 6 0 , 8 0,20 W

3.6- rasm. Grunt skeletining hajmiy massasini uning namligiga bog‘Iiqligi.

Gruntning bo‘shliqlari suvga to‘lgan va namlik darajasi G = 1 bo‘l- ganda uning maksimal zichligini quyidagi formula bilan aniqlanadi:

Ys, t/m3 (3.29)Ysk.max

1 + W o - Y s

bu yerda ys - gruntning solishtirma massasi, t/m3; W0 - gruntning optimal namligi.

Gruntni zichlash, odatda uni m a’lum zichlash darajasi, ya’ni zichlash koeffitsiyenti orqali amalga oshiriladi. Zichlash koeffitsiyenti Kz deb, beril-gan yoki haqiqiy olingan grunt zichligi qiymatining uning maksimal zich-ligi qiymati nisbatiga aytiladi, ya’ni:

58

K 3 = 7sk

Y t (3 -30)/ sk -max3.6 - rasmdan ko‘rinadiki, zichliklari mos ravishda 1,70, 1,65 va 1,55

t/m3 ga teng bo‘lgan gruntlarning zichlash koeffitsiyenti 0,98, 0,95 va 0,92 larni tashkil qiladi.

Gruntni sirtidan statik, dinamik va titratma usulda zichlashda maksimal zo‘riqish ustki qismida yuqori bo‘lib, chuqurlik tomonga qarab pasa- yib (kamayib) boradi. Natijada gruntning zichlash darajasi va zichligi uning chuqurligi bo‘y!ab kamayishini kuzatish mumkin (3.7-rasm), zich- likning yetarli he va tarqalish ht zonalari paydo bo‘ladi.

'( sk . t / m 3 1 3 1.5 1.7 1,9

3.7- rasm. Grunt skletining hajmiy massasini zichlashgacha (1) va zichlangandan keyingi (2) holatini o‘zgarishi.

3.7 - rasmda uning zichligi zichlanishigacha bo‘lgan qiymatdan 0,02 t/m ga ortganligini aniqlash mumkin.

Rasmda keltirilgan gruntni zichlash bo‘yicha olingan ma’lumotlar shuni ko‘rsatadiki, massasi 4 t bo‘lgan yuk bilan optimal namlikka ega b o igan gruntni zichlashda uning ta’siri 3,1 m gacha tarqalib, 2,5 m dagi zichligi 1,6 t/m3 ni tashkil qiladi.

Zichlashning tarqalish zonasi deb, gruntning zichlanadigan sirtdan uning chuqurligi bo‘ylab zichligining tarqalishi va o‘zgarish qatlamiga aytiladi.

59

Yuqoridagi tahlillar shuni ko‘rsatadiki, kotlavan, to‘g‘on, transheya va boshqa gidrotexnik inshootlar qurishga moMjallangan joylardagi gruntlarni zichlash uchun uning zichligi 1,45 dan 1,8 t/m3 gacha bo‘ lishi talab qilinadi. Bu ishlam i am alga oshirish uchun esa yetarli texnika va texnologiyalar mavjud bo‘lib, ishlab chiqarishda qo‘llanilib kelinmoqda.

Gruntning zichlanadigan sirtiga uni zichlovchi ish jihozining beradigan solishtirma bosimi, gruntni mustahkamlik chegarasidan oshmasligi bilan birga undan kana ham bo‘lmasligi kerak. Shunda, zichlash samarali bo‘ladi. Buni uchun quyidagi shart bajarilishi kerak:

a = (0,9... 1,0)-<Jm (3.31)bu yerda a - solishtirma bosim, MPa; am - gruntni zichlashdagi mus

tahkam lik chegarasi, MPa.Optimal namlikka ega bo‘lgan gruntlar turli usulda zichlash uchun

beriladigan yuklamaning ayrim ko‘rsatkichlari 3.2-jadvalda keltirilgan.3.2-jadvai

Grunt turli usulda zichlash uchun unga beriladigan yuklama ko‘rsatkichlarining qiymatlari.

Gruntni zichlash usullari

Yuklamaning ko‘rsatkichlari

Maksimal zo‘riqish, MPa

Zo‘riqish holatidagi tezlikni o ‘zgarishi,

M P as

Bir davr zo‘riqish holatiga ketgan umumiy vaqt, s

Statik (g‘altakli) 0,6 ... 1,0 0,5...6,0 0,10...0,40

Dinamik (zarbli) 0,5...1,8 45,0-200,0 0,016...0,030

Titratma 0,03...0,09 1,0...9,0 О © О w оTitratma-zarbli 0,05...0,09 4,5...45 0,008...0,011

Optimal namlikka ega bo‘lgan gmntlaming mustahkamlik chegarasi 3.3- jadvalda keltirilgan.

3.3-jadvalZichlash jarayoni oxiridagi gruntlarning mustahkamlik chegarasi.

Grunt turlari

Mustahkamlik chegarasi, MPaStatik

(g‘altakli)zichlash

Dinamik (zarbli) zichlash (shtamp diametri 0,7...1,0 m)

Kam bog‘langan (qumli, yengil qumli, changli) 0,3...0,4 0,3...0,7

0 ‘rta bog‘langan (yengil qumoq) 0,4...0,6 0,7...1,2

Yuqori bogiangan (og‘ir qumoq) 0,6...0,8 1,2...2,0

60

ОЧа yuqori bog‘langan (o‘ta og'irqumoq) 0,8...1,0 2,0 ..2,3

Bu mashinalardan samarali foydalanish uchun, gruntni zichlash qalinligini to ‘g‘ri tanlash zarur. Bu qalinlikni gruntni zichlashning faol chuqurligi deb ataladi. Agar zichlash qalinligi ushbu faol chuqurlikdan yuqori bo‘Isa, grunt yetarlicha zichlanmagan bo‘ladi. Kam bo‘lsa, mashina ish unumdorligi kamayib, tan narxini oshishiga sabab bo‘ladi.

Gruntni zichlashda uning faol chuqurligi (ha); zichlovchi ish jihozining gruntga ta’sir etuvchi o‘lchamlariga, grunt yuzasiga qo‘yilgan zo‘riqishga, zo‘riqish holatining o‘zgarish tezligiga va gruntning namligiga bog‘liq bo‘ladi. Uni quyidagi formula yordamida aniqlash mumkin:

WК = К ■ В тю — l - e m (3.32)

bu yerda kz - zichlash usulining o‘zgarmas koeffitsiyenti; Bmin - g ‘altakning eni, m; W, W„ - gruntning tegishli ravishda tabiiy va optimal namligi, %; e - natural logarifm asosi (e = 2,71); kg - grunt turining o ‘z- garmas koeffitsiyenti; <r - ish jihozining gruntga beradigan solishtirma bosi-mi, MPa; am- gruntni zichlashdagi mustahkamlik chegarasi, MPa.

3.5.2. G runtni statik zichlovchi mashinalarni hisoblash.

Gruntni zichlovchi ish jihozining gruntga beradigan bosimi P0 uning ko‘rsatgichlari bilan yaqin bog‘langan bo‘lib, gruntni statik zichlovchi mashinalar uchun quyidagicha aniqlanadi:

P „ = ~ , k P a (3.33)

bu yerda F0 - ish jihozining og‘irligi, kN; A - ish jihozi ta ’sirida zichlanayotgan gruntning yuzasi, m2.

Gruntni statik zichlovchi g‘altakli ish jihozlari uchun zichlanadigan yuza g‘altakning eni V ga va diametri D ga bog‘liq. Ular, quyidagi munosabat orqali bog‘langan bo‘ladi:

5 » ( 0 , 7 . . . 0 , 8 ) - D , m (3.34)Ammo, g ‘altakning enini bu shart bo‘yicha qabul qilinishi uni turg‘un

turishiga kafolat bermasligini inobatga olib, uni tanlashda quyidagi shartga amal qilish tavsiya etiladi;

61

В >(1,0... 1,2) • D , m (3.35)G ‘altakli ish jihoziga ega bo‘lgan gruntni zichlashdagi maksimal

bosim quyidagi formula bilan aniqlanadi:

s Чь ' E 0^ - ^ , к Р а (3.36)

bu yerda ~Lqb - g‘altak gardishining chiziqli bosimi, kN/m (3.8- rasm ga qarang); R - g‘altakning radiusi, m; E0 - gruntning deformatsiya moduli, kPa (u gruntni zichlash koeffitsiyentiga bog‘liq bo‘lib, кг =0,60 ...0 ,97 oraliqda E0= 500...20000 kPa bo‘ladi).

Statik zichlashdagi gruntni faol qalinligi quyidagi formula bilan

aniqlanadi: К ~ ^ Л - В тЦГ ^ -3.7*°-'

l - e m (3.37)

bu yerda B mm - ish jihozining eni, m; P0 - ish jihozining gruntga beradigan bosimi, Pa; Pm - gruntning mustahkamlik chegarasi, Pa.

G ‘altakli ish jihoziga ega bo‘lgan grunt zichlovchi mashinalaming ish unumdorligi quyidagi formula yordamida aniqlanadi:

TT L - h 0- ( B - a ) - r \ v ,U = 1 / 9 , • m/ s °a‘ <33S)

bu yerda L - zichlanayotgan maydon uzunligi, m; h„ - gruntni zichlash qalinligi, m; В - g ‘altakning eni, m; a - o ‘tishni qoplash kattaligi, m;Э, - mashinaning ishchi tezligi, m/soat; tb - burilishlarga sarflangan vaqt, soat; rjv - vaqtdan foydalanish koeffitsiyenti.

Gruntni zichlashga sarflanadigan quw atni quyidagi formula orqalij j pmax

aniqlash mumkin: = -----, kW (3.39)3600 • T]m

bu yerda U - mashinaning ish unumdorlgi, m3/soat; Р™лх - gruntni zichlashdagi maksimal bosim, kPa (3.36) formula yordamida aniqlanadi; f]m - mexanizimlarni F.I.K.

M ashinaning tortish kuchini hisoblash uchun, uning hisob chizmasi masshtabda chizilib, unda mashinaga barcha ta’sir etuvchi kuchlar ko‘rsatiladi (3.8-rasm).

Chizmadan mashinani yurishiga qarshilik qiluvchi kuchlarni yig‘indisini quyidagicha yozish mumkin:

ZFy = f - R + f i R i + R2), kN (3.40)

62

bu yerda R, Rh R2 - tegishla ravishda traktor va tirkama g‘altaklarning reaksiya kuchlari, kN (bu reaksiya kuchlari tegishli ravishda traktor va g‘altaklarning og‘irlik kuchiga tengdir); / - o‘rmalovchi yurish uskunasining sirpanish koeffitsiyenti; / ’- g‘altakning dumalanish koeffitsiyenti.

3.8-rasm. Mashinaga ta’sir etuvchi kuchiarning hisob chizmasi.

Mashinadan samarali foydalanish uchun traktorning tortish kuchi uni yurishiga qarshilik qiluvchi kuchlar yig‘indisiga teng yoki undan katta bo‘lib, quyidagi shartni bajarishi kerak:

Ft >I.Fy (3.41)Traktorni tortish kuchi quyidagi formula yordamida aniqlanadi;

Ft = ^ - , kN (3.42)

bu yerda Nd- traktor dvigatelining quvvati, kW; &u - traktorning ishchi tezligi, m/s.

Mashina detallarini mustahkamlikka hisoblash uchun misol tariqasida traktor va g‘altak ramalarini birlashtiruvchi barmoq (pales) ning diametrini aniqlash va uni qanday materialdan yasash kerakligini ko‘rib chiqamiz.

63

Barmoqqa qaram a-qarshi traktorning tortish va g ‘altak g‘ildiraklarining dumalanishga qarshilik kuchlari ta’sir qiladi.

M ustahkamlikni ta ’minlash uchun quyidagi shart bajarilishi kerak: / • • № + « , ) 4 . / ч я , + я г) , г ,

s — --------- (3 43)bu yerda S - barmoqning ko'ndalang kesim yuzasi,m2; D - barmoq-

ning diametri, m; [a] - materialning ruxsat etiladigan zo‘riqish, kPa.Demak (3.43) formuladan:

/ / '• ( /? , + R ^ j

< 3 - 4 4 >

3.5.3. G runtn i dinam ik zichlovchi m ashinalarni hisoblash.

Gruntni zarb kuchi yordamida zichlovchi mashinaning asosiy ko‘rsatkichlariga uning massasi m, zarb berish balandligi h, zarb beruvchi ish jihozining gruntni zichlashdagi yuzasi A lar kiradi. Bu mashinalar uchun asosiy ko‘rsatkich zarbining solishtirma impulsi i hisoblanadi. Uning qiymatini quyidagi formula yordamida aniqlash mumkin:

II N - s1 ~ K" X ’ “ г (3.45)л m

bu yerda m - zarb beruvchi yukning massasi, kg; H - zarb beruvchi yukning tushish balandligi, m (3.9-rasmga qarang); A - zarb beruvchi yukning gruntni zichlashdagi yuzasi, m2; km - zarb massasi va qattiqligini hisobga oluvchi koeffitsiyent.

Gruntni zarb bilan zichlashda uning solishtirma impulsining tavsiyaN -s

etiladigan qiymati 8000. ..9000 — =- oraliqda bo‘ladi.m 2

Yuk zarbi yordamida gruntni zichlashdagi faol qalinlik quyidagi formula bilan aniqlanadi:

f i л-3,7—\ — e 'ch

V

, m (3.46)

bu yerda Vmm - ish jihozining eni, m; i va ich - zarbning solishtirma va N - s

chegaraviy im puPslan, — j - ; Wt va W0 - gruntning tabiiy va optimalm

namliklari, %.

64

Gruntni zichlash uchun kerak boiadigan zarblar sonini quyidagi formula yordamida aniqlash mumkin:

k - h - i" = (3.47)

i ti0bu yerda к - gruntning optimal zichligi va turiga bog‘liq bo‘lgan koef-

fitsient, (k = 0,95... 1,0); h - zichlanadigan grunt qalinligi, m;Zarbli ish jihoziga ega bo‘lgan grunt zichlovchi mashinalarning ish

unumdorligi quyidagi formula yordamida aniqlanadi:В ■ 9,,, • h0U - ^ ^ ySQat (3.48)

n v m

bu yerda В - ish jihozining eni, m; Sm- mashinaning yurish tezligi, m/soat; tjv- vaqtdan foydalanish koeffitsiyenti; r|m- mashinaning F.I.K; n - zarblar soni, (3.47) formuladan aniqlanadi.

3.9-rasm. Zarb kuchi yordamida gruntni zichlovchi mashinaga ta’sir etuvchi kuchlar.

Mashinaga ta ’sir etuvchi kuchlami aniqlash uchun, uning hisob chizmasi masshtabda chiziladi va unda barcha kuchlar o‘z yelkalari bilan ko‘r- satiladi (3.9-rasm).

Posangini massasini aniqlash uchun, mashinaning ish jarayonidagi chizmasidagi A nuqtaga nisbatan moment olinadi (3.9-rasm).

65

3.5.4. Gruntni titratma usulda zichlovchi mashinalarni hisoblash.

Titratma harakat, mexanizmlami tebranma harakatidan hosil qilinadi. Bu harakatni hosil qilish uchun, m a’lum massali korpus 1 ichiga val joylashtirilgan bo‘lib, valning markazida yuk 2 (debalans) joylashtirilgan (3.10-rasm). Yukning og‘irlik markaz val o‘qiga parallel va undan m a’lum masofaga surilgan bo‘ladi. Valga aylanma harakat berilganda, shu surilgan masofa (markazdan qochma kuch) hisobiga tebranma harakat hosil bo‘ladi va u korpusni titratadi.

3.10-rasm. Hisob chizmasi: 1-korpus; 2-debalans; 3-asos.

Tebranma harakat quyidagi ko‘rsatkichlarga bog'liq bo‘ladi; tebranish amplitudasi, tebranish tezligi va tezlanishi hamda tebranish chastotasiga.

Gruntni titratma usulda zichlash, uning namligi optimal bo‘lganda yaxshi samara beradi. Gruntni samarali zichlashda tebranish chastotasining о ‘mi katta ahamiyatga ega. Agar tebranish chastotasi 175...300 Gs oraliqda bo‘lsa, grunt sifatli zichlanadi.

Tebranmali titratgchning amplitudasi, uskunaning og‘irlik va tebranma harakat hosil qilgan kuchlarga ham bog‘liq bo‘ladi.

66

Tebratkich yordamida hosil qilingan markazdan qochma kuchni quyidagi formula orqali aniqlash mumkin:

P0 = m r o 2 - r , N (3.49)bu yerda m - titratkichning massasi, kg; со - titratkich valining bur

chakli tezligi, s '1; r - debalans og‘irlik markazining radiusi, m.Tebranma harakat orqali hosil qilingan kuchning koordinata o‘qlari-

dagi proeksiyalari quyidagi formula yordamida aniqlanadi (3.10-rasm):\Px =P0 c o s a t Py - P0 sin& t

Uskunaning ish unumdorligini (3.48) formula yordamida aniqlash mumkin.

3.5.5. Gruntnigidromexanik usulda zichlashning nazariy asoslari

To‘g‘on, suv omborlari va katta hajmdagi ko‘tarma kanallami qurishda grunt tashib keltiriladi va ular m a’lum qalinlikda yoyilib, maxsus g ‘altakli (silliq gardishli, quloqli va rezina shinali) ish jihoziga ega bo‘lgan mashinalar yordamida zichlanadi.

Tashib keltirilgan va ma’lum qalinlikda yoyilgan gruntning zichligi1.2...1,3 t/m3 oraliqda bo‘ladi. Uni zichligini 1,7...1,8 t/m3 ga yetkazish talab qilinadi. Buning uchun 40...50 t massaga ega bo‘lgan g‘altakli zichlovchi mashinalardan foydalaniladi. Bu mashinalar bir joydan bir necha marta quruq va suv yordamida namlangan qatlamdan o ‘tib, gruntni zichlaydi. Zichlanadigan grunt sirtiga maxsus mashinalarda suv keltirilib, sepi- ladi va m a’lum muddatdan so‘ng zichlanadi.

Yuqoridagilardan ko‘rinib turibdiki, gruntni talab darajasida zichlash uchun salmoqli massaga ega bo‘lgan zichlovchi va uni namlovchi mashinalar talab qilinadi.

Zichlanadigan gruntni faol qalinligi quyidagi formula yordamida aniqlanadi:

WК = 1,7 • Bmm -~~

w„

- 3 . 7 —

1 - e P m (3.51)

bu yerda Bmsn - gruntni zichlovchi ish jihozining eni, m; W- gruntning tabiiy namligi, %; W0-gruntning optimal namligi, %; R0 - ish jihozining gruntga beradigan bosimi, Pa; Rr - gruntning mustahkamlik chegarasi, Pa.

67

Zichlanadigan gruntni faol qalinligi va mustahkamlik chegarasini hisobga olib, uni kerakli zichlikgacha zichlash uchun 1 sm2 grunt sirtiga,3...4 kg massali yuk q o ‘yish talab qilinadi.

Laboratoriya sharoitida, gruntni zichlovchi ish jihozini massasini kamaytirish va uni sifatli zichlanashini ta’minlash maqsadida maxsus us kuna yasalib, unda tajribalar o‘tkazildi (3.11-rasmga qarang).

G ‘altak 4 va uning asosiy ramasi 1 ga suv idishi 3 hamda gruntni namlovchi ish jihozi 7 ram a 5 orqali o ‘matilgan.

A ko’rinish

6

H i

-p-84

о

\ l

вi

в±

200

Б-Б B-B 3.11-rasm. Gruntni namlab zichlovchi ish jihozi: 1-asosiy rama; 2-gidrosilindr; 3-suv idishi: 4-g‘altak; 5-ish jihozining ramasi; 6-magistral suv quvuri; 7-gruntni qirquvchi pichoq; 8-suv bo‘g‘zi; 9-qo‘shgayka; 10-suv purkagich.

Gruntni namlovchi ish jihozi, uni zichlovchi g ‘altakning old tomoniga asosiy va maxsus ramalar orqali o ‘matilgan. Uning g ‘altak harakati yo‘nalishiga perendikulyar joylashgan ramasiga uzunligi 30 sm, oraliqlari 20 sm dan bo‘lgan bir nechta gruntni qirquvchi pona shaklidagi pichoq 7 va suv purkagich 10 lar o ‘matilgan bo‘lib, u gidrosilindr 2 yordamida ko‘tarilib, tushiriladi.

Suv purkagich, uzunligi 25 sm va diametri 20 mm li metall quvurdan yasalgan bo‘lib, uning g‘altak tomonga yo‘nalgan sirtiga shaxmat shaklida diametri 2...3 mm li bir nechta (8...10) teshiklar o ‘yilgan. Purkagich suvni, idish 3 va unga ulangan rezina quvur hamda magistral metall quvur 6 orqali oladi. Suv, o ‘z oqimi bilan, idishidagi suv ustunining balandligi hisobiga hosil qilingan bosim bilan purkagichga uzatiladi. Suvni suv tashuvchi mashinadan ham olish mumkin. Gruntni namlovchi ish jihozi,

68

gidrosilindr yordamida tushirilib, zichlanadigan gruntga singdiriladi, g ‘altak tortilganda namlovchi ish jihozini ponasimon pichog‘i gruntni qirqib, tirqish hosil qiladi va bu tirqish ichidagi pichoq orqasida joylashgan purkagichdan gruntga suv purkaladi. Natijada grunt namlanib, uning ustida dumalanayotgan g‘altak gruntni zichlaydi. Grunt namlanganda, uning zarralari orasidagi bo‘shliq (havo) suvga to ‘lib, zarrachalar orasidagi ish- qalanishni kamaytirishga olib keladi. Shular va shu onda g‘altakning grunt qatlamiga berilgan bosim kuchi, uni Yuqori sifatli zichlanishiga olib keladi.

Laboratoriya sharoitida o‘tkazilgan tadqiqotlar shuni ko‘rsatdigi, gruntni bir vaqtning o‘zida namlab zichlash, hozirda qo‘llaniladigan g ‘altaklar og‘irligini 30...40 % ga kamaytirish mumkin.

Gruntni namlashda suv ta ’minotining miqdori quyidagi shartni bajarishi kerak:

Q g < Q ish (3-52)bu yerda: Qg - namlanishi kerak bo‘lgan gruntga beriladigan suvning

miqdori, m3 / s o a t ; Qish - talab qilinadigan suv miqdorini ta’minlovchi ish jihozining beradigan suv miqdori, m3/soat.

Namlanishi kerak bo‘lgan gruntga beriladigan suvning miqdori quyidagi formula yordamida aniqlanadi:

Wn — Wt m 3

Q - B ' h " ' - w X 3 > - ^ (3-53)bu yerda В - g‘altakning eni, m ; hn -nam lanishi zarur bo‘lgan

gruntning qatlami, m; W0 - suvga to‘yingan gruntning namligi, % ; Wt - gruntning tabiiy namligi, %; Syu- mashinaning Yurish tez lig i, m / soat

Ish jihozi talab qiladigan suv miqdorini quyidagicha aniqlash mumkin:

Qish = 3600 • ц • ■ n ■ д / 2 - g - h , m% )at (3.54)

bu yerda |i - quvurlar va teshiklardagi suv miqdorini hisobga oluvchi gidravlik koeffitsiyent; d - gruntni namlashda suv chiquvchi teshiklaming diametri; h - sistemadagi suv ustunining balandligi, m.s.u; n - sistemadagi teshiklar soni.

(3.53) va (.3.54) formulalardan foydalanib teshiklar sonini quyidagicha aniqlash mumkin:

B - h H-(W0 - WT) - 9 yu n = — , (3.55)

25. ( i -7t -d2 -д/2-g-hUskunani tortish kuchi quyidagi formula orqali aniqlanadi:

69

I.F = Fq + Fish , kN (3.56)bu yerda Fq - grunti qirqishga sarflanadigan kuch, kN; Fish - ish ji-

hozini tortishga sarflanadigan kuch, kN.Fq = k qq ■ h • b • n, kN (3.57)

bu yerda k qq - gruntni qirqishdagi solishtirma qarshiligi, kPa; h - qirqish chuqurligi, m; b - qirqish eni, m; n - gruntni qirquvchi pichoqlar soni, dona.

Fish = h i ■ ( " V i + m s) ’ 9> kN (3.58)bu yerda кц - g ‘altakning grunt bilan ilashish koeffitsiyenti; тпд ч -

g ‘altakning massasi, t; m s -suv idishining suv bilan birgalikdagi massasi, t.

3.6. Noqulay sharoitlardagi gruntni zichlashning nazariy asoslari.

Transheyaga qayta ko‘milgan grunt bosimini uni zichlashdagi ta ’sirini hisoblash bo‘yicha olib borilgan tahlillar natijasida G.K.Kleyn tomonidan tavsiyaetilgan transheyaga yotqizilgan quvurga transheyadagi grunt og‘irlik bosimining ta ’siri asos uchun qabul qilindi.

Transheyadagi gruntni zichlashda undagi grunt bosim kuchi transheya devorlarida ishqalanish va tishlashishga hamda transheyadagi drenaj qatlamiga uzatiladi.

Yuqoridan beriladigan vertikal bosim kuchi transheya eni bo‘ylab, ixtiyoriy chuqurlikda bir xilda ta ’sir qiladi. M a’lum dz qalinlikdagi gruntning muvozanat shartini tuzish uchun quyidagilar hisobga olinadi: ajratilgan va o‘rganiladigan z chuqurlikdagi gruntning dz qalinlikdagi og‘irligi PdzJ yuqoridan Pz va pastdan yuqoriga qarab Pz+dz boTadigan vertikal bosim kuchlar; transheya devorlaridagi gruntning siljish qarshiligi x. Bu qarshilik quyidagi formula yordamida aniqlanadi.

т = с + P x ' tg<Pi (3.59)bu yerda с - gruntning solishtirma tishlashishi; <p! - gruntning tran

sheya devorlari bilan ishqalanish burchagi.Gruntning og‘irlikkuchi quyidagicha aniqlanadi.

Pdz =g-y-Bdz-dl (3.60)bu yerda g - erkin tushish tezlanishi; у - gruntning hajmiy massasi,

kg/m ; В - transheyaning eni,m; dl - qatlam uzunligi.Bundan tashqari grunt bosimining gorizontal Pxva vertikal Pz tashkil

etuvchilarning nisbatini hisobga oluvchi yon bosimi koeffitsiyent q ni ham hisobga olish kerak (3.12-rasm).

70

£ = f - (3.61)

M avjud barcha kuchlarni vertikal o ‘qqa proyeksiyalab, quyidagi differensial tenglam ani olam iz,

- g • у • В ■ dz ■ dl - Pz • В + (Px + dz) • В + 2c ■ dz + 2^Рг ■ tgcp, • dz = 0 (3.62)

Bu differensial tenglamani hadlarini soddalashtirib, integrallash ham da chegaraviy shartlarini (z = 0, Pz = 0) qo‘llab, quyidagi z = h chuqurlikdagi gruntning hisoblash bosimini yozish mumkin.

Px Л = k ish • Yo ■ h (3.63)bu yerda kish - transheya devorlaridagi gruntni ishqalanish va tishla-

shish koeffitsiyenti; y0- gruntning solishtirma og‘irligi.

i- 2c

k ish =Y o ' B

2h,1 - i ■tgtPi

(3.64)2^ - tgcp!

bu yerda В - transheyaning eni; h - transheyaning chuqurligi; с - gruntni solishtirma tishlashishi; cpt - transheya devorlarida gruntni ishqalanish burchagi; ^ - transheya devorlaridagi grunt bosimining gorizontal va

71

vertikal tashkil etuvchi qiymatlari nisbatini aniqlovchi koeffitsiyent bo‘lib u o‘zgarmas deb, qabul qilinadi.

Shuni qayd qilish lozimki, koeffitsiyent Kish ning qiymati transheya sharoitida birdan oshmaydi va (3.64) formulani qo‘llash imkoniyatini beradi.

(3.63) formula bilan esa transheyadagi grunt bosimini uning chuqurligi bo‘yicha hisoblashni, quvursiz transheyalarda qo‘llash mumkin.

Quvurli transheyalarda undan yuqorida turgan grunt bosimini aniqlashda qo‘shim cha koeffitsiyent vj/ kiritib hisoblashga to ‘g‘ri keladi.

Quvur va zichlanadigan grunt qatlamidan yuqorida turgan qatlamning og‘irligi, quvurga, zichlanadigan grunt qatlamiga va transheya devorlariga o‘tirishini hisobga olish bilan birga bir xil ta’sir qiladi (3.13-rasm).

PE

Agar quvurga beriladigan teng ta ’ sir etuvchi bosimni P'1 orqali belgilasak, unda uning qo‘shimcha koeffitsiyent bilan bog‘lanishi quyidagicha bo‘ladi:

P b = ¥ ' P b (3.65)Bu bosim ta’sirida quvuming cho‘kishi (o ‘tirishi) ni quyidagicha

aniqlash mumkin,

72

ih'=-irUj+ (3-66)Qayta ko‘milgan grunt bosim chegarasini В -D oraliqda deb olib,

uning ta ’sirida zichlanadigan gruntni o‘tirishini quyidagicha aniqlash mumkin,

ль _ 0 - У ) Р . , ( l - ^ ) P .2 E r(B - D) k o(B - D) (3-67)

Ahj va Ah2 tenglashtirib bosimning qo‘shimcha koeffitsiyenti v|/ ni aniqlaymiz.

* = -------------------------- !■------------B-D kD-k, к _ (RY (3-68)

- + -5----- — -(B -D )B 0 E r E c U ,

bu yerda kj - quvurning asosida o‘tirish (cho‘kish) koeffitsiyenti bo‘lib, cho‘kish balandligining quvur diametrig anisbatini aniqlaydi.

Koeffitsiyent oraliqda bo‘lishi lozim.

Agar asosining cho‘kishini hisobga olmasdan transheya eni bo‘ylab, grunt bosimining ta’sirini bir xil deb olinsa, (3.68) formula quyidagi ko‘rinishga ega b o iad i, ya’ni

* = __________ l-__________ < °E B - D f R V ' B (3-69)

1 + "Ec k,D U

bu yerda В - transheyaning eni; D - quvurning diametri; R - quvurning radiusi; 5 - quvuming qalinligi.

(3.62) formulaga qo‘shimcha koeffitsiyent \]i ning kiritilishi, quvur ustidagi gruntning vertikal bosimini aniqlash imkoniyatini beradi, ya’ni

P f = 4 ' - K ish-y0 -h (3.70)Transheyadagi gruntning ustki qatlamiga metalldan yasalgan shtamp

qo‘yib, unga P0 bosim berilsa, transheyaning eni bo‘ylab vertikal bosim kuchlarining yig‘indisi zichlanadigan grunt qatlamiga ta ’sir etadi. Vertikal bosim kuchlari, shtamp orqali hamda zichlanadigan grunt qatlami ustidagi gruntning og‘irligi hisobiga beriladigan bosimlardan tashkil topgan.

73

Ushbu yig‘ma bosim niPhtr orqali belgilasak (3.70) formulani quyida

gicha yozish mumkin: PB = ^ ' Kish • К (3.71) Shuni ta ’kidlash lozimki, transheyadagi gruntni zichlashda, transheya

chuqurligi bo‘ylab vertikal bosimning kamayishiga asosiy sabab, transheya devorlarining ta’siri bo‘lib, u qarshilik qilib to ‘siq vazifasini bajaradi. Shu sabab, biz to ‘siqli joylarda grunt bosimining nazariyasini qabul qilib, transheya devorlarida gruntni zichlash uchun sarflanadigan bosimni aniqlashni maqsad qilib qo‘ydik.

Transheyadagi gruntni zichlashda vertikal ravishda beriladigan bosim devorlariga ta ’sir etib, qarama - qarshi bosim Pxni hosil qiladi. Buni aniqlashda vertikal bosim Px ni yontomon bosim koeffitsiyenti £, ni hisobga oluvchi, to ‘siqlarga beriladigan grunt bosimining fundamental nazariyasi- dan foydalanish mumkin.

Bu nazariyani asoschilaridan biri Kulon bo‘lib, u tarqoq (sochilgan) materiallarni muvozanat chegarasining asosiy holatini aniqlagan va uni qayta ko‘milgan grunt bosimini transheya devorlariga ta ’sirini aniqlashda qo ‘Hagan. Bu nazariyani N.P. Puzrevskiy, P.P. Prokofev, V.V. Sokolov- skiylar sezilarli rivojlantirishlari uni amaliyot hisoblashlarga qo‘llashga asos bo‘ldi .

M asalani yechishda uning uchta hisoblash holatini qarab chiqiladi: zichlovchi ish jihozini eni transheyani to iiq qamragan holati; qisman qamragan holati; ish jihozini transheyada joylashgan holati.

Biz ishimizda uchinchi hisoblash holatini qarab chiqamiz. 0 ‘z og‘irligi hisobiga zo‘riqish chegarasi holatida turgan gruntning bosimi faqat uning hajmi hisobidan hosil bo‘lib, uning sirpanishini tabiiy qiyalik burchagi chegaralaydi.

Agar grunt ustki qatlamidagi boshqa vertikal kuchlar ta ’sir etsa xavfli sirpanish oldinga nisbatan boshqacha bo‘ladi. Shuning uchun hisoblashda o ‘pirilish (buzilish) prizmasining o‘lchamlarini bilish zarur.

3.14-rasmdan o‘pirilish buzilish prizmasini xarakterlovchi AC masofa quyidagicha aniqlanadi:

AC = H tgp (3.72)bu yerda H - transheyaning chuqurligi, m; p - o ‘pirilish tekisligining

og‘ ish burchagi, grd .tgp ning qiymati quyidagi formula bilan aniqlanadi.

tgP = -tgcp + j ( l + tg 2<p) ■ (1 + — -) (3.73)

74

A = -

h =

2 L - h o

H2

Po

(3.74)

(3.75)

bu yerda ф - gruntning ichki ishqalanish burchagi, grd; L - ish jihozini eni m; P0 - ish jihozining gruntni zichlashga beradigan bosimi Pa; Yo - gruntning solishtirma og‘irligi, N/m3.

U2

/ / / 7 / 7 / / / / / / / / / / / /

3.14-rasm. Transheya devorlariga beriladigan zo‘riqishni hisoblash sxem asi.

Agar A > l b o ‘lsa tgP - 77 orqali aniqlash lozim.

Bu shart buzilish tekisligida eng katta xavfli og‘ish burchagini aniqlash bilan bog‘liq.

AC masofani aniqlagandan so‘ng talab qilinadigan hisoblash sxemasi AC va L solishtirish sharti orqali aniqlanadi.

Masalan, ko‘rilayotgan holatda tarqatilayotgan kuchlar buzilish prizmasini to ‘liq qamrab olmaydi (3.15- rasm).

75

Phi

3.15-rasm. Zichlanadigan gruntni hisoblash nuqtasidagi yon kuchlanishning sxemasi.

Transheya devorlariga gruntning yon bosimi epyurasini qurish uchun kerak bo‘ladigan ko‘rsatkichlar quyidagicha aniqlanadi:

p h l = Y o - h A e (3.76)

P h2 = Y o - ( h 2 + h o X e (3.77)

PH = Y o ' ( H + h 0K (3.78)

= e • tg(p (3.79)

hz = iiF <3.80)

/ - tgP Л* —tg(p + cp) (3-81)

(3.82)tg(3 = -tg(p + (1 + tg 2cp) • (1 + -----)V гё (Р

76

A = ■2 • L • h

(3.83)H(H + 2 h o)bu yerda Xe - vertikal kuchlanishni transheya devorlariga berish

koeffitienti.(3.76), (3.77), (3.78) formulalar kuchlanish epyurasining chegaraviy

qiymatlarini aniqlab, uning geometrik oMchamlariga mostushadi.Transheyadagi yon bosim epyurasini xarakterlovchi olingan m a’lu-

motlar asosida hamda kuch ostida bo‘lgan gruntning zo‘riqish holati nazariyasi va zo‘riqishning chegaraviy holatini qoTlash natijasida vertikal kuchlarning transheya devoriga beradigan bosimiga qarshi bosimni aniqlash mumkin.

Transheya devorlarining qarshi bosimi, uning gorizontal kuchlanishi bilan xarakterlanadi. Bu gorizontal kuchlanishni aniqlash uchun kuchlanishning vertikal Pz va gorizontal Px tashkil etuvchilarining mustaqil ta ’sirini hisobga oluvchi Kulon qoidasidan foydalanamiz.

Ish jihozining gruntga beradigan bosimi P0 ning h chuqurlikdagi A

nuqtasida bo‘ladigan gorizontal kuchlanish P yo ning ta ’sirini aniqlash uchun uning epyurasining qadami bir birlikka teng b o igan parallel tekisliklarga ajratamiz (3.15 rasm).

Izlanayotgan gorizontal kuchlanish Рхуо nianiqlashda V.A. Florin formulasidan foydalanamiz.

V

arctg

L-----x2

- + x- arctg-

P „ L Z'

-z - + 4-(3.84)

bu yerda P0- ish jihozi beradigan bosim; L - ish jihozining eni; z - hisoblash nuqtasining vertikal koordinatasi; x - hisoblash nuqtasining gorizontal koordinatasi.

P^yo ni hisoblash uchun quyidagi formula tavsiya etiladi

<(x2 + 0,25)PPtf - h

X-VO narctg

0,5(3.85)

X (x2 -0 ,2 5 ^ + x 2

bu yerda Ph - transheyaning h - chuqurlikdagi yon bosim kuchlanishi- ning epyurasi.

Uning qiymati quyidagi formula bilan aniqlanadi.

77

Agar epyurani uchburchak va transheya shakillarini qarab chiqsak,h^

k,unda uchburchak epyurasi. Ph - , (3.86)

к - 1bu yerda 1 “ (3-87)r h,

pTransheya epyurasi ь ^ 'r гь, (3.88)

, h2bu yerda P - P (3.89)

h2 h!

Vertikal bosim kuchining transheya devorlariga beradigan bosimi P2"y ni aniqlash uchun quyidagi holatni ko‘rib chiqamiz (3.16-rasm).

Grunt mexanikasidan m a’lumki, zo‘riqish chegarasi holatidagi gruntning har bir nuqtasiga ikkita sirpanish tekisligi mavjud bo‘lib, gruntning siljishi shu tekisliklar bo‘ylab yo‘nalgan. Bu tekisliklarga katta bosh kuch-

lanish Pz, 4 5 ° — -^-burchak bilan hamda kichik bosh kuchlanish Px,

4 5 ° + ^ burchak bilan yo‘naltirilgan. Shularni inobatga olib, grunt

mexanikasida gruntning vertikal Pz= P, va gorizontal Px= P2 tashkil etuvchilari orasidagi o ‘zaro bogManishning muvozanat tenglamasi olingan.

P- /B og‘langan gruntlar uchun pX ~

v45° I (3.90)

P, r AS* Ф Cp . - 1 - i Y w <3-9 1 »

bu yerda (p - gruntning ichki ishqalanish koeffitsiyenti; с - gruntning tishlashish koeffitsiyenti.

3.16-rasmdan P, — P2'ryo va P2 = Pxuyo ekanligini inobatga olib, izlana-

yotgan P :yo ni quyidagicha yozish mumkin; bog‘langan gruntlar uchun,

pfrp ______

<3-92>

78

P =bog‘lanmagan gruntlar uchun , 0tg- 45° - Ф (3.93)

2 ; tgcpUshbu formula yordamida transheya devorlarining ta’sirida hosil bo‘

ladigan vertikal kuchlanishning qiymati aniqlanadi.

3.16- rasm. Gruntning sirpanishmaydoni sxemasi

P^vo ning hisoblash nuqtasi (A) dagi umumiy kuchlaning qiymati transheyaning o‘ng va chap devorlaridagi yon kuchlanishlarning o‘rta arifmeti-

giga teng;

p t r o , p tr-chp t r __ z-yo______z-yo

(3.94)

bu yerda P*^ -transheya o‘ng devorining vertikal tashkil etuvchi

kuchlanishi; РД.-о' - transheya chap devorining vertikal tashkil etuvchi kuchlanishi.

Yuqoridagilarga asoslanib, transheyadagi gruntni zichlovchi mashinalar uchun izlanayotgan vertikal kuchlanishni quyidagicha yozish mumkin:

Р ь = Р Г - Р : , о (3.95)

bu yerda Phzm - grunt zichlovchi mashina orqali beriladigan vertikal

bosim; P"^ - transheya devorlaridagi gruntning bosimi.

79

Shunday qilib, P r ning qiymati, transheyadagi gruntlami zichlovchi ish jihozlarining vertikal bosimini hisoblashda qo‘llash mumkin.

3.7. Drenaj transheyasidagi gruntni mexanik zichlashning nazariy asoslari.

Drenaj transheyasidan qazib olingan grunt ko‘ndalang tasmaga tushadi, undan bo‘ylama tasma 3 ga tushib, drenaj bunkeri 4 ning orqasidagi transheyaga yo ‘naltiriladi (3.17-rasm). Drenaj bunkeriga gruntni zichlovchi parrakli ish jihozi 1 o‘matilgan. Parraklar qo‘zg‘aluvchan qilib val 6 ga o‘matilgan.

3.17-rasm. Drenaj transheyasidagi gruntni zichlovchi uskuna: я-umumiy ko‘rinishi; 6-gruntni zichlovchi ish jihozi; e-parrakka ta’sir etuvchi kuchlar; 1-parrak; 2- reduktor; 3-tasmali yuklagich; 4-bunker; 5-suv purkovchi quvur; 6-val; 7-bog'lagich

Parraklar, ish jihozi valining o‘qiga perpendikulyar qilib, transheya devorlaridan m a’lum oraliqda (5 ...8 mm) joylashtirilgan bo‘lib, o‘z o‘qi atrofida buralish (aylanish) imkoniga ega. Ulami transheya o ‘qi bo‘ylab bir biriga parallel ravishda bir nechtasini o ‘matish mumkin. Bu uskuna

80

laboratoriya sharoitida sinab ko‘rildi Parrakli ish jihozi transheyaga uzluksiz tushayotgan gruntni siqish hisobiga zichlaydi.

Gruntni zichlovchi ish jihozining valiga perpendikulyar ravishda bir biriga qarama-qarshi bo‘lgan parraklar qo‘zg‘aluvchan qilib, boltli birlash- ma 7 orqali o‘matilgan (3.17-rasm). Parraklar bir-biriga nisbatan cp burchakka burilish imkoniyatiga ega.

Parraklar o‘matilgan val bir marta aylanganda Vshajmdagi gruntni siqish orqali zichlaydi, uni quyidagi formula yordamida aniqlash mumkin:

Vs = ^ ( D 2 - d 2) - t , m i (3.96)

bu yerda D - parrakning tashqi diametri, m; d - parrakning ichki diametri, m; i - parrakning qadami, m.

Parrakning qadamini rasm va kosinuslar teoremasidan foydalanib, quyidagicha aniqlash mumkin: 12 = 2R z - 2 R 2 cos(p (3.97)

Bundan parraklami bir-biriga nisbatan og‘ish burchagi cp quyidagigae

ten g b o ‘ladi: <p-arccos( 1- — p), grad (3.98)IK

bu yerda R-parrakning radiusi, m.Drenaj transheyasiga qayta ko‘milayotgan gruntni zichlashda, undan

to ‘siq (tayanch) hosil qilish uchun, parrakning chiziqli aylanish tezligi up drenaj mashinasining chiziqli tezligi um dan katta bo‘lishi lozim, ya’ni ulaming nisbati up / um = к >1 bo‘lishi kerak. Shunga ko‘ra parrakning aylanishlar sonini quyidagi formula yordamida aniqlash mumkin;

k ■ 3n = "JjTjrj", ayl/min (3.99)

Gruntni zichlashda parrak sirtiga quyidagi kuchlar ta’sir qiladi; gruntni siquvchi Fc va parrak kuragining sirtida sirpanuvchi Fkc. Bu kuchlaming yig‘indisi parrak valiga ta ’sir qiluvchi umumiy F kuchga teng bo‘ladi va uni kuch vektorlarini qo‘shish formulasiga asosan quyidagicha ifodalash mumkin:

F = + FKC - 2 Fc ■ FKC cos( 90° + f j = J F^ + + 2Fc ' sin , N (3.100)

Ushbu usulda olib borilgan laboratoriya sharoitidagi tajribalar shuni ko‘rsatdiki, namligi 15...20% bo‘lgan gruntlami mexanik usulda zichlashda optimal zichlikka erishish bilan birga, qayta ko‘milgan va transheya devorlaridagi gruntlaming o‘zaro bogianishi yuqori saviyada bo‘lishi ta ’- minlangan.

81

GRUNT BOSIMINING UNI SHIBBALASH JARA YONIDAGI TA ’SIRINI О ‘R GANISH В О ‘ YICHA AM ALIY TAJRIBA M ASHG‘ULOT

Ma 'lumki drenaj transheyasidagi gruntni suv yordamida zichlash (shihbalash) asosan sizdirgich materiallarining ustki qatlamida boshlanadi. Olib borilgan kuza- tuv, tajriba, tadqiqot va ayniqsa dala sharoitini о ‘rganish, shibbalangan grunt qatlami qalinligi drenaj transheyasi enidan kam bo'lmasligini ko'rsatadi.

Sifat va tejamkorlikni hisobga olgan holda dala sharoitida olib borilgan tadqiqot natijalari asosida, shibbalangan grunt qatlamining balandligi 0,7 m dan kam bo ‘Imasligi kerak.

Drenaj transheyasi chuqurligi 3,0 m ni tashkil qilganda uning drenaj qismi 0,6 m ni tashkil qiladi. Demak, 2,4 m chuqurlikdagi transheyani grunt bilan qayta k o ‘- mib, uningpastdan y a ’ni sizdirgich materiallari ustidan hisoblaganda 1,0 m shibbalanishi lozim. Qolgan 1,4 m qalinlikdagi gruntning o ‘z og'irlik kuchi hisobiga hosil bo ‘Igan bosim kuchini shibbalanadigan qatlamga ta ’sirini о ‘rganish maqsadida laboratoriya sharoitida tajriba tadqiqot ishlari maxsus qurulmada olib borilgan (3.18- rasm).

3.18- rasm. Transheyada zichlanadigan gruntga uning ustki qatlamdagi og'irlik (bosimj kuchining ta’sirini aniqlovchi laboratoriya qurilmasi.

Qurilma o'lchamlari 0,35 X 1,0 x 1,5 m li bo'lgan metalldan yasalgan, transheya 3, transheyaning devorlariga maxkamlangan sim to'r 2, transheya tubidagi qo'zg'aluvchan qilib o'rnatilgan metall qatlam 5, metall qatlam ostida gidravlik

82

ustun 6, gidravlik ustunga grunt bosimini aniqlovchi о ‘Ichagich 7 mahkamlangan, to “rtta metall tayanch ustunlari 4 ga о ‘rnatilgan. Metall transheyaning kichik devorlaridan biri, bir nechta yig ‘ma metall qatlamlaridan tashkil topgan. Bunga sabab transheyaga gruntni to ‘kish qo 7 yordamida amalga oshiriladi va и qatlam - qatlam qilib (har bir qatlam 0,1 m) yoyilish barobarida yig'm a metall qatlam lari yig 'ib boriladi.

Bu qurilmada shibbalanmagan grunt qatlami bosimining shibbalangan grunt qatlamiga bo ‘ladigan ta ’sirini hisobga oluvchi koejfitsiyent qiymatlari aniqlandi.

Mazkur tajribada shuni hisobga olish lozimki, shibbalangan grunt qatlami yuqori qismdagi shibbalanmagan grunt qatlamiga albatta о ‘z ta ’sirini ко ‘rsatadi, lekin yuqoridagi grunt qatlami transheya devorlarining grunt bilan gruntning ishqalanishi va sirpanishi hisobiga, qanchagacha kamayishini aniqlash maqsadida ilmiy tadqiqot ishlari olib borildi.

Maqbul qiymat qilib, gruntning ishqalanishi va sirpanish koeffitsiyenti Kis qabul qilingan. Bu koeffitsiyentning o'zgaruvchi omillari qilib, grunt qatlamining balandligi h va uning namliga W belgilangan. O'zgaruvchi omillarning o'zgarish qiymatlari 3.4 -jadvalda keltirilgan.

3.4-jadvalО zgaruvchi omillarning o'zgarish qiymatlari.

Grunt qatlamining balandligi h, m Gruntning namligi W %1,0...1,5 6...18

3.4 - jadvalning qiymatlarini e ’tiborga olib, о ‘zgaruvchi omillarning chegaraviy qiymatlari 3.5 - jadvalda keltirilgan.

3.5-jadvaiO'zgaruvchi omillarning chegarasi.

Omillarning shart I i belgilari

OmillarPastki

chegara-1

Asosiychegara

0

Yuqorichegara

+1

X ,Grunt qatla mining balandligi h,m 0,1 0,8 1,5

X2Gruntning namligiw,«//0 6 12 18

Tajribani rejalashtirishni tadbiq etishdan oldin, tajribani amalga oshirish mumkinligini tekshirish maqsadida bir nechta sinovlar о ‘tkazildi.

О 'tqazilgan sinovlar natijalarining qiymatlari 3.6 -jadvalda keltirilgan.

3.6- jadvaiGrunt bosimini о ‘Ichash va К koeffitsiyentining natijalari.

83

Sinovtartibraqam-lari

Grunt qatlami balandligi h, m

GruntningnamligiW,%

Gruntning hajmiy massasi y, kg/m3

Grunt bosimini hisoblash qiymati Rh, KPa

Gruntbosiminingtajribaqiymati

R,,KPa

Gruntning ishqala nish va sirpanish koeffitsiyentiKiS= R/Rh

1 0.1 6 1200 1,55 1,43 0,9262 0.8 6 1200 10,09 6,13 0,6083 1.5 6 1200 17,86 7,40 0,4144 0.1 12 1300 1,68 1,53 0,9125 0.8 12 1300 10,94 6,03 0,5516 1.5 12 1300 19,35 6,75 0,3497 0.1 18 1360 1,75 1,58 0,9078 0.8 18 1360 11,42 6,08 0,532

1 .9 — 1.5 18 1360 20,21 6,63 0,328

Shibbalangan grunt qatlamiga uning yuqori qismidagi grunt bosimining о 'zgaruvchi omillari orqali olingan koeffitsiyent qiymatlari natijalari 3.7- jadvalda keltirilgan.

3.7- jadval asosida о ‘tqazilgan sinovlarni amalga oshirishni statik gipotezasi B.A.Dospexov metodikasi b o ‘yicha tekshirildi.

3. 7- jadvalOmillarning o‘zgarishi natijasida hosil bo'lgan K„ qiymatlari.

Sinovlar K iskoeffitsiyentning qiymatlaritartib raqami u , u 2 Us S v * U

1 0,926 0,912 0,907 2,745 0,9152 0,608 0,551 0,532 1,691 0,5633 0,414 0,349 0,328 1,091 0,630

i u ir 1,948 1,812 1,767 6,527 U0 = 0,613Ur 0,649 0,604 0,589 2,175

Tajriba asosida olingan materiallarni MOKR metodi b o ‘yicha ishlab chiqib, quyidagi umumiy va о ‘Ichamli ко ‘rinishdagi regression tenglama hosil qilinadi.

Y = 0,552 - 0,275Xr 0,03X2+ 0,075X,2 + 00,15X / - 0,016X,X2Kis = 1,046 -0 ,5 9 2 h - 0 , 0119 W + 0,153 h2 +0,0004 W2 -0,00037 W

Shu tenglama asosida grafik qurilgan. (3.19a,b - rasm ). Bu grafikda gruntning namligi W va qatlamning h, grunt bosimi koeffitsintini Kis о ‘zgarishiga qanday ta 'sir ко 'rsatishi ifodalangan.

Grafik ( 3 . 1 9 a - rasm ) dan ко ‘rinib turibdiki, grunt qatlami h = 0,1 ...0,05 m da uning namligi W ishqalanish sirpanish koeffitsiyenti Kis ga uncha ta 'siri yo ‘q ( Kis = 1,0...0,75 ).

Grunt qatlami 0,45 dan 1,5 m gacha oshirilganda koeffitsiyent Kis 0, 75 dan 0,35 gacha kamayadi.

84

1,0

1 - 6 %

1 - 12 %

1 - 1 8 %1

3

-)

0,10 0,45 0,80 1,15 1.50

3.19a — rasm. Gruntning turlicha namligida uning ustki qatlam balandligidan hosil ho‘ladigan bosimning o‘zgarish koeffitsiientigrafigi.P, kPa

3.19b- rasm. bruntnmg namligi va usmi qatlam oalanaugi noyiclta uning bosimini о ‘zgarish grafigi.

Grafik (3.19b - rasm ) da grunt qalinligi h va namligi W ning bosimiga ta 'sirini о ‘zgarishi keltirilgan.

85

. Grafikdan ko'rinadiki, grunt qatlami qalinligining 1,2 dan 1,5 m gacha va namligini 12 dan 18 % gacha oshishi uning bosimiga deyarli ta ’sir qilmaydi (Kjs = const). grunt namligi W = 6 % da grunt bosimi о ‘rtacha 15 % ga oshadi.

Shunday qilib, transheya grunt bilan to la to'ldirilgan (h < 1,5m) va namligi 6 % bo'lgan gruntning solishtirma bosimi P = 6,5...7,5 kPa, bu esa gruntni shib- balashda ta ’siri borligini у a ’ni uni zichligini oshirishga xizmat qilishini bildiradi.

SHIBBALOVCHI ISH JIHOZI YORDAMIDA GRUNTNING MAQBUL ZICHLIGINI AN IQ LASH B O ‘YICHA AM ALIY TAJRIBA M ASHG(ULOT

Avvalgi olingan ilmiy tadqiqot ishlarining natijalari jumladan, suv purkagichni suv sarfi miqdori hamda shibbalanmagan grunt qatlamining grunt zichligiga ta ’sirini aniqlash maqsadida labarotoriya sharoitida tajriba tadqiqot ishlari olib borilgan.

Tadqiqotning asosiy vazifasi qilib, ish jihozining ко ‘rsatkichlari, ish tartibi va gruntni sifatli zichlashning maqbul variantlarini aniqlash belgilandi.

Tadqiqot jarayonida quyidagi asosiy ко ‘rsatkichlar о ‘zgartirildi: aravacha tezligi d ; suv sathining balandligi h; grunt namligi W va shibbalangan gruntga shibbalanmagan grunt bosimi P. Maqbul ko'rsatkich qilib, gruntning zichligi qabul qilindi. Uning o'zgaruvchi omillari qilib, grunt namligi W va gruntning bosimi P olindi. 3.8 —jadvalda о ‘zgaruvchi omillarni о ‘zgarish qiymatlari keltirilgan.

3.8- jadvaiO'zgaruvchi omillarning o'zgarish qiymatlari.

Grunt namligi W, % Grunt bosimi P, kPa

10...30 0...7

3.8-jadvalning qiymatlarini e ’tiborga olib, о ‘zgaruvchi omillarning chegaraviy qiymatlari 3.9 —jadvalda keltirilgan.

3.9- jadvai0 ‘zgaruvchi omillarning chegarasi.

Omillarning shart I i belgilari

OmillarPastki

chegara-1

Asosiychegara

0

Yuqorichegara

+1

X,Grunt namligi

W,% 1 2 3

x 2Grunt bosimi

P, kPa 0 3,5 7,0

Tajribani rejalashtirishni tadbiq etishdan oldin, tajribani amalga oshirish mumkinligini tekshirish maqsadida bir nechta sinovlar о ‘tkazildi.

О ‘tkazilgan sinovlar natijalarining qiymatlari 3.10 ~ jadvalda keltirilgan3.10- jadvai

Shibbalangan grunt zichligini о Uchov natijalari.

86

Tajriba tartib raqamlari 1 2 3 4 5 6 7 8 9Grunt namligi, % 10 30 10 30 10 30 20 20 20Grunt bosimi, kPa 0 0 7,0 7,5 3,5 3,5 0 7,0 3,5Grunt zichligi, g/sm 0,9 1,38 1,27 1,57 1,23 1,50 1,34 1,48 1,41

О ‘zgaruvchi omillar ta ’sirida grunt zichligining о ‘-garish qiymati 3.11-jadvalda keltirilgan.

3.11- jadvai0 ‘zgaruvchi omillar ta’sirida grunt zichligining o'zgarish qiymati

Sinov lar t.r.

Grunt -ichligining qiymatlari Uu , u 2 u 3

1 0,9 1,27 1,23 3,40 1,132 1,34 1,48 1,41 4,23 1,413 1,38 1,57 1,50 4,45 1,48

5>/v 3,62 4,32 4,14 12,8 4,02Ur 1,20 1,44 1,38 4,02 U„ =1,34

3.11-jadvai asosida о ‘tkazilgan sinovlarni amalga oshirishni statik gipotezasi B.A.Dospexov metodikasi bo'yicha tekshirildi. Fisher mezoni bo'yicha o'tkazilgan tajribaning hisoblash va jadvai qiymatlari Fh < Fj shartni qanoatlantiradi, bu esa sinovlarni amalga oshirish gipotezasi qabul qilish mumkinligini bildiradi.

Tajriba asosida olingan materiallarni MOKR metodi bo 'yicha ishlab chiqib, quyidagi umumiy va о ‘Ichamli ко ‘rinishdagi regression tenglama hosil qilindi.

Y = 1,35 + 0,135X) + 0,116X2- О,I X ] - 0.056X;- 0,045X,X2 P =0,38 + 0,062 W + 0,09 P - 0,0011W2 - 0,004P2 - 0,001WP

Bu tenglama asosida grafik qurilib, grunt namligi va solishtirma bosimining uning zichligiga o'zgarishiga ta ’siri ifodalangan (3.20 - rasm).

Grafikdan ko'rinadiki, grunt namligi W > 30 % da uning zichligi deyarli о ‘zgarmaydi. Transheya to ‘liq grunt bilan to ‘Idirilgan hamda gruntning solishtirma

bosim P = 7 kPa, namligi W = 18...22 % da uning zichligi p = 1,45...1,55

ga teng bo ‘ladi.Suvga о ‘ta to ‘yingan gruntlarda ya ’ni, W > 22 % da uning zichligi deyarli

о ‘zgarmaydi.Demak, grunt zichligining maqbid ко ‘rsatkichi P ко ‘zlangan qiymatga, ya ’ni

shibbalangan grunt zichligi tabiiy (ona) grunt zichligiga yetkazilgan va ayrim hollarda esa undan oshganligini ко ‘rsatadi.

87

Olib borilgan tadqiqot ishlari shuni к о 'rsatadiki, haqiqatdan ham transheyadagi gruntni zichlashda, zichlash qatlamidan yuqorida turgan grunt qatlamining ta ’siri katta bo 'lib, uning zichligini oshirishga xizmat qiladi. Bundan tashqari, transheyadagi gruntning bosimi, transheya devorlariga ta ’siri natijasida bir qismi devorlarda tishlashish hisobiga ushlab qolinadi.

p , g /sn r

3.20- rasm. Gruntning namligi va ustki qatlam balandligi bo‘yicha uning zichliginingo‘zgarhh grafigi.

Haqiqatdan ham metall transheyadagi gruntning hajmi V, = В ■ L • H = 0,35 • 1,0 • 1,5 = 0 ,525 m 3 bo 'lib, uning og'irligi

N iF0 = y0 -V, = 1 1 0 0 0 —--0 ,5 2 5 m = 5 7 2 0 ,N yoki 5,72 kN ni tashkil qiladi. Bu esa

m

о ‘Ichami 0,35-1,0=0,35m2yuzaga P = ^ = = 16500 ,P a yoki 16,5 kPa bosimS 0,35

bilan ta ’sir qilishi kerak. Lekin bu bosimni transheya devorlari yuzasidagi tishlashish hisobiga (Sd = 2L- H = 2-1,0-1,5 = 3,0 m 2), metall transheyadagi gruntning N chuqurlikdagi bosim ko'rsatkichi 7,5kPa ni tashkil qildi. Demak, gruntning o ‘z og'irligi hisobiga beradigan bosimining 55% i transheya devorlarida tishlashish hisobiga ushlab qolinsa, qolgan 45% i gruntni zichlashga sarf qilinishi natijasida uning zichligi 20% ga ortadi.

SINOV (NAZORAT) SAVO LLA RI VA TO PSH IR IQ LA R

1. Gruntlarning asosiy fizik-mexanik xususiyatlarini aytib bering.2. Grunt zarrachalarini gidravlik yirikligi deganda nimani tushunasiz

va и qanday aniqlanadi.3. Gruntning namligi va zichligi deganda nimani tushinasiz,ular qan

day aniqlanadi.A. Ish jihozi yordamida gruntni qirqishdagi burchaklari va unga ta ’sir

etuvch kuchlarni izohlab bering.S.Oddiy ish jihozli gruntlam i qirquvchi mashinaga qanday asosiy

kuchlar ta ’sir etadi.6. Oddiy ish jihozli gruntlami yumshatuvchi mashinaga qanday asosiy

kuchlar ta ’sir etadi va ular qanday omillarni о ‘z ichiga oladi.1. Gruntlami zichlovchi mashinalarga qo ‘yiladigan talablar, ularning

turlari va ularni ishlash jarayonida qanday asosiy kuchlar t a ’sir etadi.

8. Gruntlami mexanik usulda zichlashi ish jihoziga qanday kuchlar ta ’sir qiladi va mashinaning tortish kuchiga qanday omillarni о ‘z ichiga oladi.

9. Gruntni statik usulda zichlovchi mashinaga ta ’sir etuvchi kuchlarni aytib bering.

10. Gruntlami gidromexanik usulda zichlashga sarflanadigan suv miqdori qanday aniqlanadi.

89

4-BOB. QURILISH VA MELIORATSIYA MASHINALARINING GIDROYURITM ALARINI HISOBLASH ASOSLARI

4.1. Gidrosilindrni hisoblash va tanlash.

Gidrosilindrga ta ’sir etuvchi kuchni quyidagi formula yordamida aniqlash mumkin:

Fgs = ^ 4 1 + - ) , kN (4.1)Л g - t

bu yerda F sh - mashina ish jihozining gidrosilindr shtokiga ta’sir qiladigan kuch, k N ; ^ - shtokning tezligi, m/s, (01 = 0,2...0 ,9 m/s); g - erkin tushish tezlanishi, m/s2, (g ~ 10 m/s2); t - tezlanish olish vaqti, s (t =0,2 s); rj - gidrosilindrning F.I.K.

Gidrosilindr porshenining diametrini quyidagi formula orqali aniqlash mumkin:

\ 4 - F

. . D ^ ^ ’ m . (4 '2) bu yerda F„s- gidrosilindrga ta’sir qiladigan kuch, kN; P — gidravlik

yuritmadagi suyuqlikning bosimi, kPa;Porshen shtokining diametri quyidagi formula yordamida aniqlanadi:

<4-3>

bu yerda i92 - shtokning qaytish tezligi, m/s, ($2= 0 ,3 ... 1,0 m/s). Gidrosilindr devorining qalinligini quyidagi formula bilan aniqlash

mumkin:, r

[G] + P +1, m (4 4)с _D_s 2 ^ [ G ] - P

bu yerda [G ] - silindr materialining cho‘zilishiga ruxsat etiladigan zo‘riqishi, kPa.

Gidrosilindrni suyuqlik bilan taminlovchi quvurning ichki diametri quyidagi formula bilan aniqlanadi:

bu yerda Q - gidrosilindrga sarf qilinadigan suyuqlik miqdori, m3/s; i93 - suyuqlikni quvurdagi oqish tezligi, m/s (i?3= 3...5 m/s).

90

Q = ^ ^ &i, m3/s (4.6)

Gidrosilindrga sarflanadigan quw at, quyidagi formula bilan aniqlanadi:

N = F kW (4.7)

Agar mashinada bir nechta gidrosilindrlar ishlatilsa, ularga sarfiana- yotgan suyuqlik miqdorlari yig‘ indisi ~LQ hisoblanadi.

Gidronasos bilan gidrotaqsimlagich orasidagi quvurning ichki diametri quyidagi formula orqali aniqlanadi:

Gidrosilindrga sarf qilinadigan suyuqlik miqdori quyidagi formulayordam ida aniqlanadi:

d =_ 4 - S 0, m (4.8)

Po‘lat quvurlar devorlarining qalinligini quyidagi formulalar yordamida aniqlash mumkin:

_ P - d q k j _ P - d \ - kч 2 [G] ,m va q 2 [G] ,m (4‘9)

bu yerda к - xavfsizlik koeffitsiyenti.

4.2. Gidromotorlarni hisoblash va tanlash.

Gidromotorning quvvati quyidagi formula orqali aniqlanadi:,т 7Г-П-М

N .» = 3 l O ^ ’ kW <4 , 0 >bu yerda n - gidromotor valining aylanishlar soni, ayl/min; M -

gidromotor valining aylanish momenti, N m; rj-gidromatorning F.I.K.Gidromotor valining aylanish momentini quyidagi formula orqali

aniqlash mumkin:

M = 9 ,5 5 4 ----- ^ ------ ш . т (4.11)lum-n,sh-ri,sh

bu yerda /VjSh- is h jihozi talab qiladigan quw at, к W; /um- harakatni uzatishning umumiy nisbati; «!Sh - ish jihozining aylanishlar soni, ayl/min; цiSh- ish jihozining F.I.K.

Gidromotorga sarf qilinadigan suyuqlik miqdori quyidagi formula orqali aniqlanadi:

91

■о _ Л ■ п • М i , ' I n \^ ~ 3 0 ■P-r1 , m / s ( Л2)

bu yerda п - gidromotor valining aylanishlar soni, ayl/min; M - gidromotor valining aylanish momenti, kN m; P - suyuqlik bosimi, kPa; i] - gidromotorning F.I.K.

4.3. Gidroyuritma suyuqlik idishi (baki) ning hajmini hisoblash.

Termodinamika qonuniga asosan, harakat jarayonida ajralib chiqqan issiqlik miqdori 0 ; modda massasi m, solishtirma issiqlik sig‘imi с va haroratning o ‘zgarishi At larga to‘g‘ri proporsional bo‘lib, bu munosabatni quyidagicha yozish mumkin:

0 = m c -Д/ = m c (/2 - ^i), J (4-13)bu yerda m - suyuqlikning massasi, kg; s - suyuqlikning solishtirma

issicjlik sig‘imi, J/(kg °S); t2 - suyuqlikni qizishiga ruxsat etiladigan haro- rat, S; t\ - atrofmuhit harorati, °S.

M odda massasini quyidagicha ifodalash mumkin:m = p V, kg (4.14)

bu yerda p - suyuqlikning zichligi, kg/m3; V - suyuqlikning hajmi,m 3.

M assaning bu qiymatini (4.13) formulaga qo‘yib, undan suyuqlik hajmi, V ni topish mumkin:

V ’ p - c t - < lY m ' <4' 15)bu yerda 0 - suyuqlikning issiqlik berish miqdori, J.Bu formula yordamida gidroyuritmalardagi suyuqlik idishining hajmi

aniqlanadi.Bundan tashqari uni quyidagi formula yordamida ham aniqlash

mumkin:

0 ’ m3 (4.16)Vui = — л10 Vt2 — tl _

bu yerda 0 - suyuqlikning issiqlik berish miqdori, kkal/soat; Suyuqlikning issiqlik berish miqdori quyidagi formula orqali

aniqlanadi:0 = 3612- N eq - kW/soat (4.17)

bu yerda N eq - gidravlik yuritmaning yo‘qatgan quvvati, kW; kw- ish- ning vaqtdan foydalanish koeffitsiyenti.

92

a - ^ k W (4.18)

bu yerda P- suyuqlikning bosimi, kPa; S 2 um- bir vaqtda ishlayodigan gidroyuritmalarga sarf qilinadigan suyuqlik miqdori, 1/min.


1. Gidrosilindrga ta ’sir etuvchi kuch qanday aniqlanadi.2. Gidrosilindr porshenining diametrini aniqlovchi form ulani yozib

bernig.3.Porshen shtokining diametri quyidagi formulasini izohlab bering.4. Gidrosilindr devorining qalinligini aniqlovchi formulani yozib ber-

ing.5. Gidrosilindr(lar) sa r f qiladigan suyuqlik miqdori qanaqangi

omillarga bog ‘liq.6 .Gidromator(lar) sa r f qiladigan suyuqlik miqdori qanaqangi

omillarga bog ‘liq.1 .Gidromator(lar) quvvati qanday omillarni o ‘z ichiga oladi.8. Gidroyuritma suyuqlik idishining hajmini aniqlash formulasini yo

zib bering.

Gidravlik yuritmaning y o ‘qotgan quvvati quyidagi formula yordam idaaniqlanadi:

93

5-BOB. QURILISH VA MELIORATSIYA MASHINALARI- NING 0 ‘TUVCHANLIGI VA TURG‘UNLIGINI HISOBLASH

ASOSLARI

5.1. Melioratsiya mashinalarinining o‘tuvchanligi.

M ashinaning o ‘tuvchanligi deb, uni maksimal kuchlar ta’siri ostida ishlayotganda tuproq yuzasida yuruvchanligini ta’minlanishiga aytiladi.

M elioratsiya mashinalarida asosan g‘ildirakli va o‘rmalovchi (zanjirli) yurish uskunalari qo ilan ilad i va ko‘p hollarda tortish kuchini yuqoriligi o ‘rmalovchi (zanjirli) yurish uskunasini qo‘llashni taqozo etadi.

0 ‘rmalovchi (zanjirli) yurish uskunasining o icham lari asosan tuproqqa ruxsat etiladigan solishtirma bosim kuchi orqali aniqlanadi.

M ashinaning tuproqqa tayanish yuzasi quyidagi formula bilan aniq-

lanadi: A = r- =, m2 (5.1)[p]

bu yerda A - tayanch yuzasi, m2; R - mashinaga vertikal ta’sir ko‘rsatuvchi reaksiya kuchlarning yig‘indisi, kN; [P] - tuproqqa ruxsat etiladigan solishtirma bosim kuchi, kPa. [P] = 20...48 kPa

I0 ‘rmalovchi uskunaning balandligi, H = — , m (5 .1-rasm)

bu yerda l ъ - o‘rmalovchi zanjirning yerga bosilgan qismining uzunligi, m.

i0 ‘rmalovchi uskuna zanjirining eni, В = , m

0 ‘rmalovchi uskunaning eni: В = (0,6...0,8)- l 7,Zanjir o ‘qlarining uzunligi: В! = В - b.0 ‘rtacha solishtirma bosimi quyidagi formula yordamida aniqlanadi:

P + PP o 'r= — ■-..°L> kPa (5.2)

bu yerda Po r - o‘rtacha solishtirma bosim; P0 = Pmin - mashina old qismining bosimi, kPa; Por= Pmax- mashina orqa qismining bosimi, kPa.

0 ‘rmalovchi uskunasining yurishidagi bo‘ylama maksimum (max) va minimum (min) bosimi quyidagi formula bilan aniqlanadi:

R 6 Xu \

bu yerda xb- bo‘ylama tekislikdagi bosim markazidan mashina o‘qigacha bo‘lgan masofa, m; (+) - maksimal bosimda; (-) - minimal bosimda.

5.1-rasm. Tashqi kuchlarning tuproqqa beradigan solishtirma bosimi.

0 ‘rmalovchi uskunaning yurishidagi ko‘ndalang min va max bosimi quyidagi formula bilan aniqlanadi:

RP = ------------1±

— 2- b- / 4min z ^

2 'УьВ,

kPa (5.4)

bu yerda yb - ko‘ndalang kesimdagi yuzada, bosim markazidan mashina o‘qigacha bo‘lgan masofa, m.

95

5.2. Melioratsiya mashinalarining asosiy ko‘rsatkichlarini aniqlash va tanlash asoslari.

Melioratsiya mashinalari va ularning ish jihozlarining asosiy ko‘rsatkichlariga quyidagilarni ko‘rsatish mumkin: tuproqqa beradigan o‘rtacha bosim kuchi; o‘tuvchanligi; mashinaning tortish kuchi va quvvati; ish unumdorligi; universalligi; ish jihozlarining o‘lchami va shakli, ularni chi- damliligi va boshqalar.

Bu asosiy ko‘rsatkichlarni aniqlash va tanlashda quyidagi omillarni hisobga olish zarur: xizmat qilayotgan yoki qurilayotgan inshootning turi va o‘lchamlariga; bajarilishi lozim bo‘lgan ishning sifati va inshootga qo‘yiladigan agrotexnik talablariga javob berishiga; mashinalarning turkumi va turiga; ish jihozlarining turkumi, turi va kinematikasiga; ish jihozini gorizontga nisbatan joylashishiga; inshootning elementiga va mashinaning harakat yo‘nalishiga; ishlov beriladigan materialning turi, tarkibi va holatiga; ishlov beriladigan materialni otish, surish va yotqizish yo‘naiishlariga qo‘yiladigan talablarga; ishlov beriladigan materialni ish jihozi va uning elementlari bilan o‘zaro ta’sir darajasiga; berilgan ish unumdorligiga.

Asosiy ko‘rsatkichlari quyidagi usullarning biri bilan aniqlanishi yoki tanlanishi mumkin: nazariy, ya’ni ish jihozining material bilan o‘zaro bogMiqligini aniqlovchi nazariy ishlanma ishlab chiqilgan bo‘lsa; mashina yoki ish jihozining tajriba nusxalari sinovdan o‘tib, unga berilgan tavsiya- lar asosida; nazariy va amaliy tadqiqotlar asosida olingan koeffitsiyentlar asosida; etalon mashinalarga nisbatan taqqoslash yoki modellashtirish asosida;

Keyingi boblarda melioratsiya ishlarida ishlatiladigan mashina va uning ish jihozlarining ayrim ko‘rsatkichlarini aniqlash va tanlashning nazariy uslubiyatlari berilgan.

5.3. Melioratsiya mashinalarining quvvat muvozanatini hisoblash asoslari.

Mashinalarning quvvat muvozanatini hisoblash degani, uning maksimal ish yuklamasiga sarflanadigan quvvatlari yig‘indisi va uni dvigatel quvvati bilan solishtirib, undan foydalanish darajasini aniqlash tushuniladi.

Mexanikadan ma’lumki, quvvat - bu vaqt birligi ichida bajarilgan ishdir:

96

P = - , kW (5.5)t

bu yerda A-ish, kJ: t-vaqt,s.Ish, bu jismni kuch ta’sirida ko‘chishidir:

A — F ■ ( , N-m, yoki J (5-6)bu yerda F-kuch, N; t - ko‘chish, m.

Agar (5.6) ni (5.5) ga qo‘ysak, P = ~ F ■ j bo‘ladi:£

bu yerda - tezlik bo‘lgani uchun, quvvat P = F - 9 , kW bo‘ladi.

Demak, sarflanadigan quwatni quyidagi formula bilan aniqlash mumkin: P = F - 3 , kW (5.7)

Texnik birliklar sistemasida quvvat, ot kuchi (o.k) yoki kW larda oTchanadi.

Bir o.k deb, 75 kg massali yukni 1 m/s- tezlanish ostida bir metrga bir sekund davomida ko‘chirishga aytiladi. Agar 102 kg massali jismga xuddi shunday tezlik va tezlanish berilsa u 1 kW quvvatga ega bo‘ladi. Demak 102 : 75 = 1,36 ni hosil qilib, o‘tish koeffisienti hosil bo‘ladi. Demak berilgan o.k li quwatdan kW ga o‘tish uchun uni 1,36 ga boMish kerak.

Bir motorli har qanday melioratsiya mashinalarining harakat va ko‘- chishdagi quvvatlarning yig‘indisi quyidagi formula bilan aniqlanadi:

EPP Um = ---- L ,kW (5.8)

Литbu yerda "LPr mashina va uning mexanizmlarining ish bajarishdagi

harakati va ko‘chishiga sarflanadigan quvvatlar yig‘indisi, kW; r)um- tegishli harakatlaming F.I.K.

Лит — ^ish Л т Луиbu yerda //ish, t]m, >/yu - tegishli ravishda ish jihozi, mexanizmlar va

yurishining F.I.K lari.Mashina dvigateliga tushadigan quwatni hisoblash quyidagi formula

bilan aniqlanadi:P d v = k e -P Um ,k W (5.9)

bu yerda kt - ehtiyot koeffitsiyenti (k,, = 1,2...1,4).Mashina tanlashda uning dvigatelining quvvati quyidagi shartni ba-

sharishi lozim:

Pdv - ke ' PUm (5Л°)

97

5.4. Melioratsiya mashinalarining dinamik hisoblash asoslari.

Mashinaiarni dinamik hisoblash orqali uni ish paytidagi turg‘unligi ta ’minlanadi. Buning uchun uning ish holatidagi chizmasi masshtab bilan chizilib, chizmasida mashina va uning ish jihozlariga barcha tashqi ta’sir etuvchi kuchlar ko‘rsatiladi. Agar kuchlar burchak ostida ta’sir qilayotgan bo‘lsa, ular gorizontal va vertikal tashkil etuvchilarga ajratiladi.

Mashinani ish paytdagi turg‘unligini ta’minlash uchun, ish jihozi joylashgan tomonidagi yurish uskunasining yerga yopishgan joyining oxirgi nuqtasidan, unga nisbatan moment olinadi.

Kuch momenti deb, unga qo‘yilgan kuchning shu kuch yelkasiga ko‘- paytmasiga aytiladi:

M = F - £ , N-m (5.11)Bunda oldinga £M ol va orqaga XMor aylantiruchi kuch momentlari-

ning yig‘indisi SM ol> E M or shartni bajarsa u turg‘un bo‘ladi. Agar bu shart bajarilmasa mashinaga posangi qo‘yiladi.

Bundan tashqari hisob chizmasidagi gorizontal kuchlarni yig'ib, mashinaning yurishiga ta’sir qiladigan kuch topiladi va bu kuchni mashinaning tezligiga (mashina tezligi, grunt turiga qarab, turlicha bo‘lishi mumkin) ko‘paytirib, yurishga sarflanadigan quw at quyidagi formula bilan aniqlanadi:

P yu= S F - S yu,kW (5.12)bu yerda T.F - mashinani ish paytidagi yurishga qarshilik qiluvchi

kuchlar yig‘ndisi, kN; Эуц- mashinaning ish paytidagi yurish tezligi, m/s.Mashinani yurishga quyidagi; gruntni qirqish, ko‘tarish, surish, ishqa

lanish (temir bilan temir va temir bilan grunt orasidagi), otish, mashina va uning ish jihozlarini yer bilan sirpanishdagi qarshilik kuchlari kiradi.

Turli melioratsiya mashinalarini dinamik hisobi keyingi boblarda to‘laligicha berilgan.

5.5. Melioratsiya mashinalarini turg‘unlikka hisoblash.

Melioratsiya mashinalarini tuproqni turli xil sharoitlarda ishlashini, yurishi va o‘tuvchanligini ta’minlash uchun hisoblash ishlari olib boriladi.

Har xil sharoitda mashinaning bir tekisda turg‘un ishlashini ta’minlash maqsadida ulami vertikal va gorizontal tekisliklardagi holatlari uchun quyidagi hisoblash ishlari qilinadi:

98

l.Ish holati paytidagi chizmasi masshtab bilan chiziladi.2. Ish holatidan transport holatiga o‘tishdagi chizmasi masshtab bilan

chiziladi, (5.2, a- rasm).3 .Transport holatidagi chizmasi masshtab bilan chiziladi, (5.2, b- rasm).

Bu holatlarda mashinaning bo‘ylama (5.2-rasm) va ko‘ndalang (5.3-rasm) nishablikka ega bo‘lgan yo‘lda shamolning kuchi ta’siri ostida yurishi, hamda inertsiya kuchini hisobga olgan holda harakatlari ham xisob- lanadi.

5.2—rasm. Osma ish jihozli mashinani turg‘unlikka hisoblash chizmasi:a- ish holatidan transport holatiga o‘tish; b - transport holati.

Gorizontal holatidagi hisobi, asosan mashinaning ish paytidagi holati olinadi.

Melioratsiya mashinalarini turg‘unlikka hisoblashning umumiy uslubiyati quyidagilardan iborat:

1. Mashina va uni agregatlarining og‘irlik kuchlari va og‘irlik markaz- lari nazariy mexanika qonunlari asosida aniqlanadi;

99

2. Hisob holati uchun mashinaga ta’sir qiladigan kuchlar va reaksiya kuchlari aniqlanadi.

3. Mashinaning hisob chizmasi masshtab bo‘yicha chizilib, unda barcha ta’sir etuvchi va ularning reaksiya kuchlari yelkalari bilan ko‘rsatiladi.

4. Har bir holat uchun mashinaning og'irlik va bosim markazlarining koordinatalari aniqlanadi.

5. Mashinaning tuproqqa beradigan o‘rtacha PQ.r maksimal Pmax va minimal P min solishtirma bosim kuchlari (5.3) va (5.4) formula yordamida aniqlanadi.

6 . Mashinaning vertikal tekislikdagi turg'unligi tekshiriladi. Shamolning ta’sir kuchi quyidagi formula yordamida aniqlanadi:

FSh = P Sh - k a -Ash,kN (5.13)

bu yerda P Sh - shamolning bosim kuchi, kPa; ka - aerodinamik koeffitsiyent, (ka = 0,45...1,2); Ash - mashinaning shamolga qarshi qismining yuzasi, m2.

Shamolning bosim kuchi quyidagi formula yordamida aniqlanadi:

(5.14)2 -g

bu yerda - havoning solishtirma og‘irligi, kN/m3, ( Ysh =0,00125 kN/m3); Ssh- shamolning tezligi, m/s, ( $ sh= 10...20 m/s).

Mashinaning yurishdagi va to‘xtashdagi inersiya kuchi, mashina uchun Fr'n va tirkalma yoki osma ish jihozi uchun F'sh quyidagi formula yordamida aniqlanadi:

X • G m ■ $= ^ in :: „ ---kN (5.15)3,6-10 g - t yu

X - G ish- вуц

F“ = 3,6-10‘ . g V W <5Л6>bu yerda X - jism massalarining aylanishidagi inersiyasini hisoblov-

chi koeffitsiyent (X = 1,1... 1,3); Gm, Gish - mos ravishda mashina va jihozning og‘irligi, kN; 9yu - mashinaning yurish tezligi, m/soat; tyu - mashinaning tezlanish olishi uchun ketgan vaqt, s, (tyu = 3...4 s).

Mashinaning ko‘ndalang nishabligi yo‘lda burilish paytida hosil bo‘ladigan markazdan qochma kuch quyidagi formula orqali aniqlanadi:

100

£Gm-&yukN , (5.17)

mq (3600)2 -g-Rb bu yerda S G m - mashinaning yig‘ma og‘irlik kuchi, kN; R b -

mashinaning burilish radiusi, m.

5.3-rasm. Mashinani turg‘unlikka hisoblash:a-ish holatidan transport holatiga o ‘tish; 6 -gorizontal tekislikda.

Bu tekshiruv asosan turg‘unlikning ehtiyot koeffitsiyenti orqali quyidagicha baholanadi:

MK l = i ^ > 1 2 5 . . . 1 5 , (5.18)

og'

bu yerda Mtut - mashinani turg‘un holatda tutuvchi moment, kN m; Mog> - mashinani turg‘un holatdan ag‘daruvchi moment, kN m.

101

Mtut va Mog‘ momentlari 5.2 va 5.3 - rasmlarda А, Б nuqtalarga nisbatan moment olib topiladi.

7. Mashinaning gorizontal tekislikdagi turg‘unligi (5.3-rasm) quyidagi shart asosida tekshiriladi:

К ' = ^ - 2- 3 ’ (5-19)bur

bu yerda Mbur - mashinani buruvchi moment, kN m.


1. Melioratsiya mashinalarini hisoblash va tanlash uchun nimalarni e 'tiborga olish kerak ?

2. Melioratsiya mashinalarining о ‘tuvchanligi deb nimaga aytiladi?3. 0 ‘rmalovchi yurish uskunasining bo'ylama va к о ‘ndalang bosimi qanday aniqlanadi?4. Melioratsiya mashinalari va ularning ish jihozlarining asosiy ко ‘rsatkichlariga nimalar kiradi?5. M elioratsiya mashinalarining quw at muvozanatini hisoblash asoslarini aytib bering.6 . M elioratsiya mashinalarini dinamik hisoblash asoslarini aytib bering?7. M elioratsiya mashinalarini turg ‘unlikka hisoblash uchun qanday ishlar bajariladi?

102

6-BOB. QURILISH MASHINALARINI LOYIHALASHASOSLARI

6.1. Bir cho‘michli ekskavatorlarni hisoblash.

6.1.1. To‘g ‘ri cho‘michli ekskavatorlarni hisoblash.

Bir cho‘michli ekskavatorlarni hisoblashdan asosiy maqsad, uning asosiy ko‘rsatkichlarini aniqlash bilan birga, uning konstruktiv-kinematik chizmasini tanlash va asoslash orqali loyihalashdir.

Ushbu darslikda berilgan ma’lumotlarni, loyihalashning umumiy qoi- dalari sifatida qabul qilish mumkin. Bu esa loyihalovchidan bir qarorga kelishi uchun mustaqil fikr va bilimni talab qiladi.

Ekskavatorni hisoblash uchun, ish jihozi va yurish uskunasining turi, cho‘michning hajmi, qaziladigan grunt toifasi bo‘yicha ma’lumotlar berilgan bo‘lishi kerak.

Ekskavatorning konstruktiv-kinematik chizmasini tanlash, loyihalashning o‘ta mas’uliyatli bosqichi bo‘lib, unda muhandislikni umumiy g‘oyasi tug‘ ilishi kerak. Uni amalga oshirish uchun, mashinalarning chizmasi va asl nusxalarini puxta o‘rganib, tahlil qilish talab qilinadi.

Ekskavatorlarni loyihalashda, ko‘rsatkichlari unga yaqin bo‘lgan ekskavatorlarni etalon sifatida olib taqqoslash uslubini ham qo‘llash mumkin. Masalan, loyihalanayotgan ekskavatorning taqribiy og‘irligini quyidagi ifoda orqali aniqlash mumkin:

G f = ^ - G e, kN (6 .1)4e 2

bu yerda qi - loyihalanayotgan ekskavator cho‘michining hajmi, m ; qe - etalon ekskavator cho‘michining hajmi, m3; Ge - etalon ekskavatorning og'irligi, kN.

Ekskavator ish unumdorligining nazariy (U„), texnik ( U,) va ishlab chiqarishdagi (£/,) qiymatlarini hisoblash talab qilinadi.

Ish unumdorligining nazariy qiymati quyidagi formula yordamida aniqlanadi:

t f „= 3 6 0 0 ~ jin3/soat (62)

bu yerda q - cho‘michining hajmi, m3; td - bir davr ish bajarishga ketgan vaqt, s.

103

Bir davr ish bajarishga sarflanadigan vaqtni quyidagi munosabat bilan aniqlash mumkin:

l d = t q + t k + l ta + t t + t q a + ( tu , S (6.3)bu yerda tq - cho‘michini to‘ldirishga sarflangan vaqt, s; tk - cho‘-

michni ko‘tarishga sarflangan vaqt, s; tta - cho‘michni to‘kish uchun platformani aylanishiga ketgan vaqt, s; t, - cho‘michdagi gruntni to'kishga sarflangan vaqt, s (t, = 1...2 s); tqa - cho‘michni qayta to‘ldirish uchun aylantirishga ketgan vaqt, s; ttu - cho‘michni tushirishga ketgan vaqt, s.

Cho‘michini to‘ldirish uchun sarflanadigan vaqtni quyidagi formula orqali aniqlash mumkin:

(6-4)

bu yerda t q - cho‘mich bilan gruntni qirqish yo‘li, m; dq - cho‘michni tortuvchi arqonning tezligi, m/s.

Cho‘michni ko‘tarish uchun sarflanadigan vaqtni quyidagi munosabat orqali aniqlash mumkin:

tk = ^ - , s (6.5)

bu yerda hk - cho‘michni ko‘tarish balandligi, m; - cho'michni ko‘taruvchi arqonning tezligi, m/s.

Odatda, platformani, cho‘michdagi gruntni to‘kish va uni qayta to‘ldirish uchun aylanishiga ketgan vaqtlar {t!a= tqa) deyarli teng deb olinadi. Unga sarflangan vaqtni quyidagi formula yordamida aniqlash mumkin:

~ л a ■ L ^ a180 p _ 180 p _ a P

Ua qa 3p mp ■ L 2 л п 6 -np ’ s (6-6>t,n tnn ~$v a>p -L 2л60 p

bu yerda £ - cho‘michni aylanishidagi yoy uzunligi, m; i9p - platformaning aylanish tezligi, m/s; mp - platformaning burchakli tezligi, s'!; L-platforma o‘qidan ko‘tarilgan cho'michni markazigacha bo‘lgan masofa, m; ap - platformani burilish burchagi, grad; np - platformani aylanishlar soni, ayl/min.

Cho‘michni tushirishga ketgan vaqtni quyidagi formula bilan aniqlash mumkin:

h,„

tu S (6 -7)

104

bu yerda htu - cho'michni tushirish chuqurligi, m; d tu ~ cho‘michning tushish tezligi, m/s.

Ekskavatoming texnik ish unumdorligi quyidagi formula orqali aniqlanadi:

U ,= U „ ~ —- , m3/soat (6 .8)ks

bu yerda kh - cho‘michni hajmidan foydalanish koeffitsiyenti; kq - qazish qiyinligi koeffitsiyenti; kg - gruntni yumshatish koeffitsiyenti. Bu koeffisientlaming taqribiy qiymatlari 6 .1-jadvalda keltirilgan.

Ekskavatomi ishlatishdagi ish unumdorligi quyidagi formula orqali aniqlanadi:

Uj = Uf-ky, m3/soat (6.9)bu yerda kv- ekskavatomi vaqtdan foydalanish koeffitsiyenti, s (kv =

0,75 ...0,85). Bunda ekskavatomi bo‘sh turish va bir davr ish bajarishga ketadigan vaqtlaridan unumli foydalanish hisobga olinadi.

Ekskavatomi boshqaradigan mashinist, texnikani yaxshi biladigan, taj- ribali bo‘lishi, hamda, uni bo‘sh turishiga (qurilish va yoqilg‘i moylash materiallarini kutishga) yo‘l qo‘ymaslik zarur.

6.1-jadvaikh , kg va kq koeffitsiyentlarning taqribiy qiymatlari.

Grunt guruhiari Koeffitsiyentlar ko‘rsatkichlariKh кг К.

I 1,05 1 ,1 0 1 ,0

11 О о о ; ka 1 ,2 0 0,95

III 0,90 1,25 0,80IV 0,85 1,30...1,35 0,70

Grunt bilan birgalikdagi cho‘michni ko‘tarish kuchini aniqlash uchun, ish jihozining konstruktiv chizmasi masshtab bilan chiziladi (6 .1-rasm). Bunda tortish arqoni vertikal holatda bo‘lishi kerak. Chizmada barcha ta’sir etuvchi kuchlar va ularga tegishli yelkalar ko‘rsatiladi.

Chizmadagi О nuqtaga nisbatan moment olib, momentlar tenglamasidan tortish arqoni T ga ta’sir etuvchi kuch aniqlanadi.

F£ ■ ru+ (m cA+ m ) ■ g- rch+ m t- rt- F% ■ r„T = ----------------------- — ---------------------------- , kN (6 .10)

ГТbu yerda - gruntni qazishdagi qarshilik kuchining urunma tashkil

etuvchisi, kN; Fj{ - gruntni qazishdagi qarshilik kuchining normal tashkil

105

etuvchisi, kN; mth- cho‘michni massasi, t; mg- cho‘michdagi gruntni massasi, t; mt - tirsakni massasi, t; ru, rch, rt, rn - tegishli kuchlarning yelkalari, mm.

Gruntni qazishdagi qarshilik kuchining urunma tashkil etuvchisi quyidagi formula yordamida aniqlanadi:

F g = k q - b - S , kN (6.11)

bu yerda kq - gruntni solishtirma qazish qarshiligi, kPa; b - cho‘- michni eni, m; S - gruntni qazish qalinligi, m.

Gruntni qazishdagi qarshilik kuchining normal tashkil etuvchisini quyidagi munosabat bilan aniqlash mumkin:

Fr = (0 ,2 ...0,5) • , kN (6 .12)Gruntni qirqish qalinligini quyidagi formula yordamida aniqlash

* _ Я ' khmumkin: ° ~ b - H - k g ’m (6ЛЗ>

bu yerda q - cho‘michning hajmi, m3; kh - cho‘michni hajmidan foydalanish koeffitsiyenti; b - cho‘michni eni, m; H - bosim valining balandligi (6 .1-rasmda ko‘rsatilgan), m; kg - gruntni yumshatish koeffitsiyenti.

Cho‘michdagi gruntni massasini quyidagi ifodadan aniqlash mumkin:

mg = T ~ - P g , t (6.14)

bu yerda pg - gruntni zichligi, t/m3.Gruntni cho‘mich yordamida qazib, ko‘tarishga sarflanadigan quwat-

ni quyidagi formula orqali aniqlash mumkin:

^ = ^ S k W (6.15)ЧК

bu yerda i9k - ko‘tarish tezligi, m/s; г}к- ko‘tarish sistemaning F.I.K.Bosim mexanizmiga ta’sir etuvchi kuch Fh gruntni qazishdagi

qarshilik kuchining normal tashkil etuvchisi F," (6.1-rasm) ga teng bo‘lishi kerak. Unga sarflanadigan quvvatni quyidagi formula bilan aniqlash mumkin:

P.= RF„

, kW (6.16)П,

bu yerda 9, - tirsakni tezligi, m/s; tj, - tirsakni surish sistemasining F.I.K.

106

Platformani aylantiruvchi mexanizmni xarakterlovchi asosiy ko‘rsatkichlariga quyidagilar kiradi; cho‘michni grunt bilan to‘la J, va bo‘sh Jb holatidagi barcha aylanuvchi qismlarining inersiya momentlari, aylanish- ning burchakli tezligi cor va tezlanishi ar. burilish burchagi an mexanizmlami F.I.K. ;/m va aylantirish uchun sarflangan quwat.

6.1-rasm. Cho‘michni tortish kuchini aniqlovchi chizma.

Aylanish platformasining umumiy momentini quyidagicha ifodalash mumkin:

M = 1,2 Md , N-m (6.17)bu yerda Md - dinamik moment, N- m.Dinamik momentni quyidagi formula yordamida aniqlash mumkin:

Md =Jt-ar , N■ m (6.18)Cho'michi grunt bilan to‘la holdagi aylanish platformasini inersiya

momentini quyidagi formula orqali aniqlanadi:p

J t = m p - r 2 = — - r 7 ?N .m .s2 (6.19)8

bu yerda mp - platformaning massasi, kg; r - tayanch halqasining radusi, m; Fp- platformaning og‘irligi, N.

107

A ylanish p latform asiga sarflanadigan q u w atn i quyidagi form ula yordam ida aniqlash m um kin:

P„ =1,2 ■ M d ■ o)n

ЛтW (6.20)

bu yerda comax - platformaning maksimal burchakli tezligi, s' \ rjm- platformani aylantiruvchi sistemaning F.I.K.

Ekskavatomi statik hisoblashda asosan posangining massasi va tur- g‘unlik koeffitsiyenti aniqlanadi. To‘g‘ri cho‘michli ekskavatorlar uchun ag‘darilish ehtimoli quyidagi vaziyatlarda tekshiriladi:

- oldinga ag'darilish ehtimoli (6.2, a - rasm); xartum gorizontga nisbatan 35...40° burchak ostida og‘gan, tirsak gorizontal holatda va o‘z yo‘- lining 2/3 qismi qadar chiqib turibdi, cho‘mich grunt bilan toidirilgan. Posangining massasini topish uchun, barcha kuchlarning В nuqtaga nisbatan muvozanat tenglamasi XMH = 0 dan foydalaniladi. Unga asosan posangining massasini quyidagi munosabat orqali topish mumkin:

[(mch + m )-g-£ch +m t g £t + mx-g-£x ' mp'g'(^p + r)]— (v , t ) . ; * д § (6-2 i)

bu yerda mch+mg - cho‘michning grunt bilan birgalikdagi massasi, kg; mt, mx, mp - tegishli ravishda tirsak, xartum va burilish platformasining massalari, kg; l ch, £t, t x, £p, t pa - tegishli ravishda cho‘mich, tirsak, xartum, platforma va posangi og‘irlik kuchlarining yelkalari (6 .2-rasm), m; r - platformaning burilish doirasining radiusi, m.

chizma: a-cho‘michi to‘lgan hoi; A-qazishni boshlash holati.

- orqaga ag‘darilish ehtimoli (6.2,6-rasm); xartumi gorizontga nisbatan 55...60° burchak ostida og‘gan, dasta vertikal vaziyatda, cho‘mich

108

gruntsiz, xartum tovoni yonida turibdi va gruntga tayanadi. Bu holatda posangining massasini topish uchun, barcha kuchlarning A nuqtaga nisbatan muvozanat tenglamasi SMA = 0 dan foydalaniladi. Unga asosan posangining massasini quyidagi munosabat orqali topish mumkin:

m x-g-^x - m -g-(^p +r)------,kg (6 .22)m b =141po

( ^ p o - 0 -To‘g‘ri kurakning turg‘unligi ikki hoi uchun: ishlayotgandagi va trans

port holatidagi hollari uchun tekshiriladi.Birinchi holda: burilish platformasining o‘qi yurish qismining o‘qiga

perpendikulyar, dasta to‘la qulochiga chiqarilgan, cho‘mich grunt bilan to‘ldirilgan, quloch gorizontga nisbatan 35...40° ga og‘gan, ish gorizontal ma’ydonchada bajariladi (6.3-rasm).

6.3-rasm. To‘g‘ri cho‘michli ekskavatorning turg‘unligini aniqlashga doir chizma.

Ekskavatorning ish vaqtidagi turg‘unlik koeffitsiyenti quyidagi formuladan aniqlanadi:

kl = ± ™ > 1 Д . . . 1 , 2 (6.23)EMak

109

bu yerda, 5Ж„, - ekskavatorni ag‘darilib ketishdan ushlab turuvchi kuchlar momentlarining yig‘indisi I Mak - ekskavatorni ag‘daruvchi kuchlar momentlarining yig‘indisi.

Ekskavatorni A nuqtaga nisbatan ag‘daruvchi kuchlarning muvozanat tenglamasidan fo’ydalanib quyidagiga ega bo‘lamiz:k = ____________________ myg’a + mpg - ( l p + a) + mpog ■ (1 ^ + a )___________________

m x g ’(^x - «) + m ,g - (^ t - a ) + F" -(^R - a ) + (mch + m g)g- ( ( ch - a ) - TcosP(^, - a )

(6.24)bu yerda my - yurish uskunasini massasi, kg; a - boshmoq chetidan

aylanish platfomasini markazigacha bo‘lgan masofa, m; - ko‘taruvchi kuch tashkil etuvchisining yelkasi, m; /3 - ko‘taruvchi kuchni vertikal bilan tashkil qilgan burchagi, grad.

Shuningdek, aniqlashtirish hisoblashini ham bajarish zarur. Bunda asosiy yuklamalardan tashqari dinamik va shamol yuklamalarni hamda ekskavatorni qiya tekislikka o‘matish imkoniyati ham hisobga olinadi. Bu holda turg‘unlik zaxirasi koeffitsiyenti kamida 1,5 bo‘lishi kerak. Ko‘tarilishda va pastga tushishda qiyalik maksimal bo‘lganda shamolning bosimini hisobga olgan holda ekskavatorning harakatlanish shartini ko‘rib chiqamiz: tirsak vertikal vaziyatda turibdi; cho‘mich harakatlanish tomoniga burilgan; ko‘tarilishda 50...60°, pastga tushishda 35...40°.

Shamolning ta’sir kuchi quyidagicha formula bilan aniqlanadi:Fs h = p - S , k N (6.25)

bu yerda p - solishtirma shamol yuklamasi, 0,25 kN/m2 ga teng qilib qabul qilinadi; S - quloch va kabinaning shamol urib turadigan yuzi, m2.

6.1.2. Teskari cho‘michli gidravlik ekskavatorlarni hisoblash.

Ekskavatorni hisoblash uchun, ish jihozi va yurish uskunasining turi, cho‘michning hajmi, qaziladigan grunt toifasi hamda gidro tizimdagi moy bosimi haqqidagi ma’lumotlar berilgan bo‘lishi kerak.

Ekskavatorning ish unumdorligi, (6.2), (6 .8), (6.9) formulalar yordami-da aniqlanadi. Gruntni qirqish va boshqa ichki hamda tashqi kuchlarni aniqlash uchun ekskavatorning konstruktiv chizmasi masshtab bilan chizilib, unda barcha kuchlar va ularga tegishli yelkalar ko‘rsatiladi (6.4- rasm).

Cho‘michni buruvchi gidrosilindrga tushadigan kuchni aniqlash uchun, cho‘michni buruvchi В nuqtasiga ta’sir etuvchi barcha kuchlarning muvozanat tenglamasi ХЛ-fB =0 dan foydalaniladi. Unga asosan cho‘mich-

110

ni buruvchi gidrosilindrga tushadigan kuch Fchs ni quyidagicha ifodalash mumkin (6.4-rasm):

тги „ B , T7n F r ■ r„ + F R ■ rn--------------------------------. kN (6.26)

r F

bu yerda F UR - gruntni qazishdagi qarshilik kuchining urinma tashkil etuvchisi, kN (6.11) formula yordamida aniqlanadi; F'R - gruntni qazishdagi qarshilik kuchining normal tashkil etuvchisi, kN (6.12) formula yordamida aniqlanadi; A',f, , rF - tegishli kuchlarning yelkalari, m.

6.4-rasm. Ekskavatorning hisob chizmasi.

Tirsakni buruvchi gidrosilindrga tushadigan kuchni aniqlash uchun, uni buruvchi Б nuqtasiga ta’sir etuvchi barcha kuchlarning muvozanat tenglamasi ЪМб = 0 dan foydalaniladi. Momentlarning muvozanat shartidan, tirsakni buruvchi gidrosilindrga tushadigan kuch Fls ni quyidagicha ifodalash mumkin (6.4-rasm):

111

n _ F r - гиБ + Fr ■ r,f +m ch+g -g ■ rcEh+g + mch.s • g • rcEh.s + mts ■ g ■ r,fr,.s --------------------------------:-------к------------------------------------,kN (6.27)

'F t.

bu yerda mch+g — cho‘mich va undagi gruntni massasi, kg: mch s - cho‘mich gidrosilindrining massasi, kg; w,s-tirsakni massasi, kg; r r , f ch„,

r , rfi„ - tegishli kuchlarning yelkalari, m.Xartumni ko‘tarib, tushiruvchi gidrosilindrga tushadigan kuchni aniq

lash uchun, uni platforma bilan bog‘langan A nuqtasiga ta’sir etuvchi barcha kuchlarning muvozanat tenglamasi Y .M a = Odan foydalaniladi.

Momentlarning muvozanat shartidan, xartumning gidrosilindrga tushadigan kuch Fxs ni quyidagicha ifodalash mumkin (6.4-rasm):

F _ + F R ' r u +mi - g - r t +mcf, + g - g - r d + g + K +m c>,.s ) - g - rd . s +m ,s ■ g - ' « - F R ' r„A k N

rL(6-28)

bu yerda mx — xartumni massasi, kg; mls - xartum gidrosilindrining

massasi, kg; r * , r * , t 'y 4 , r* - tegishli kuchlarning yelkalari, m.Ekskavatorning ish vaqtidagi turg‘unlik koeffitsiyentini aniqlash,

(6.23) formula yordamida amalga oshiriladi. Buning uchun С nuqtaga nisbatan moment olib (6 .1-rasm), ag‘daruvchi kuchlarning muvozanat tenglama-sidan foydalanib, turg‘unlik koeffitsiyenti k, aniqlanadi.

BIR C H O ‘M IC H LI GIDRA VLIK BO SH Q A R ILAD IG AN EKSKA VATORLARNI H ISO BLASH G A D O IR A M A L IY M A S H G ‘ULO

Ekskavatorning asosiy ко ‘rsatkichlari va uning ish paytidagi kuchlami aniqlash.

Hisoblash uchun berilganlar; JY 21OE rusumli ekskavator (hisob chizmasi 6.4- rasmda berilgan), ekskavatorning massasi m = 21000kg, cho ‘michining hajmi q = 0 ,9m 3, cho‘michning massasi m ch = 300kg, cho'michni buruvchi gidrosilindrning massasi m cil.s = 16 kg, tirsakning massasi m ts = 4 0 0 kg, tirsakni buruvchi gidrosilindrning massasi m ch.s — 32kg, xartumning massasi m x = 800kg, xartumni ко ‘tarib tushuruvch gidrosilindr (u ikki dona bo ‘ladi) ning har birini massasi m xs = 4 0 kg, aylanish platformasining massasi m p = 1 6 0 0 0 kg, platformasining aylanish tezligi np = 13 a yl/m in , grunt guruhi III. 6 .4-rasmdagi kuchlarning yelkalari (mm): ruB = 11; rnB = 6 ; rF = 6 ; ruE = 34; rnB = 30; r^h+g = 22; rcBh.s = 15; rtBs = 7; r l = 10; r* = 21; ruA = 39; r A = 43; rcAh+e = 50; rc\ . s = 58; r& = 6 6 ; r A — 26; TAXS = 17.

112

Ekskavator ish unumdorligining nazariy qiymati (6.2), (6.3), (6.4), (6.5), (6 .6 ) va (6 .7) formulalardan foydalanib aniqlanadi:

q 0,9 ,Un = 3600 — - 3600 — — 147, m /soat

td 22td. = tq "I" + tfa + tf + tqa + t tu = 7,5 + 7,5 + 1,5 + 2 + 1,5 + 2 = 22s

t q 6 h k 6 CCp 120°ta = t - = ■ —7,5s: tk = — = — =7.5s: t t„ —------ = -------- =l,5s.4 dq 0,8 k d k 0,8 ' ta 6 -rip 6 4 3

Ekskavator ish unumdorligining texnik qiymati (6 .8 ) formuladan foydalanib aniqlanadi:

kh 'kq 0,9-0 ,8Ut = Un - i L - J 1 =147 —---- -

kg 1 ,2

Ekskavatomi ishlatishdagi ish unumdorligining qiymati (6.9) formuladan foydalanib aniqlanadi:

Ui = Ut ■ kv — 88,2 • 0,85 ~ 75, n i /soat.Gruntni qazishdagi urunma Fr va F£ normal qarshilik kuchlari (6.11) va (6.12)

formulalar yordamida aniqlanadi:Fr — kq ■ b • S — 180 • 1 • 0,05 = 9 kN.

Fr = (0,2 ... 0 ,5) • = 9 • 0,5 = 4,5 kN.Cho'michni buruvchi gidrosilindrga tushadigan kuchni aniqlash uchun, cho'

michni buruvchi В nuqtasiga (6.4-rasm) ta ’sir etuvchi barcha kuchlarning muvozanat tenglamasi 2',MB = 0 dan foydalaniladi. Unga asosan cho ‘michni buruvchi gidrosilindrga tushadigan kuch Fch.s ni (6.26) formula yordamida aniqlanadi:

F£-rg+F%-r£ 9 -11+ 4,5-6 F c h , = -------- -- ---------= ---------g------- = 21 kN.

Cho ‘michni burishga sarflanadigan quwatni quyidagi formula yordamida aniqlash mumkin: Nch = Fch.s ■ flgs = 21 ■ 0,8 = 16,8 kW.

bu yerda dgs — g id ro s ilin d r sh togin ing te z lig i, m /s .Tirsakni buruvchi gidrosilindrga tushadigan kuchni aniqlash uchun, uni

buruvchi Б nuqtasiga (6.4-rasm) ta ’sir etuvchi barcha kuchlarning muvozanat tenglamasi 'EMб = 0 dan foydalaniladi. Momentlarning muvozanat shartidan, tirsakni buruvchi gidrosilindrga tushadigan kuch Fls ni (6.27) yordamida aniqlanadi:

Fr -Tu + Fr -^ mch-,-g-nts + nia-g-r,s F,s = Б ГР„

9-11 + 4 ,5 - 6 + 1,2-10 -22 + 0,3 -10-15 + 0 ,4 -1 0 -7= ----------------------------------------------------------------------= 46,3 kN

10

Cho ‘michdagi gruntning massasini (6.14) formula orqali aniqlanadi:

q 0,9

Tirsakni burishga sarflanadigan quvvatni quyidagi formula yordamida aniqlash mumkin: Nts = Fts ■ dgs = 46,3 ■ 0,8 = 37 kW.

Xartumni ко ‘tarib, tushiruvchi gidrosilindrga tushadigan kuchni aniqlash uchun, uni platforma bilan bog'langan A nuqtasiga (6.4-rasm) ta ’sir etuvchi barcha kuchlarning muvozanat tenglamasi "LMa — Q dan foydalaniladi.

Momentlarning muvozanat shartidan, xartumning gidrosilindrga tushadigan kuch Fxs ni (6.28) yordam ida aniqlanadi:

A t— A A A / v А А г'Я A„ ’ 8 ГХ1 * R ГК * mx & Гх + nlch+ x' rch+ К + (m„ + m* ,)■ ? rd, , * ■ S' r„ -FR-rn F a = --------------------------------------------------- =

ГрXI0,04-10-21 + 9-39 + 0,8-10-43 + 1,2-10-50 + 07-10 -58 + 0,4-10-66-4,5 -26 n n r lx I

= —-------------------------------------------- ---------------------------------------------------------- = 90,6kN17

Xartumni ко ‘tarib, tushirishga sarflanadigan quwatni quyidagi formula yordamida aniqlash mumkin:

N x s = F xs ■ t i g s = 9 0 -6 • ° '8 = 7 2 <8 k w -

6.1.3. Draglayn ekskavatorini hisoblash.

Ekskavatorning ish unumdorligi, (6.2), (6 .8), (6.9) formulalar yordamida aniqlanadi. Gruntni qirqish va boshqa ichki hamda tashqi kuchlarni aniqlash uchun ekskavatorning konstruktiv chizmasi masshtab bilan chizilib, unda barcha kuchlar va ularga tegishli yelkalar ko‘rsatiladi (6.5, 6 .6- rasmlar).

Hisoblashda, oldin quyidagilami aniqlash talab qilinadi; gruntni qirqib, cho‘michni to‘ldirish masofasini, l cht , tortish Tcht va Tchk ko‘tarish kuchlarini. Bunda asosiy ko‘rsatkich, tortish zanjiri bilan cho‘mich tubining yerga tekkan qismi orasidagi masofa A hisoblanadi.

Cho‘michni to‘ldirish masofasini 6.5-rasmdan quyidagicha aniqlashcosa

mumkin: ^ cht = _ tz + ^ ch), m (6.29)

bu yerda Ix - xartumni uzunligi, m; t t: - tortish zanjirining uzunligi, m; t ch - cho‘michni uzunligi, m; o.x - xartumni gorizontga nisbatan og‘ish burchagi, grad; [if, - gruntni qirquvchi kuchni gorizontga nisbatan og‘ish burchagi, grad.

Gruntni qazuvchi kuchning urunma tashkil etuvchisini (6.11) formula yordamda yoki quyidagi munosabat bilan aniqlash mumkin:

k h - k q - (q ch + q t )

bu yerda kh - cho‘michni hajmidan foydalanish koeffitsiyenti; kq - gruntni solishtirma qazish koeffitsiyenti, kN/m2; k., - gruntni yumshatish koeffitsiyenti; qch - cho‘michni hajmi, m3; q, - cho‘mich oldidagi gruntni hajmi, m3.

Gruntni qazish jarayonidagi cho‘michni tortuvchi kuchni quyidagi formula yordamida aniqlash mumkin:

T Ch , = Fr + mch+g ■ g ■ (sinftо + / - cos(50), kN (6.31)bu yerda mch+g - cho‘mich va uning ichidagi gruntni massasi, t; / -

gruntni metall bilan ishqalanish koeffitsiyenti.Tortish zanjiri bilan cho‘mich tubining yerga tekkan qismi orasidagi

masofani aniqlash uchun, О nuqtaga nisbatan moment olinadi (6.5-rasm)., _ _ mch+g ■ g ■ (U ■ cos fto + / • sinfi )1 3 ------------------------------------------- m (6.32)

6.5-rasm. Cho‘michni tortish va ko‘tarish kuchlarini aniqlovchi chizma.

Grunt bilan to‘la cho‘michni ko‘taruvchi kuchni quyidagi munosabat orqali aniqlash mumkin:

Tcht = (0,7...0,8) • Тен, kN (6.33)Cho‘michni tortishga P, va Pk ko‘tarishga sarflanadigan quwatlami

quyidagi formula orqali aniqlash mumkin:

115

3,, kW va

р Tchk ■ Зкl l r — ,kW (6.34)

bu yerda d t va т9к - tegishli ravishda tortuvchi va ko‘taruvchi arqon- laming tezligi, m/s; ц, va цк - tegishli ravishda tortuvchi va ko'taruvchi tizimlarning F.I.K.

Draglayn turg‘unligini aniqlash uchun, uning cho'michi gruntga to‘l- dirilib, xartum kallagiga yaqin tortilgan va platforma burilish vaziyatida bo‘lishi kerak (6 .6-rasm).

Bunda xartumning gorizontga nisbatan og‘ish burchagi ax = 25...30 , yuqori quwatli ekskavatorlarda uning ishlash qiyalik burchagi у =3...5 deb, o‘rta quwatlilarinikida esa у = 10... 12° deb olinadi.

Draglaynning turg‘unlik koeffitsiyentni (6.23) formula va 6 .6-rasmdagi chizmadan A nuqtaga nisbatan olingan barcha kuchlarning momenti yig‘indisidan foydalanib aniqlanadi. Shunga asoslanib, uni quyidagicha yozish mumkin:

k, =M p + M po+ M y - M x -M'x

Mch+g + M'ch+g + Msh(6.35)

bu yerda Mp - platforma og‘irligining momenti, kNm ; Mpo- posangi og‘irligining momenti, kN m; My - yurish uskunasi og‘irligining momenti, kN m; Mx - xartum og‘irligining momenti, kN m; Mch+g - cho‘mich va uning ichidagi grunt og‘irligining momenti, kN m; Msh- shamol kuchining momenti, kN m; M'x-xartumning kuch momenti, kN m; M ‘ch+g- cho'mich va uning ichidagi grunt og‘irlik kuchining momenti, kN m.

Ushbu momentlar quyidagi formulalar yordamida aniqlanadi:M p = Gpcosy - ( l 4 + a ) - G p - siny ■ h2;

Mpo = GpgCosy -(£3 + a ) - G po • siny ■ h3;

M y = Gy ■ cosy - a - G y ■ siny • /z4;

M x = Gxcosy ■(l1 - a ) - G x - siny ■ h5;

GM l =-

• a

g

l \I • h + -^-(lsiny + hcosy) +-^-cosy ■ siny

M ch+g = Gch+g ■ cosy ■(£l - a ) - Gch+g ■ siny ■ h7;

M sh ?

M ch+ gG ch+ g ■ ( 0 l x ■ h7;

, kN m (6.36)

116

bu yerda Gp, Gpo, Gy, Gx, Gch-g - tegishli ravishda platforma, posangi, yurish uskunasi, xartum va cho‘mich va uning ichidagi gruntni og‘irligi, kN; у - qiyalik burchagi, grad; h va £- xartumni platformaga o‘rnatish koordinatalari, m; l u C2, С 3, C4 va hb h2, h3, h4, h5, h6, h7 - tegishli kuchlarning yelkalari, m; Fsh- shamolning ta’sir kuchi, kN; m - platformani aylanish tezligi, s '1.

Agar (6.23) formula sharti bajarilmasa, posangini og‘irligi oshirilib, qaytadan hisoblanadi.

6.2. Ko‘p cho‘michIi ekskavatorlarni hisoblash.

6.2.1. Zanjirli ish jihoziga ega boHgan ko‘p cho‘michli ekskavatorlarni hisoblash.

Ekskavatorning texnik ish unumdorligi quyidagi formula yordamida aniqlanadi:

кU, = 0,06 • q ■ nz ■ — } m3/soat (6.37)

gbu yerda q - cho‘michning geometrik sig‘imi, litr; n: - bir daqiqa vaqt

davomida tuproqni to‘kkan cho‘michlar soni, dona/daqiqa; kh - cho‘mich-

117

ning hajmidan foydalanish koeffitsiyenti, (klt — 0 ,8...1,2); kg - gruntni yumshatish koeffitsiyenti, (kg = 1,0 ... 1,2).

Cho‘michni hajmini geometrik usulda quyidagi formula yordamida aniqlash mumkin:

q ~ (0,8.. .0.9)-/zch-bch-€ch, m3 (6.38)bu yerda hch - cho‘michning balandligi, m, hch = (0,4...0,5)-bch; bch -

cho‘michning eni, m, (6ch= b - (0,06...0,10)); €ch - cho‘michning uzunligi, m, t f ch=( l , 0 . . A , 2 ) - b ch).

Bir daqiqa vaqt davomida, tuproqni to‘kkan cho'michlar sonini quyidagi formula orqali aniqlash mumkin:

n. = ^ , dona/ daqiqa (6.39)* chq

bu yerda dz - zanjirning tezligi, m/s, (i9z = 0,6...2,65 m/s); t chq- cho‘- michlaming qadami, m, ( l chq= 0,7... 1,2 m).

Mashinadan samarali foydalanish uchun quyidagi shart bajarilishi ke

rak: a = < g (6.40)Kyu

bu yerda Ryu - zanjimi aylantiruvchi yulduzchaning radiusi, m.Mashinaning yurish tezligi, quyidagi formula yordamida aniqlanadi:

&m = — m/soat (6-41)h b

Ko‘p cho‘michli ish jihozining harakat tezligini absolyut qiymati 6.7- rasmdan vektorlami qo‘shish qonuniga asosan aniqlanadi:

9 = ^ 9 z + S m + 2V &nrCOsaish ,m/s (6.42)

bu yerda a .shish jihozining gorizontga nisbatan og‘ish burchagi, grad.

Absolyut tezlik gorizontga nisbatan [3 burchakka og‘ishini bilgan holda, uni sinuslar teoremasiga asosan aniqlaymiz.

. „ S', sin a,;,!, „ . S7 sinash Sm ------9----- ’ bundan P-arcsin - ,grad. (6.43)

Cho‘michlar yordamida qirqiladigan tuproq qalinligi quyidagi formula orqali aniqlanadi:

Q . /isftj -o c./j q t8 = — - m (6.44)

l7_

118

Ko‘p cho‘michli ish jihozining harakat yo^nalishi gorizontga nisbatan cl ish burchakka og‘ganligini hisobga olib, gruntni qirqishdagi reaksiya kuchlarining urunma F% va normal F£ tashkil etuvchilarini, gorizontal

F,f, F f va vertikal FHV,F„' tashkil etuvchilarga ajratib, ulaming yig‘indisi va I F V ni aniqlaymiz (6.7-rasm).

Щ = Fu cos a, + Fnv sin a, ,kN va LFV = F f cos a, - F„v sin a ,, kN (6.45)

Gruntni qazishdagi urinma va normal kuch quyidagi formula yordamida aniqlanadi:

Fu = ~ , kN va F ;= (0 ,2 ...0 ,5 )-F /,kN (6.46)

bu yerda P, - ish jihoziga sarflanadigan quwat, kVt; ,9,-ish jihozini (zanjirni) tezligi, m/s.

Ish jihozlarini yuritish uchun sarflanadigan quwat, quyidagi formula yordamida hisoblanadi:

119

Ра + р к + р ls/7Р . = _*----- i----- — kW (6.47)

m • nybu yerda P q - gruntni qazish uchun sarflanadigan quwat, kW; Pk -

qazilgan gruntni ko‘tarishga sarflanadigan quwat, kW; P,sh - qazilgan tuproqni transheya devorlarida ishqalanishiga sarflanadigan quwat, kW; i], - ish jihozining F.I.K. (77, = 0,85); r\y - yuritmaning F.I.K. {rjy = 0,80).

Gruntni qazish uchun sarflanadigan quwat, quyidagi formula orqali aniqlanadi:

Pq =0,2&-Ut -k4, m (6.48)bu yerda U, - mashinaning texnik ish unumdorligi, m3/soat; kq - gruntni

solishtirma qazish qarshiligi, MPa.Qazilgan gruntni ko‘tarishga sarflanadigan quwat, quyidagi formula

yordamida aniqlanadi:U, ■ У г ' К

( 6 ' 4 9 )

bu yerda yg- tuproqning solishtirma og‘irligi, kN/m3; hk - tuproqni rotor bilan ko‘tarish balandligini quyidagicha aniqlash mumkin:

hK= h + ha, m (6.50)bu yerda h - transheyaning chuqurligi, m; hQ - yer sirtidan cho‘-

michdagi gruntni to‘kilishigacha bo‘lgan masofa, m.Tuproqni transheya devorlarida ishqalanishiga sarflanadigan quvvat,

quyidagi formula orqali aniqlanadi:n Ut ■ у g ■ I iu ■ / gg i

P is h ~~ a ) ( 6 .5 1 )3 6 . Ю 6 ’ V }

bu yerda f m - gruntni grunt bilan ishqalanish koeffitsiyenti; l iu- ish jihozining tuproq bilan tishlashish uzunligi, m. Uni quyidagicha aniqlash mumkin;

Лы - (1>2...1,3) — , m (6.52)sm a,

Tasmali yuklagichga sarflanadigan quvvat, quyidagi formula yordamida aniqlanadi:

Ut -P*- КPlv = ------- I -T z -, kW (6.53)

3 ,6-106 ’ V ’bu yerda pg - yumshatilgan gruntning zichligi, kg/m3; i9ty - tasmali

yuklagichning tezligi, m/s (mashinaning texnik ko'rsatkichidan olinadi).120

Mashinani ish paytidagi yurishiga qarshi kuchlarning yig‘indisi quyidagi ifoda orqali aniqlanadi (6.7-rasmdan):

Щ = R - ( f ± 0 + Щ , 1 Ы (6.54)bu yerda R - traktorni yurish uskunasiga tuproqning normal reaksiya

qarshilik kuchi, kN (6.7-rasmdan, ZZ = 0, shart orqali topiladi); / - mashinaning yurishidagi qarshilik koeffitsiyenti; i - mashinaning yurishidagi qiyalik nishabligi (i ~ 0); - gruntni qirquvchi reaksiya kuchlarining gorizontal tashkil etuvchilarining yig‘indisi, kN, uni (6.45) formuladan foydalanib aniqlash mumkin.

Demak: R = {m, + m,) ■ g + ZFV, kN (6.55)bu yerda m, va m, - tegishli ravishda traktor va ish jihozini massasi, t;

ZFg- gruntni qirquvchi reaksiya kuchlarining vertikal tashkil etuvchilarining yig‘indisi, kN, uni (6.45) formuladan foydalanib aniqlash mumkin.

Mashinani yurishi uchun sarflanadigan quwatni quyidagi formula orqali aniqlash mumkin:

p y = , kW (6.56)

bu yerda 'LF - kanal qazgichning yurishiga qarshi kuchlarning yig‘indisi, kN; Sm-mashinani ish paytidagi yurish tezligi, m/s; Л и - yurit

maning umumiy F.I.K, ( T|w = 0,85).Ekskavatorning ish vaqtidagi turg‘unlik koeffitsiyentini aniqlash,

(6.23) formula yordamida amalga oshiriladi. Buning uchun A nuqtaga nisbatan moment olib (6.7-rasm), ag‘daruvchi kuchlarning mvuozanat (SM a = 0 ) tenglamasidan foydalanib, turg‘unlik koeffitsiyenti aniqlanadi.

, wit- g - Xxk t ---------------------------------------------------( 6 .5 7 )

m r e -xz + E F . x , - X F -z.° V 2 g I

Mashinaning dvigateliga tushadigan quvvat, quyidagi ifoda bilan aniqlanadi:

Pd =(1,05... 1,07)-(Pi +P^ + Py ), kW (6.58)

K O ‘P C H О ‘M ICH LI EKSKA VA TO R LAR N IH ISO B LASH G A D O IR A M A L IY M A SH G 'U L O T

Ekskavatorning asosiy ко ‘rsatkichlari, uning ish paytidagi kuchlami va quwat muovazanati aniqlash.

121

Hosoblash uchun berilganlar; ЭТЦ-252 rusumli ekskavator (hisob chizmasi 6 . 7- rasmda berilgan), ekskavator platformasining massasi m t — 1 5 0 0 0 kg, ish jihozining massasi m.i = 3 6 0 0 kg, zanjirning qadami £z = 0 ,12m, zanjirning tezligi i3z = 1 ,7m / s , zanjirni aylantiruvchi valdagi yulduzchaning radiusi R = 0 ,3m, transheyaning chuqurligi h = 3,0m , transheyaning eni b = 0,6m , grunt guruhi III 6 . 7-rasmdagi kuchlarning yelkalari (mm): x t = 3 0 , = 10, x 2 = 17, z5 = 16.

Ekskavator ish unumdorligini (6.37) formuladan foydalanib aniqlash mumkin:i i о

U, = 0 ,0 6 ■ q-nz -— = 0,06 ■ 26 • 127,5 • — = 2 1 7 m 3/ s o a t kg 1,1

Cho'michni hajmini geometrik usulda (6.38) formula yordamida aniqlash mumkin:

q ~ (0 ,8 ... 0 .9 ) • hch ■ bch ■ t ch = 0,9 • 0,18 • 0 ,54 • 0,3 = 0 ,0 2 6 m ?yoki 261. Bir daqiqa vaqt davomida, tuproqni to'kkan cho'michlar sonini (6.39) formula

orqali aniqlanadi: 60-1,7 n 7 t J .n , = --------- = -------— = 127,5 dona/daqiqa.

(ck4 0,8d 2 1,7

(6.40) formula shartini tekshiramiz: a = —— < д a = = 9,6 < 9,8 demakAyU U)J

shart bajariladi.Mashinaning yurish tezligi (6.41) formula yordamida aniqlanadi:

tj ? 1 7= 1 2 0 ,5 , m/soat.

h b 3-0,6Ish jihozlarini yuritish uchun sarflanadigan quw at (6.47) formula yordamida

hisoblanadi:p. J 4+PJL+PbJL = 1 1 + 4 ,7 .1 1 ,7 6 = 1 7 |4 6 ^

rji-t)y 0,85-0,8Gruntni qazish uchun sarflanadigan quwat (6.48) formula orqali aniqlanadi:

Pq = 0,28 ■Urk4 = 0,28 • 217 • 0,180 » 11 kW.Qazilgan gruntni ko'tarishga sarflanadigan quw at (6.49) formula yordamida

aniqlanadi:u , - yg - f u _ 217-13000-6 _ i 7 t w3 .6 -106 3 ,6 -106

Tuproqni transheya devorlarida ishqalanishiga sarflanadigan quw at (6.51) formula orqali aniqlanadi:

_ U r j g -tiu ■ fgg _ 217 -13000-3 ,75 - 0,6 _ t

,sh~ 3 ,6 -106 " 3 ,6 -106

Tasmali yuklagichga sarflanadigan quw at (6.53) formula yordamida ani-

qlanadi: = = 0 ,0875 kW.3 .6 -106 3 ,6 -106

122

(6.45) formuladan foydalanib. gruntni qirqishdagi gitizonta! I Fg va vertikal IF,. tashkil etuvchilarining yig'indisini aniqlaymiz:

I.Fg = F,fcosa, + Fnsinai = 10,27 • 0,5 + 4,1 ■ 0,86 = 8,63 kN.

ZFv = Fugcosa , - Fnsina, = 10,27 • 0,25 -4 ,1 ■ 0,96 = 1,57kN.g = я_ = }т м = 1027 kN

Sz 1,7Fn = (0 ,2 ...0 ,5) - Fus = 0,4 ■ 10,27 = 4,1, kN.

Mashinani ish paytidagi yurishiga qarshi kuchlarning yig'indisi (6.54) formula orqali aniqlanadi (6 . 7-rasmdan):

ZF y = R - ( f ± i ) + l F g = 187,57 Y 0 ,5 + 0 ,0 0 1 > + 8,63 = 102,4 kN.R = (m, + m, ) -g +I . F y = (1 5 + 3,6J-10 + 1,57 = 187,57 kN.

Mashinani yurishi uchun sarflanadigan quw at (6.56) formula orqali aniq-

Ianadi' „ ZFy - § m 1 0 2 ,4 -0 ,0 3 3T v —-------------= -------------------- « 4 kW

Л« 0,85Mashinaning dvigateliga tushadigan quwat (6.58) formula yordamida

aniqlanadi:Pd = (l,05...1,07)(Pi + P,y+Py ) = 1,06 - ( 17,46 + 0,0875 + 4) = 37,5 kW.

Ekskavatorning ish vaqtidagi turg'unlik koeffitsiyentini aniqlash, (6.23) formula yordamida amalga oshiriladi. Buning uchun A nuqtaga nisbatan moment olib (6 .7- rasm), ag'daruvchi kuchlarning muvozanat (S M A = 0 ) tenglamasidan foydalanib, turg'unlik koeffitsiyenti k, (6.57) formuladan foydalanib aniqlash mumkin.

, mt -g-xt 1 5 -1 0 -3 0= __________ 2__________—____________________________8 5m r g - x j + l F - x - I F z , 3 ,6 -1 0 -1 0 + 1 ,57 -17 + 8 ,6 3 -1 6о v 2 g I

Demak (6.23) formula sharti bajariladi.

6.2.2. Rotorli ish jihoziga ega bo‘lgan ko‘p cho‘michli ekskavatorlarni hisoblash.

Rotor 2 yordamida qaziladigan transheyaning ko‘ndalang kesim yuzasi quyidagi formula yordamida aniqlanadi (6 .8-rasm):

A = b - h , m 2 (6.59)bu yerda b - transheyani eni, m; h - transheyani chuqurligi, m. Rotorning diametrini quyidagi munosabat bilan aniqlash mumkin:

Dr =(1,75... 1,85)-A, m (6.60)

123

Rotor aylanish tezligining tavsiya etiladigan qiymatini quyidagicha_ 30,5...51,5

aniqlash mumkin: nr - ^ , ayl/min (6.61)

Rotordagi cho‘ michlar soni z = 8 ... 12Bir daqiqa ichida grunti to‘kilgan cho‘michlarning soni quyidagi mu

nosabat bilan aniqlanadi: n r = nr • z , l/min (6.62) Rotorni aylanish tezligini quyidagi formula orqali aniqlash mumkin:

9 r = n ■ D r -nr , m/s (6.63)Bunda ham (6.40) formulaning sharti bajarilishi lozim.Tasmali yuklagichni tezligi 8 0, , uning ustidagi grunt tezligi dan

oshmasligi kerak. Tasma ustidagi gruntni tezligini quyidagi formuladan topish mumkin: $ g = ^2 - £■ g ■ ( f gt ■ cos a, - s in« r) ,m/s (6.64)

bu yerda t - tasmaning ishchi uzunligi, m (6.8-rasmga qarang); a, - tasmani gorizont bilan tashkil qilgan burchagi, grad (6.8-rasmga qarang); f gt - gruntni tasma bilan ishqalanish koeffitsiyenti.

|£o.

/S/W /У>/'2Г

% 6.8-rasm. Transheya qazishning o‘ndalang kesimi: 1-tasmaU yuklagich;

2-rotor.

/// //V }// ///

Cho‘michning qadami quyidagi formula yordamida aniqlanadi:

l ch= ^ , m (6.65)

124

Rotorning cho‘mich bilan birgalikdagi massasini quyidagi formula orqali aniqlash mumkin:

mr = (0,33...0,39)• h2 ■ b ■ ^ j\0 lck , t (6 .66)bu yerda kk - gruntning solishtirma qazish qarshiligi, MPa. Mashinaning texnik ish unumdorligi U, (6.37) formula orqali aniq-

lanadi.Mashinaning ishchi tezligi bilan rotorni aylanish tezligi orasidagi mu-

nosabatni aniqlash uchun uni hisob chizmasi chiziladi (6 .9-rasm).

Rotor £0 masofaga ko‘chganda, cho‘mich vertikalga nisbatan cp burchakka burilib, АБ yoy uzunligiga siljiydi va bu siljishni i 0 deb belgilasak, uning qiymatini quyidagi formula yordamida aniqlash mumkin (6 .9-

rasm):n ■ Dr ■ S-

m (6.67)z • 9,- z • nrbu yerda 9r- rotorni aylanish tezligi, m/s; 3m - mashinani ish paytida

gi yurish tezligi, m/s.Rotor tezligini, gorizontal 9 f va vertikal 9* tashkil etuvchilarga ajra-

tib, ularni quyidagi formula bilan aniqlash mumkin:9 f = 9r ■ cos<p + 9m, m/s va .9,v = 9r ■ sirup, m/s (6 .68)

Unda natijaviy tezlikning gorizontga nisbatan og'ish burchagi ft ni quyidagi munosabat bilan aniqlash mumkin:

125

9 r ■ sincp(} - a rc tg —----------- —— grad (6.69)

9,. ■ coscp + 9 mCho‘mich joylashgan nuqtaning kesish yo‘nalishi bilan hosil qilgan

urunmaning og‘ish burchagi /i hamisha, rotorning vertikal o‘qi bilan qazish kuchi qo‘yilgan radius vektori orasidagi burchak <p dan kichik bo‘ladi.

Cho‘mich siljishini (6.67) formula orqali bilgan holda, uning yordamida qazilishi kerak bo‘ladigan grunt qalinligini aniqlash mumkin:

£ = •■»»? = ^ ' — . m (6.70)2 • Пг

Rotorning aylanish tezligi: 3r -^Jx-Rr - g, m/s (6.71)bu yerda x - o‘tish koeffitsiyenti (x = 0,4...0,5); Rr - rotorning radiusi,

m; g -jismlarni erkin tushish tezlanishi, m/s2 (g = 9,81 m/s ).Rotorning burchakli tezligini quyidagi ifoda bilan aniqlanadi:

® r = T - , s - ‘ (6.72)J\r

Ish jihozlarini yuritish uchun sarflanadigan quwatni (6.47) formuladan, tasmali yuklagichga sarflanadigan quwatni esa (6.53) formuladan foydalanib aniqlanadi.

Mashinaga ta’sir etuvchi asosiy va tashqi kuchlami aniqlash uchun uni hisob chizmasini masshtab bo‘yicha chizib, unda barcha kuchlar o‘z yelkalari bilan ko‘rsatiladi (6 .10-rasm).

Mashinaning yurishga ko‘rsatadigan qarshilik kuchi quyidagi formula bilan aniqlanadi: T,Fy = (R + R \ ) ( / + 0 + ^F g + F in. kN (6.73)

bu yerda R- traktorni yurish uskunasiga tuproqning normal reaksiya qarshilik kuchi, kN (6.10-rasmdan, £Z = 0, shart orqali topiladi); Ri - ish jihoziga yordamchi chang‘i yoki g‘ildirak tayanchining tuproqqa beradigan normal ta’sir kuchi, kN (6 .10-rasmdan, EM Б = 0 , shart orqali aniqlanadi); / - mashinaning yurishidagi qarshilik koeffitsiyenti; i - mashinaning yurishidagi qiyalik nishabligi (/ ~ o); ^Fg - gruntni qirquvchi reaksiya kuchlarining gorizontal tashkil etuvchilarining yig‘indisi, kN, uni (6.45) formuladan foydalanib aniqlash mumkin; Fm - inersiya kuchining qarshiligi, kN.

Inersiya kuchining qarshiligi quyidagi formula yordamida aniqlanadi:

3600 -t,4

126

bu yerda x - jism massaiarini aylanishdagi inersiyasini hisobga oluvchi koeffitsiyent (x = 1,1... 1,3); m, va w, - mos ravishda traktor va ish jihozini massaslari, t; 3m - mashinani ish paytidagi yurish tezligi, m/s; t, - jismlarni tezlanish olish vaqti, s (t, = 3 ...4 s).

Demak: ZZ = 0 bo‘lganda, R = (m, + m, )g + SRv - R u kN Z M A = 0 bo‘lganda,

Щ ■(xi - х ) + т,-- g - ( x 2 - x ) - l F g -(x3 - x )

(6.75)

R, , kN (6.76)/ • (h + z) + x3 - x bu yerda Z,Fvval,Fg- mos ravishda urunma va normal qazishga ta’sir

qiluvchi kuchlarning vertikal va gorizontal o‘qlaridagi proeksiyalari, kN; mt va m, - mos ravishda traktor va ish jihozini massalari, t; h, z, h - tegishli kuchlarning yelkalari, m.

T.Fg = Fugcos(p + Fnvsimp, kN va £ F V = F,?cos<p-F„vsin<p, kN (6.77) Gruntni qazishdagi urunma va normal kuch, quyidagi formula yorda

mida aniqlanadi: Fug kN va F„v = (0.2...0.5) ■ F f . kN (6.78)

bu yerda P, - ish jihoziga sarflanadigan quvvat, kW; 3, - ish jihozini (rotomi) tezligi, m/s.

127

Ish jihozlarini yuritish uchun sarflanadigan quwat, quyidagi formula

yordamida hisoblanadi: P ^ - ~ , kW (6-79)J TJi ■ T]y

bu yerda Pq - gruntni qazish uchun sarflanadigan quwat, kW; Pk - qazilgan gruntni ko‘tarishga sarflanadigan quwat, kW; Pish - qazilgan tuproqni transheya devorlarida ishqalanishiga sarflanadigan quwati, kW; bu quvvatlar tegishli ravishda (6.48), (6.49) va (6.51) formulalar yordamida aniqlanadi; r), - ish jihoziningF.I.K. ( rj, = 0,85); )/v - yuritmaning F.I.K. (tjy = 0,80).

Mashinani tasmali yuklagichiga sarflanadigan quvvatni (6.53) formula yordamida, uni ish paytidagi yurishiga sarflanadigan quvvatni esa (6.56) formula orqali aniqlanadi.

Ekskavatorning ish vaqtidagi turg‘unlik koeffitsiyentini aniqlash,(6.23) formula yordamida amalga oshiriladi. Buning uchun A nuqtaga nisbatan moment olib (6 .10-rasm), ag‘daruvchi kuchlarning mvuozanat ( I M A = 0 ) tenglamasidan foydalanib, turg‘unlik koeffitsiyenti aniqlanadi.

Mashinaning dvigateliga tushadigan quwat, quyidagi formula yordamida aniqlanadi: Pd = (1,05... 1,07)•(// +Pty + P y ), kW (6.80)

6.2.3. K o‘p cho‘michli karyer ekskavatorlarini hisoblash.

Zanjirli ish jihoziga ega bo‘lgan ekskavatorlarning harakati, ish jihozining harakat yo‘nalishiga perpendikulyar bo‘lgani uchun, qazishga qarshilik qiluvchi kuch burchak ostida joylashgan bo‘ladi (6.11-rasm).

Ko‘p cho‘michli ish jihozi, bir vaqtning o‘zida ikkita yo‘nalishdagi harakatda bo‘ladi (6 .11- rasm). Bular zanjirning tezligi 3 Z va unga perpendikulyar bo‘lgan mashinaning yurish tezligi 3m, m/s.

Tuproqni absolyut qazish tezligi 3, vektorlar- ni qo‘shish qoidasiga asosan (6.42) formuladan 4 aniqlanadi. Bunda cho‘mich harakatining vertikal o‘qga nisbatan og‘ish burchagi fi ni quyidagi L formula orqali aniqlash mumkin:

P = a rctg~ , grad (6.81)г 6.11-rasm. Ko’ndalang

kovlash sxemasi.128

Mashinaning ko‘chishdagi ish unumdorligini (6.37), (6.39) va (6.44) formulalardan foydalanib, quyidagicha yozish mumkin:

U t = S ' bq ■ $ mj m3/soat (6.82)Natijada ekskavatorni normal ishlashi uchun quyidagi shart bajarilishi

3mtalab qilinadi: bq = l chq < bch (6.83)

bu yerda bq - qirqiladigan gruntni eni, m; t chq - cho‘michni qadami, m; bch - cho‘michni eni, m.

6.3. Buldozerni hisoblash.

6.3.1. Asosiy ko‘rsatkichlarini aniqlash va tanlash.

Vazifasiga ko‘ra buldozerlar yer qazish va tashish hamda yer tekislash ishlarida ishlatiladi. Buldozerning asosiy texnik-iqtisodiy ko‘rsatgichi uning ish unumdorligidir. Shunga ko‘ra uning ish unumdorligi gruntni qazib, tashish hamda tekislash ishlari uchun aniqlanadi.

Qazishdagi texnik ish unumdorligi quyidagi formula yordamida aniq- 3600-V h -k

lanadi: U t - - - , m3/soat (6.84)d у

bu yerda Vgh - ag‘dargich oldidagi gruntning hajmi, m3; kge - grunt hajmini yo‘qotish koeffitsiyent (gruntni transport qilish masofasiga bog‘liq, buldozerlar uchun transport qilish 100 m olingan); ky - gruntni yumshatish koeffitsiyent I (ky=l ,2... 1,3); td - bir davr ish bajarishga sarflangan vaqt, s.

Ag‘dargich oldidagi grunt prizma shaklida bo‘lgani uchun uning taqribiy hajmini 6.12-rasmdan foydalanib aniqlash mumkin.

H HChizmadan — = tg<pt bundan ------ , shunda gruntnig ko‘n-

l g tg9t

1 H 2dalang kesim yuzasi Sklc = —H - ^ „ = ---------- ga teng bo‘ladi.

2 5 2-tgcptDemak ag‘dargich oldidagi gruntning hajmi Vgh ni quyidagi formula

bilan aniqlash mumkin:Xj2 td

v gh =Skk -B a = — - — m3 (6.85)2-tgcpt

129

bu yerda H - ag‘dargich oldidagi gruntning balandligi, m (uni ag‘dargich balandligiga teng deb olish mumkin); Ba - ag‘dargichning uzunligi, m; ф, - gruntni tabiiy nishabligi, grad (ф4 = 40...50°).


f d = t q + t k + t oq + t b + t at + t to' S ( 6 . 8 6 )

bu yerda tq - gruntni qazishga sarflangan vaqt, s; tk - gruntni ko‘- chirishga sarflangan vaqt, s; toq - buldozerni orqaga qaytishiga ketgan vaqt, s; tb - burishga sarflangan vaqt, s (tb = 8 . . . 10 s); ta, - ag‘dargichni tushirishga ketgan vaqt, s (tat = 1.. .2 s); t,H ■ - tezlikni o‘zgartirishga ketgan vaqt, s (tto■ = 4...5 s).

Gruntni qazishga sarflanadigan vaqtni quyidagi munosabat orqali aniqlash mumkin:

s (6-87)

bu yerda t q - gruntni qirqish yo ii, m ( tq = 6 . . . 10 m); d q - gruntni qirqish tezligi, m/s (j9q = 0,4.. .0,5 m/s).

Gruntni ko‘chirishga sarflanadigan vaqtni quyidagi munosabat orqali aniqlash mumkin:

Ikh = ~ - , s (6 .88)

bu yerda i k - gruntni ko‘chirish masofasi, m; d k- ko‘chirish tezligi, m/s (i9fe = 0 ,9 ...1,1 m/s).

Buldozerni orqaga qaytishiga ketgan vaqtni quyidagi munosabat orqali aniqlash mumkin:

130

"ч a ’oq

bu yerda £oq - orqaga qaytish yo‘li, m; d oq - orqaga qaytish tezligi, m/s (doq = 1,1. . .1,2 m/s).

Tekislashdagi texnik ish unumdorligi quyidagi formula yordamida aniqlanadi:

3600 ■ L ■ (Basiny ± a)Ut ~ / ^ \ , m /soat (6.90)

П -------------------h tjyU Jbu yerda L - tekislanayotgan maydon uzunligi, m; dm - mashinaning

ishchi tezligi, m/s; n - bir joydan o‘tishlar soni; a - o‘tishlami qoplash (-), qoplamaslik (+) kattaligi, m; у - qamrash burchagi, grad.

Buldozerni yer bilan ilashishdagi tortish kuchi Ft bilan uning dvigatelining tortish kuchi Fd quyidagi shartni bajarishi lozim:

Fd > F t (6.91)Buldozerni yer bilan ilashish bo‘yicha tortish kuchini quyidagi

formula orqali aniqlash mumkin:Ft - m t - g - k 0 ' ktl, kN (6.92)

bu yerda mt - traktoming ish jihozi bilan birgalikdagi massasi, t; k„ - buldozer og‘irligidan foydalanish koeffitsiyenti (k0= 0,5...0,9); ktl - ilashish koeffitsiyenti (ku = 1,17... 1,45).

Dvigatelning tortish kuchini quyidagi formula yordamida aniqlash mumkin:

t d -------- -------- , kN (6.93)

bu yerda Pd - dvigatelning quvvati, kW; ци: - uzatmaning F.I.K; dm - mashinaning ish paytidagi birinchi tezligi, km/soat.

Otvalning asosiy ko‘rsatkichlari jihozi va uning ish holatida grunt sirtiga o‘rnatilishi bilan xarakterlanadi. Bularga quyidagilar kiradi (6.13- rasm); otval (ag‘dargich) ning egrilik radiusi R va balandligi hz , ishchi balandligi hot, qirqish burchagi a, ag‘darish burchagi q>, egrilik radiusining markaziy burchagi e0, pichoq damining burchagi y, egrilik balandligini vertikalga nisbatan og‘ish burchagi S, pichoqning uzunligi bp, orqa burchak /?.

Egrilik radiusi o‘zgarmas bo‘lgan ag‘dargichning egrilik radiusi quyidagi formula yordamida aniqlanadi:

R = -Kt - b psina

' 2sin fO,5f 90° + c p - a ) ] ■ cos f ±0,5f 90° - ( a + <p) ] } , m (6'94) bu yerda hot- ishchi balandligi, m; a - qirqish burchagi, grad; q> - ag‘-

darish burchagi, grad; bp - pichoqning uzunligi, m. Agar a+w < 900 bo‘lsa, ishora (+); a+(p > 90° bo‘lsa, ishora (—) olinadi.

Agar a+q> = 90° bo‘lsa, u holda (6.94) formula quyidagi ko‘rinishgah„

ega bo‘ladi: R =- bps in a

(6.95)2 • cos a

Ag‘dargichning ishchi balandligi, u surayotgan gruntning hajmiga, gruntning fizik xossalariga, texnologik jarayonlarga va traktor dvigatelining quvvatiga bog‘liq bo‘ladi. Uni quyidagi formula orqali aniqlashmumkin: hot = (0,2 0 ...0,22) -IfPfo , m (6.96)

6.13-rasm. Ag‘dargich sirtining asosiy ko‘rsatkichlari.

О

Ag‘dargichning egrilik balandligi quyidagi formula yordamida aniq-hot - b ps in a

lanadi: hr = -------- p------- , m (6 .97)cos l

Pichoq damining burchagi y, qirqish pichog‘ining mustahkamligini va yeyilishini hisobga olgan holda 25°...30° bo‘lishi kerak, bunda orqa burchak p > 5...70.

Ag‘dargichning uzunligini quyidagi munosabat bilan aniqlash mum

kin: Яа = (0 ,885 ...0 ,9 9 7 )-3 / P ^ , m (6.98)Buldozeming tortish kuchini hisoblash uchun, uning ishlatish jarayo

nida unga barcha ta’sir etuvchi qarshilik kuchlar aniqlanadi.

132

Bu kuchlarni yig‘indisini quyidagicha yozish mumkin (bunda 6.14- rasmdan foydalaniladi):

X Ftqk = E Ffi + Faog + Fys + Fbs + Fm, kN (6.99)bu yerda 'l-Fj', - gruntni qazishga qarshilik qiluvchi reaksiya kuch-

larining urunma tashkil etuvchisi, kN; Faog - ag‘dargich oldidagi gruntni surishdagi qarshilik kuchi, kN; Fys- gruntni ag‘dargich sirtida yuqoriga surilishdagi qarshilik kuchi, kN; Fbs - gruntni ag'dargich sirtida bo‘ylama surilishdagi qarshilik kuchi, kN; Fishq - pichoqni gruntga ishqalanishdagi qarshilik kuchi, kN; Fm - mashina yurishiga qarshilik qiladigan kuch, kN.

Gruntni qazishga qarshilik qiluvchi reaksiya kuchlarining urinma tashkil etuvchisini quyidagi formula bilan aniqlash mumkin:

l^Fl ~kq-Ba-h-s inу , kN (6.100)bu yerda kq - gruntni solishtirma qazish qarshiligi, kPa; Ba - ag‘dar-

gichning uzunligi, m; h - gruntni qazish chuqurligi, m; у - qamrash burchagi, grad.

Ag‘dargich oldidagi gruntni surishdagi qarshilik kuchi quyidagi formula yordamida aniqlanadi:

Faog = v g h - P g - g - f g g - s i n y , Ш 3 (6.101)bu yerda Vgh - ag'dargich oldidagi gruntning hajmi, m , (6.85) for

mula yordamida aniqlanadi; pg - gruntni zichligi, t/m3; fgg - gruntni grunt bilan ishqalanish koeffitsiyent ( ^ = 0,35.. .0,80).

Gruntni ag‘dargich sirtida yuqoriga surilishdagi qarshilik kuchini quyidagi formula orqali aniqlash mumkin:

133

F ys = v g h - P g - g - f g m - c o s 2a , kN (6 .102)bu yerda f gm - gruntni metall bilan ishqalanish koeffitsiyenti (fgm =

0,35...0,80); a - gruntni qirqish burchagi, grad.Pichoqni gruntga ishqalanishdagi qarshilik kuchini quyidagi mu

nosabat bilan aniqlash mumkin:F i s h q = f g g - + m g - g ) , kN (6.103)

bu yerda ZF," - gruntni qazishga qarshilik qiluvchi reaksiya kuchlarining normal tashkil etuvchisi, kN ( XF^ = (02...0,5) ); m, - traktoming massasi, t.

Mashinani yurishiga qarshilik qiladigan kuchni quyidagi formula yordamida aniqlash mumkin:

Fm = mt -g f/cosp ,± sin<p , j , kN (6.104)bu yerda / - mashinaning yurishiga qarshilik koeffitsiyenti; - ma

shina ish joyining qiyalik burchagi, grad.Mashina gruntni qazish jarayonida ish jihozini ko‘tarib-tushuruvchi

gidrosilindr yordamida bajaradi. Demak gidrosilindmi harakatlantirish uchun ham kuch sarflanadi. Bu kuchni aniqlash uchun, ish jihozini traktor ramasi bilan ulangan nuqtasi О ga ta’sir etuvchi barcha kuchlarning muvozanat tenglamasi YI 0 = 0 dan foydalaniladi (6.14-rasm).

(YF£ + m - g ) - x + F ish-xlsh + m r g ■ x, - XF« ■ z r gs = ----------------------------------------------------------------, kN (6.105)

Yr gs

bu yerda m, - ish jihozini massasi, t; x, xish, x, , rgs va z - tegishli kuchlarning yelkalari, m.

Gidrosilindrga sarflanadigan quwatni quyidagicha aniqlash mumkin:

V i w (блоб)fly

bu yerda dgs - gidrosilindr shtogining tezligi, m/s; цу - yuritmaning F.I.K.

Ayrim holda gidrosilindr traktor oldini ko‘tarishi (6.15,a-rasm) yoki orqasini ko‘tarishi (6.15,&-rasm) mumkin. Bunda gidrosilindr shtogining suruvchi kuchini A nuqtaga nisbatan olingan momentlar tenglamasidan (6.15,a-rasm), tortuvchi kuchini esa В nuqtaga nisbatan olingan momentlar tenglamasidan (6.15,6-rasm) aniqlanadi.

134

Chizmadan gidrosilindmi bosuvchi (6.15,a-rasm) Fgs va ko‘taruvchi

(6.15,fe-rasm) F* kuchlari aniqlanadi: F* = m‘ & x± ;kN vaY • Y Г£$ S

k щ - g - x r x mr g ;XL {6 Ш )%S / 7 \ ’(x - x , +b) - rgs rgs

Buldozerni tortishga sarflanadigan quvvati quyidagi formula yorda-V ZT . Q

mida aniqlanadi: P, = — —— —,kW (6.108)

bu yerda dm- mashinani yurish tezligi, m/s; цу - yuritmaning F.I.K

6.15-rasm. Buldozerni ko‘tarilish vaziyatida ta’sir etuvchi kuchlar chizmasi:a-oldining ko‘tarilishi;; 6 -orqaning ko‘tarilishi.

6.3.2. Ish jihozini mustahkamlikka hisoblash.

Ag‘dargichi buralmaydigan buldozerni hisoblashda uni hisob chizmasi masshtabda chizilib, unda barcha ta’sir etuvchi kuchlar o‘z yelkalari bilan ko‘rsatiladi.

Umumiy holda buldozer ag‘dargichiga Fx (yon), F v (gorizontal) va Fz (vertikal) tashqi kuchlar ta’sir etadi (6.16-rasm).

Vertikal kuchni A nuqtaga nisbatan olingan momentlar tenglamasidan (6.15,a-rasm) quyidagi munosabat orqali aniqlanadi:

y (6109) z x

Gorizontal kuch quyidagi munosabat orqali aniqlanadi:

135

bu yerda kmax - harakatlantirgich bilan gruntni maksimal ilashish koeffitsiyent (kmax = 0,85...0,95).

Rxz esa mutlaqo buldozer jihozining turiga bog‘liq bo‘ladi.

-2У <f i r

^ ra,i

Я"T y S ’

r ' ' ^ ' PFs'* »y

6.16-rasm. Buralmaydigan buldozer ag‘dargichiga ta’sir etuvchi kuchlar.

Yon kuch quyidagi munosabat orqali aniqlanadi:

X L 2 -I IT

В, kN (6.111)

x ' 2 -xBoshqarish gidrosilindrlaridagi kuch Fgs quyidagicha aniqlanadi (6.16-

rasm):F . £ P - F ■ar y u z

■L as2 • r,

kN (6.112)

bu yerda l y , a z, rgs, - tegishli kuchlarning yelkalari, m (6.16-rasm).Fx , Fy , Fz va Fgs kuchlar ta’sirida O ' va O" oshiq-moshiqlarda ya’ni

surgichi traktor ramasiga ulangan joy da Rx, Ry, Rz va Rx , ft”, Rz reaksiyakuchlari hosil bo‘ladi (6.16-rasm). Rz va Ry reaksiyalarining kattaligi buldozer jihozining turiga (ag‘dargichi buralmaydigan yoki buraladigan) bog‘liq emas va statika tenglamalari bilan aniqlanadi.

Yon reaksiya kattaligi O' oshiq-moshiqdagi reaksiya kuchlari 6.16- rasmdan foydalanib aniqlanadi:

- Fr ■ a r - FT ■ + F' ■ В ■ sinAg ------, kN (6.113)

В, - Fx ■ £pv - F ■ В + F ■ В- cos Я

R = ---- ----------- >----- >-------z -------------, kN> B (6.114)

O" oshiq-moshiqdagi reaksiya kuchlarini 6.16-rasmdan foydalanib aniqlanadi:Ry -Fy- l -Fgs-cos’K-Ry , kN va Rz = 2 - Fgs-s inX-Fz-Rz , kN (6.115)

Buldozeming ramasi va ag‘dargichi statik noaniq tizimdir (6.17- rasm).

6.17-rasm. Ish jihozini hisoblash chizmasi.

Materiallar qarshiligi usullarini qoilab, statik noaniqlikni hamda O' va O" oshiqmoshiqlarga ta’sir etuvchi yon reaksiya kuchlari aniqlanadi. Bunda faqat eguvchi momentlar hisobga olinib, ag‘dargich tirkagichlarini mutlaqo bikrli deb qaraladi.

137

Gorizontal Fy kuch ta’sirida O ' va O" oshiq-moshiqlarda hosil bo‘- ladigan reaksiya kuchlari quyidagicha aniqlanadi:

o ' d" + ^ i F , Г' t В R-xf = Rxf = ------------ + FV-с , — 1/We-Sy у ы 2е ’ (6.116)

«, 2 4 2 , ibu yerda S\ - - + k0(\ + - v ) + - k xv ; AF = - - ( \ + k^ )^ ■ В ■ Fyl

b iF=&BF.( l ^ *0(0,5-^)(0,5--)

3 (6.117)

k в . к - A IKr\ — * л. j —J t J 2 I ьх ’ в ’ " £

bu yerda J, ,J/, ~ tegishli ravishda ag‘dargich, surgich va tir- kagichning inersiya momentlari, N - m s 2; В - ag‘dargichni uzunligi, m; ( - surgichning uzunligi, m.

Gidrosilindr kuchning gorizontal tashkil etuvchisi ta’sirida O 'va O" oshiq-moshiqlarda hosil bo‘ladigan reaksiya kuchlari quyidagicha aniqlanadi:

— F x F — 2A f + A iF В - FgssinX

i 7 i , kN (6.118)

Yon Fx kuch ta’sirida O ' va O" oshiq-moshiqlarda hosil bo‘ladigan reaksiya kuchlari quyidagicha aniqlanadi:

Rxl, — R-xF.F ■l px У kN (6.119)

Aniqlangan kuchlar asosida buldozer jihozidagi qism va detallami xavfli nuqtalaridagi kuchlanishlar hisoblanib, kerakli o‘lchamlari va materiali tanlanadi.

BULDOZERLARNIHISOBLASHGA DOIR AMALIYMASHG'ULOT

Hisoblash uchun berilganlar: massasi m t = 1 6 ,531, ag'dargichning uzunlidi Ba = 3 ,22m, ag'dargichning balandligi H = 1,3m, grunt guruhi II, gruntni tabiiy nishabligi <pt = 45°.

Buldozerni gruntni qazishdagi texnik ish unumdorligi (6.84) formula yordamida aniqlanadi:

138

IT 3 6 0 0 -V g h -k ge 3 6 0 0 -2 ,7 2 -0 ,9 5 3, ,U t = ------------5------— = ----------- -------- :— - 6 5 , m /soat

t d - k y 120-1 ,2

Ag'dargich oldidagi gruntning hajmi Vgh ni (6.85) formula orqali aniqlanadi:

, , c _ H 2 -B a _ 1,32 -3,22 лVgh — Skk * Ba — — “ 2,72 m

2 • tgcp, 2 - 1

Bir davr ish bajarishga sarflanadigan vaqtni (6 .8 6 ) formula yordamida aniqlash mumkin: t d — t q + t k + t o q + tb + t at + t r o r — 2 0 + 4 0 + 4 5 + 9 + 2 + 4 = 1 2 0 ,5

Gruntni qazishga sarflanadigan vaqtni (6.87) munosabat orqali aniqlash mumkin: e Q

t q = — ^ = —— = 2 0 , 50 ,4 0

Gruntni ko'chirishga sarflanadigan vaqtni (6 .8 8 ) munosabat orqali aniqlash mumkin: 4Q

tk = ------ = — = 40 , -sS t 1,0

Buldozerni orqaga qaytishiga ketgan vaqtni (6.89) munosabat orqali aniqlashmumkin: . . „

toq = - ^ = ^ = 45,5 3 0<7 1,1

Buldozerni yer bilan ilashishdagi tortish kuchi F, bilan uning dvigatelining tortish kuchi Fd quyidagi shartni bajarishi lozim: Fd > Ft

Buldozerni yer bilan ilashish bo'yicha tortish kuchini (6.92) formula orqali aniqlash mumkin: Ft = mi- g- k„ -ka = 1 6 ,5 3 -10- 0 ,8 • 1,3 = 17 2 , kN.

Buldozerni tortish kuchlarning yig'indisini (6.99) formula yordamida aniqlanadi (bunda 6.14-rasmdan foydalaniladi):

H F tq k — 2 F £ + F a o g + F y s + F b s + F ishq + F m = 46 +16,32 + 5 + 0 + 6 6 = 133,3 , kNGruntni qazishga qarshilik qiluvchi reaksiya kuchlarining urinma tashkil

etuvchisini (6 . 1 0 0 ) formula bilan aniqlash mumkin:ZFZ = kq ■ Ba-h- sin у = 1 2 0 -3 ,2 2 -0 ,1 2 sm 90° = 4 6 , kN

E F " = 0 ,2 . . . 0 , 5 - I F ; = 0 ,5 • 4 6 = 2 3 , kNAg'dargich oldidagi gruntni surishdagi qarshilik kuchi (6.101) formula

yordamida aniqlanadi:Faog = Vgh-pg - g ■ fgg-siny = 2 ,72 -1 ,2 -10 • 0,5 - s in 90° = 16,32 , kN

Gruntni ag'dargich sirtida yuqoriga surilishdagi qarshilik kuchini (6.102) formula orqali aniqlash mumkin:

Fys = Vgh-pg -g- fgm-cos2 a = 2 ,7 2 -1 ,2 -1 0 -0 , 6 -cos2 60° » 5 , kNGruntni ag'dargich sirtida bo 'ylama surilishdagi qarshilik kuch Fbs = 0Pichoqni gruntga ishqalanishdagi qarshilik kuchini (6.103) formula orqali

aniqlash mumkin:Fshq = fgg■ fgn,■ ( I F i + ms ■ g) = 0,5 ■ 0 ,5 f23 + 3,26 • 10J * 14 , kN

139

Mashinani yurishiga qarshilik qiladigan kuchni (6.104) formula yordamida aniqlash mumkin:

Fm = m,■ g- (fcos(p, ±sinq>i) = 16,53 -10-(0,4-cosO0 +s in9 0° ) = 66 , kN Ishjihozini ко ‘tarib-tushuruvchi gidrosilindrni harakatlantirish uchun ham kuch

sarflanadi. Bu kuchni aniqlash uchun, ish jihozini traktor ramasi bilan ulangan nuqtasi О ga ta ’sir etuvchi barcha kuchlarning muvozanat tenglamasi Е / = 0 dan foydalaniladi (6.14-rasm) va uni (6.105) formula yordamida aniqlash mumkin:

Fes = (I , Ffl + % • g ) ■ X+F:sh ■ Xish + ГП, ■ g ■ X, - I Ffr

rgs

(23 + 3,26-10)-50 + 14- 46 + 3-10-40-46-12= --------------------:--------------------------------------------- = 113, kN

36Gidrosilindrga sarflanadigan quvvatni (6.106) formula yordamida aniqlash

mumkin:p Fe1^ e _ = 113^3 =35 6S kw

Чу 0,95Buldozerni tortishga sarflanadigan quvvati (6.108) formula yordamida aniqla-

nad,: _ 'LEgk-Sm 1 3 3 ,3 -0 ,3Pt = ------ --------- = -------------- -- = 4 2 , kW

Чу 0,95

6.4. Skreperni hisoblash.

6.4.1. Asosiy ko‘rsatkichlarini aniqlash va tanlash.

Skreperlar yer qazish va tashish hamda yer tekislash ishlarida ishlatiladi. Skreperning asosiy texnik-iqtisodiy ko‘rsatkichi uning ish unumdorligidir.

Skreperning texnik ish unumdorligi quyidagi formula yordamida aniq- ■ t t 3600 -q-kchh ,lanadi: U, = -------- -- - , m3/soat (6 .120)

Id ' к уbu yerda q - cho‘michning hajmi, m3; kchh - cho‘mich hajmidan foyda

lanish koeffitsiyenti; ky - gruntni yumshatish koeffitsiyenti ( ^ = 1,2 . . .1,3); td - bir davr ish bajarishga sarflangan vaqt, s.

Bir davr ish bajarishga sarflanadigan vaqtni quyidagi munosabat bilan aniqlash mumkin: td = tq + tk + tt + toq + h + tat + Uo', s (6 .121)

bu yerda tq - gruntni qazishga sarflangan vaqt, s; tk - gruntni ko‘- chirishga sarflangan vaqt, s; tt - gruntni to‘kishga sarflangan vaqt, s; loq - skreperni orqaga qaytishiga ketgan vaqt, s; tb - burishga sarflangan vaqt, s;

140

tal- ishjihozini ko‘tarib, tushirishga ketgan vaqt, s {tai - 2 ...4 s); tto- - tezlikni o‘zgartirishga ketgan vaqt, s (t,0~ = 4.. .5 s).

Gruntni qazishga sarflanadigan vaqtni quyidagi munosabot orqaliЯ • krhh

aniqlash mumkin: tq - s Q s (6 .122)i j ' U q ' К у

bu yerda q - cho‘michning hajmi, m3; kchh - cho‘mich hajmidan foydalanish koeffitsiyent; В - cho‘michning eni, m; § - gruntni qazish qalinligi, m; d q - gruntni qirqish tezligi, m/s (d q= 0,4...0,5 m/s).

Gruntni ko‘chirishga sarflanadigan vaqtni quyidagi munosabat orqali£

aniqlash mumkin: tk = , s (6.123)&k

bu yerda i k- gruntni ko‘chirish masofasi, m (fk = 100...5000 m); 3k- ko‘chirish tezligi, m/s (S k = 0,9...1,1 m/s).

Gruntni to‘kishga sarflangan vaqt quyidagi formula orqali aniqlanadi:

t ,= q 'k'lm -s (6.124)B - S , - 3 , - k y

bu yerda 3, - gruntni to‘kish qalinligi, m; 3,- mashinaning gruntni to‘kish paytidagi tezligi, m/s ( 3,= 0,8 . . .1,1 m/s).

Skreperni orqaga qaytishiga ketgan vaqtni quyidagi munosabat orqalil o

aniqlash mumkin: toq = - p - , s (6.125)oq

bu yerda t oq - orqaga qaytish yoii, m; 3oq- orqaga qaytish tezligi, m/s

(;9oq = 1,1. . .1,2 m/s).Skreperning burilishiga sarflanadigan vaqtni quyidagi formula yorda-

CX ь ’ i?mida aniqlash mumkin: tb = —-— , s (6.126)

bu yerda ab - burilish burchagi, rad; R - burilish radiusi, m; 3b - buru- lishdagi tezlik, m/s ( 3b = 0,9... 1,0 m/s).

6.4.2. Skreperning tortish kuchini hisoblash.

Skreperning tortish kuchini hisoblash uchun, uning ishlatish jarayonida unga barcha ta’sir etuvchi qarshilik kuchlar aniqlanib, ulaming yig‘indisi asosida tortuvchi traktor tanlanadi.

141

Bu kuchlar yig‘indisini quyidagicha yozish mumkin (bunda 6.18- rasmdan foydalaniladi):

■‘F'tqic — ^FR + Fchag + Fgm + Fgs + Fjshq + Fm, kN (6.127) bu yerda ZF£ - gruntni qazishga qarshilik qiluvchi reaksiya kuch

larining urunma tashkil etuvchisi, kN; Fchog - cho‘mich oldidagi gruntni surishdagi qarshilik kuchi, kN; Fgm - grunt massasini surushdagi qarshilik kuchi, kN; Fgs- gruntni cho‘mich tubi va yon devorlari bo‘ylab surushdagi qarshilik kuchi, kN; Fishq - pichoqni gruntga ishqalanish qarshiligi, kN; Fm - mashina yurishiga qarshilik qiladigan kuch, kN.

Gruntni qazishga qarshilik qiluvchi reaksiya kuchlarining urinma tashkil etuvchisini quyidagi formula bilan aniqlash mumkin:

= k q - B - S , kN (6.128)bu yerda kq - gruntni solishtirma qazish qarshiligi, kPa; В - cho‘-

michni eni, m; S - gruntni qazish qalinligi, m.

Cho‘mich oldidagi gruntni surishdagi qarshilik kuchini quyidagi formula yordamida aniqlanadi:

Fchog = Vgh ■ P g ■ g ■ f № , kN (6.129)bu yerda Vgh - cho‘mich oldidagi gruntning hajmi, m3; pg - gruntni

zichligi, t/m3; fgg - gruntni grunt bilan ishqalanish koeffitsiyenti (/„„= 0,35 ...0,80).

Cho‘mich oldidagi gruntning hajmini quyidagi formula yordamida aniqlash mumkin:

142

2 • tg<p,bu yerda Hchog - cho‘mich oldidagi gruntning balandligi, m; B-

cho‘michni eni, m; <pt - gruntni tabiiy nishabligi, grad (tpt = 40...50°).Grunt massasini surushdagi qarshilik kuchini quyidagi formula orqali

aniqlash mumkin:Fgm=V gh- p g - g - f gm-cos2a , kN (6.131)

bu yerda f gm - gruntni metall bilan ishqalanish koeffitsiyent (/„,„= 0,35...0,80); a - gruntni qirqish burchagi, grad.

Gruntni cho‘mich tubi va yon devorlari bo‘ylab surishdagi qarshilik kuchini quyidagi formula yordamida aniqlash mumkin:

Fgs = Vgh ■ p g ■ g ■ f gm ■ ■ coscc, kN (6.132)Pichoqni gruntga ishqalanishdagi qarshilik kuchini quyidagi mu

nosabat bilan aniqlash mumkin:Fishq = f gg ■ fX F ” + mg■ g) , kN (6.133)

bu yerda Y.F - gruntni qazishga qarshilik qiluvchi reaksiya kuchlarining normal tashkil etuvchisi, kN ( ZFr = (02...0.5) ); mt - traktoming massasi, t.


Рт = Щ ' 8 (.fCOS(P, ± sin(P, ) , KN (6.134)bu yerda / - mashinaning yurishiga qarshilik qiladigan koeffitsiyent;

tpi - mashina ish joyining qiyalik burchagi, grad.Agar qattiq gruntlarni qazishda skreper asosiy traktorning tortish

kuchi T„ tortishga qarshilik qiluvchi kuchlar yig‘indisi ZF/qqk dan kichik boisa, uning orqasidan suradigan yordamchi traktor talab qilinadi. Bu kuch quyidagi formula yordamida aniqlanadi:

Tit = ZFtqqk + f ■ (A + R2) - Tt , kN (6.135)bu yerda £Few,- skrepemi tortishga qarshilik qiluvchi kuchlar yi-

g‘indisi, kN, u (6.127) formula orqali aniqlanadi; R/ va R? - tegishli ravishda oldingi va orqa g‘ildiraklarni reaksiya kuchlari, kN; T, - asosiy traktoming tortish kuchi, kN.

Skreperni tortishga sarflanadigan quwatni (6.108) formula yordamida aniqlash mumkin.

Oldingi Rj va orqa R2 g‘ildiraklarga ta’sir etadigan reaksiya kuchlarini 6.18-rasmdan A va В nuqtalarga nisbatan moment olib topiladi.

EFr" • xn + (mi + m ) - g - x ,= Oshartga asosan; ^1 ---------------------—------------- , kN (6.136)

« + / -o= 0 shartga asosan;

l F ^ - ( l - x n) + (mi + m ) - g - ( l - x l)-I.F^-S --------------------- J^J7S--------------------- . t N (6.137)

bu yerda t, S, x , , x„ - tegishli kuchlarning yelkalari, m.Asosiy traktorning tortish kuchi T, quyidagi formula yordamida

aniqlanadi:Tt = m t - g - k 0 -ku , m (6.138)

bu yerda mt - traktorning ish jihozi bilan birgalikdagi mssasi, t; k„ - buldozer og‘irligidan foydalanish koeffitsiyent (k0= 0,5...0,9); ka - rezina g‘ildirak bilan gruntni ilashish koeffitsiyent (ku = 1,17... 1,45).

Skreperni transport (6.19,a-rasm) va orqa g‘ildiragi ko‘tarilgan holdagi (6.19,a-rasm) gruntni qirqishda ta’sir etuvchi kuchlarni aniqlash.

Transport holatida skreper g‘ildiraklarga ta’sir etuvchi reaksiya kuchlarini 6.19, a-rasmdan A va В nuqtalarga nisbatan moment olib aniqlanadi:

mt ■ g ■ (I + a) + Gch+„ ■ Xj = 0 shartga asosan; R\ = ---------------------------------, kN (6.139)

Gch. - ( i - x ^ - m ^ g - a*LMa = 0 shartga asosan; Ri ~ --------------~-------------- , kN (6.140)

bu yerda ■£, a, x , , x„ - tegishli kuchlarning yelkalari, m.Skreperni orqa g‘ildiragi ko‘tarilgan holdagi gruntni qirqishda ta’sir

etuvchi reaksiya kuchlarini 6.19,6-rasmdan A va В nuqtalarga nisbatan moment olib aniqlanadi: 5ЖВ =0 shartga asosan:

Gch ■(xn - x , ) - m r g - ( l - x „ + a ) - T j r z

R' = ----------------------J T T s --------------------- ,kN <бЛ41)ЪМЛ = 0 shartga asosan;

I£ - x „ + / - 5

D Gch+g-(e-xi) + 3 : F Z ( £ - x „ ) - m l - g - a - I . F Z - b - T ir ( z - b )Kb = ------------------------------------------------------------------------------ ,kN(6.142)

bu yerda GcA+g -cho‘mich va undagi gruntning og‘irligi, kN Gch+g = (mi + mg ) ■ g, kN

144

6.19-rasm. Skreperga ta’sir etuvchi kuchlar:а-transport holatida; A-orqa g ‘ildiragi ko‘tarilgan holtida.

SKREPERLARNIHISOBLASHGA DOIR AMALIYMASHG ‘ULOT

Hisoblash uchun berilganlar: massasi m t = 22,74t, cho'michning massasi rrii = 3 ,5 t , cho ‘michining sig ‘im q = 8 m 3, cho ‘michining eni В = 2 ,72m, gruntni qazish qalinligi 8 = 0 ,35m , gruntni to'kish qalinligi S1 = 0,3m , grunt guruhi II, gruntni tabiiy nishabligi cpt = 45°.

Skreperning texnik ish unumdorligi (6.120) formula yordamida aniqlanadi:TT 3600 - q - k c h h 3 6 0 0 - 8 1,2 ^ 3/Ut = ------------------ = ------------------= 62, m /soat

t d - k y 463,5-1,2Bir davr ish bajarishga sarflanadigan vaqtni (6.121) quyidagi munosabat bilan

aniqlash mumkin:td = tq + tk + tt + toq + tb + tat + tto' = 2 1 + 2 2 2 + 1 2 + 191 + 10,5 + 3 + 4 = 463 ,5 , s

145

Gruntni qazishga sarflanadigan vaqtni (6.122) quyidagi munosabot orqali aniqlash mumkin:

q~ kchh _ 8 ■ 1,2 _2 £tq ~ B - 8 - 8 q - ky ~ 2 ,7 2 -0 ,3 5 -0 ,4 -1 ,2 ~

Gruntni ко ‘chirishga sarflanadigan vaqtni (6.123) quyidagi munosabat orqali, , £ * 2 0 0 caniqlash mumkin: tk — —— —------= 2 z z , s

S'k 0,9Gruntni to ‘kishga sarflangan vaqt (6.124) quyidagi formula orqali aniqlanadi:

q‘ kchh 8 * 1,2 _^2 §~ B- 5, • 9 , • ky ~ 2,72 • 0,3 • 0,8 ■ 1,2 ~

Skreperni orqaga qaytishiga ketgan vaqtni (6.125) quyidagi munosabat orqali

aniqlash mumkin: toq = = ----- = 191- sSot? 1,1

Skreperning burilishiga sarflanadigan vaqtni (6.126) quyidagi formula yordami-j - i i т а ь -R 3,14-3da aniqlash mumkin: tb = -------- = ----------= 10,3. s

9» 0,9Skreperning tortish kuchini (6.127) formula orqali aniqlanadi (bunda 6.18-

rasmdanfoydalaniladi):2 F,qk = I F“+ Fchog + Fgm + Fgs + Fsb4 + Fm = 144 +11,76 + 8,23 + 5,76 + 48 + 22,74 = 240, kN

Gruntni qazishga qarshilik qiluvchi reaksiya kuchlarining urinma tashkil etuvchisini (6.128) formula bilan aniqlash mumkin:

Y.FZ = k q B- 5 = 1 2 0 -2 ,7 2 -0 ,3 5 = 1 4 4 , kN Cho'mich oldidagi gruntni surishdagi qarshilik kuchini (6.129) formula

yordamida aniqlanadi:Fchog = Vgh • p g -g- fgg = 1,96 ■ 1,2 • 10 • 0,5 = 11,76, kN

Cho'mich oldidagi gruntning hajmini quyidagi (6.130) formula yordamidaH l , - B 1,22 - 2,72

aniqlash mumkin: Vgh = — -----= —--------- Ц г = 1*96, m4 2 - t g y , 2 ■ tg 45

Grunt massasini surushdagi qarshilik kuchini (6.131) formula orqali aniqlashmumkin:

Fgm = Vgh-pg • g- fgm-c o s 2 a = 1,96 • 1,2-10 • 0,7 • cos 2 45° = 8 ,23 , kN Gruntni cho ‘mich tubi va yon devorlari bo ‘ylab surishdagi qarshilik kuchini

(6.132) formula yordamida aniqlash mumkin:F gs = Vgh-pg ■ g- fgm■ fgg - cos cl = 1,96 • 1,2 • 10 • 0,7-0,5-cos 45° = 5,76, kN Pichoqni gruntga ishqalanishdagi qarshilik kuchini (6.133) munosabat bilan

aniqlash mumkin:Fishq = /gg fSF ^ + m g-gj = 0,5-f72 + l,96 -l,2 -10j = 48, kN

EFj =('0,2...0,5/)-ZFii“ =0,5-144 = 72 , kN

146

Fm = mt - gffcos q>, ± sin ф,) = 22,74 -10- (0,1 • cos 0° + sin 0°; = 22,74 , kNSkrepet ni tortishga sarflanadigan quwatni (6.108) formuladan foydalanib aniq-

lash mumkin. „ „2 4 0 ^ 4 . 1 0 W

Л у 0,90Agar qattiq gruntlarni qazishda skreper asosiy traktoming tortish kuchi T,,

tortishga qarshilik qiluvchi kuchlar yig'indisi Y,l:Uj4 t-dun kichik b o ‘Isa, uning orqa-sidan suradigan yordamchi traktor talab qilinadi. Bu kuch (6.135) formula yordamida aniqlanadi:

T„ = 'LF,qqk+ f - ( R , + R 2 ) - T , = 144 + 0,1 ■ (119 — 41) —162 = 151,8 — 162 = —10,2, kNSkreperni tortishga qarshilik qiluvchi kuchlar yig'indisi, kN, и (6.127) formula

orqali aniqlanadi; R/ va R2 - tegishli ravishda oldingi va orqa g'ildiraklarni reaksiya kuchlari, kN; T, - asosiy traktoming tortish kuchi, kN.

Oldingi Rj va orqa R2 g'ildiraklarga ta ’sir etadigan reaksiya kuchlarini 6.18- rasmdan A v a B nuqtalarga nisbatan moment olib topiladi.

D _Z.F£-x„ + (m, + mg ) -g - x , 7 2 -3 1 + f3 ,5 + l , 9 6 - 8 H 0 - 2 4 . . .ki ---------------- ------------------------ = ------------------------ ------ s----------- = 119, kN

t + f - 5 5 4 + 0 ,1 -3 5

R:_ ZF£-(e-Xn) + (mi+mg)-g-(t -xi)-I.F^?>I + f l b

7 2 -(5 4 - 3 1 ) + (3 ,5+ 1 ,9 6 -8 )-1 0 -(5 4 -2 4 ) -1 4 4 -3 5 „ ,54 + 0,1-35 " 1

Asosiy traktoming tortish kuchi T, (6.138) formula yordamida aniqlanadi:T, = m t -g-ko-kn = 2 2 ,7 4 -1 0 -0 ,6 -1 ,2 = 162, kN

Skreperni transport (6.19,a-rasm) va orqag'ildiragi ko'tarilgan holdagi (6.19b- rasm) gruntni qirqishda ta ’sir etuvchi kuchlami aniqlash.

Transport holatida skreper g'ildiraklarga ta ’sir etuvchi reaksiya kuchi R ni (6.139), reaksiya kuchi R2 ni esa (6.140) formulalardan foydalanib aniqlash mumkin (bunda 6.19, a-rasmdanA va В nuqtalarga nisbatan moment olib aniqlanadi):

R . _ mr g - ( t + a) + G c h + g ■ Xi 2 2 ,7 4 -1 0 / 4 9 + 1 1 ; + 19,1 8 -1 0 -2 0 ^ ш

p _ Gch+g-( I - я ) - тг- g- a 19,18-10 Y 4 9 - l l ) - 2 2 , 7 4 -1 0 -1 1 . .Л ------------ ------------------= ----------------------------------------------------= 98, kN

Skreperni orqa g'ildiragi ko'tarilgan holdagi gruntni qirqishda ta ’sir etuvchi reaksiya kuchi R-j ni (6.141), reaksiya kuchi Rj, ni esa (6.142) formulalardan foydalanib aniqlash mumkin (bunda 6.19,b-rasmdan A va В nuqtalarga nisbatan moment olib aniqlanadi):

Mashinani yurishiga qarshilik qiladigan kuchni (6.134) fo rm ula yordam idaaniqlanadi:

147

Gch+g-(хп-x,) -т,- g-(£ - хп+ а) -Т,,- z _К! — ---------------------------------------------------

i + f - 5191,8 • f29 - 20У - 22,74 -10- (49-29+ 11)-(-10,2)-10

49 + 0,1-2= -106, kN

Gch+g- ( I - Xi) + 1F^( t - Хп ) - mt- g- a-lLF^-Ъ - Та- (z-Ъ ) _t -Xn+ f -b

_ 1 9 1 , 8 - ( 4 9 - 2 0 ) + 7 2 - ( 4 9 - 2 9 ) - 2 2 , 7 4 - 1 0 - l l - 1 4 4 - U + l 0 , 2 - ( l 0 - 2 ) =

~ 49-29 + 0,1-2

6.5. Avtogreyderni hisoblash.

6.5.1. Avtogreyderning asosiy ko‘rsatkichlarini aniqlash.

Avtogreyder g‘ildiraklarining ilashish kuchi quyidagi formula yordamida aniqlanadi: Fa -Ц/ 0 ' Щ ■ g , kN (6.143)

bu yerda ¥ 0- g‘ildirakli chizmaga bog‘liq bo‘lgan koeffitsiyent ('F0 = 0,7...1,0 ); m , - avtogreyder massasi, t.

Avtogreyder yetakchi g‘ildiraklarining tortish kuchini quyidagi formula orqali aniqlash mumkin: Ft — Fa ■ <p, kN (6.144)

bu yerda (p - yetakchi g‘ildiraklaming grunt bilan ilashish koeffit- sienti.

Avtogreyder g‘ildiraklari L0 va g‘ildirak izlari B0 orasidagi masofa hamda uni burish radiusi Rb ni shunday tanlash kerakki, bunda mashina o‘lchamlari eng kichik bo‘lib, harakatdagi turg‘unligini hisobga olish uchun B0 > i о + 0 ,5b shart bajarilishi lozim (6.20-rasm),

bu yerda €0~ ag‘dargichning qirqish uzunligi, m; b - g‘ildirakning eni,m.

Avtogreyder bazasining eng kichik o‘lchami L\ quyidagi munosabat bilan aniqlanadi: Ц = Lq + 0,5 • D + 2e , m (6.145)

bu yerda D - g‘ildirak diametri, m; e - ag‘dargich va g‘ildirak orasidagi eng qisqa masofa, m (e = 0,05 m).

Avtogreyderni burish radiusi Rb ni quyidagicha aniqlash mumkin;

R-ь ~ . , m (6.146)S l f t / j f r

bu yerda /?ь - g‘ildirakni burish burchagi, grad.148

Avtogreyder ag‘dargichining oichamlarini aniqlash. Ag‘dargichning egrilik radiusi quyidagi formula orqali aniqlanadi (6.2 1-rasm)-

H--------------------5 m (6.147)cos^ + cos« v !

bu yerda H - ag£dargichning balandligi, m; <p - ag‘darish burchagi, grad (cp - 40...45 ); a - qirqish burchagi, grad (a = 30...70°).

Ag‘dargich oldidagi gruntning hajmi quyidagi formula yordamida aniqlanadi:

149

Н ■ I cos у ,Vgh = Skk - I cos у = — ----- r~ , m3 (6.148)

2 • tgcp,bu yerda Skk - ag‘dargich oldidagi gruntning ko‘ndalang kesim yuzasi,

m2; £ - ag‘dargichning uzunligi, m; у - ag‘dargichning qamrash burchagi, grad; <pt - gruntni tabiiy nishabligi, grad (cp, = 40.. .50 ).

Avtogreydeming texnik ish unumdorligi quyidagi formula orqali aniq-3600 - V h -k

lanadi: U, = -------— --------, m /soat (6.149)td ■ k-y

bu yerda Vgh - ag‘dargich oldidagi gruntning hajmi, m3; kge - grunt hajmini yo‘qotish koeffitsiyenti (gruntni transport qilish masofasiga bog‘liq, avtogreyderlar uchun transport qilish 1000 m); ky - gruntni yumshatish koeffitsiyenti (ky= 1,2... 1,3); td - bir davr ish bajarishga sarflangan vaqt, s.


t d = t q + t k + t oq + t b + t at + t ,o', S (6.150)bu yerda tq - gruntni qazishga sarflangan vaqt, s; tk - gruntni ko‘-

chirishga sarflangan vaqt, s; tb - burishga sarflangan vaqt, s (tb = 8 . . . 10 s); tat - ag‘dargichni ko‘tarib, tushirishga ketgan vaqt, s (tat = 3 ...5 s); tlo- - tezlikni o‘zgartirishga ketgan vaqt, s (tlo- = 4.. .5 s).

Gruntni qazishga sarflanadigan vaqtni quyidagi munosabat orqaliI

aniqlash mumkin: tq = -r~, s (6.151)3-q

bu yerda t q - gruntni qirqish yo‘li, m ( lq= 6 ... 10 m); 3q- gruntni qirqish tezligi, m/s ( 3q = 0,4...0,5 m/s).

Gruntni ko‘chirishga sarflanadigan vaqtni quyidagi munosabat orqaliIaniqlash mumkin: tk =-^,s (6.152)

bu yerda €k - gruntni ko‘chirish masofasi, m; 3k- ko‘chirish tezligi, m/s (3 k = 0,9...1,1 m/s).

Avtogreyder ag‘largichiga o‘matilgan gruntni qirquvchi pichoq pona shaklida bo‘lib, gruntni qirqish jarayoni, qirqish burchagi a va pichoqni grunt bilan ishqalanuvchi orqa burchagi 5 ga bog‘liq bo‘ladi (3.4-rasmga qarang). Avtogreyder yordamida gruntni qirqishdagi kuchlarni (3.17),(3.18), (3.19) formulalardan foydalanib aniqlanadi.

150

1

Odatda gruntni qirquvchi reaksiya kuchining gorizontal tashkil etuvchisi Y,Fx ni mashinaning tortish kuchi T ga tenglashtiriladi;

7 = S F / ,k N (6.153)Greyder, avtogreyder, greyder-elevator va ish jihozi buraladigan bul-

dozerlaming ag‘dargichlari gruntni qirqish va ko‘chirishdan tashqari uni yon tomonga surishi ham mumkin. Buni uchun avtogreyder ag'dargichini yurish yo‘nalishiga nisbatan ma’lum burchakka burish talab qilinadi va bu burchakni qamrash burchagi у deb ataladi. Gorizontga nisbatan burchak ostida qo‘yilgan ag‘dargichning pona shaklidagi pichog‘i gruntni qirqish bilan birga uni .r o‘qiga nisbatan cp burchak ostida yuqoriga ko‘taradi (3.4- rasmga qarang).

6.5.2. Avtogreydeming tortish kuchini aniqlash.

Avtogreydeming tortish kuchini aniqlash uchun uning ish paytidagi hisob chizmasi masshtabda chizilib (6.22-rasm), unda barcha kuch va reaksiya kuchlar o‘z yelkalari bilan ko‘rsatiladi.

I /6.22-rasm. Avtogreyderga ta’sir etuvchi kuchlar chizmasi.

151

Avtogreyderga quyidagi kuchlar ta’sir etadi: faol kuchlar; og‘irligi m, ■ g va yetakchi g‘ildiraklarining aylantiruvchi Fa; g‘ildiraklami gruntga beradigan reaksiya kuchlari R\, R2 va /?3; gruntni qirquvchi pichoqqa ta sir etuvchi reaksiya kuchi EFR. Gruntni qirqishda qirqilgan grunt oldinga va yon tomonga surilish bilan birga yuqoriga ham ko‘tariladi. Shunga ко ra uni x, у va z o‘qlarga proeksiyalab (6.22-rasm), uning EF*, EF/ va EF/qiymatlarini aniqlash lozim.

Yetaklovchi g‘ildirakni aylantiruvchi kuch quyidagi formula yordamida aniqlanadi:

2-9,554 -Pd -z - i - r , vF„=-

n ■ D, kN (6.154)

bu yerda Pd - avtogreyder dvigatelining quwati, kW; z - ish rejimida uzatishlar soni; i - uzatish nisbati; n - dvigatel valining aylanishlar soni, ayl/min; D - yetaklovchi g‘ildirakning diametri, m; - uzatmaning umumiy F.I.K. (rjum = 0,73... 1,0).

Tizimning muvozanat tenglamasi TJC = 0, EF = 0, EZ = 0 , EMZ = 0, IM y = Oni tuzib, noma’lum kuchlar 6.22-rasmdan foydalanib aniqlanadi.

Gruntni pichoqqa ko‘rsatadigan reaksiya kuchlarining o'qlardagi pro- eksiyalarini quyidagicha aniqlash mumkin;

E F / = EFfi ■ co sa \

ZFr =

E F / = T,Fr ■ sin a ■ cosy,

E F / = EFfi • s in a ■ cosy.

F a - f -mt ■ g

f .kN (6.155)

f ■ c o s a + s in a ■ cosy ’m t - g - £ 2 + EFr -c o sa (£ 1 -0 ,5 £ c o s y )

R2 + R3 =

Ri = mt ■ g + EFr • c o s a - (R2 + R3); _ EFr • s in a ■ (0,5£ - £ icosy)F ' 1 = ---------------------- i ----------------------;Fyi = Fy2 + EFr • s in a ■ cosy

, kN (6.156)

Avtogreyderni ish vaqtida 2 F / kuch ta’sirida mashina gorizontal tekislikda og‘irlik markazi atrofida burishga harakat qiladi, biroq g‘ildirakni yon tomon ilashish kuchlari Fy\ va Fy2 bunga to‘sqinlik qilib, muvozanatni

152

saqlaydi. Reaksiya kuchlari R t, R2 va R3 ning qiymati bo‘yicha rezina g‘ildiraklarining turi va oMchami tanlanadi.

Avtogreyderni ish paytidagi yurishiga qarshilik qiluvchi kuchlarning yig‘indisini quyidagicha yozish mumkin (bunda 6.22-rasmdan foydalaniladi): E i v - E /£ + Faog + Fys + Fbs + Fishq + F m, kN (6.157)

bu yerda EF^ - gruntni qirquvchi reaksiya kuchining gorizontal tashkil etuvchisi, kN; Faog - ag‘dargich oldidagi gruntni surishdagi qarshilik kuchi, kN; Fys - gruntni ag‘dargich sirtida yuqoriga surilishdagi qarshilik kuchi, kN; Fbs - gruntni ag‘dargich sirtida bo‘ylama surilishdagi qarshilik kuchi, kN; Fjshq - pichoqni gruntga ishqalanish qarshiligi, kN; Fm - mashina yurishiga qarshilik qiladigan kuch, kN.

Gruntni qirquvchi reaksiya kuchining gorizontal tashkil etuvchisini (6.143), (6.144) va (6.156) formulalardan foydalanib, quyidagicha aniqlash mumkin: ZFr = T = Ft = щ ■ (p ■ m, ■ g , kN (6.158)

Ag‘dargich oldidagi gruntni surishdagi qarshilik kuchini quyidagi formula yordamida aniqlanadi:

Faog = vg h - p g - g ■ fgg • Siny, kN (6.159)bu yerda Vgh - ag‘dargich oldidagi gruntning hajmi, m3, (6.148) for

mula yordamida aniqlanadi; pg - gruntni zichligi, t/m3; f gg - gruntni grunt bilan ishqalanish koeffitsiyenti (fgg= 0,35...0,80); у - qamrash burchagi, grad.

Gruntni ag'dargich sirtida yuqoriga surilishdagi qarshilik kuchini quyidagi formula orqali aniqlash mumkin:

Fys = Vgh-Pg -g - f gm ■ co s2 a ,kN (6.160)bu yerda f gm - gruntni metall bilan ishqalanish koeffitsiyenti (fgm=

0,35...0,80); a - gruntni qirqish burchagi, grad.Gruntni ag‘dargich sirtida bo‘ylama surilishdagi qarshilik kuchini

quyidagi formula yordamida aniqlash mumkin:Fbs = Vgh ■ p g ■ g ■ f gm ■ f gg ■ c o s a , kN (6.161)

Pichoqni gruntga ishqalanishdagi qarshilik kuchini quyidagi munosabat bilan aniqlash mumkin:

Fishq = fgg ■ ( E F% + ntg • g ) , kN (6.162)bu yerda EF^ - gruntni qazishga qarshilik qiluvchi reaksiya kuch

larining normal tashkil etuvchisi, kN ( EF)," = (02...0.5)E/7/ ) ; m, - traktoming massasi, t.

153


F m = m r g -(fcosq> , ± s i n ( p , ) , k N (6.163)bu yerda / - mashinaning yurishiga qarshilik koeffitsiyent; <p, -mashi

na ish joyining qiyalik burchagi, grad.Avtogreyderni tortishga sarflanadigan quwatni (6.108) formula yor

damida aniqlanadi.Avtogreyder ish jihozini ko‘taruvchi gidrosilindrga tushatigan Fgs

kuchni aniqlash uchun, uning ramasi qo‘zg‘aluvchan qilib mahkamla- nadigan A nuqtaga nisbatan { T M A = 0) moment olinadi (6.23-rasm).

6.23-rasm. Ish jihozini ko‘tarishga sarflanadigan kuchni aniqlash chizmasi.

Buni uchun uning hisob chizmasi masshtabda chizilib, unda barcha kuchlar o‘z yelkalari bilan ko‘rsatilishi kerak. Bunda ish jihozi gruntga botirilgan va ag'dargich ma’lum qamrash burchagi ostida qazish jarayonida bo‘lishi kerak:

m ish • g - l l + U F ' ^ t 2 - 'Z F ^ h, kN (6.164)

bu yerda mish - ish jihozining massasi, t; ( ъ 1г, va h - tegishli kuchlarning yelkalari, m.

6.5.3. Greyder-elevatorlarni hisoblash.

Greyder-elevator ish jihozining asosiy ko‘rsatkichlariga disk pichoqning o‘lchamlari (diametri D, egrilik radiusi r va pichoq damining burchagi £=15..20°) va o‘matish burchagi 0, shuningdek, tasmali yuklagichning qulochi hamda o‘rnatish balandligi kiradi (6.24-rasm).

Diskning egrilik radiusini quyidagi formula orqali aniqlash mumkin:

154

'i

2sin(ffl/2)’ m (6.165)bu yerda со - disk yoyining burchagi, grad.Greyder-elevatoming ish unumdorligi, diskli pichoqni o‘rnatish 9,

gruntni qirqish a, orqa y, va qamrash X burchaklariga bog‘liq bo‘ladi (6.24- rasm).

Greyder-elevator bilan ishlashda gruntni qirqishga kam kuch sarflab, qirqilgan gruntni tasmali yuklagich markazi-ga tushishini ta’minlash lozim. Buni uchun tasmali yuklagichning cheti va qirquvchi pichoq uchi orasidagi masofani ta’minlash zarur (6.24-rasm).

6.24-rasm. Pichoqning o‘IchamIari:a-yon tomondan ko‘rinishi; Л-vuqoridan

ko‘rinishi.

Disksimon pichoq, metalldan yasalgan shar bo‘lagining segment! bo‘lib, likopcha shaklida bo‘ladi. Uning diametri D = 0,6...1,2 m oraliqda bo‘lib, egrilik radiusi r = (0,85 ...1,0)-D ifoda bilan o‘matiladi.

Gruntni qirqishda qirqilgan grunt oldinga va yon tomonga surilish bilan birga yuqoriga ham ko‘tariladi. Shunga ko‘ra uni x, у va z o‘qlarga proyeksiyalab, uning , I F / va EF* qiymatlarini (6.154), (6.155) va (6.156) formulalardan foydalanib aniqlash mumkin.

Greyder-elevatorning ish unumdorligi (ilcki tomonlama qazishda) quyidagi formula yordamida aniqla-nadi:

TT Ъвт-Ъ-b-L-k( J t — —-

, fr'яу л ksh 3 r ,^ — , m /soat (6.166)

9" + t k

'ish

155

bu yerda S - gruntni qazish qalinligi, m; b - qamrash oralig‘i, m ; L - qazish uzunligi, m; k ^ - gruntni yo‘qotish koeffitsiyenti (k,,y = 0,88 ...0,98); к^и - qirqiladigan qatlam shaklini hisobga oluvchi koeffitsiyent (kbh =0,85...1,0); S ish - mashinaning ish paytidagi o‘rtacha tezligi, m/s; tb -mashinani burishga sarflangan vaqt, s.

Mashinani tortish kuchi va unga sarflanadigan quwatni aniqlash, avtogreyderniki kabi usulda foydalanilgan holda olib boriladi.

A VTOGREYDER HISOBLASHGA DOIR AMALIYMASHG‘ULOT

Hisoblash uchun berilganlar: massasi m t = 19 ,51; ish jihozining massasi m ish = 3,2t; gruntni qazish qalinligi 8 = 0,5m , ag'dargichning uzunlidi € = 3,7m; ag'dargichning balandligi H — 0 ,7m; grunt guruhi II; gruntni tabiiy nishabligi<Pt = 45°.

Avtogreyder g'ildiraklarining ilashish kuchi (6.143) formula yordamida aniqlanadi: Fa = Э~- m,- g = 0,9 •19,5-10 = 175,5 kN

Avtogreyder yetakchi g'ildiraklarining tortish kuchini (6.144) formula orqali aniqlanadi: Ft = Fa ■ ф = 175,5 • 0,2 = 31 kN

Avtogreyder ag'dargichining o'lchamlarini aniqlash. Ag'dargichning egrilik radiusi (6.147) formula orqali aniqlanadi (6.21-rasm):

r = _____ —_____= ---------- ^ -------- - = 0,58 , rncos ф + cos a cos 45 + cos 60

Ag'dargich oldidagi gruntning hajmi (6.148) formula yordamida aniqlanadi:H 2 ■ I ■ c o s y 0 ,7 2 • 3 ,7 - c o s 3 0 ° _ з

Vgh = S k k - e - c o s у = — ------------ - = ------- ------- -------------= 0 ,7 8 , ms 2- tgq>, 2 ■ tg 4 5

Avtogreyderning texnik ish unumdorligi (6.149) formula orqali aniqlanadi:_ _ 3600 ■ 0,78 - 0,95 _

U-k, 2141,2Bir davr ish bajarishga sarflanadigan vaqtni (6.150) formula orqali aniqlanadi:

td = tq + tk +toq + tb +tat + t,o’ = 1 6 + 91 + 91 + 8 + 4 + 4 = 2 1 4 , s bu yerda tq - gruntni qazishga sarflangan vaqt, s; tk - gruntni ко ‘chirishga

sarflangan vaqt, s; tb - burishga sarflangan vaqt, s (tb = 8 . . . 1 0 s); tat - ag'dargichni ko'tarib, tushirishga ketgan vaqt, s (taI =3 ...5 s); tlo. - tezlikni o'zgartirishga ketgan vaqt, s (tlo- = 4...5 s).

Gruntni qazishga sarflanadigan vaqtni (6.151) formula orqali aniqlanadi:

tq = ^ - = — = 16- 5Э, 0,5

Gruntni ко 'chirishga sarflanadigan vaqtni (6.152) formula orqali aniqlanadi:

156

1

/ lk 100 mtk = — = ------ = 91, SS t 1,1

Avtogreyderni ish paytidagi yurishiga qarshilik qiluvchi kuchlarning yig'indisini (6.157) formula yordamida aniqlanadi (bunda 6 .22-rasmdan foydalaniladi):

TF,qk = 'E Fg + Faog + Fys + Fbs + Fishq + Fm = 1,7 + 4 + 2,75 + 4 + 5 + 27,3 = 44,75, kN Gruntni qirquvchi reaksiya kuchining gorizontal tashkil etuvchisini (6.143) yoki

(3.18) va (3.19) formulalardan foydalanib, quyidagicha aniqlash mumkin:ZF * = T = F, = i|/o -q > -W g,-g = 0,9-0,2 0,78-1,2-10 = 1,7, kN

Ag'dargich oldidagi gruntni surishdagi qarshilik kuchini (6.159) formula yordamida aniqlanadi:

Faog = Vgh ■ • g- fgg■ sin у = 0,78 -1,2 • 10 • 0,5 sin 60° = 4, kN Gruntni ag'dargich sirtida yuqoriga surilishdagi qarshilik kuchini (6.160)

formula orqali aniqlash mumkin:

Fys = Vgh■ pg • g- fgm-cos2 a = 0,78 • 1,2 • 10 • 0,6• cos2 45° = 2,75,kN Gruntni ag'dargich sirtida bo'ylama surilishdagi qarshilik kuchini (6.161)

formula yordamida aniqlash mumkin:

Fbs = V gh-pg ■ g- fgm-fgg-cos a = 0 ,7 8 -1 ,2 -1 0 -0 ,6 - co s 45° = 4 , kN Pichoqni gruntga ishqalanishdagi qarshilik kuchini (6.162) formula orqali

aniqlash mumkin:

Fishq = fgg ■ ( E F^ + Wg • g) = 0,5 • ( 0,85 + 0,94 ■ 10) = 5 , kN

2 F j = (0.2... 0,5; • 2 Frx = 0,5 -1,7 = 0,85 kN Mashinani yurishiga qarshilik qiladigan kuchni (6.163) formula yordamida

aniqlash mumkin:

Fm = m , - g ( f c o s ф, ± £Ш ф , ) = 1 9 ,5 -1 0 - (0 ,2 - c o s 45° + s i n 4 5 ° ) = 27 ,3 , kN Avtogreyderni tortishga sarflanadigan quwatni (6.108) formula yordamida

aniqlanadi.f l = ^ = 4 № U = 54 7 i t f

% 0,9Avtogreyder ish jihozini ko'taruvchi gidrosilindrga tushadigan kuchni (6.164)

formula yordamida aniqlanadi:

r _ mish-g-£i + I ,F r -£2 - I . F£-h 3,2-10-34 + 0,85-40-1,7-15 , ,P gs------------------------ ------------------------ -- ------------------------------------- -- = 6 ,5 kN£3 56

Gidrosilindrga sarflanadigan quwatni (6.106) formula yordamida aniqlash

's • Sgi 6,5 • 0,.Цу 0,95

wrumkin, tt' q ^ г а л^ Л , = 6М З = w

157

6.6. Burg‘ilash mashinasini hosoblash.

Mashinaning ish unumdorligi bir soat ichida necha metr chuqurlikdagi quduq qazilganligi bilan aniqlanadi. Buni uchun H balandlikdan tushgan burg‘ilash asbobi og‘irlik kuchining bir soniyada bajargan A ishini, uning bir soniya ichida qazgan grunt hajmi Vq ga sarflangan ish miqdori bilan tenglashtiriladi: A = ksq ■ Vq, J (6.167)

bu yerda ksq - gruntni solishtirma qazish qarshiligi, Pa.H balandlikdan tushgan burg‘ilash asbobi og‘irlik kuchining bir

soniyada bajargan ishini quyidagi formula orqali aniqlash mumkin:A = mlSh - g - H - n

60bu yerda mish - ish jihozining massasi, kg; H - ish jihozining tushish

balandligi, m; n - bir daqiqa ichida berilgan zarblar soni, zarb/min.Bir soniya ichida qazilgan grunt hajmini quyidagi formula yorda-

71 - A 2mida aniqlash mumkin: Vq = — , m3 (6.169)

bu yerda D q - quduq diametri, m; - burg‘ilash tezligi, m/s.(6.168) va (6.169) formulalarni (6.167) ga qo‘yib, undan burg‘ilash

tezligi 9 6 ni aniqlanadi:

& _ mlsh • g - H ^ L э = 24Q^ g l g _ ^ m/soat (6.170)15 ■ ■ n ■ D q ksq- 7i ■ Dq

bu yerda mish - ish jihozining massasi, kg; H - ish jihozining tushish balandligi, m; n - bir daqiqa ichida berilgan zarblar soni, zarb/min; ksq - gruntni solishtirma qazish qarshiligi, Pa; D q - quduq diametri, m.

Aylanma burg‘ilovchi uskunaning burg‘ilash tezligini quyidagi formu-n 60 ■ F -П t ,r лпл\

la yordamida aniqlash mumkin: - ~T > m/soat (6.171)К sq ’ ^

bu yerda F - ish jihoziga beriladigan bosim kuchi, N (odatda burg‘u- lash uskunasining og‘irlik kuchiga teng deb olinadi); n - bir daqiqa ichidagi burg‘u valining aylanishlar soni, ayl/min; ksq - gruntni solishtirma qazish qarshiligi, Pa; t - grunt qazuvchi asbobning qirquvchi qismining uzunligi, m.

Burg‘ilovchi uskuna dvigatelining quwatini quyidagi formula yordamida aniqlash mumkin:

N bd= N q + N k + N bh, kW (6.172)

158

bu yerda Nq- gruntni qazishga sarflanadigan quwat, kW; Nk- qazilgan gruntni qo tarishga sarflanadigan quwat, kW; Nhh - burg'ilovchi uskunani harakatlantirishga sarflanadigan quwat, kW.

Uskunaning gruntni qazishga sarflanadigan quwati quyidagi formula yordamida aniqlanadi:

" • = v ^ - 5 6 o ^ / k w <6Л 73>bu yerda ksq - gruntni solishtirma qazish qarshiligi, kPa; Dq - quduq

diametri, m; Qh - burg‘ilash tezligi, m/soat; цт - burg‘ilash mexanizmining F.I.K.

Qazilgan gruntni qo‘tarishga sarflanadigan quvvatni quyidagi formula orqali aniqlash mumkin:

ж ■ Dq $N * = k * — j — M 0 . T]m- P m - g - Hk , kw (6.174)

bu yerda k,,h - ishqalanish koeffitsiyenti; pm - yumshatilgan gruntning zichligi, t/m3; Hk- gruntni ko‘tarilish balandligi, m.

Burg‘ilovchi uskunani harakatlantirishga sarflanadigan quwat, quyidagi formula yordamida aniqlanadi:

<6Л75>bu yerda F-ish jihoziga beriladigan bosim kuchi, kN; S^-burgMlash

tezligi, m/soat; tju- burg‘ilash mexanizmininguzatishdagi F.I.K.

6.7. Minorali kranni hisoblash.

Kranning texnik ish unumdorligi quyidagi formula yordamida aniq-m • к

lanadi: U t =3600— ---- , t/soat (6.176)

bu yerda m - ko‘tariladigan yukning massasi, t; ky - krandan foydalanish koeffitsiyenti; t<j- bir davr ish bajarishga sarflangan vaqt, s.

Kranning bir davr ish bajarishiga sarflangan vaqtni quyidagi formula yordamida aniqlash mumkin:

td = ti(k+t) + tpy + tpq + ttyh + tkqh + ty(u+e) + trb, s (6.177)bu yerda t,(k+t)- yuk qamragich ilgagining ko‘tarish va tushirishga

saflangan vaqt, s; tpy- platformani yuk bilan birga burilishiga sarflangan

159

vaqt, s; tpq- platformani yuksiz burilishiga sarflangan vaqt, s; tkyh- kranni yuk bilan birgalikdagi harakatlanishiga sarflangan vaqt, s; tkqh- kranni yuksiz qaytishiga sarflangan vaqt, s; ty(u+e)- yukni ildirish va bo‘shatishga sarflangan vaqt, s (40...150 s); tkb- kranni boshqarishga sarflangan vaqt, s (10...15 s).

Yuk qamragich ilgagining ko‘tarish va tushirishga saflangan vaqtni quyidagi formula orqali aniqlash mumkin:

<6 Л 7 8 >

bu yerda hk - ilgakning ko‘tarilish balandligi, m; ht - ilgakning tushirish masofasi, m; 9 k- ilgakning ko‘tarilish tezligi, m/s; 9 ,- ilgakningtushish tezligi, m/s.

Platformani yuk bilan birga va yuksiz qayta burilishiga sarflanganvaqtlarni (6 .6) formula yoki quyidagi munosabat orqali aniqlanadi:

L * cosoc L * oosoc /?- ^tpy = -------П---------9 y > s v a tpq = -------- П----------Фч > s (6-1 fy )360°-9P 360°-Эр

bu yerda L - xartumning uzunligi, m; a - xartumni gorizont bilan tashkil qilgan burchagi, grad.; cpy - platformani yuk bilan birgalikdagi burilish burchagi, grad; q>q - platformani yuksiz qayta burilish burchagi, grad; 9P -platformaning tezligi, m/s.

Kranni yuk bilan birga va yuksiz orqaga qaytishga sarflanadigan vaqtlarni quyidagi formula orqali aniqlash mumkin:

tkyh va t kqh= - ^ - , s (6.180)

bu yerda €y - kranning yuk bilan ko‘chish masofasi, m €q - kranning yuksiz qaytish masofasi, m; 9 y- kranning yuk bilan birgalikdagi tezligi, m/s; 9 q- kranning yuksiz orqaga qaytish tezligi, m/s.

Kranning yuk ko‘tarish arqonini tanlashda, ko‘tariladigan yukning massasi va polistpastdan o‘tgan po‘lat arqonlar soni hisobga olinadi.

Polispast - bu qo‘zg‘almas va qo‘zg‘aluvchan bloklardan o‘tgan po‘lat arqonlar bilan birgalikdagi sistemasidir.

Yukni ko‘tarishda, chig‘irga o‘raladigan po‘lat arqonga ta’sir etadigan maksimal kuchni quyidagi formula yordamida aniqlash mumkin:

F « I = - 5 S - = J ! b i r - . k N (6.181)П-Г1 n-T)

160

bu yerda Guy- yukning og‘irlik kuchi, kN; my- yukning massasi, t; n - polispastdan o‘tgan po‘lat arqonlar soni (karralisi); ti - blokning F.I.K; z - umumiy bloklar soni.

Po‘lat arqonni tanlash uchun kerak bo‘ladigan kuchni quyidagi formula yordamida aniqlanadi: F^ = к • Fmax, kN (6.182)

bu yerda к - ehtiyot koeffitsiyenti, (k = 4,5.. .6,0).Minorali kranni turg‘unlikka hisoblash uchun uni hisob chizmasi

masshtabda chiziladi va unda barcha ta’sir etuvchi kuchlar o‘z yelkalari bilan ko‘rsatiladi (6.25-rasm).

Kran ish jarayonida turg‘un bo‘lishi uchun, uning turg‘unlik koeffitsiyenti aniqlanadi. Uni quyidagi formula yordamida aniqlash mumkin:

M tt(6.183)

bu yerda Mtt - kranni tutib turuvchi moment, kNm; Msh - shamol kuchining aylantirish momenti, kN m.

161

Kranni tutib turuvchi momenti 6.25-rasmdan foydalanib, quyidagicha aniqlanadi: M tt = G k ■ [(b + c ) • c o s a - h G • s i n a ] , kN m (6.184)

bu yerda Gk- kranning og‘irlik kuchi, kN; b, c, h0- yelkalar, m; a - ish joyining qiyalik burchagi, grad.

Shamol ta’sirida kranni aylantiruvchi momentni quyidagi formula yordamida aniqlash mumkin: M sh = £Fsh • h , , kN m (6.185)

bu yerda "LFsh- kran sirtiga shamolning yig‘ma ta’sir kuchi, kN; h, - shamol yig‘ma kuchining markazigacha bo‘lgan masofa, m.

Kran sirtiga shamolning yig‘ma ta’sir kuchini quyidagi formula yordamida aniqlash mumkin:

EFsh = P sh-Sy = | p - ^ h -Ssh,kN (6.186)

bu yerda Psh - shamolning kran yuzasiga beradigan bosimi, kPa; Ssh- shamol ta’sir qiladigan yuza, m2; p - havoning zichligi, t/m3 (normal sharoitda 1,29-10'3 t/m3 ga teng bo‘ladi); S sh- shamolning tezligi, m/s.

MINORALIKRANNIHISOBLASHGA OID AMALIYMASHG'ULOT

Hisoblash uchun berilganlar: kranning massasi mk = 1 8 t; yuk massasi Шуи — 8 t) yukni ko'tarish balandligi hk = 1 6 m , yukni tushirish masofasi ht = 12 m; yukni ко ‘taruvch arqonining tezligi flk = 0 ,6 m /s; yukni tushiruvchi arqonning tezligi tfk = 0,6m/S] xartumning uzunligi L = 12 m; polistpasdagi arqonlar soni n = 4; kranni yuk bilan birgalikdagi tezligi dy = 0 ,5m/s; kranning yuksiz orqaga qaytish tezligi -8q = 0 ,5m /s \ kranning yuk bilan ko'chish masofasi Hy = 15 m; kranning yuksiz qaytish masofasi £q = 12 m.

Kranning texnik ish unumdorligi (6.176) formula yordamida aniqlanadi:

Ut = 3600■ Шуи ' ky = 3 6 0 0 -8 ' 0,85 =137,5, t/soat td 178

Kranning bir davr ish ba j’arishiga sarflangan vaqtni (6.177) formula yordamida aniqlanadi:

td = ti(k+t) + tpy + tpq + tkyh + tkqh + ty(u+e) + trb = 47 + 2 + 2 + 30 + 24 + 60 + 13 = 178, S

Yuk qamragich ilgagining ko'tarish va tushirishga saflangan vaqtni (6.178)

formula orqali aniqlanadi: ti(k+t) = — + — = — + — = 47 > s9k St 0,6 0,5

Platformani yuk bilan birga va yuksiz qayta burilishiga sarflangan vaqtlarni

(6 .6 ) formula yordamida aniqlanadi: tpv = t™ = —- p = = 2 s6 • n p 6-10

162

Kranni yuk bilan birga va yuksiz orqaga qaytishga sarflanadigan vaqtlarni (6.180)formula orqali aniqlanadi:

tkyh = — = — = 3 0 , -s va щь = — = — = 24, J S y 0,5 S q 0,5

Kranning yuk ко ‘tarish arqonini tanlashda, ко ‘tariladigan yukning massasi va palistpastdan о ‘tgan po ‘lat arqonlar soni hisobga olinadi.

Yukni ko'tarishda, chig'irga o'raladigan po'lat arqonga ta ’sir etadigan maksimal kuchni (6.181) formula yordamida aniqlanadi:

Fma x = - ^ V = J ^Zr f = -± 1 TT = 48,8. «V n -r | n r ) 4 -0 ,8

Po'lat arqonni tanlash uchun kerak bo'ladigan kuchni (6.182) formula yordamida aniqlanadi: Far = к • Emax = 5 ■ 48,8 = 244, kN

Minorali kranni turg'unlikka hisoblash uchun uni hisob chizmasi masshtabda chiziladi va unda barcha ta ’sir etuvchi kuchlar o'zyelkalari bilan ko'rsatiladi (6.25- rasm).

Kran ish jarayonida turg'un bo'lishi uchun, uning turg'unlik koeffitsiyenti aniqlanadi. Uni (6.183) formula yordamida aniqlash mumkin:

. Mtt . , , 90 tkt = ------>1,15 = — = 1,55 >1,15

M sh 58Kranni tutib turuvchi momenti 6.25-rasmdan foydalanib, quyidagicha aniqla

nadi:Mu = Gk[(b + c) • cosa - h0 • sina] = 18 • 10 • [(0,45 + 0,05) • cosO0 - 0,38 • sinO0] = 90,kN-m

Shamol ta ’sirida kranni aylantiruvchi momentni (6.184) formula yordamida aniqlash mumkin: M sh = £Fsh hi = 11,61 • 5 = 58, kNm

Kran sirtiga shamolning yig'ma ta ’sir kuchini (6.186) formula yordamida aniqlanadi:

SFsh = P sh -Sy = ^ p - S ,h -Ssh = 0,5 • 1,29 • 32 • 2 = 11,61, kN

6.8. Bir cho‘michli yuklagichlarni hisoblash.

6.8.1. Mashinaning asosiy ko‘rsatkichlarini aniqlash va hisoblash.

Yuklagichning cho‘mich va uning ichidagi material massasi bilan birgalikdagi ko'tarish kuchini aniqlash uchun, mashinaning hisob chizmasi masshtabda chizilib, unda barcha kuchlar o‘z yelkalari bilan ifodalanadi (6.26-rasm).

Ish jihozi maksimal ko‘tarilgan bo‘lishi kerak, shundan so‘ng A nuqtaga nisbatan moment olib, nominal yuk ko‘ tarish kuchi aniqlanadi.

163

Chizmadan:Gtl 7 - Grl 5

к £ л, kN (6.187)

bu yerda к - zo‘riqishni kamaytiruvchi koeffitsiyent (k = 2); Gt- traktorning og‘irligi, kN; Gr - ish jihozi ramasining og‘irligi, kN; i 6, l 7 - kuchlarning tegishli yelkalari, m.

« 4

6.26-rasm. Yuklagichning nominal yuk ko‘tarish va gidrosilindrlarga ta’sir etuvchi kuchlarni aniqlash chizmasi.

Yuklagichning bosim kuchini quyidagi formula orqali aniqlash

mumkin: Fbk=3,6 ^dY ^mex— Gyf , kN (6.188)^mash (1 ” ksr)

bu yerda Pdv - mashina dvigatelining quvvati, kW; 9 mash - mashinaning yurish tezligi, km/soat; Gy- yuklagichning og‘irligi, kN; ksr- sirpanish koeffitsiyenti; f - dumalanish koeffitsiyenti; r|mex - yuritmaning F.I.K.

Yuklagich cho‘michining nominal hajmi quyidagi formula yordamidaQ

aniqlanadi: Vn = —^ ^ ^ m 3 (6.189)P ' k v

164

bu yerda Gm+ch- ko‘tarilishi kerak boMadigan nominal kuch, kN; p - cho‘mich ichidagi materialning haj’miy og‘irligi, kN/m3; kv - cho‘michni hajmidan foydalanish koeffitsiyenti (kv= 1,0...1,25).

Cho‘mich (6.27-rasm), metall listni (ko‘ndalang kesimi) parabola shaklida egib, yon tomonlariga metall listlarni payvandlash natijasida hosil qilingan shakldir. Cho‘michni mustahkamligini oshirish maqsadida, uning tashqi sirtiga qobirg‘alar payvandlangan. Cho‘michning pastki qismiga qirquvchi pichoq yoki tishlar o‘rnatilgan bo'ladi.

Cho‘michni burish radiusi R0 ni quyidagi formula yordamida aniqlash mumkin (6.27-rasm);

R =

В<Л (° ’5 • М Ч г + h C0SYj ■ sinL - ^ [c tg y - °>5я0 -

, m (6.190)

bu yerda B0 - cho‘michning eni, m; >„1u - cho‘mich tubining nisbiy uzunlik koeffitsiyenti (Atu = 1,4...1,5); лог- cho‘mich orqa devorining nisbiy uzunlik koeffitsiyenti (Xm = 1,1...1,2); Ak- cho‘mich yuqori qulog‘ining nisbiy uzunlik koeffitsiyenti (Xk = 0,12 ...0,14); - cho‘mich orqa devori va tubini birlashishining nisbiylik radiusi koeffitsiyenti (/.r = 0,35...0,40); y0 - cho‘mich orqa devori va tubi orasidagi burchak, grad (y0 = 48...52°);

165

Yi - cho‘mich orqa devori va yuqori qulog‘i tekisligi orasidagi burchak, grad (yj = 5... 10°).

Cho‘mich o‘lchamlari bo‘lgan; uning uchidan orqa devori tekisligi bilan kesishgan nuqtagacha bo‘lgan masofa €tu, orqa devori uzunligi €or. yuqori qulog‘ining uzunligi orqa devorining egrilik radiusi r0 va cho‘- michga uning xartumini o‘rnatish teshigining balandligi /?sh ni quyidagi munosabat bilan aniqlash mumkin:^.u = V R0; C = ^or -R „; ^ = V R0; r0 = V R0; hsh = V sinYi (6 .191)

Ish jihozini ko‘taruvchi gidrosilindrga tushadigan kuchni aniqlash uchun В nuqtaga nisbatan moment olinadi (6.27-rasm);

„ Г G m+ch' ^ 4 + G r '^3" Fgsh '^ 2 ' n b ,

Fg s = ----------------- ------------------------ z , kN (6.192)4 n k

bu yerda Fg°sh- cho‘michni buruvchi gidrosilindrga ta’sir etuvchi kuch, kN; t] , -C2, €3, €4 - tegishli kuchlarning yelkalari, m; nb va nk- cho‘michni buruvchi va ko‘taruvchi gidrosilindrlar soni; kz- zahira koeffitsiyenti (kz =1,25).

Yuklagich cho‘michini buruvchi gidrosilindrga ta’sir etuvchi kuchni aniqlashda, cho‘michning og‘irlik Gch va uni to‘ldirishda pastga bosuvchi vertikal SFV kuchlar va bu kuchlarni richag sistemasidagi yelkalari nisbati hisobga olinadi (6.28-rasm).

Chizmadan: FgSh = SFV • iv + GCh • ich, kN (6.193)bu yerda ZFV - cho‘michni to‘ldirishda uni pastga bosuvchi vertikal

kuch, kN; Gch - cho‘michning material bilan birgalikdagi og‘irligi, kN; iv va ich- tegishli ravishda, cho‘mich og‘irligi va uni pastga bosuvchi kuchlar mexanizmining oniy uzatish nisbatlari.

Cho‘michni to‘ldirishda uni pastga bosuvchi vertikal kuchni quyidagi formula yordamida aniqlash mumkin:

EFV =(2 ...3 )G m+ch,kN (6.194)Cho‘mich og'irligi va uni pastga bosuvchi kuchlar mexanizmining

oniy uzatish nisbatlarini quyidagi munosabat bilan aniqlash mumkin:

. _ (-6 ’h ■ _ ^11 '^8

va c" ~ t i - e , (6Л95)Mashinaning ish paytidagi yurish tezligini quyidagi formula yorda

mida aniqlash mumkin:

166

— 0,377 ——, km/soat (6.196)lm

bu yerda lldv - dvigatel valining aylanishlar soni, ayl/min; rg' - yetaklovchi g'ldirakning radiusi, m; im -umumiy uzatishlar nisbati.

6.28-rasm. Yuklagich cho‘michini buruvchi gidrosilindrga ta’sir etuvchi kuchni aniqlash chizmasi.

6.8.2. Mashinaning ish j ’ihozini mustahkamlikka hisoblash.

Ish jihozining hisob chizmasi masshtabda chizilib, unda barcha kuchlar o‘z yelkalari bilan ko'rsatiladi (6.29-rasm). Bunda ish jihozini ko‘taruvchi gidrosilindrga ta’sir etuvchi kuch F |s (6.192) formula yordamida,

ish jihozini buruvchi gidrosilindrga ta’sir etuvchi kuch F |sh esa (6.193) formula orqali aniqlanadi.

Cho‘michga ta’sir etuvchi gorizontal kuch Rx ni (6.187) formula yordamida, vertikal kuch Ry ni esa (6.194) formula orqali aniqlash mumkin.

Cho‘michning ish jihozi ramasi bilan bog‘langan j ’oylardagi (A nuqta) reaksiya kuchlarining 0 i nuqtaga nisbatan olingan IM 0, = 0 momentlar

167

tenglamasidan aniqlanadi. Shundan so‘ng, richag BC ning 02 nuqtaga nisbatan olingan SM0, = 0 momentlar orqali reaksiya kuchlari aniqlanadi (6.30-rasm).

Buruvchi momentlar ta’sirida ramaning oj va O, tayanchlaridagi reaksiya kuchlarini quyidagi formula yordamida aniqlash mumkin (6.30-rasm):

Agar cho‘michga ta’sir qiluvchi tashqi kuchlar simmetrik bo‘lmasa, ular cho‘mich ramasini gorizontal Mg va vertikal Mv tekisliklarda buruvchi momentlami hosil qiladi.

Bu momentlarni quyidagi formula orqali aniqlash mumkin:

M„ =RB_

va M . - R„Вch (6.197)2 *'*v ' y 2

bu yerda Bch - cho‘michning eni, mA nuqtadagi reaksiya kuchni 0! nuqtaga nisbatan olingan SM 0] = 0

momentlar tenglamasidan aniqlanadi (6.30-rasm):R x -1ъ + R y - l \ + Gch - l i

R a = --------------f — ------------- ,kN (6.198i 4 ■ П

bu yerda n - gidrosilindrlar soni; €2, €з, A - kuchlarga tegishli yelkalar, m.

M g Mv— va R0..y = -R 0,y = ^ (6.199)

oj va O'j tayanchlardagi to‘liq reaksiya kuchlari quyidagi formulalar orqali aniqlanadi:

R(Tx ' ^O'x

168

°1У b ivAy ‘v0,y ^ 1 ^Ay

bu yerda br - ramaning o‘rnatish oralig‘i, m.

BIR CHО ‘MICHLIYUKLA GICHLARNIHISOBLASHGA DOIR AMALIY MASHG‘ULOT

Hisoblash uchun berilganlar: yuklagichning massasi myu = 18 t; traktoming massasi mt = 9 t; ish jihozi ramasining massasi mr = 0,9 t; cho‘michning eni B0 = 2 m.

Yuklagichning cho'mich va uning ichidagi material massasi bilan birgalikdagi ко ‘tarish kuchini aniqlash uchun, mashinaning hisob chizmasi masshtabda chizilib, unda barcha kuchlar o'z yelkalari bilan ifodalanadi (6.26-rasm). Bunda ish jihozi maksimal ko ‘tarilgan bo ‘lishi kerak. Shundan so ‘ng A nuqtaga nisbatan moment olib, nominal yuk ko ‘tarish kuchi aniqlanadi.

r u . , „ G d i - G d s 91016 -0 .9 -1012Chizmadan: Gm+ch = ------------------= --------------------------------= 25,6 kNk -^6 2-26

Yuklagich cho 'michining nominal hajmi (6.189) formula yordamida aniqlanadi:XI Gm+ch 25,6 - n 3 Vn = ------- = -------- = 1,8 rn

p-kv 12-1,2Cho‘michni burish radiusini 6.27-rasmdan foydalanib, (6.190) formula yorda

mida aniqlanadi;169

R„

1

V

B0|{ ° ,5 • a № • (кот + лк cosy,) ■ sinyo - A2r[c tg ^ - 0,5л ■ (1 - ^ ) ] } jV

° ' p - {{0,5 • 1,4 • (1,1 + 0,13 ■ coslO0) • sin50 - 0 ,4z[ctg25° - 0,5тг ■ (1 - 0,27)]} } ~Cho ‘mich о 'Ichamlari bo ‘Igan; uning uchidan orqa devori tekisligi bilan kesish-

gan nuqtagacha bo ‘Igan masofa l t„ , orqa devori uzunligi { or, yuqori qulog ‘ining uzunligi lb orqa devorining egrilik radiusi ra va cho ‘michga uning xartumini о ‘rnatish teshigining balandligi h5y, larni (6.191) formula orqali aniqlash mumkin:

• R„ = 1,4 • 0,8 = 1,2m; £oc = l or • R0 = 1,1 ■ 0,8 = 0,88m;I k = Xk • R0 = 0,13 • 0,8 = 0,1 m; r0 = Kr • R0 = 0,4 • 0,8 = 0,32m;

hsh = R 0 sinyj = 0,8 sinl0° = 0,13mIsh jihozini ко ‘taruvchi gidrosilindrga tushadigan kuchni aniqlash uchun В

nuqtaga nisbatan moment olib (6.26-rasm), quyidagicha aniqlanadi:„ Gm+c h ^ 4 + G r ^ 3 - , 25 ,6-32 + 0,9 10 1 6 - 6 4 ,8 0,4 1 „оп ш Fgs = -------------------------------- 5-------------- k2 = --------------------------------------------------= 7 8 0 ’

£l • Пк 0,6-2Yuklagich cho ‘michini buruvchi gidrosilindrga ta ’sir etuvchi kuchni aniqlashda,

cho ‘michning og ‘irlik Gch va uni to ‘Idirishda pastga bosuvchi vertikal EFV kuchlarva bu kuchlarni richag sistemasidagi yelkalari nisbati hisobga olgan holda (6.28-rasm) (6.193) formula orqali aniqlanadi.

Chizmadan: FgSh = EFV • iv + G ch - ich =51,2 ■ 0,5 + 28 • 1,4 = 64,8, kNC ho‘michni to ‘Idirishda uni pastga bosuvchi vertikal kuchni (6.194) formula

yordamida aniqlash mumkin:EFV = ( 2 . . . 3 ) - G m+ch = 2 - 2 5 , 6 = 51,2, kN

Gch = (mCh + mg) • g = (0,8 + 2) • 10 = 28, kNC ho‘mich og'irligi va uni pastga bosuvchi kuchlar mexanizmining oniy uzatish

nisbatlari (6.195) formula orqali aniqlanadi:. U - b 12-17 . l u - h 30-17 lv = ---------= ----------= 0,5 va Ich = ---------- = ----------= 14

I t U 6-62 h - b 6-62Mashinaning ish paytidagi yurish tezligi (6.196) formula yordamida aniqlanadi:

im 18Cho ‘michga ta ’sir etuvchi gorizontal kuch Rx ni (6.11) formula yordamida, ver

tikal kuch Ry ni esa (6.12) formula orqali aniqlash mumkin.F “ = R x = k q -Bch-5 = 90 -2 -0 ,2 = 36, kN

F£ = R y = (0 ,2 ...0 ,5 ) -F£ = 0 ,4 -3 6 = 14,4, kN C ho‘michning ish jihozi ramasi bilan bog'Iangan joylardagi (A nuqta) reaksiya

kuchlarining 0 t nuqtaga nisbatan olingan S M 0, = 0 momentlar tenglamasidan aniq-

170

lanadi. Shundan so'ng, richag BC ning 02 nuqtaga nisbatan olingan ZMo2 = 0 momentlar orqali reaksiya kuchlari aniqlanadi (6.29-rasm).

Agar cho ‘michga ta ’sir qiluvchi tashqi kuchlar simmetrik bo ‘Imasa, ular cho - mich ramasini gorizontal Mg va vertikal Mv tekisliklarda buruvchi momentlarni hosil qiladi. Bu momentlarni (6.197) formula orqali aniqlash mumkin:

M g = Rx = 36 ■ — = 36 N • m va M y = Ry = 14,4 - — = 14,4 N - m2 2 2 2

A nuqtadagi reaksiya kuchni 0j nuqtaga nisbatan olingan ZM0, = 0 momentlar tenglamasidan aniqlanadi (6.30-rasm):

p ^ R x-ib + R y g . + G A - b _ 36-5 + 14,4-18+ 28-10 ?2 ш«4-n ~ 10-1

Buruvchi momentlar ta ’sirida ramaning Oj va 0] tayanchlaridagi reaksiya kuchlarini 6.30-rasmdan foydalanib aniqlash mumkin:

Т» 1 y , ' 36 t Л T - n ' ' A/lv 14,4 J » 7-R o'x = - Ro'x = -----= — = 30, kN v a R o -y = ■ R o y = -------= -------- = 12 , kN

b, 1,2 br 1,2

6.9. Tosh maydalash mashina va uskunalarni hisoblash.

6.9.1. J ag‘li tosh maydalagich mashinalarni hisoblash.

Jag‘li maydalagichlami hisoblashda quyidagi boshlang'ich ma’lumotlar bo‘lishi kerak; maydalanadigan material boiaklarining dastlabki maksimal yirikligi Dmax, tayyor mahsulotning talab qilinadigan maksimal yirikligi dmaxj materialning mustahkamligi a va ish unumdorligi U.

Yuklash tuynugining kengligi maksimal yiriklidagi bo‘laklami erkin qabul qilishni uchun quyidagi talabni ta’minlash kerak:

В > Dmax/0,85 (6.201)Standart maydalash plitalari qo‘llanganda chiqish tirqishi kengligi b,

tayyor mahsulotdagi maksimal yirik bo‘laklar bilan bog‘liq:Dmax=l ,2 -b (6.202)

Maydalash kamerasi profilini (yon tomonini) yasash uchun В va b qiymatlaridan tashqari qamrov burchagini a, ya’ni qo‘zg‘aluvchan va qo‘zg‘almas jag‘lar orasidagi burchakni aniqlash zarur (6.31-rasm).

Qamrov burchagi bosim ostida jag‘lar orasidagi materialning mayda- lanishini ta’minlash lozim. Jag‘lar orasidagi qisilgan bo‘laklar Ft kuchlar va ularning teng ta’sir etuvchi reaksiya kuchi R ta’sir etadi.

Teng ta’sir etuvchi reaksiya kuchini quyidagi formula yordamida aniqlash mumkin: R = 2Ftsin^j kN (6.203)

171

Siquvchi kuchlar ta’sirida vujudga keladigan ishqalanish kuchlari Fish material bo‘lagiga itarib chiqaruvchi kuch yo‘nalishiga qarama-qarshi ta’sir ko‘rsatadi, ya’ni pastga qarab yo‘naladi. Agarda tutib turuvchi kuchlar Ftt itarib chiqaruvchi kuch R dan katta yoki teng bo‘lsa, material bo‘lagi siqilish vaqtida yuqoriga itarib chiqarilmaydi.

Tutib turuvchi kuch quyidagi formula orqali aniqlanadi:Ftt = / - F tc o s f ,kN (6.204)

Shunday qilib maydalagichning bir maromda ishlashi uchun quyidagi shartlarga rioya qilinishi kerak:

2 / -FtcosY>R, 2 / • FtC0S y > 2 Ftsin^-, / - c o s y > s i n y y o k i/> tg y(6.205)

Tadqiqot natijalari asosida a = 18 .. .20° bo‘lganda katta hajmdagi tosh maydalagichlardan dumaloq shakldagi materiallami maydalashda ishlatish mumkin.

Qo‘zg‘aluvchan jag‘ning yo‘li asosiy paramerlaridan biri bo‘lib, u mashinaning texnik-iqtisodiy ko‘rsatkichlariga bog‘liq. Maydalash plitalari orasida siqiladigan material bo‘lagi maydalanishi uchun jag'ning yo‘li siqish yo‘lining maydalangunga qadar bo‘lgan tegishli qiymatidan kam bo‘lganligi kerak: S > с D (6.206)

bu yerda с - nisbiy siqish koeffitsi-enti.

Nisbiy siqish koeffitsiyenti quyida-"sq

gicha aniqlanadi: с = —— (6.207)E

bu yerda osq - siqish kuchlanishi, MPa, E - elastiklik moduli, MPa. Jag‘li maydalagichning siqishdagi yo‘lini (mm) quyidagicha aniqlani-

shi mumkin:- murakkab harakatlarda

Sy = (0,03...0,06)B, Sp = 7+0,10 b (6.208)- oddiy harakatlarda

Sy = (0,01.. ,0,03)B, Sp = 7+0,26 b (6.209)

6.31-rasm. Maydalash jarayonida ta'sir etuvch kuchlar.

172

bu yerda Sy va Sp - maydalash kamerasining yuqori va pastki nuqtalaridagi siqish yo‘li, m; В va b - qabul qilish tuynugi va chiqish tirqishining eni, mm.

Maydalagich ish unumdorligiga ta’sir ko‘rsatuvchi yana bir omil jag ‘- larining daqiqasiga tebranishlar soni yoki ekssentrik valning aylanish chastotasi hisoblanadi. Uni aniqlash uchun, jag‘li maydalagichning ish jarayonida kamera pastki qismida maydalangan materialning harakati ko‘rib chiqiladi (6.32-rasm).

Chizmadan materialning kameradan chiqish tirqishining enini quyidagicha aniqlash mumkin:

b = e + Sp (6.210)bu yerda e - materialni siqishda hara-

katlanuvchi jag‘ning turg‘un jag‘ga maksimal yaqinlashish masofasi, mm.

Agar kamera pastidagi maydalangan materialning eni e + Sp ga teng bo‘lib, ularning balandligi h bo‘lsa, materialning shu balandlikdan bir sekund ichidagi o‘z og‘irligi bilan tushish vaqti, ekssentrik vali-ning bir sekund ichidagi yarim aylanish vaqtiga teng bo‘lishi kerak, ya’ni:

t ;2 n

h = g - r

6.32-rasm. Jag’li maydalagichning o‘lchamlari

Bundan

Bulardan t =.2 -Sn

= (6 .211) tga

1g- tga 2 • n

n — —

(6.212)

(6.213)

bu yerda Sp - pastki siqish yo‘li, m.Bu formula, ayrim omillami hisobga olmaydi. Uni aniqlashda tajriba

va tadqiqot natijalariga asoslanadi.Unga ko‘ra aylanish chastotasi materialni qabul qiluvchi tuynikning

eni В ga qarab quyidagicha tanlanadi; В < 600 mm bo‘lganda n = 17 b'0’3, s'1; В > 900 mm bo‘lganda n = 13-b-0’3, s '1.

bu yerda b - chiqish tirqishining eni, mm.Jag‘ maydalagichning ish unumdorligi quyidagi formula yordamida

aniqlanadi:173

U = 3600-ky V n, m3/soat (6.214)bu yerda ky- materialni yumshatish koeffitsiyenti, (ky = 0,40...0,45);

V-maydalangan materialning hajmi, m3; n - aylanish chastotasi, s’1.Maydalangan materialning hajmi quyidagi formula orqali aniqlanadi:

V = Sk-L,m3 (6.215)bu yerda Sk - maydalangan material kesimining yuzasi, m ; L - may

dalash kamerasining uzunligi, m.Maydalangan material kesimining yuzasi quyidagi formula yordamida

aniqlanadi:e + b

Sk = “ h , m (6.216)

bu yerda h - maydalangan materialning balandligi, m; u (6 .211) formuladan aniqlanadi.

(6.214) va (6.216) ni (6.215) ga qo‘yilsa, jag‘li maydalagichning ish unumdorligi quyidagi ko‘rinishda bo‘ladi:

тт , „лл k y - n - L - ( e + b) ,U -1 8 0 0 -------------------- , m /soat (6.217)

tgabu yerda n - aylanish chastotasi, s’1; a - jag‘laming qamrash burchagi,

grad; (a = 15...20°).Maydalashga sarflanadigan energiyani 1885 yilda prof. F.Kuk, elas-

tiklik nazariyasi formulasidan foydalanib, quyidagicha aniqlashni tavsiya etgan:

a 2 • VhA = ~ 2 ^ ~ ,kJ (6‘218)

bu yerda о - materialning deformatsiya vaqtida yuzaga keladigan zo‘riqish, kPa; Vd - deformatsiya ta’siridagi materialning hajmi, m3; E - elastiklik moduli, kPa.

Maydalashga sarflanadigan quwatni quyidagi formula yordamida aniqlash mumkin:

N = A - n = ^ - n , k W (6.219)

6.9.2. Konusli maydalagichlarning hisoblash asoslari.

Materialni maydalash davrida konusli maydalagichning maydalash kamerasidagi ixtiyoriy gorizontal kesimda unga ta’sir etuvchi kuchlarni ko‘- rib chiqamiz. Buning uchun uning ko‘ndalang kesim chizmasi chizib, unda ta’sir etuvchi kuchlar ifodalanadi (6.33-rasm).

174

Maydalash kamerasida materialni ezish jarayonida ishqalanish kuchi Fu yuzaga keladi, uning qiymati quyidagiga teng:

Fu = / i F , kN (6.220)bu yerda f x - qo‘zg‘aluvchan konus sirtini material bilan ishqalanish

koeffitsiyenti; F-maydalash kuchi, kN.Vtulkani ekssentrik val bilan ishqalanish kuchi Fj2 ning qiymati quyi

dagiga teng: Fl2 = / 2 Fe,kN (6 .221) bu yerda f 2 - qo‘zg‘aluvchan konus sirtini material bilan ishqalanish

koeffitsiyenti; Fe- ekssentrikning reaksiya kuchi, kN.

mentlami quyidagicha aniqlash mumkin:M ^ F j f R v a M 2 = Vi2 r\ , kN m (6.222)

bu yerda R - qo‘zg‘aluvchan konusning radiusi, m; r, - konus valining radiusi, m.

Fn > Fi2 (ft > f 2) va R > Г] boigani uchun Mj > M2 bo‘ladi va qo‘z- g‘aluvchan konus o‘z o‘qi atrofida ekssentrik vtulka aylanishiga teskari yo‘nalishda aylanish chastotasi n2 = (nr)/R bilan aylana boshlaydi, unda n - ekssentrik vtulkaning aylanish chastotasi, s '1.

Amalda n2 ning qiymati n ga nisbatan 20...30 marta kam bo‘ladi.Salt yurish vaqtida maydalash kuchi F ishtirok etmaydi. Shuning

uchun ishqalanish kuchi Fi2 konus uchining burchagi у ga bog‘liq va uni quyidagi formula bilan aniqlash mumkin:

Fi2 = f -m-g-tgy , kN (6.223)

175

bu yerda m - qo‘zg‘aluvchan konus massasi, t; g - erkin tushish tezlanishi.

Bu holda ishqalanish kuchi F,2 valga uning aylanish yo‘nalishiga teskari qo‘yiladi, shuning uchun M2 = Fl2-r, moment yuzaga keladi va u qo‘z- g‘aluvchan konusni ekssentrik vtulka tomon aylanishga majbur qiladi.

Konusli va jag ‘li maydalagichlarda material bo‘lagini maydalash sha- roitlari o‘xshash, shuning uchun mashinalarning texnologik parametrlarini hisoblash usullari ko‘p hollarda bir xil bo‘ladi.

Konusli maydalagichning hisob chizmasi 6.34-rasmda ko‘rsatilgan.

6.34-rasm. Materiallarni yirik maydalovchi konusli maydalagichning hisob chizmasi.

Konusli maydalagichlarda qamrov burchagi, ya’ni qo‘zg‘aluvchan va qo‘zg‘almas konuslaming maydalovchi yuzalari oralig‘idagi burchak jag‘li maydalagichdagiga o‘xshab ikkilamchi ishqalanish burchagidan ortiq bo‘l- masligi kerak, ya’ni p + p1 < 2cp (6.34-rasm).

Yirik maydalagichlar uchun qamrov burchagi 21...23° ni tashkil etsa, o‘rta va mayda qilib maydalagichlarda 12... 18° ni tashkil etadi.

Ekssentrik vtulkaning aylanish chastotasi n (ayl/s) jag‘li maydalagich- niki kabi aniqlanadi. Maydalangan material bo‘lagining h balandlikdan o‘z og‘irligi bilan tushish masofasi va vaqtini (6 .211) formula yordamida aniqlash mumkin va ulardan aylanish chastotasining qiymatini quyidagicha yozish mumkin:

n4 i i ’ayi/s (6-224)176

6.34 - rasmdan quyidagilarni aniqlash mumkin:с = h-tgP; d = h-tgp1; c + d = S - 2-r = h(tgp +tgp1):

S 2rh = -,m (6.225)tgp + tgp1 tgp + tgp1

bu yerda r - ekssentrik masofa, m.h ning bu qiymatini (6.225) formulaga qo‘yib, quyidagini hosil qila-

miz:

gCtgp + tgp1), ayl/s (6.226)

rAslida konuslar devorlarida material sekinlashib, uning harakat tezligi

kamaygani uchun (6.24) formulaga ko‘ra olingan aylanish chastotasini taxminan 10% kamaytirish tavsiya etiladi. Ushbu tuzatishni qabul qilib konusli yirik maydalagichlar uchun ekssentrik vtulkaning uzilkesil aylanish chastotasini quyidagi formula orqali aniqlash mumkin;

n = 0,7 ayl/s (6.227)

Konusli o‘rtacha va mayda maydalagichlar ekssentrik vtulkasining aylanish chastotasini aniqlash uchun quyidagi shartlar qabul qilinadi:

-maydalanuvchi material bo‘lagi maydalash kamerasida og‘irlik kuchi ta’siri ostida maydalovchi konusning yuzasi qiya bo‘yicha sirpanadi;

-maydalanuvchi material bo‘lagi parallel zonadan o‘tish vaqtida, albatta, konuslaming parchalovchi yuzalari yordamida siqilishi shart.

Agar maydalovchi konusning yasovchisi bilan asosi oralig‘idagi burchak у ni (6.35,a-rasm) tashkil etsa, unda maydalagichning ishlash vaqtida maydalovchi konus yuzasining gorizontga og‘ish burchagi у - P dan у + P gacha o‘zgaradi. Maydalash kamerasidagi materialning bir bo'lagiga ta’sir qiluvchi kuchlar 6.35,6-rasmda ko‘rsatilgan.

Material bo‘lagiga, uning konus sirti bo'ylab ishqalanish kuchi Fish hamda og‘irlik kuchining konus qiyaligi bo‘ylab Fc[g' va qiyalikka perpendikulyar yo‘nalgan F0ng' kuchlari ta’sir qiladi.

Ishqalanish kuchini quyidagi formula orqali aniqlash mumkin:Fish = / • Fog’ = / ■ Fog Cosy, kN (6.228)

bu yerda / - bo‘laklarning konuslar yuzasiga ishqalanish koeffitsiyenti bo‘lib, u sirpanishga qarama-qarshi yo‘nalgan.

177

Material og‘irlik kuchining konus qiyaligi bo‘ylab yo‘nalgan kuchni quyidagicha aniqlash mumkin:

Fog' = F0g'Siny, kN (6.229)Material bo‘lagining qiya tekislik bo‘ylab hamda ishqalanish kuchlari

ning farqi hisobiga harakatini sodir etuvchi kuch hosil bo‘ladi va uni quyidagicha aniqlash mumkin:

Fog' - Fish = Fog. (siny - / • cosy), kN (6.230)Bu kuch o‘zgarmas bo‘lib, uning ta’siri ostida material bo‘lagi tekis

tezlanish harakat qiladi. Agar bo‘lakning tezlanishi a bo‘lsa, unda

m • a = ш ■ g(siny - / • cosy) yoki a = g(siny - cosy) = ^ (6.231)at

6.35-rasm. Materiallarni o‘rta va mayda qilib maydalovchi konusli maydalagichning hisob chizmasi.

Buni integrallab, material bo‘lagining tezligi aniqlanadi;& = g(siny - / • cosy) • t + С , m/s (6.232)

t = 0 bo‘lganda bo‘lak tezligi d ham nolga teng bo‘ladi. Demak, integrallash doimiysi ham С = 0 bo‘ladi.

Materialning harakat tezligidan olingan integral uning bosgan yo‘lini aniqlaydi. Unda materialning bosgan yo‘li quyidagiga teng bo‘ladi;

1 7s = ^ f (smY " / ’ C0 SY) + C b m (6.233)

0 ‘zgarmas Ci ham 0 ga teng, chunki t = 0 boiganda S = 0 bo‘ladi.Ekssentrik vtulkaning bir aylanish vaqti t = 1/n. Dastlabki boshlan-

g‘ich shartlarga muvofiq ushbu vaqt ichida material bo‘lagi parallel zona uzunligiga teng yoki undan kichik bo‘lgan masofani o‘tishi kerak: € > S.

1 1 2Unda I > — g(—) (siny - f • cosy), yoki

2 n

178

Jg(siny - f • cosy)n > ^ — — ------- -- (6.234)

21 v 7Konusli o‘rtacha maydalagich uchun parallel zona uzunligi odatda,

(1/12) D qilib qabul qilinadi, unda D - qo‘zg‘aluvchi konus diametri (6.35 a - rasm). Unda ekssentrik vtulkaning sekundiga uzilkesil aylanish chastotasi quyidagi ko‘rinishni oladi:

n > 7,5A/(s iny - / -cosy ) /D , ayl/s (6.235)Konusli maydalagichlarning ish unumdorligi, valning bir marotaba ay-

lanishida halqa shaklidagi maydalangan material kesimi yuzasi (m2) ni hisobga olish sharti bilan aniqlanadi (6.35-rasm):

_ 25 + a , 9S = — -— h, m (6.236)

bu yerda h - halqaning balandligi, m; uni (6.225) formula orqali aniqlash mumkin.

Tushayotgan halqaning o‘rtacha diametri qo‘zg‘aluvchan konus asosining diametri Dka ga taxminan teng qilib olinadi, unda halqa hajmini quyidagicha aniqlash mumikn:

2 5 -на 2r (25 + a ) r ,V = 7tD ka — ------------------ = KDka -i-------- , m3 (6.237)

2 tgp + tgp1 tgp + tgp1bu yerda r - valning chiqish tirqishlari sathidagi ekssentriteti, m; 5 -

chiqish tirqishining o‘lchami (konusli maydalagichlar uchun chiqish tirqishining o‘lchami o‘mida maydalovchi konuslar oralig‘idagi, ularning bir- biriga maksimal yaqinlashuvchi holatidagi masofa qabul qilinadi), m; P va p1 - vertikal ga nisbatan maydalovchi konus lami yasovchilarining burchaklari, grad.

Maydalagichning ish unumdorligi quyidagi formula yordamida aniqlanadi:

U = V - n - k v, m3/s (6.238)bu yerda V- vtulkaning bir marotaba aylanishida tushadigan material

halqasining hajmi m3; n - aylanish chastotasi, s'1; ky - materialning yumshatish koeffitsiyenti.

(6.237) formulani (6.238) formulaga qo‘yilsa, maydalagichning ish unumdorligini topish formulasi quyidagi ko‘rinishga ega bo‘ladi;

Ч- * гU = 376,8 • n ■ Dka------------- г • n ■ ky m3/soat (6.239)

tgp + tgp1bu yerda n - konus valining aylanishlar soni, ayl/min.

179

Hisobni soddalashtirish maqsadida Dka= D deb qabul qilinadi (bunda D - qo‘zg‘aluvchan konus diametri, m), bu holda maydalagichning ish unumdorligi quyidagi ko‘rinishga ega bo‘ladi;

U = 376,8- л- 5 - n- ^- D-ky, m3/soat (6.240)Maydalash kuchlarining teng ta’sir etuvchisi, materiallarni o‘rta va

mayda qilib maydalovchi maydalagichlar uchun amortizatsiyalovchi pruji- nalarni oldindan tortishdan hosil etiladigan kuchlardan aniqlanadi.

Maydalagichning maromida ishlash chog‘ida taxminga ko‘ra, tarang tortish kuchi mashinaning yuqori qismini (tayanch halqasi) maydalagich korpusi bilan doimiy kontakda ushlab turadi, ya’ni maydalashga ta’sir etuvchi aniq kuchlarga nisbatan tarang tortish kuchi bir muncha zaxira bilan tanlanadi.

Materialni maydalashda unga ta’sir etuvchi kuchlar 6.36-rasmda ko‘r- satilgan.

Shartga ko‘ra, maydalagichning yuqori qismi hamma tashqi kuchlar ta ’siri ostida muvozanatda bo‘ladi.

180

Maydalash kuchlarining teng ta’sir etuvchisi Fm ni topish uchun A nuqtaga nisbatan barcha kuchlarning moment tenglamasi tuziladi:

Fn A + F ish^sh - (Gy + Fpz)R = 0 yokiV P+ / F mAsh-(Gy +Fpz)R = 0 (6.241)

Bundan maydalovchi kuchlarning teng ta’sir etuvchisining maksimal qiymatini quyidagi formula yordamida aniqlash mumkin;

(G + F z)R F„max= , У. Л -.kN (6.242)

+ / ^1Shbu yerda Gy- maydalagich yuqori qismining og‘irlik kuchi, kN; Fp -

bitta prujinani olindan taranglab tortish kuchi, kN; z - prujinalar soni; R - maydalagich o‘qidan A nuqtagacha bo‘lgan masofa.

6.10. G‘altakli maydalagichlarni hisoblash.

G‘altaklar orasidagi maydalanishi kerak bo‘lgan m massali sharsimon material bo‘lagiga, g‘altaklaming bosim Fb va unga perpendikulyar yo‘nalgan ishqlanish Fish kuchlari ta’sir etadi. Hisoblashni soddalashtirish maqsadida bu kuchlarni bir g‘altakka ta’siri 6.37-rasmda keltirilgan.

Maydalaniladigan materialni g‘altaklar orasidagi qamrash burchagi p, bu materialning g‘altaklar sirtidagi urinish nuqtalariga o‘tkazilgan urunma- lar orasidagi burchakdir.

6.37-rasm. G‘altakli maydalagichning hisob

chizmasi.

G‘altakning materialga beradigan bosim Fb va ishqalanish Fish kuchlarini tegishli ravishda vertikal:

181

Fbv = Fbs in a , F 4 = Fishcosoc, kN (6.243)va gorizontal:

Fbg = Fbco sa , F(fh = Fishsina, kN (6.244)tashkil etuvchilarga ajratiladi.Ishqalanish kuchi Fish = / • Fb ga teng (bu yerda / - materialning g‘al-

tak sirtida ishqalanish koeffitsiyenti). Unda ishqalanish kuchlarining vertikal va gorizontal tashkil etuvchilari quyidagi ko‘rinishga ega bo‘ladi:

Fish = / ' Fbcosa va F;fh = / ■ Fbs in a , kN (6.245) Agar, 2 / Fb cosa > 2 Fb sina va f > tga shartlar bajarilgandagina

maydalash jarayoni bo‘lishi mumkin. Shuningdek,/ = tg9 (bu yerda <p - ishqalanish burchagi) va P = 2a bo‘lgani uchun, a < cp hamda P < 2ф bo‘ladi.

6.37-rasmdan foydalanib, g‘altaklar yordamida qamrab olinadigan material bo‘lagining o‘lchamini aniqlash mumkin.

Agar g‘altakning diametrini D, material bo‘lagining diametrini d va g‘altaklar orasidagi masofani a (tirqish) deb olsak, shunda;

(D/2+d/2) cosa = D/2+a/2 yoki (D+d) cosa = D+a bo‘ladi. (6.246) Bu ifodani ikki tomonini d ga bo‘lib, quyidagini olamiz:

(D/d+l)cosa = D/d+a/d (6.247)G‘altakli maydalagichlarda maydalash darajasi a/d ~ 1/4 bo‘lgani

uchun uni qiymatini (6.247) ga qo‘yib, quyidagi munosabatni hosil qilamiz:

g = COSa- ° ’25 (6.248)d 1- cosa

Ishqlanish koeffitsiyenti / qattiq materiallar uchun 0,3, yumshoq materiallar uchun esa 0,45 ga teng bo‘ladi. / ning bunday qiymatlarida burchak a ning qiymatlari tegishli ravishda 16°401 va 24 201 bo‘lganini inobatga olib, D/d nisbati: qattiq materiallar uchun D/d ~ 17; yumshoq materiallar uchun D/d ~ 7,5.

G‘altakli maydalagichning ish unumdorligi quyidagi formula yordamida aniqlanadi:

U = 376,8- V - n , m 3/soat (6.249)bu yerda V - uzunligi L bo‘lgan g‘altakning bir aylanishida a tirqish-

dan o‘tgan material hajmi, m3; n - g‘altakning aylanishlar soni, ayl/min. Maydalangan materialning hajmi quyidagi formula orqali aniqlanadi;

V = 7t • D • L • a , m3 (6.250)bu yerda D - g‘altakning diametri, m.

182

Odatda, materialni maydalashda g‘altakning uzunligidan to‘liq foyda- lanilmasligini, hamda material tirqishdan mayda bo‘laklarga ajralgan holda chiqishini hisobga olib, ish unumdorligi formulasiga materialni yumshatish koeffitsiyenti kv va materialning zichligi p kiritiladi. Qattiq materiallar uchun ky = 0,2.. .0,3; yumshoq materiallar uchun ky = 0,4.. .0,6. Qattiq materiallarni maydalashda ehtiyot prujinalarinmg deformatsiyalanishi natijasida g‘altak bir biriga nisbatan siljiydi, shuni hisobga olib, hisoblashda, chiqish tirqishining kengligi 1,25a deb olinadi. Shulami inobatga olib, maydalagichning ish unumdorligini quyidagicha yozish mumkin:

U = 471-Tt-D-L a - k y - p - n , kg/soat (6.251)bu yerda D - g‘altakning diametri, m; L - g‘altakning uzunligi, m; a -

tirqishning eni, m; p - materialning zichligi, kg/m3; n - g‘ altakning aylanishlar soni, ayl/min.

Maydalagich g‘altagiga ta’sir qiluvch ehtiyot prujinasiga tushadigan yuklamaga bog‘liq boiib , u ko‘p faktorlarni o‘z ichiga olgani uchun uni taqribiy qiymati hisoblanadi.

Faraz qilaylik, g‘altaklar sirtidagi har bir m2 yuzasidagi materialga IF yig‘ma kuchlar ta’sir etsin. Bu kuch quyidagi formula orqali aniqlanadi:

EF = i c - L - D a k y, kN (6.252)

bu yerda о - materialni siqishdagi mustahkamlik chegarasi, kPa; a - yoy burchagi, rad.

Maydalagichning elektr dvigateliga tushadigan quvvat quyidagi formula yordamida aniqlanadi:

N dv^ ^ . kW (6.253)

bu yerda N m - materialni maydalashga sarflanadigan quvvat, kW; N j sh -

podshipniklarni ishqalanishiga sarflanadigan quvvat, kW; r) - yuritmaning F.I.K.

Materialni maydalashga sarflanadigan quvvat quyidagi formula orqali aniqlanadi:

N m =376,8- / - S F - R - n . k W (6.254)bu yerda R - g‘altakning radiusi, m ; / - ishqalanish koeffitsiyenti; n -

g‘altakning aylanishlar soni, ayl/min.Podshipniklarni ishqalanishiga sarflanadigan quvvat quyidagi for

mula yordamida aniqlanadi;NiSh = 754-/i - G -dv -n, kW (6.255)

183

bu yerda dv - g‘altak valining diametri, m; f) - podshipniklarning ishqalanish koeffitsiyenti; G- podshipniklarga tushadigan yuklama, kN.

Podshipniklarga tushadigan yuklama quyidagi formula orqali

aniqlanadi: G -- д/f^ + SF 2 ,kN (6.256)bu yerda Fg- - g‘altaklarning og‘irlik kuchi, kN.

6.11. Bolg‘ali maydalagichlarni hisoblash.

Zarbli maydalagichlarda material bo‘lagiga beriladigan zarb, uning elastik va plastik zarblari oralig‘ida bo‘ladi. Zarbning u yoki bu ko‘rinish darajasiga yaqinlashishini yaqinlashish koeffitsiyenti kya orqali aniqlanadi. Uni quyidagi munosabat bilan aniqlash mumkin:

= (6'257) bu yerda 9-i va S2 - tegishli ravishda birinchi va ikkinchi jisnming

zarbdan keyingi harakat tezligi, m/s; So va S '- tegishli ravishda birinchi va ikkinchi jismning zarbdan oldingi harakat tezligi, m/s.

Agar kya = 1, bo‘lsa zarb elastik, agar kya = 0, bo‘lsa zarb plastik bo‘ladi.

Absolyut elastik, massalari m, va m2 bo‘Igan birinchi jismning zarbdan keyingi tezligini quyidagi formula orqali aniqlash mumkin:

^ = $ 0 - 2 Ш2^ ° " ^ ,m/s (6.258)mi + m 2

agar = 0 bo‘lsa:

fti = Ш1~ — So,m /s (6.259)mi + m 2

Shunda ikkinchi jismning tezligi:

S 2 = a ' o + 2 m i ( a ° -^ ,m/s (6.260)mi + m 2

agar & | ,= 0 bo‘lsa:

e 2 = 2m i ,^o ?m/s (6.261)mi + m 2

Jismlami zarbdan oldingi va keyingi kinetik energiyasi bir xil bo‘lishini hisobga olib, ulami quyidagicha yozish mumkin:

Eq + E o = Ej + E 2, kJ (6.262)

184

yoki

+ + ( 6 . 2 6 3 )

2 2 2 2 v Jкbu yerda E0, E 0 - tegishli ravishda birinchi va ikkinchi jismning

zarbdan oldingi kinetik energiyasi, kJ; E,k, e£ - tegishli ravishda birinchi va ikkinchi jismning zarbdan keyingi kinetik energiyasi, kJ.

Olimlar tomonidan zarbli maydalagichlarni tadqiqot qilish natijalari bo‘yicha, bo‘lakning kritik o‘lchami dkr (m) ni aniqlovchi formula topilgan, ya’ni agar material bo‘lagi o‘lchami kritik o‘lchamdan kam bo‘lsa, ushbu sharoitlarda u aslo maydalanmaydi.

Maydalanishi kerak bo‘ladigan materialning o‘lchami quyidagicha

aniqlanadi: = 230- 10'5- ^ h , m (6.264)P ’^r

bu yerda osh - cho‘zilishda maydalanuvchi materialining mustahkamlik chegarasi, Pa; p - maydalanuvchi materialning hajmiy massasi, kg/m3; 9 r - zarba tezligi, u rotoming aylanish tezligiga teng deb olinadi, m/s.

Ushbu bog‘liqlik yordamida teskari masalani ham hal etish mumkin:Boshlang‘ich materialining osh va p aniqlangan qiymatlari va mayda

lash mahsulotining berilgan yirikligi dkr uchun rotorining kritik aylana tezligini topish mumkin. Shunga ko‘ra, (6.264) formuladan:

S r =1 ,75- Iff2 - 3 (6.265)4pdfcr7

Maydalagichning ish unumdorligini aniqlash. Agar mashina 6.38- rasmda ko‘rsatilgan chizma bo‘yicha ishlayotgan bo‘lsa uni ish unumdorligini quyidagi formula yordamida aniqlash mumkin:

U = 376,8 /?дв • L -S n -z = 188,4-Dr • (3-5 n -z , m (6.266)bu yerda £ab - rotorning AB nuqtalar orasidagi yoyining uzunligi, m;

Lr- rotorning eni, m; 5 - bir bolg‘a bilan ikkinchi bolg‘aning burilish vaqtidagi materialning yuqoridan erkin tushish qalinligi, m; n - rotorning aylanish tezligi, ayl/min; z - bolg‘alar qatori soni; D, - rotorning diametri, m; P - qamrash burchagi, rad.

Maydalagichni harakatga keltiruvchi elektr dvigatelining quvvatini quyidagi formula yordamida aniqlash mumkin;

N = — > kW (6.267)1000-Dm r|m -riu

185

bu yerda W - energetik ko‘rsatkichi, W soat/m2 (2,53...40 W- soat/m2); U - ish unumdorligi, m3/soat; i - maydalash darajasi; Dm - maydalash kerak bo‘lgan materialning o‘rtacha o‘lchami, m; r)m - maydalagichning F.I.K (0,75...0,95); r|u - harakatni uzatuvchi mexanizmning F.I.K (0,92...0,96).

6.38-rasm. Rotorli maydalagichning ish unumdorligini aniqlash

chizmasi.

Konstruktiv ko‘rsatkichlarini tanlash. Rotor diametri materialning maksimal o‘lchamdagi bo‘lagi bilan rotor elementlari orasidagi nisbatlar- dan aniqlanadi. Bolg‘aning o‘qdan muhra oxirigacha bo‘lgan uzunligi, rotor radiusining 0,4...0,5 qismiga teng qilib qabul qilinadi. Yuklanayotgan materialning maksimal 100 mm dan ortiq bo‘lmagan o‘lchamida bolg‘a- ning muhrasi uzunligi bo'lak o‘lchamining 1,4... 1,8 qismiga teng qilib olinadi, maksimal o‘lchami 400 mm gacha bo‘lganda esa bo‘lakning 0,6 o‘lchamida. Odatda, bolg'a muhrasining uzunligi bolg‘a uzunligining 0,5 qismini tashkil etadi.

Vertikal yuklanuvchi maydalagichlar uchun rotor diametri:Dr = 3d+550, mm (6.268)

bu yerda d - maydalanuvchi materialning eng katta bo‘lagining o‘l- chami, mm.

Qiya taxta bo'ylab rotor yon tomonidan uzatiladigan materialni maydalovchi maydalagichlar uchun rotor diametri:

Dr = l,65d+520, mm (6.269)Talab qilinadigan ish unumdorligiga qarab, (6.26) va (6.269) formu-

lalar yordamida aniqlanadigan rotor diametri kattalashtirilishi mumkin.186

Rotorning eni quyidagi formula yordamida aniqlanadi;Lr = (0,8...1,2)Dr, mm (6.270)

Ichki (ishchi) yuzalar bo‘yicha o'lchanadigan g‘alvir panjarasi orasidagi tirqishlar kengligi material bo‘laklarining talab etiladigan maksimal oTchamidan taxminan 1,5...2 marta katta bo‘lishi kerak.

Bolg‘ali maydalagichlarning asosiy texnik-foydalanish ko‘rsatkichlari (ish unumdorligi, quvvat sarfi, maydalanuvchi material sifati) bolg‘aning konstruksiyasiga bog‘liq.

Bolg‘ali maydalagich yordamida bajarilgan ish, uning kinetik energiyasiga bog‘liq bo‘ladi. Demak bolg‘aning kinetik energiyasini oshirish yoki kamaytirish uchun uning massasi va aylanish tezligini o‘zgartirish kerak bo‘ladi. Bolg‘alar, zarb paytida murakkab harakat qiladi (6.39-rasm). Ya’ni massa markazi bo‘lgan M nuqta chiziqli va burchakli harakatda bo‘ladi.

Impulsning saqlanish qonuniga asosan В va A nuqtalardagi zarb kuchlarining impuls farqini quyidagicha aniqlash mumkin:

p B- p A = т ( Э 1 - S 0) (6.271)bu yerda pB va pA - tegishli ravishda В va A nuqtalardagi zarb kuchi

ning impulsi, N-s; m - bolg‘aning massasi, kg; .9, va So - tegishli ravishda bolg‘a massasi markazining zarbdan keyingi va oldingi harakat tezligi, m/s.

Massa markazining zarbdan oldingi tezligini (6.39-rasmdan foydalanib) quyidagicha aniqlash mumkin:

6.39-rasm. Bolg‘ani hisob chizmasi.

187

do = 2n ■ (R + i \ ) ■ n , m/s (6.272)bu yerda R - rotor aylanish markazidan bolg‘a o‘rnatilgan joygacha

bo‘lgan masofa, m; / r bolg'a o‘rnatilgan joydan uning massa markazigacha bo‘lgan masofa, m; n - rotorning aylanish chastotasi, ayl/s.

A nuqtada hosil bo‘lgan inersiya momentini quyidagi formula yordamida aniqlash muikin:

J A = m ( ^ ? + ^ i - ^ 2), kg ' m2 (6.273)bu yerda m - bolg‘aning massasi, kg;£\ va €2 - tegishli ravishda osma o‘qi va bir-biriga urilish nuqtasidan to

bolg‘aning massa markazigacha bo‘lgan masofa, m.

6.12. Maydalash tegirmonlarini hisoblash.

G‘altakning burchakli tezligi maydalanilayotgan jismning harakat tra- yektoriyasiga bog‘liq bo‘ladi. G‘altakka soat strelkasi bo‘ylab berilgan uncha katta bo‘lmagan burchakli tezlik ю hisobiga undagi materialning markazi g‘altak aylana qismini pastki chap tomonida joylashadi (6.40-rasm). G ‘altak ichidagi metall sharcha va ular orasidagi materiallar g‘altakning aylanishi hisobiga ma’lum balandlikkacha ko‘tarilgandan so‘ng, pastga qarab dumalanib sirpanadi. Burchakli tezlik oshirilganda markazdan qochma inersiya kuchi Fin og‘irlik kuchi G dan katta bo‘ladi (bunda sharcha va material bo‘laklari g‘altak devoridan ajralmaydi), ya’ni:

m-co2R > m - g (6.274)bu yerda m - metall sharchalar va materialning massasi, kg; R - g‘al

takning ichki radiusi, m.(6.274) formuladan burchakli tezlik aniqlanadi:

G‘altakning chiziqli tezligini quyidagi formula bilan aniqlash mumkin:

S = co-R,m/s (6.276)G‘altak aylanishining optimal burchakli tezligi, metall sharchalarning

maksimal balandlikdan tushishi ta’minlangan sharoitdagi sharti orqali aniqlanadi. Bu sharchalarni g‘altak devoridan ajralish A va tushish D nuqtalarining koordinatalari orqali topiladi.

188

A nuqtada sharchaga og‘irlik G, inetsiya F,n va ishqalanish F kuchlari ta’sir qiladi. G‘altak devoridan sharcha ajralishi uchun quyidagi shart bajarilishi kerak:

G cosa > Fin (6.277)unda burchakli tezlik:

ю < л/g ‘ cosa/R , s'1 (6.278)

Sharcha A nuqtada devordan ajralgandan so‘ng parabola shaklida harakatlanadi va uning koordinatalari quyidagiga teng bo‘ladi:

x = $ - t - cosa ; у = 9 - 1 - s i n a (6.279)

bu yerda t - shaming devordan ajralish vaqti, s.Bu qiymatlarni (6.276) formulaga qo‘yib, quyidagiga egabo‘lamiz:

S = R ^ g - c o s a / R , m/s (6.280)G‘altak ichidagi material va sharchalarning og‘irlik markazi radiusini

quyidagi formula yordamida aniqlash mumkin:

R 0 = л/(R2 + R i ) /2 , m (6.281)D nuqtaga tushgan sharchaning koordinatalarini quyidagicha aniqlash

mumkin (6.40-rasm):x D = X» + R sina; y D = y o + R cosa (6.282)

Maydalagich dvigatelining quwatini quyidagi formula yordamida aniqlash mumkin:

189

N = 0,39 ' m ' g R: — , kW (6.283)Л

bu yerda m - metall sharchalar msh va materialning mm massasi (m = msh + mm); со - g‘altakning burchakli tezlik, s"1.

Odatda, materialning massasi sharchalar massasining 14% ni tashkil qiladi. Shunda: m = l ,14-m Sh , t (6.284)

Tegirmonning ish unumdorligi quyidagi formula orqali aniqlanadi:

U = 6,45• V • л/D • q-k, t/soat (6.285)

bu yerda V- tegirmonning ishchi hajmi, m3; D - tegirmon g‘altagining ichki diametri, m; G - maydalaniladigan materialning og'irligi, kN; q - tegirmonning solishtirma ish unumdorligi, q = 0,03...0,04 t/(kW soat); к - maydalash koeffitsiyenti (k = 0 ,6 ... 1,2).

6.13. Saralash mashinalarini hisoblash.

Simg‘alvirdan o‘tqazish unumdorligi va samaradorligini aniqlovchi asosiy parametrlar: g‘alvirlash yuzalarining o‘lchamlari, tebranish chastotasi va amplitudasi, simg‘alviming qiyalik burchagi, titratgich valining aylanish yo‘nalishi va elak harakatining traektoriyasi.

Simg‘alvir qutisining tebranish ko‘rsatkichlarini hisoblash. Misol tariqasida inersiyali saralagichni ko‘rib chiqamiz. Uni hisob chizmasi 6.41- rasmda ko‘rsatilgan bo‘lib, elektr dvigatelining qarshiligi va momentini hisobga olmaganda uning harakat tenglamasini quyidagicha yozish mumkin:

(M + m)-x + k x •x = mr-co2coscot j (6 286)(M + m) • у + k y • у = mr • co2sincot j

bu yerda M - elak qutisining massasi, kg; m - debalans massasi, kg; x va у - tegishli o‘qlardagi tezlanish, m/s2; kx va ky - gorizontal va vertikal yo‘nalishdagi elastik bog‘lanish qattiqligi, N/m; r - ekssentrik masofa, m; t - vaqt, s; x va у - qutining harakat koordinatalari, m.

(6.286) ni ikkala tomonini M + m ga bo‘lib, k/(M + m) = r2 va m/(M+ m) = q o‘zgartirishlami kiritgandan so‘ng, quyidagi tenglamaga ega bo‘lamiz:

x + P ; X = q r - » 2cosa)tl y + Ру -y = qr-co sincot J

190

bu yerda p - xususiy tebranishlar chastotasi, s '1; со - burchakli yoki majburiy tebranishar chastotasi, s '1.

bunda x — Ax coscot; у = Aysincot bo‘lgani uchun bu qiymatlarni (6.287) ga qo‘yib, o‘qlardagi amplitudalami topamiz:

A x —qr - c o q - r - o

i A v — ~ :2 2 Px - и

У — 2 P y - ©

(6.288)

Unda harakat koordinatalarining qiymati quyidagi ko‘rinishga ega bo‘ladi:

2 2 p x - со „2 2 Pv

(6.289)

Agar r > ш bo‘lsa, m massali debalansning inersiya kuchi Fin uning markazdan qochma kuchi Fmq dan katta bo‘ladi, ya’ni:

Fin = m (A + r)co2 >mroo2 (6.290)bu yerda A - tebranishlar amplitudasi, m.Harakatning xususiy chastotasi r, majburiy tebranish chastotasi ю dan

kichik bo‘lganda (6.289) formulani quyidagicha yozish mumkin:-A(M + m) = m-r (6.291)

bu yerda, M - simg‘alvir qutisining massasi, kg; m - debalansinng massasi, kg; m r - tebratgichning statik momenti.

(6.291) ifodaning chap tomanidagi manfiy ishora, shuni tebranishlar- ning rezanans orti rejimida simg‘alvir qutisining harakati majbur etuvchi kuch bilan qarshi fazada bo'lishini bildiradi.

191

Simg‘alvir tebranishlarining optimal amplituda va chastotasi uning harakat traektoriyasiga bog‘liq.

Tajriba orqali aniqlanishicha, elak teshiklaridagi donachalar tiqilib qolmasligi uchun quyidagi shart bajarilishi kerak:

h < 0,4'd (6.292)bu yerda h - elak yuzasiga nisbatan siltanish balandligi, m; d - kvadrat

teshik o‘lchami, m.Inersion simg‘alvirlar uchun material donlarining tebranish yo‘na-

lishidagi maksimal tezligini quyidagi formula yordamida aniqlanadi:$ max = ^ g - h - c o s a , m/s (6.293)

bu yerda g - erkin tushish tezlanishi, m/s2; a - g‘alvirlash yuzasining qiyalik burchagi, grad, (a = 20° deb qabul qilinadi).

(6.291) ni inobatga olib, (2.292) ni quyidagicha yozish mkmkin:S max = 4,28-70,4 -d , m/s (6.296)

Shuningdek, { W = А са bo‘lgandagi simg‘alvir tebranishlarining asosiy ko‘rsatkichlari aniqlanadi.

bu yerda A-tebranishlar amplitudasi, m; ю - tebranish chastotasi, rad/s. Tebranishlar amplitudasini tanlashda, shuni inobatga olish kerakki,

simg‘alviming tebranishlardagi tezlanishi 80 m/s2 dan ortmasligi kerak, aks holda, asosiy detallaming buzilishiga olib keladi. Buning uchun quyidagi shart bajarilishi lozim: Aco2 < 80 m/s2 (6.297)

A va Ш ni aniqlash uchun empirik formulalardan foydalaniladi. Nishabli saralagichlarning tebranish chastotasini aniqlash uchun quyi

dagi formula tavsiya etilgan: n = 44 I— , s' (6.298)V /V

Bunda, to‘g‘ri chiziqli tebranishga ega bo‘lgan gorizontal simg‘alvirlar uchun A = (4+140 d)/1000, n = (l+12,5 d)/12A bo‘ladi.

Odatda, nishab simg‘alvirlar uchun A = 0,002...0,005 m, d = 0,04 . . .0 ,07m oraliqdabo‘ladi.

Titratgichning qiyalik burchagi 0...300 oraliqda bo'ladi. Qiyalik burchagining kamayishi bilan materialning g‘alvirdan o‘tish samarasi ortadi, ish unumdorligi esa kamayadi.

Titratgich valining aylanish yo‘nalishi va elak harakatining trayektoriyasi nishab simg‘alvirlar titratgichi valining aylanish yo'nalishini elak bo‘ylab material harakatiga qarama-qarshi yo‘nalishga o‘zgartirilganda, g‘alvirdan o‘tish samarasi ancha yaxshilanadi, ish unumdorligi esa pasayadi. Bu materialning elak bo‘ylab harakatlanish tezligining kamayishiga

192

va elaklar teshigidan tosh bo‘laklarining yaxshi o‘tishiga qulay vaziyat tug‘diruvchi tosh boiaklarini uchishni yuzaga keltirilishi hisobiga sodir bo‘ladi.

Materialning g‘alvirdan chiqishi bo‘yicha simg‘alvirli saralagichlarning ish unumdorligi quyidagi formula orqali aniqlanad:

U = q-S-k, -k, -k3 -k4, m7soat (6.299)bu yerda q - elaklarning ma’lum o‘lchamdagi teshiklari uchun sim-

3 2g‘alvirning solishtirma ish unumdorligi, m /(soat m ); S - g‘alvirlash yuzi, m2; k] - qutining qiyalik burchagini inobatga oluvchi koeffitsiyent (0,45 ...1,37); k2- dastlabki materialda past toifaga kiruvchi donachalaming foiz miqdorini hisobga oluvchi koeffitsiyent (0,58... 1,25); k3 - elakning bitta teshigining yarmidan kam boTgan past toifa donachalarining miqdorini inobatga oluvchi koeffitsiyent (0,63 ...1,37); kt - material bilan bir tekisda ta’minlanmaslik va materialning donalar bo‘yicha tarkibini, donalarning shakli va simg'alvir turini hisobga oluvchi koeffitsiyent (0,5...0 ,8).

193


1. Bir cho'michli ekskavatorlarning platformasini aylantirishga ketgan vaqtni hisoblashda qaysi omillar muhim о ‘rin о ‘ynaydi ?

2. Cho ‘michi grunt bilan to ‘la holdagi aylanish platformasini inersiya momentini aniqlash fonnulasini yozib bering ?

3. Ekskavatorning ish vaqtidagi turg'unlik koeffitsiyenti nimani anglatadi.

4. Nima uchun mashinalar statik hisoblanadi ?5. K o ‘p cho'michli transheya qazadigan ekskavatorlardan samarali

foydalanish uchun nima ishlar qilish kerak ?6. Buldozer ish unumdorligini oshirish omillarini aytib bering.7. Buldozer ag'dargichi gruntni qazish jarayonida qanday burchaklar

ostida qo ‘yilgan bo ‘ladi ?8. Skreper ish unumdorligini oshirish у о ‘liar ini aytib bering.9. Qanday hollarda skreperlarga q o ‘shimcha transport vositalari jalb

qilinadi ?10. Skreper ning ish paytidagi harakatiga qanday kuchlar ta ’sir qiladi ?11.Avtogreyder ish unumdorligini oshirish omillari nimalardan iborat ?12.Greyder-elevatorning ish unumdorligini oshirish yo ‘liarini aytib

bering.\Ъ.Minorali kranga ta ’sir etuvchi shamolning kuch qanday aniqlanadi.14. Bir cho'michli yuklagich cho‘michining o'lchamlari qanday aniqla

nadi.15.J a g ‘li tosh maydalagichlarni hisoblashda qanaqangi boshlang'ich

та ’lumotlar bo ‘lishi kerak.16.Konusli tosh maydalagich ekssentrik vtulkasini aylanish chastotasi

qanday aniqlanadi.ll.G 'a ltakli tosh maydalagichning ish unumdorligi qanday omillarga

bog ‘liq bo ‘ladi.18.Bolg'ali tosh maydalagichlarga sarflanadigan quwat qanaqangi

omillarni о ‘z ichiga oladi.

194

7-BOB. MELIORATSIYA MASHINALARINI LOYIHALASH ASOSLARI

7.1.Kanal qazgish mashioalarini hisoblash.

7.1.1.0smaplugli kanal qazgich mashinasini hisoblash.

Plugli kanal qazgich mashinalari tubining eni 0,3...0,8 m, chuqurligi 0,6...1,2 m va nishabligi 1:1; 1:1,5 nisbatda bo'lgan muvaqqat va doimiy sug‘orish kanallarini qazish uchun ishlatiladi.

Kanal ko‘ndalang kesimining yuzasi quyidagi formula bilan aniqlanadi: A — (b + m - h ) - h , m2 (7.1)

bu yerda b - kanal tubining eni, m; m- kanal nishablik koeffitsiyenti; h - kanalning chuqurligi, m.

Plugli kanal qazgich ish jihozining o‘lchamlariga; lemexning eni bj = b, ag‘dargichning balandligi, h= (l,2...1,3)h, ag‘dargichlar orasidagi (orqa tomondan) masofa, b2 = (1,1... l,5)(b+2mh) lar kiradi.

h'Plug ag‘dargichning uzunligi: t - ---- ,m (7 2)

tgq>bu yerda <p - plug pastgi qismining gorizontga nisbatan og‘ish burcha

gi, (q> = 30 ...35°)Kanal qazgichning texnik ish unumdorligi quyidagi formula bilan

aniqlanadi: Ut =A- &yu, m3/soat (7.3)bu yerda 3 yu- kanal qazgichning ish paytida yurish tezligi, m/soat

(bu qiymat mashinaning texnik ko‘rsatkichidan ham olish mumkin).Mashinadan samarali foydalanish uchun, uni ish paytidagi tezligini,

uning ish unumdorligi va u bajarayotgan ishning ko‘ndalang kesm yuzasi bilan bog‘lash zarur.

Mashinaning ish paytidagi yurish tezligi quyidagi formula bilan aniq

lanadi: Syu= — ^ — , m/s (7.4)3600-A

Kanal qazgichga ta’sir qiladigan barcha kuchlarning yig‘indisi quyidagi formula bilan aniqlanadi:

= Fos + Fish + Fin, kN (7.5)bu yerda Fos - osma ish jihozli kanal qazgichning yurishi uchun

ketgan qarshilik kuchi, kN; Fjsh - ish jihozining ko‘rsatadigan qarshilik kuchi, kN; Fin- inertsiya kuchining qarshiligi, kN.

195

Osma ish jihozli kanal qazgichning yurishi uchun ketgan qarshilik kuchini quyidagi formula orqali aniqlanadi:

Fos = (fm ■ Rl + fch • R2) • (1 ± 0 , kN (7.6)bu yerda R r yurish uskunasiga tuproqning normal ta’sir kuchi, kN; bu

kuchning 7.1-rasm yordamida EZ = О shart orqali aniqlanadi; R2 - yerdagi chang1 i yoki g ‘ildirak tayanchining tuproqqa beradigan normal ta’sir kuchi, kN; bu kuch ham 7.1-rasm yordamida EMA= 0 shart orqali aniqlanadi; fm- mashinaning yurishidagi qarshilik koeffitsiyenti; i - mashinaning yurishidagi qiyalik nishabligi (i ~ o).

Ri = (m, + m jsh)-g + ERv - R 2, kN (7.7)bu yerda mt - traktoming massasi, t; mish- ish jihozining massasi, t;

g - jismning erkin tushish tezlanishi, m/s2; ERV - kanal qazgichning ish jihoziga ta’sir qiluvchi kuchning vertikal tashkil etuvchisi, kN.

Kanal qazgichning ish jihoziga ta’sir qiluvchi kuchning vertikal tashkil etuvchisi quyidagicha aniqlanadi:

ERV = IR U sina - IR n cosa, kN (7.8)

196

bu yerda £RU va IR n- tegishli ravishda gruntni qirqishdagi urunma va normal kuchlarning yig‘indisi, kN; a - qirqish burchagi, grad (a = 45 ...60°).

Gruntni qirqishdagi urunma kuch quyidagi ifoda bilan aniqlanadi:ERU = Fj + F2 + F3 + F4 + F5, kN (7.9)

bu yerda F, - tuproqning ish jihoziga ko‘rsatadigan qarshilik kuchi, kN; F2- tuproq og‘irlik kuchining qarshiligi, kN; F3- ko‘tarish kerak bo‘l- gan tuproqning ishqalanishdagi qarshilik kuchi, kN; F4 - tuproqning yon tomoniga siljishidagi ishqalanish qarshilik kuchi, kN; F5- dambani yuqori qismini tekislashga ketadigan qarshilik kuchi, kN.

F! - tuproqning ish jihoziga ko‘rsatadigan qarshilik kuchi, quyidagi formula bilan aniqlanadi: F i=K q-A, kN (7-10)

bu yerda К ,- tuproqning solishtirma qazish qarshiligi, kPa; A - kanal ko‘ndalang kesimining yuzasi, m2.

Tuproq og‘irlik kuchining qarshiligi, quyidagi formula bilan aniqlanadi: F2 = A f. g, kN (7.11)

bu yerda I - plugning uzunligi, m, u (7.2) formula orqali aniqlanadi; pgr - gruntning zichligi, t/m3 .

Ko‘tarish kerak bo‘lgan tuproqning ishqalanish qarshiligi, quyidagi formula bilan aniqlanadi:

F3 = F2- / tm- coscp, kN (7.12)bu yerda / tm - tuproqni metal bilan ishkalanish koeffitsiyenti; cp - plug

pastgi qismining gorizontga nisbatan og‘ish burchagi.Tuproqning yon tomoniga siljishidagi ishqalanish qarshiligi quyidagi

formula orqali aniqlanadi:.

F4= F3 •/„ • tg ” , kN (7.13)

bu yerda /„ - tuproqni tuproq bilan ishqalanish koeffitsiyenti; p -ag‘- dargichning plandagi qazish pichoqlari orasidagi burchak, grad (P = 40° ...60°).

Damba yuqori qismini tekislashga ketadigan qarshilik kuchi, quyidagi formula bilan aniqlanadi:

F5 = 2-bd Ъ Kq3 kN (7.14)bu yerda bd- damba yuqori qismining eni, m; 5 - kesish qalinligi, m;

K!q - maydalangan tuproqning solishtirma qarshiligi, kPa.Gruntni qirqishdagi normal kuch quyidagi ifoda bilan aniqlanadi:

XRn = (0,2.. .0,5)-SRu, kN (7.15)

197

Yerdagi chang‘i yoki g‘ildirak tayanchining tuproqqa beradigan normal ta’sir kuchi 7.1-rasmdan foydalanib, quyidagi formula yordamida aniqlanadi:

^ _ Wish ' g ■ (Xish + *2) + -(X2 +Xv) - I^Rg -(Zi+Z2) ^ ^

Xch + x 2 + fch ' (h + Z\) bu yerda £Rg- kanal qazgichning ish jihoziga ta’sir qiluvchi kuchning

gorizontal tashkil etuvchisi, kN; fch - tayanch chang'isining yurishidagi qarshilik koeffitsiyenti.

Kanal qazgichning ish jihoziga ta’sir qiluvchi kuchning gorizontal tashkil etuvchisini quyidagi formula bilan aniqlash mumkin:

£Rg= ERU cos a + IR n sin a, kN (7.17)Ish jihozini ko‘rsatadigan qarshilik kuchi quyidagi formula orqali

aniqlanadi: FjSh = £Rg, kN (7.18)Inersiya kuchining qarshiligi, quyidagi formula yordamida aniqlanadi:

x ■ (m t + mish) • Vhn = -------------7--------------, kN (7.19)

чbu yerda x - jism massalarining aylanishdagi inersiyasini hisoblovchi

koeffitsiyent (x = 1,1... 1,3); mt, mish - mos ravishda traktor va ish jihozining massalari, kg; 9yu - mashinanig yurish tezligi, m/s; tt - jismlarning tezlanish olish vaqti, s (t, = 3...4 s).

Mashinani yurishiga sarflanadigan quvvat quyidagi formula bilanEF ■ 9™

aniqlanadi: Pyu=--------, kW (7.20)Лит

bu yerda $ yu- mashinaning yurish tezligi, m/s, (7.4) formula bilananiqlanadi; r|um - yuritmaning umumiy F.I.K (r|um = 0,86).

Mashina dvigateliga tushadigan quvvat quyidagi formula bilan aniqlanadi: Pd = (l,05 ...1 ,07)Pyu,kW (7.21)

OSMA PULUGLIKANAL QAZGICH MASHINASINIHISOBLASHGA DOIR AMALIY MASHG‘ULOT

Hisoblash uchun berilganlar: kanal tubining eni b = 0,4m; chuqurligi h — 0,8m; nishabligi m = 1:1; grunt guruxi II; traktoming massasi mt = 9 t; ish jihozi ramasining massasi m ish = 0 ,6 t.

Kanal ko'ndalang kesimining yuzasi (7.1) formula orqali aniqlanadi:A = {b + m- h ) - h = (0,4 +1 • 0,8)-0,8 = 0,96 m 2

Plugli kanal qazgich ish jihozining о ‘Ichamlariga; lemexning eni: bj = b. Ag'dargichning balandligi: hag' = 1,25 • 0,8 = 1,0m.Ag'dargichlar orasidagi (orqa tomondan) masofa:

Ьг = (1,1... 1,5) ■ (b + 2 • m ■ h.) = 1,2 • (0,4 + 2 • 1 • 0,8) = 2m.Plug ag'dargichning uzunligini (7.2) form ula orqali aniqlanadi:

r h 0,8 , „£ = — = — :— = 14 m tg4> tg30°

Kanal qazgichning texnik ish unumdorligi (7.3) formula bilan aniqlanadi:Ut = A • i9yu = 0,96 • 1200 = 1152 m*/soat

Agar mashinaning ish unumdorligi berilgan bo ‘Isa, undan samarali foydalanish uchun uning ish unumdorligi va и bajarayotgan ishning ko ‘ndalang kesim yuzasi bilan bog'lash zarur.

Mashinaning ish paytidagi yurish tezligi (7.4) formula bilan aniqlanadi:

9 yu = ■■ U l = - ...1152 - = 0 ,3 4 , m/sy 3600 A 3600-0,96

Kanal qazgichga ta'sir qiladigan barcha kuchlarning у ig'indisi (7.5) formulaorqali aniqlanadi: IF = Fos + Fish + Fin = 21 + 62 + 1,3 = 84,3 kN

Osma ish jihozli kanal qazgichning yurishi uchun ketgan qarshilik kuchi (7.6)form ula orqali aniqlanadi:

Fos = i f m - R l + fch ■ Rz) ■ (1 ± 0 = (0 ,1 2 • 124 + 0,5 • 1 2 ) • (1 + 0 ) = 2 1 , kNbu yerda R/- yurish uskunasiga tuproqning normal ta ’sir kuchi, kN; bu kuchning

7.1-rasm yordamida Z Z = О shart orqali aniqlanadi; R2 - yerdagi chang'i yokig ‘ildirak tayanchining tuproqqa beradigan normal ta ’sir kuchi, kN, bu kuch ham 7.1-rasm yordamida EMA = 0 shart orqali aniqlanadi; f m - mashinaning yurishidagiqarshilik koeffitsiyenti; i - mashinaning yurishidagi qiyalik nishabligi (i ~ o).

Yurish uskunasiga tuproqning normal ta ’sir kuchi (7.7) formula orqalianiqlanadi: R, = (m, + m,sh)■ g + E/?v - R2 = ( 9 4-0,5)-10 + 41 - 1 2 = 124 , kN

Kanal qazgichning ish jihoziga ta 'sir qiluvchi kuchning vertikal tashkil etuvchisi(7.8) form ula orqali aniqlanadi:

I R V = £Rusin a — T.Rncosa = 73,5 • sin45° — 14,7 ■ cos45° = 41, kNGruntni qirqishdagi urunma kuch (7.9) form ula orqali aniqlanadi:

ERU = Fx + F2 + F3 + F4 + Fs = 28,8 + 16 + 15,5 + 5,4 + 7,84 = 73,5 kNTuproqning ish jihoziga ko'rsatadigan qarshilik kuchi (7.10) formula orqali

aniqlanadi: Ft = Kq ■ A — 30 • 0,96 = 28,8 kNTuproq og'irlik kuchining qarshiligi (7.11) form ula orqali aniqlanadi:

F2 = A ■£ ■ pgr ■ g = 0,96 • 1,4 • 1,2 • 10 = 16, kNKo'tarish kerak bo'lgan tuproqning ishqalanish qarshiligi (7.12) formula orqali

aniqlanadi: F3 = F2 — f tm ■ coscp = 16 — 0,5 ■ cos30° = 15,5 kNTuproqning yon tomoniga siljishidagi ishqalanish qarshiligi (7.13) formula

orqali aniqlanadi: F4 = F3 • f tt ■ tg j = 15,5 • 0,6 • tg — 5,4 kNDamba yuqori qismini tekislashga ketadigan qarshilik kuchi (7.14) formula

lчorqali aniqlanadi: F$ = 2 • bd • 8 ■ kl — 2 ■ 0,98 • 0,2 • 20 = 7,84 Ш

199

Gruntni qirqishdagi normal kuch (7.15) formula orqali aniqlanadi:T,Rn = (0,2 ...0,5) • ZRU = 0,2 • 73,5 = 14,7 kN

Yerdagi chang7 yoki g'ildirak tayanchining tuproqqa beradigan normal la ’sir kuchi 7.1-rasmdan foydalanib, (7.16) formula yordamida aniqlanadi:

mish ■ g ■ (xish + x2) + • (x2 + xv) - lR g ■ (zj + z2) _Xch + x 2 + f c h - { h + Z 1)

0 ,6 -1 0 -(3 0 + 5 )+ 4 1 -(5 + 2 5 ) -6 2 - (6 + 8)= 12 ,kN

33 + 5 + 0 ,5 (1 4 + 6 )Kanal qazgichning ish jihoziga ta ’sir qiluvchi kuchning gorizontal tashkil

etuvchisi (7.17) form ula orqali aniqlanadi:T.Rg = ERucosa + Y.Rnsin a = 73,5 • cos45° + 14,7 • s£n45° = 62 kN

Ish jihozini ко ‘rsatadigan qarshilik kuchi (7.18) form ula orqali aniqlanadi:Fish = lR g = 62, kN

Inersiya kuchining qarshiligi (7.19) formula yordamida aniqlanadi:F _ x ■ (m, + mish) ■ &yu = 1,2 • (9000 + 600) • 0,34 _ 1 3 ш

1000-U 1000-3Mashinani yurishiga sarflanadigan quw at (7.20) formula bilan aniqlanadi:

Лшп 0,85Mashina dvigateliga tushadigan quw at (7.21) formula bilan aniqlanadi:

P d = (1,05... 1 ,07)-Pvu = 1 ,0 6 -3 4 = 36, kW.

7.1.2. Tirkama plugli kanal qazgich mashinasini hisoblash.

Mashinaning yurishiga sarflanadigan kuchlar yig‘indisi quyidagi formula bilan aniqlanadi:

F£ = (mt• g+ Ftg)-(fM±i) + (RJ + R f )• (fg.+ fch + i); ш (7.22)bu yerda F,g - tirkama ish jihozini traktorga o‘rnatgan qismida hosil

bo‘lgan kuchning vertikal tashkil etuvchisi, kN (bu kuch 7.2 - rasmdan

ИХ = 0 shart bilan aniqlanadi); R 2 - tirkama ish jihozining oldingi g‘ildiragiga tuproqni normal ta’sir kuchi, kN (7.2-rasm yordamada XMA = 0

shart orqali aniqlanadi); - tirkama ish jihozining orqa chang4i yoki g‘ildiragiga tuproqni normal ta’sir kuchi (7.2-rasm yordamada EMC = 0 shart orqali aniqlanadi).

200

ZA

201

7.2-

rasm

. Ti

rkam

a pl

ugli

kana

l qa

zgich

m

ashi

nasi

ga

ta’si

r qi

luvc

h ku

chla

r:

LMc = 0 boMganda, r XRV • xv - SRg • (z0 + Zi + z2) + mish • g • XjSh

1V3 — / \ ’ KjNx3 + fch -(h + Zi + z 0)

SMA= 0 boMganda,£R V -(x0 + x v) - S R g -(z, + z 2) + m,sh -g -(x0 + x ish)

K.2 —---------------------------------------------------------------------гX 0 + X 2 + fo' • z,

| mr -g -(x 0 + x r) - R 3-(x0 + x 3 + fch) kN x0 + x2 + fg' • Zi

bu yerda SRV va XR„ - mos ravishda kanal qazgichning ish jihoziga ta’sir qiluvchi kuchning vertikal va gorizontal tashkil etuvchisi, ularning qiymatlari (7.8) va (7.9) formulalar yordamida topiladi.

Tirkama ishjihozini traktorga o‘rnatgan qismida hosil bo‘lgan kuchning vertikal tashkil etuvchisi quyidagi formula orqali aniqlanadi:

F,v = XRV- R 2 - R 3 + (m lsh+ m r)-g , kN (7.23)bu yerda XRV - kanal qazgichning ish jihoziga ta’sir qiluvchi kuch

ning vertikal tashkil etuvchisi, kN; mish- ish jihozining massasi, t, mish = (1,5...2,5)-A; m P- tortish ramasining massasi, t, mr = (0,6...0,9) A; R f

?

R 2 - mos ravishda tirkama ish jihozining oldingi g‘ildiragi ga va tirkama ish jihozining orqa chang‘i yoki g‘ildiragiga tuproqni normal ta’sir kuchi, kN.

Ish jihozining ko‘rsatadigan qarshilik kuchi, quyidagi formula orqali aniqlanadi:

Fish = Ftg = ERg + fg' • R j + fch • R3), kN (7.24)bu yerda Ftg - mashinaga gorizontal ta’sir qiluvchi kuchlarining

yig‘indisi, kN; ER„ - kanal qazgichning ish jihoziga ta’sir qiluvchi kuchning vertikal tashkil etuvchisi, kN.

Mashinani yurishiga sarflanadigan quw at (7.20) formula orqali aniqlanadi.

Mashina dvigateliga tushadigan quw at (7.21) formula orqali aniqlanadi.

7.1.3. Ikki rotorli kanal qazgich mashinasini hisoblash.

Ikki rotorli kanal qazgich mashinalari tubining eni 0,4...0,8 m, chuqurligi 1,2 m gacha va otkosning nishabligi 1:1... 1:1,5 nisbatida bo‘lgan sug‘orish kanallarini qazish uchun ishlatiladi.

Har bir rotor yordamida qazib chiqarilidigan yuzaning ko‘ndalangК • A ?kesimi quyidagi formula yordamida aniqlanadi: Aj = — > m~ (7-25)

bu yerda Km- tuproqning maydalanish koeffitsiyenti; A - kanal ko‘n- dalang kesimining yuzasi, m 2 (7.1) formula bilan aniqlanadi.

Rotorli ish jihozining ayrim qiymatlarini aniqlash:Rotorning diametri: dr = (2,9... 3,0) h, m (7.26)bu yerda h - kanalning chuqurligi, m Rotorning tishlari o‘rnatilgan qismining diametri:

d0 =(0,7...0,8)-dr, m (7.27)Rotorning eni: b r = 0,2...0 ,3; щ (7.28)Rotorning tishlarining soni: Z — \ 1...12 dona Rotorning aylanish tezligi: 9r = ■ Rr • g , m/s (7.29)bu yerda x - o‘tish koeffitsiyenti (x = 0,4.. .0,5); Rr- rotorning radiusi,

m; g = 9,81 m/s2Rotorning burchakli tezligini quyidagi formula bilan aniqlanadi:

® r = |L, s-1 (7.30)r

Rotorlarning texnik ish unumdorligi quyidagi formula bilan aniqlanadi: Ut = 30 ■ n ■ (d? - d l ) - b r ■ nr ■ K t , m3/soat (7-31)

bu yerda nr - rotorning aylanish soni, ayl/min, u quyidagicha aniq-3 0 co r

lanadi: nr = --------------- , ayl/min (7.32)n

K, - rotor tishlari orasini tuproqqa toMdirish koeffitsiyenti (K, = 0,2 ...0,25).

Ish jihozlarini yuritish uchun sarflanadigan quw at quyidagi formulaPa + P/co + P isha

yordamidahisoblanadi: Pish—----------------------, kW (7.33)Цг-Цуи

bu yerda Pq- tuproqni qazish uchun sarflanadigan quwat, kW; P ^ -

qazilgan tuproqni ko‘tarishga sarflanadigan quwat, kW; Plshq - qazilgan tuproqning kanal devorlarida ishqalanishiga sarflanadigan quvvati, kW; % - rotorning F.I.K. ( % = 0,85); r|yu - yuritmaning F.I.K. ( r ^ = 0,80).

Pq =0,28 -Ur K4 - (y + ^ -) ,k W (7.34)

bu yerda Ut- rotorning ish unumdorligi, mVsoat; k<,- tuproqni solishtirma qazish qarshiligi, MPa; y - rotorlar yordamida qirqilgan grunt

203

yuzasini kanal ko‘ndalang kesim yuzasiga nisbati; у - o‘zi uvalanib, tushgan grunt yuzasini kanal ko‘ndalang kesim yuzasiga nisbati.

у = Ц г ' / = 1 - У (7-35)Abu yerda Ar - rotor tishlari bilan kesiladigan tuproqning ko‘ndalang

h 2kesimining yuzasi, A r ~ b r ——- m (7.36)

sm pbu yerda /? - rotorning aylanish tekisligi bilan gorizont orasidagi

burchak, grad. (/? = 30...75°),

Pk0. = U t ’Yt' h6k0’ , kW (7.37)k° 3j6. 10e ’ v >

bu yerda y t - tuproqning solishtirma og‘irligi, N/m3; hko- - tuproqni rotor yordamida ko‘tarish balandligi,

hko- = | + (0 ,28 ...0 ,35 )-d r,m (7.38)

P,sh = ^ ' з б ^ о 6 ^ ’ k w {1 3 9 )bu yerda l Uu - ish jihozining tuproq bilan tishlashish uzunligi,

l m = ( l ,2 . . .1 ,3 ) - ( b + -^ - ) , m (7.40)sm p

Ish jarayonida kanal qazgichning yurishiga qarshi kuchlarning yig‘indisi quyidagi ifoda orqali aniqlanadi:

E F = Fyu + Fish + Fin + 2Fq, kN (7.41)bu yerda Fyu - kanal qazgichning yurishga ko‘rsatadigan qarshilik

kuchi, kN; Fish- ish jihozining qarshilik kuchi, kN; Fin - inersiya kuchining qarshiligi, kN; Fq - kanal qirg‘og‘ini hosil qilgichning qarshilik kuchi, kN.

Qanal qazgichning yurishga ko‘rsatadigan qarshilik kuchi quyidagi formula bilan aniqlanadi (7.3-rasm):

Fyu = {fm • Ri + fch ■ R i) • 0 ± 0 , kN (7.42)bu yerda R,- traktorni yurish uskunasiga tuproqning normal reaksiya

qarshilik kuchi, kN (7.3- rasmdan, £Z = 0, shart orqali topiladi); R .- ish jihoziga yordamchi chang‘i yoki g‘ildirak tayanchining tuproqqa beradigan normal ta’sir kuchi, kN (7.3-rasmdan, SM A = 0 , shart orqali aniqlanadi),

SZ = 0 bo‘ lganda, R\ = (mm + mish) • g + ZRV + R,n- ~ R i , kN

ZMA = 0 bo‘lganda,R l = ' ( x v ~ x a ) ~ ' U g + ZA ) + m ish ' g ' (Xjsh ~ X j ) - ■ (z„g + Z j ) + • (.Vov - XA )

X2-XA+fch-(h + ZA)bu yerda £RV- urunma va normal qazishga ta’sir qiluvchi kuchlarning

vertikal o‘qiga proeksiyasi:SR V = Z R us in 9 - E R ricos(p, kN (7.43)

bu yerda ZRU - tuproqni qazishdagi urunma kuch,

I R u = | ^ , k N (7.44)

£ R n - tuproqni qazishdagi normal kuchni quyidagi formula orqali aniqlash mumkin:

S R n =(0,2...0,5)ZRu,kN (7.45)ф - rotorning vertikal o‘qi bilan qazish kuchi qo‘yilgan radius vektori

orasidagi burchak, grad (ф = 45°...50°).£ R g- urinma va normalga ajratilgan kuchlarning gorizontal o‘qidagi

proyeksiyasi:£ R g = 2 R U cos ф + E R n sin ф , kN (7.46)

bu yerda R og,R ov- passiv ish jihoziga ta’sr qiluvchi kuchning gorizontal va vertikal tashkil etuvchisi,

R o g = ( 0 , 3 5 . . . 0 , 8 0 ) ^ - ^ £ ^ , k N (7.47)

R ov = R og ■ c tg a , kN (7.48)Kq - tuproqning solishtirma qazish qarshiligi, kPa; p - otkos nishab-

ligining gorizontga nisbatan og‘ish burchagi, grad ( P = 30°...45°); a - tuproqni kesish burchagi, grad, (a = 30°.. .50°).

Fjsh ERg + Rog, kN (7.49)

Fin = x • (m t + mish) • &yu ■ t^ 1, kN (7.50)bu yerda Syu- mashinaning yurish tezligi, m/s, u (7.4) formula yor

damida aniqlanadi; mt - traktoming massasi, t; mlsil - ish jihozining massasi, t; tt - tezlanish olish vaqti, s, ( tt= 3.. .4 s).

205

206

7.3-

rasm

. Ik

ki r

otor

li ka

nal

qazg

ich

mas

hina

siga

ta

’sir

qilu

vchi

kuc

hlar

:

Fq = Vt ■ pgr • g ■ (ftt siny + ftm -cosy + ftm -cos2a 'Sina) + K q -i:q-5 sm a ,kN (7 .51 )bu yerda V,- qirg‘oq hosil qilgichning oldidagi tuproq hajmi, m3;

(7.52)

bu yerda £q, hq - qirg‘oq hosil qilgichning uzunligi va balandligi, m; Ka- ag‘dargich formasining murakkablik koeffitsiyenti (Ka= 0,7... 1,5); a - tuproqni qazish burchagi, grad, (a = 30°...60°); у - ag‘dargichning qamrab olish burchagi, grad, (y = 45°...60° ); S - tuproqni qazish qalinligi, m ( S = 0 ..Д 5 ).

Inersiya kuchining qarshiligi (7.19) formula yordamida aniqlanadi.Ikki rotorli kanal qazgich mash i nasi ning yurishiga ketadigan quw at

(7.20) formula yordamida aniqlanadi.Kanal qazgichning dvigateliga tushadigan quw at quyidagi formula

yordamida aniqlanadi:P d = (1,05... 1,07) • (Plsh + P yu), kN

Kanal qirg‘og‘ini hosil qilgichning qarshilik kuchi, quyidagi formulabilan aniqlanadi:

IK K I R O TO R LI KANAL Q AZG IC H M ASH 1N ASINI H ISOBLASH GA D OIR A M A L IY M A SH G 'U LO T

Hisoblash uchun berilganlar: kanal tubining eni b = 0,6m; chuqurligi h = 1,0m; nishabligi m= 1:1; grunt guruxi III; traktorning massasi m t = 10 t; ish jihozi ramasining massasi m lsh = 2,5 t.

Har bir rotor yordamida qazib chiqariladigan yuzaning ko'ndalang kesimi

(7.25) form ula yordamida aniqlanadi: A\ = ^ ’■ = 0,88 m

Kanal ko'ndalang kesimining yuzasi, m 1 (7.1) formula bilan aniqlanadi.A = (b + m-h) -h = ( 0,6 + l - l > l = l ,6 m 2

Rotorli ish jihozining ayrim qiymatlarini aniqlash:Rotorning diametri: dr = (2,9 ... 3) • 1 = 2,9 ■ 1 = 2,9 m Rotorning tishlari о ‘rnatilgan qismining diametri:

d 0 = (0,7 ... 0,8) • dr = 0,7 • 2,9 = 2 m Rotorning eni: br = 0,2...0,3, tnRotorning tishlarining soni: Z — 1 l..A 2donaRotorning aylanish tezligi: 9 r = лjx ■ Rr - g = ■ 1,45 • 10 = 2,7 m/s

207

2’7 1 ЯА s '<isr = ----= -------= 1,86> лRr 1,45

Rotorlarning texnik ish unumdorligi (7.31) formula yordamida aniqlanadi:U, = 30-ти-(rf,2 - d l ) - b r -nr -K, =30-3,14-(2,92 -2 ,02)-0,2-18-0,25 =373 _ m3/soat

Rotorning aylanish soni, ayl/min, и (7.32) formula orqali aniqlanadi:30 -fflr 30-1,86 .n = --------- = ------ — = 18 ayl/min

n 3,14Ish jihozlarini yuritish uchun sarflanadigan quw at (7.33) form ula yordamida

hisoblanadi:p Р д + Pko' + Pishq _ 14 + 2,2 + 3 ^

,Sh ~ Лг-Цуи 0,85 • 0,80Tuproqni qazish uchun sarflanadigan quwatni (7.34) form ula orqali aniq

lanadi:

Pq = 0,28 •U, - K q ■ (y + y ) = 0,28 • 373 • 0,2 - (0,35 + = 14, kW

, 2 Ar 2-0,28 n ,_ „ . , . . .v = ---- = -------- = 0,3d: v = l - v = l-0,35 = 0,63A 1,6

Rotor tishlari bilan kesiladigan tuproqning ко ‘ndalang kesimining yuzasi (7.36)h 1 2

form ula orqali aniqlanadi: Ar ~ br ------- = 0 ,2--------- - = 0,28 msinp sin 45°

Qazilgan tuproqni ko'tarishga sarflanadigan quwatni (7.37) form ula orqali aniqlanadi:

p Ut -y< -hko' _ 373-15000-1,4 _ ^ т j:W k°' 3 ,6 -106 3,6-106

Tuproqni rotor yordamida ko'tarish balandligi (7.38) form ula orqali aniq

lanadi: hk0. = | + (0,28...0,35)-ofr = | + 0,3-2,9 «1,4 m

Qazilgan tuproqning kanal devorlarida ishqalanishiga sarflanadigan quwatni (7.39) form ula orqali aniqlanadi:

U r 1 f l u u - f m 373 1500-4-0,5 _ , 1rW P,sh4= 3,6-io« = 3.6 • i o' = 3’

Ish jihozining tuproq bilan tishlashish uzunligini (7.40) form ula orqali aniqlash

mumkin: l , tu = (1,2...1,3)• (b + ) = 1,2■ (0,6 + ~ — zq) = 4, ms in p sm 4 5 u

Ish jarayonida kanal qazgichning yurishiga qarshi kuchlarning yig'indisi (7.41)form ula orqali aniqlanadi:

Y.F = Fyu + F,sh + Fin = 18 + 57,7 + 2,3 = 78 , kNQanal qazgichning yurishga ko'rsatadigan qarshilik kuchini (7.41) formula

orqali 7.3-rasmdan foydalanib aniqlanadi:

Rotorning burchakli tezligini (7.29) formula bilan aniqlanadi:

208

Fyu = (f„ ■ R\ + fch ■R2 )-( l±i ) = (0,12■ 145,7 + 0,6 ■ 0,8) • (1 + 0) = 18, kN Traktorni yurish uskunasiga tuproqning normal reaksiya qarshilik kuchini 7.3-

rasmdan, ZZ = 0, shart orqali, ish jihoziga у ordamchi chang‘i tayanchining tuproqqa beradigan normal ta ’sir kuchini 7.3-rasmdan, ZM A = 0, shart orqali aniqlanadi:

ZZ = 0 bo ‘Iganda,Ri = (mm + m,sh) ■ g + ZRV + Rov- R 2 =(\0 + 2,5)■ 10 + 23,5 + 2 ,7-0 .8 = 145,4, kN ZM A = 0 bo ‘Iganda,

R2 = ’^T|’ ~ X/l ~ ^Zg + Za + m'sh' ^ ~ %A ~ ' (z°s + Za) + ' (At»’ ~ xa) _X2 - x a + f ch - (h + ZA )

_ 23,5 - (40 - 24) - 55 • (14 +11) + 2,5 ■ 10 ■ (66 - 24) - 2,7 ■ (15 +11) + 2,7 (76 - 11)81-24 + 0,6 (21 + 11) ~ ’ ’A'

Urunma va normal qazishga ta 'sir qiluvchi kuchlarning vertikal о ‘qiga proyeksiyasi(7.43) formula orqali aniqlanadi:

ZRv =T.Ru -sintp-Z/?,, -coscp = 5 6 -sin45° - 2 2 ,4 -cos45° = 23,5, kN Ttuproqni qazishdagi urunma kuch (7.44) formula orqali aniqlanadi:

y n Pish 28= ----- = — =56, kNK h 0,5

Tuproqni qazishdagi normal kuchni (7.45) formula orqali aniqlash mumkin:Ш п = (0 ,2 ...0 ,5 ) ■ = 0,4 ■ 56 = 22.4, kN

Urinma va normalga ajratilgan kuchlarning gorizontal o'qidagi proyeksiyasi (7.46) formula orqali aniqlanadi:

ZRg =Z7?„ -cosqj + ZR„ -sin(p = 56-sin45° + 22 ,4 -cos45° =55, kNPassiv ish jihoziga ta 'sir qiluvchi kuchning gorizontal va vertikal tashkil etuv-

chilarini (7.47) va (7.48) formulalar orqali aniqlash mumkin:

К , - (0.35..Д80) Л * 14 4

Rov= Rog- Ctga = 2,7 • c tg 45° = 2,7, kN.lish jihozining qarshilik kuchi (7.49) formula orqali aniqlanadi:

F sh ='£Rg +Pog =55 + 2,7 = 57,7, kN.Inersiya kuchining qarshiligi (7.50) formula orqali aniqlanadi:

Fin = x - ( m , + m ish) ■ &yu ■ t r x = 1,1 - (10 + 2,5) ■ 0,5 ■ 3~‘ = 2,3 kN.Ikki rotorli kanal qazgich mashinasining yurishiga ketadigan quw at (7.20) for-

*LF ■ & 78 0 5mula orqali aniqlanadi: Pvlt = ---------- = ------ — = 46, kW.

Л yu 0,85Kanal qazgichning dvigateliga tushadigan quw at (7.21) formula orqali aniq

lanadi: Pd = (l,05...1 ,07)(fljA +Pyu) = l,05-(28 + 46) = 78, kW.

209

7.1.4. Ikki frezali kanal qazgich mashinasini hisoblah.

Ikki frezali kanal qazgich mashinalari tubining eni 0,4...0,8 m, chuqurligi 0,5...0,8 m va otkosning nishabligi 1:1...1:2 nisbatda bo‘lgan sug‘orish kanallarini qazish uchun ishlatiladi.

Frezali ish jihozining ayrim qiymatlarini aniqlash:Frezaning diametri: df = (1,9...2,0) • h ,m (7.54)bu yerda h - kanalning chuqurligi, m.Freza kuraklari o‘matilgan qismining diametri:

d0 = (0 ,6 ...0 ,8 )d f ,m (7.55)Frezaning eni b f = 0,15...0,20,m oraliqda qabul qilinadi.Frezaning aylanish tezligi:

9 f = A/(30...32)-Rf , m /s (7.56)bu yerda Rf - frezaning radiusi, m;Agar otkosning nishabligi 1:1,5 nisbatda bo‘lsa,

Sf =V(70...72)-Rf , m/s

Frezaning burchakli tezligi: <% = ——, s' (7.57)

Frezalarning texnik ish unumdorligi quyidagi formula bilan aniqlanadi:

U f = 3 0 - 7i-(df - d o ) -b f n f Kt , m3/soat (7.58)bu yerda nf - frezaning aylanishlar soni, ayl/min; ( n f = 60 ■ o)f ,

ayl/min); K, - freza kurraklarini tuproqqa toMish koeffitsiyenti (Kt = 0,7 ...0,12).

Ish jihozlarini yuritish uchun sarflanadigan quwatni quyidagi ifoda bilan hisoblanadi:

P f = ?q + Pot + ?lsh + Pk°' + ?tr + ?hq , kW (7.59)Лит

bu yerda Pq- gruntni qazishga sarflanadigan quvvat, kW; Pot- qazilgan gruntni otishga ketadigan quvvati, kW; Pish - gruntni grunt bilan ish- qalanishga sarflanadigan quvvat, kW; Pk0 - gruntni ko‘tarishga sarflanadigan quvvat, kW; P tr- freza kurraklri bilan grunt tirnashga sarflanadigan

quvvat, kW; Р ц - frezalar yordamida havoni qarshiligini yengishga sarf

qilinadgan quvvat, kW; Лум- yuritmaning umumiy F.I.K. ( r |yM=0,86).

210

Pq =0 ,2 8-Ut -Kq-y',kW (7.60)bu yerda y 1- frezalar yordamida kesilgan yuzaning kanal ko‘ndalang

kesim yuzasiga nisbati, y1 (7-61)

bu yerda Af - frezalar yordamida qirqilgan gruntning yuzasi, m (7.36) formula bilan aniqlash mumkin; Kq - gruntning solishtirma qazish qarshiligi, MPa.

U t-P ar'S fPot ~ 2-3,6 106 ’ kW (7'62')

bu yerda pgr~ gruntning zichligi, kg/m3; Ut - mashinaning ish unumdorligi, m3/soat; Sf - frezaning aylanish tezligi, m/s.

Freza kurraklri bilan grunt tirnashga sarflanadigan quvvat, quyidagi formula bilan aniqlanadi:

Pish = Pot • fish ' (0,8 + 0,94 ■ У ) , kW (7.63)bu yerda fish - gruntning grunt bilan ishqalanish koeffitsiyenti.

D Ut ■ Уgr h/co'F u = - з , б Т ю « - k w < 7 -6 4 >

bu yerda Ygr - gruntning solishtirma og‘irligi, N/m3; hko.- gruntni qirqib ko‘tarish balandligini quyidagicha aniqlash mumkin,

h o ' = ^ + (0,28...0,35) d f , m (7.65)

Freza kurraklari bilan grunt tirnashga sarflanadigan quvvat, quyidagi formula bilan aniqlanadi:

Ptr =0,14-и , -Кд - ( 1 - у ]) г Ш (7.66)Frezalar yordamida havoni qarshiligini yengishga sarf qilinadigan

quvvat, quyidagi formula bilan aniqlanadi:Ph -bk ■ R f ■ 9 } -Z

7 4 = --------- 1000 ,k w (7-67)bu yerda p h a v o n i n g 20°S dagi zichligi. kg/m3; Ak- kurakning eni,

m; Z - kuraklarning soni, dona.

Gruntni qazishga sarflanadigan quvvat, quyidagi formula bilan aniqlanadi:

211

Ish jarayonida kanal qazgichning yurishiga qarshi kuchlarning yig‘indisi (7.25) formula yordamida aniqlanadi. Bundan tashqari taqqoslash (etalon mashinalarga taqqoslash) qonuniyatidan ham aniqlash mumkin.

ZF,=ZFe - K 2, kN (7.68)bu yerda -etalon mashinaning (КФН-1200 kanal qazgichning

(S F e= 1,6...4 ,8 kN) yig‘ma qarshiliklari, kN; K-mashinaning geometrik o‘lchamlarining o‘xshashlik nisbati,

d lf b lf K = ~ t yoki К = ф (7.69)

/ ° /bu yerda d'f ,blf - loyihalanadigan mashina frezasining diametri va eni,

m; d ef , b f - etalon mashina frezasining diametri va eni, m.Ish jihozining tuproqqa beradigan ta’sir kuchi quyidagi formula bilan

aniqlanadi:

RL = Rth - F 2 . m (7.70)bu yerda Rfsh - etalon mashinaning ish jihoziga gruntni beradigan ta’sir

kuchi, kN (КФН-1200 kanal qazgich uchun /?*л=1,0...2,3 kN).Mashinaning yurish uskunasiga tushadigan kuch quyidagi formula

bilan aniqlanadi:Fmash=mg + Rfsh, kN (7.71)

bu yerda m- mashinaning massasi, tIkki frezali kanal qazgich mashinasining ish paytidagi yurishiga

sarflanadigan quvvat quyidagi formula bilan aniqlanadi:D _ V - [ l / v + F masA- ( / - c o s a + sina)]

* yu ~ , K W ( / . / Z )Ч у й

bu yerda 9 yu- mashinaning yurish tezligi, m/s; o. -mashinaning yurish jarayonida gorizontga nisbatan og‘ish burchagi.

Yordamchi mexanizmlarga sarf qilinadigan quvvati quyidagi formula bilan aniqlanadi:

Pyo = 0 ,0 5 -O P /+ ^ a),kW (7.73)Dvigatelga tushadigan umumiy quvvati quyidagi formula bilan aniq

lanadi:Pdv= P f + Pyu+ P yo, m (7.74)

212

7.1.5. Shnek-rotorli kanal qazgich mashinasini hisoblash.

Shnek-rotorli kanal qazgich mashinalari tubining eni 0,8...2,5 m, chuqurligi 3 m gacha va otkosining nishabligi 1:1... 1:1,75 nisbatda bo‘lgan sug‘orish kanallarini qazish uchun ishlatiladi.

Kanal ko‘ndalang kesimining yuzasi (7.1) formula yordamida aniqlanadi.

Shnekli va rotorli ish jihozlarining asosiy ko‘rsatgichlarini aniqlash:Rotorning diametri: dr =(1,75... 1,85)-h, m (7-75)bu yerda h- kanalning chuqurligi, mRotorning aylanish tezligi: 9,. = (0,35...0,42) ■ ~Jg ■ c f , m/s (7.76)Shnekning kanal tubidagi diametri, d Sh = 1,1... 1,4, m/sShnekning aylanish tezligi, Qsf, = 1,5...3 , m/s

hShnekning uzunligi, £Sh = - 7—- + (0,1 ...0,2), m (7.77)

sin(3bu yerda p - otkosning gorizontga nisbatan og‘ish burchagi, grad;

(P = 30° ...75°).Mashinaning texnik ish unumdorligini topishda asosan rotorning ish

unumdorligini topish kifoyadir, chunki shneklar orqali qazilgan tuproq ham rotor yordamida chiqariladi.

Rotorning ish unumdorligi quyidagi formula orqali aniqlanadi:TTr 6 0 q - Z - K v - Kq 3

^ ' “ l o o o i ’ m /soa‘ (7-7S>bu yerda q - rotor cho‘michning sig‘imi, litrda; z- bir daqiqa ichida

cho‘michlardan to‘kilgan gruntlar soni, (q va z ning qiymatlari mashinaning texnik ko‘rsatkichlaridan olinadi); Kv - cho'michning hajmidan foydalanish koeffitsiyenti (Kv= 0,85... 1,05); Kq - mashinaning qiyin sharoitda ishlash koeffitsiyenti (Kq = 0,7... 1,0); Km - gruntni maydalash koeffitsiyenti.

Shneklarning texnik ish unumdorligi esa quyidagi formula yordamida aniqlanadi:

7-Tsh_~, 3 6 0 0 -4 * 3Ut - 2 --------------------- , m /soat (7.79)

Kmbu yerda Ash- kanal ko‘ndalang kesimini shneklar yordamida qazilgan

qismining yuzasi, m2, u 7.4-rasmdagi formula yordamida topiladi; Э,.„ - mashinaning yurish tezligi,m/s.

213

Bu yuzani topish uchun kanalning ko'ndalang kesim yuzasi masshtab bilan chiziladi (7.4-rasm).

Rotorni harakatga keltirish uchun sarflanadigan quw at quyidagi formula yordamida aniqlanadi:

Pn “t“ P ко' ' P vttkP r = - 1-------------- y— , kW (7.80)

Л umbu yerda Pq - gruntni qazishga sarflanadigan quwat, kW; Р^о- qazil

gan gruntni ko‘tarishga sarflanadigan quwat, kW; Pyuk - tuproqni yuklashga ketadigan quw at, kW; Л ит' yuritmaning umumiy F.I.K.(r\um = 0,7...0,8).

Pq = 0,2S ■ U [ - K q -(y' + ^ - ) ,k W (7.81)

bu yerda U, - mashinaning ish unumdorligi, m3/soat; Kq - gruntni solishtirma qazish qarshiligi, MPa; y l va J; 11 - rotor va o‘zi uvalanib tushgan grunt yuzalarining kanal ko‘ndalang kesim yuzasiga nisbati, bunda ular (7.35) formula orqali topiladi.

i A r + 2A,hy x = — ------- -- (7.82)

Abu yerda Ar - rotor bilan ishlangan yuzaning ko‘ndalang kesim yuzasi,

A r = h - b ch, m2 (7.83)bu yerda bch - cho‘michning eni, m (mashinaning texnik ko‘rsatki-

chidan olinadi); A sh - shnek bilan ishlanadigan yuzaning ko‘ndalang kesim yuzi, m2 (7.4-rasmdan foydalanib aniqlanadi); A - kanalning ko‘ndalang kesim yuzasi, m2; (7.1) formula bilan aniqlanadi.

U[ • У гг ■ hko>= < 7 - 8 4 )

bu yerda Ygr -gruntni solishtirma og‘irligi N/m3; 1 \0’ - gruntni ko‘tarish masofasi, hko< = (0,8...0,9) ■ d, . m

Uf - pgr -Ц,yuk = ~ l , 6 i o 6 ;kW (7-85)

bu yerda р ^ — yuklanadigan gruntning zichligi, kg/m3; s tj - tasmali yuklagichning tezligi, m/s (mashinaning texnik ko‘rsatkichidan olinadi).

214

Shneklarni harakatga keltirish uchun sarflanadigan quw at quyidagip s h i p s h

Я ishaformula bilan aniqlanadi: Psh = ------------- , kW (7.86)

Л y u

bu yerda Pqh - gruntni shnek bilan qazishga sarflangan quwat, kW;

Pishq ~ gruntni grunt bilan ishqalanishiga sarflanadigan quwat, kW; л vu -

shnekli yuritmaning F.I.K. ( Л Уи = 0,7...0,8).

7.4-rasm. Kanalning ko‘ndalang kesimi.

Gruntni shnek bilan qazishga sarflangan quwat, quyidagi formula orqali aniqlanadi:

p f =o,2 %-Kq - u f , m (787)

Gruntni grunt bilan ishqalanishiga sarflanadigan quwat, quyidagi formula bilan aniqlanadi:

p s h _ U tsh - y g r - ( t u - f g g „FiShq - 3 6 . 106------ , kW (7.88)

bu yerda t tu - shnekni grunt bilan tishlashish uzunligi, 1Ш= 2-(0,%...0,9)-£sh, m; f gg - gruntni grunt bilan ishqalanish koeffit- sienti.

215

Ish jihoziga sarflanadigan quw at quyidagi formula bilan aniqlanadi: Pish = Pr + Psh , kW (7.89)

Kanal qazgichning ish jihoziga ta’sir qiladigan qarshilik kuchlarining yig‘indisi quyidagi ifoda bilan aniqlanadi:

I F = Fn + Fish + Fin, kN (7.90)bu yerda Fm— mashinaning yurishdagi qarshiligi, kN; Fish- rotorli va

shnekli ish jihozining qarshilik kuchlari, kN; Fin — inersiya kuchining qarshiligi, kN.

Fm = (fm ■ Ry + fch • h ) ■ (1 ± 0 , kN (7.91), bu yerda f m - mashinaning yurishdagi qarshilik koeffitsiyenti; i -

yurishdagi qiyalik nishabi, (i = 0); -yurish uskunasiga gruntning normal ta’sir kuchi, kN, bu kuchni Z = 0 shart orqali aniqlanadi; -yordamchi chang‘ilar yoki g‘ildiraklarning tuproqqa beradigan normal ta’sir kuchi, kN, u ХМЛ = 0 shart orqali 7.5- rasmdan aniqlanadi.

R\ = (m, + mish ) -g + Ш + Щ 1' + Rov ~ & ,kN (7.92) bu yerda m, - traktoming massasi, t; mish - ish jihozining massasi, t;- rotor yordamida urunma va normal qazuvchi kuchlarning vertikal

o‘qdagi proyeksiyasi, kN (3.4 e - rasmdan foydalanib aniqlanadi); Y R f - shnek yordamida urunma va normal qazuvchi kuchlarning gorizontal o‘q- dagi proyeksiyasi, kN; R ov- passiv ish jihoziga ta’sir kuchining vertikal tashkil etuvchisi, kN.

Z,Rv = ZRu • sin a - ШЦ ■ cos a , kN (7.93)bu yerda ZR£- tuproqni rotor yordamida kazishdagi urunma kuch,

kN; .R'n - tuproqni rotor yordamida qazishdagi normal kuch, kN; a - rotorning vertikal o‘qi bilan radius vektori orasidagi burchak, (a = 45°).

Tuproqni rotor yordamida qazishdagi urunma kuch quyidagi formula orqali aniqlanadi:

Ш [ = ^ , kN (7.94)

Tuproqni rotor yordamida kazishdagi normal kuch quyidagi ifoda bilan aniqlanadi:

Y.Rrn = (0,2...0,5) • m ru , kN (7.95)Passiv ish jihoziga ta’sir kuchining vertikal tashkil etuvchisi quyidagi

ifoda bilan aniqlanadi: Rov — R 0g ' c tga ., kN (7.96)216 217

7.5-

rasm

. Sh

nek-

roto

rli

kana

l qa

zgich

m

ashi

nasi

ga

ta’si

r qi

luvc

hi k

uchl

ar:

bu yerda Rog - passiv ish jihoziga ta’sir etuvchi kuchning gorizontal tashkil etuvchisi, kN; a! - passiv ish jihozining kesish burchagi, grad

ка -b2 -ctgВ(a, = a). R og = (0,35...0,80) — - , kN (7.97)

bu yerda b - kanal tubining eni, m; (3 - otkos nishabining gorizontga nisbatan og‘ish burchagi, grad, (P = 30°...45°).

Rotorli va shnekli ish jihozining qarshilik kuchlarining qiymati quyidagi formula orqali aniqlanadi:

F ish = Z R rg + 2 ■ HRgh + R og, kN (7.98)bu yerda I.Rg- urunma va normal kuchlarning gorizontal o‘qidagi pro

yeksiyasi, kNRotor yordamida urunma va normal gruntni qazuvchi kuchlarning go

rizontal o‘qdagi proeksiyasi 3.4 e - rasmdan foydalanib aniqlanadi:lR rg = -cosa + ЪЩг -sina, kN (7.99)

Shnek yordamida urunma va normal gruntti qazuvchi kuchlarning vertikal o‘qdagi proeksiyasi 3.4 e - rasmdan foydalanib aniqlanadi:

- s i n a - - c o s a , kN (7.100)Shnek yordamida urunma va normal gruntti qazuvchi kuchlarning go

rizontal o‘qdagi proyeksiyasi 3.4 e - rasmdan foydalanib aniqlanadi:Z R f =T.Rsuh -s in a + m snh ■ c o s a , kN (7.101)

Tuproqni shnek yordamida kazishdagi urunma kuch quyidagi formulap

orqali aniqlanadi: '^Rih - - r —, kN (7.102)v'sh

£Л*л = (0,2...0,8) • "LR£H ,kN (7.103)Shneklaming passiv ish jihoziga ta’sir kuchining vertikal tashkil etuv

chisi quyidagi ifoda bilan aniqlanadi:Rov = Rog ■ c tg a , kN (7.104)

bu yerda Rig - shneklaming passiv ish jihoziga ta’sir etuvchi kuchning gorizontal tashkil etuvchisi, kN (u 7.105 formula orqali aniqlanadi); он - passiv ish jihozining kesish burchagi, grad (a, = a).

K q ' { A l fR% = (0,35...0,80)-----_ M _ . CfgP,kN (7.105)

218

Tayanch chang1 isining reaksiya kuchini 7.5 - rasmdagi A nuqtaga nisbatan olingan mometlar yig‘indisini nolga tenglab aniqlanadi.

r ^ __ ^ R v ' ( -try ~~ X..\ ) + ^LRv • Xvsh + h • g ■ (Xjsh ~~ X / ) 4 R (JV • { Xav X ..\ )

X 2 - x a + f c h - ( h + z A )

Щ ' ( z n- + 2 a ) + ^ R g h • ( z rg + Z a ) + R o g ■ ( z 0g - Zjj )

X 2 - X A + f c h - ( h + ZA )

Inersiya kuchining qarshiligi quyidagi formula orqali aniqlanadi:x - { m , + m ish) - § yu

Fm = ------------ ---------- y— , kN (7.106)

bu yerda x - jism massalarining aylanishidan hosil boTgan inersiyani hisobga oluvchi koeffitsiyent (* = 1,1... 1,3); mt - traktoming massasi, t; Mi s h - ish jihozining massasi, t; - mashinaning yurish tezligi, m/s; t- tezlanish olish vaqti, s (t = 3.. .4 s).

Kanal qazgichning yurishiga sarflanadigan quw at quyidagi formulaY F - S .

bilan aniqlanadi: P y u = ---------— ,kW (7.107)Цит

bu yerda HF - mashinaning yurishga qarshilik qiluvchi kuchlarning yig‘indisi, kN; d yu-mashinaning yurish tezligi, m/s; Г|Ш1 - yuritmaning

umumiy F.I.K. ( r |Um= 0,7...0,8).Kanal qazgichning dvigateliga ta’sir etuvchi quw at quyidagi formula

bilan aniqlanadi:P d v = (1,05... 1,07)■ (Z3y u + P r + P s h ) , kW (7.108)

SHNEK-ROTORLI KANAL QAZGICH MASHINASINl HIS О BLASHGA DOIR AMALIY MASHG ‘ ULO T

Hisoblash uchun berilganlar: kanal tubining eni b — 1,2m; chuqurligi h — 1,2m; rotor cho ‘michning sig ‘imi q - 40 /; cho ‘michni eni bch = 0,8m; bir daqiqa ichida cho ‘michlardan to'kilgan gruntlar soni Z — 120; nishabligi m= 1:1; grunt guruhi III; traktoming massasi m t = 18 t; ish jihozi ramasining massasi m ish — S t .

Kanal ko'ndalang kesimining yuzasi (7.1) formula yordamida aniqlanadi:A = (b + m-h)-h = (1,2+ 2 = 3 m-

Shnekli va rotorli ish jihozlarining asosiy ko ‘rsaigichlarini aniqlash:

219

Rotorning diametri: d r = (1,75... 1,85) • h = 1,8 • 1,2 - 2,16 m Rotorning aylanish tezligi:

= (0,35...0,42) • д/g - d r = 0,4 • л/10-2,16 = 1,86 m/s

Shnekning kanal tubidagi diametri, d sh = 1,1... 1,4 m/s Shnekning aylanish tezlig i, Qsh = 1 ,5 ...3 , m/s Shnekning uzunligi (7.76) form ula orqali aniqlanadi:

ish = ^ + (0 ,1...0 ,2 ) = -Ti ^ + 0,15 = 1,86 m s in p sin45u

Mashinaning texnik ish unumdorligini topishda asosan rotorning ish unumdorligini topish kifoyadir, chunki shneklar orqali qazilgan tuproq ham rotor yordamida chiqariladi.

Rotorning ish unumdorligi (7.77) formula orqali aniqlanadi:60 ■ q Z- K v ■ K q 60-40-80 0,9 0,9 3/ ,rjr _ ----- 1 -------- v_— S_ _ ---------------- г-----L_ = 1296, m /soat

1 0 0 0 -£m 1 0 0 0 -1,2Shneklarning texnik ish unumdorligi (7.79) formula yordamida aniqlanadi:

3 6 0 0 -As/, - 8 ,„ „ 3600-0,5-0,25 3 . ,T}fh = 2 --------------— — = 2 ----------- ------ :— = 750, m /soat

1,2Kanal ко ‘ndalang kesimini shneklar yordamida qazilgan qismining yuzasini 7.4-

rasmdan foydalanib aniqlanadi:

Ash = Аьлвс - Amjbe = Ь ,А В ■B C - D B - BE) = 1(1,2 • 1,2 - 0,88 • 0,5) = 0,5 m 2

Rotorni harakatga keltirish uchun sarflanadigan quw at (7.79) form ula yordamida aniqlanadi:

p Pg + Pko' + PW _ 46,26 + 7,8 + 7 _ ^ ^ ^Цит 0,8

Gruntni qazishga sarflanadigan quw at (7.80) form ula orqali aniqlandi:

Pg = 0 ,2 8 -U[ • K q • (У + ^ - ) = 0,28■ 1296• 0,150 • (0,7 + ) = 46,26 kW 2 2

Rotor va o'zi uvalanib tushgan grunt yuzalarining kanal ko'ndalang kesimyuzasiga nisbati, bunda ular (7.35) formula orqali topiladi.

Ar + 2 ■ Ash_ = 1,08+2 ■ 0,5 = / = i - y ' = 1-0 ,7 = 0,3A 3

Rotor bilan ishlangan yuzaning ko'ndalang kesim yuzasi (7.82) form ula orqalianiqlandi: Ar =h - b ch= 1,2■ 0,9 = 1,08, m2

Qazilgan gruntni ko'tarishga sarflanadigan quw at (7.83) form ula orqaliU [ - y gr-hk0'_ 1296 -12000 -1,73

aniqlandi: ------ — 6 7,8, kW

Gruntni ко ‘tarish masofasi, hko' = (0,8...0,9) • dr = 0,8 • 2,16 = 1,73, m Tuproqni yuklashga ketadigan quw at (7.84) form ula orqali aniqlandi:

220

3 ,6 - io 6 3,6 io 6 7, kHShneklarni harakatga keltirish uchun sarflanadigan quw at (7.85) formula orq-

d P*h+ PX 33,6+3,75 all aniqlanadi: r sh =-----------2- = --------- -— = 38 kWЛy u 0,8

Gruntni shnek bilan qazishga sarflangan quw at (7.86) formula orqali aniqlanadi: Pqsh = 0,28 • K q ■ U fh = 0,28 - 0,16 • 750 = 33,6, kW

Gruntni grunt bilan ishqalanishiga sarflanadigan quw at (7.87) form ula orqali aniqlanadi:

nsh _ U ? h -ygr- t , v f Kg 750-12000-3 0,5* isha ~ ------- ---------<------- -------------------- r------- ~ *5 kvv

q 3 ,6-106 3,6 -IO6t , u = 2 ■ (0,8...0,9) ■ = 2 0,8 1,86 = 3,w

Ishjixoziga sarflanadigan quw at (7.8 8 ) formula orqali aniqlanadi:Pish = P r + Psh = 72,6 + 38 = 110,6 kW

Kanal qazgichning ish jihoziga ta 'sir qiladigan qarshilik kuchlarining у ig'indisi (7.89) formula orqali aniqlanadi:

I F = Fm + F,sh + Fin = 57,3 + 109 + 3,3 = 179, kN Mashinaning yurishdagi qarshilik kuchi (7.90) formula orqali aniqlanadi:

F m = ( f m ■ Ri + f c h ■ Л2)-(1 ± o = (0,12 -306 + 0 ,2 • 103)• (1 + 0 ) = 57,3 kN Yurish uskunasiga gruntning normal bosim kuchi Z = 0 shart orqali, tayanch

chang'isining tuproqqa beradigan normal bosim kuchi XMA = 0 shart orqali 7 .5 - rasmdan foydalanib aniqlanadi.

Rx=(mt +m!!sh ) -g + m r + m ° h +Rov- R 2 = (18 + 8)-10 +16,38 + 8 + 21,6 = 306 ,kN Rotor yordamida urunma va normal gruntni qazuvchi kuchlarning vertikal о 'q-

dagi proyeksiyasi 3.4 e - rasmdan foydalanib aniqlanadi.Ш(, = - sina - S Щ - cosa = 3 9 -sin45° -1 5 ,6 - cos45° = 16,38 kN

Ruproqni rotor yordamida qazishdagi urunma kuch (7.93) formula orqaliP 72 ftaniqlanadi: I Rf, = -L .= — ir = 39 kN&r 1,86

Tuproqni rotor yordamida qazishdagi normal kuch (7.94) formula orqali aniqlanadi:

m rn = (0,2...0,5)• Ш = 0 ,4 -3 9 = 15,6 kN Passiv ish jihoziga ta ’sir kuchining vertikal tashkil etuvchisi (7.95) formula or

qali aniqlanadi:R0v = Rog ■ c tga = 21,6 ■ ctg45° = 21,6 kN

Passiv ish jihoziga ta ’sir etuvchi kuchning gorizontal tashkil etuvchisi (7.96) form ula orqali aniqlanadi:

p _ / n „ nom n c 120-l,22 -rfF45°

Rotor va shnekli ish jihozining qarshilik kuchlari (7.97) form ula orqali aniqlanadi:

F,sh = Z R rg + 2 ■ T.Rsgh + R og = 5 0 + 2 -18 ,6 + 21,6 = 109, kN Rotor yordamida urunma va normal gruntni qazuvchi kuchlarning gorizontal

о ‘qdagi proyeksiyasi 3.4 e - rasmdan foydalanib aniqlanadi:XRg = I R[ ■ co sa + 1R[, - s in a = 3 9 -sin45° + 15 ,6 -cos45° = 5 0 , kN

Shnek yordamida urunma va normal gruntni qazuvchi kuchlarning vertikal о 'q- dagi proyeksiyasi 3.4 e - rasmdan foydalanib aniqlanadi:

Z R f = HRuh ■ s in a — • c o s a = 19 - sin 45° - 7,6 ■ cos 45° = 8 , kN Shnek yordamida urunma va normal gruntni qazuvchi kuchlarning vertikal о ‘q-

dagi proyeksiyasi 3.4 e - rasmdan foydalanib aniqlanadi:m f = m ° h ■ s in a + ~LRnh ■ c o s a = 19• s in 45° + 7,6• cos45° = 18,6, kN Tuproqni shnek yordamida qazishdagi urunma kuch (7.101) form ula orqali

aniqlanadi:

m suh = i9 kNа ,л 2

ХД*Л = (0 ,2 ...0 ,8 )-S ^ a = 0,4-16 = 7,6 ,kN Tayanch chang'isining reaksiya kuchini 7.5- rasmdagi A nuqtaga nisbatan olin

gan mometlar y ig ‘indisini nolga tenglab aniqlanadi.

D т - { х п . - х А ) + Ж ? ' Xvsh + Wish ' £ ' {%i sh %A ) Rov ' (-^ov % A ) ‘ {Zrv + Z a ) t\2 ----------------------------------------------------------------------------------------X2 - XA +fch-(h+ZA)

-ZRsgh -(zrg + zA) + Rog-(zog-ZA) _ 16,38-(42- 26) + 8 28 + 8 -10•(71 -26) + 21,6 ■ (81 -26)X2 ~ xA + fch ' {h + ) 86 — 26 + 0,5 -(22 + 12)

50 ■ (15 +12) +18,6 • (10 +12) + 21,6 ■ (15 +12) _86-26+ 0,5 (22+ 12) ~ ’

Inersiya kuchining qarshiligi (7.105) form ula orqali aniqlanadi:F _ x- (m, +ntiSh)-ByU _ 1,1 (18+ 8) 0,5 ^

t 4Kanal qazgichning yurishiga sarflanadigan quvvat quyidagi (7.106) form ula o-

rqali aniqlanadi:f £ Г Л . = 1 7 Ш „ 0 5 „

Чип, 0,85Kanal qazgichning dvigateliga ta ’sir etuvchi quvvat (7.107) form ula orqali

aniqlanadi: Pdv = (1,05... 1,07) ■ (P)ni + Pr +Psh) = 1,05 ■ (105 + 72,6 + 38) = 226,38, kW.

222

7.2. Kanal sirtini tekislovchi va unga beton yotqizuvchi mashinalarni hisoblash.

7.2.1. Kanal tubi va devori qiyaliklarini tekislovchi mashinalarni hisoblash

Bu mashinaning asosiy ko‘rsatkichlari quyidagicha aniqlanadi:Mashinaning ish jihozi uning harakatiga perpendikulyar bo‘lgani

uchun, qazishga qarshilik qiluvchi kuch burchak ostida joylashgan bo‘ladi.Ko‘p cho‘michli (kurakli) ish jihozi, bir vaqtning o ‘zida ikkita yo‘na-

lishdagi harakatda bo‘ladi (7.6-rasm). Bular, zanjirning tezligi va unga perpendikulyar bo‘lgan mashinaning yurish tezligi, m/s.

7.6-rasm. Ko‘p cho'niichli kanal sirtini tekislovchi mashinasiga ta’sir etuvchi kuchlar.

223

Tuproqni absolyut qazish tezligi, vektorlami qo‘shish qoidasiga asosan aniqlanadi:

^ + 2 • 9 ■ 9 Z • cos a , m/s (7.109)bu yerda 9Z- zanjirning tezligi, m/s; 3yu- mashinaning yurish tezligi,

m/s; a - Sz va 9 ^ orasidagi burchak 7.6-rasmdan ko‘rinadiki, « = 90°.

Unda (7.108) formula 9 = ^9* + 9уЦ ko‘rinishga ega bo‘ladi.

^yu7.6-rasmdan tgy0 - - ^ — (7.110)

bu yerda Y0- absolyut tezlik bilan zanjirning tezligi orasidagi burchak,u, 14...26° oraliqda bo‘ladi.

Cho‘mich (kurak) yordamida qirqilgan tuproqni eni quyidagi formula bilan aniqlanadi:

S = ^chq-tgY0,m (7.111)

bu yerda ^chq- cho‘mich (kurak) ning qadami, m; / 'chq- 0,2...0,4 m.Mashinaning texnik ish unumdorligi quyidagi formula bilan

aniqlanadi:K.

U t = 0 ,0 6 -q -z ---- — m3/Soat (7.112)^yum

bu yerda q - cho‘michning hajmi, 1 (q = 16...45 1); z - bir daqiqa davomida cho‘michlardan to‘kilgan tuproqni soni (z = 30...60 to‘k/min); kv- cho‘michni hajmidan foydalanish koeffitsiyenti (kv= 0,7...1,25); kyum- tuproqni maydalash koeffitsiyenti.

Mashinaning yurishga qarshilik qiluvchi kuchlarning yig‘indisi quyidagi formula bilan aniqlanadi:

IF = R f + I R qg,kN (7.113)bu yerda f - g‘ildirakni temir yo‘ldagi dumalanish koeffitsiyenti (f =

0,01...0,02); R-vertikal kuchlar yig‘indisining reaksiya kuchi, kN; SRqg- tuproqni kesuvchi kuchning gorizontal tashkil etuvchisi.

Mashinaning temir yo‘lga beradigan reaksiya kuchi quyidagi formula bilan aniqlanadi:

R = m - g + S R 0V,k N (7.114)

bu yerda m - mashinaning massasi, t; £R 0V - kesuvchi kuchlar yig‘indisining vertikal tashkil etuvchisi, u quyidagi formula bilan aniqlanadi:

224

Z R 0V = £ R U - s i n p - Z R n • cos p, kN (7.115)bu yerda £R U- kesuvchi kuchlar yig‘indisining urinma tashkil etuv

chisi, kN; P - kanal devorining gorizontga nisbatan og‘ish burchagi, grad.Tuproqni kesuvchi kuchlar yig‘indisining gorizontal tashkil etuvchisi

quyidagi formula orqali aniqlanadi:2 R 0V = E R U • s inp + S R n - c os p , kN (7.116)

Kesuvchi kuchlar yig‘indisining urinma tashkil etuvchisi quyidagi formula yordamida aniqlanadi:

LRu = ^ , kN (7.117)Z

bu yerda PjSh - ish jihoziga sarflanadigan quwat, kW; 9 Z- zanjirning tezligi, m/s.

Tuproqni kesuvchi kuchning gorizontal tashkil etuvchisi quyidagi formula orqali aniqlanadi:

ERqg= £ R u -siny0,kN (7.118)Ish jihoziga sarflanadigan quw at quyidagi formula bilan aniqlash

Pq + Pko’ + Pyukmumkin: V ish = ----------------------,kW (7.119)

Литbu yerda Pq- gruntni qazishga sarflanadigan quwat, kW; Pko. - qazil

gan gruntni ko‘tarishga sarflanadigan quwat, kW, и (7.84) formula bilan aniqlanadi; Pyuk- tuproqni yuklashga ketadigan quwat, kW, и (7.85) formula bilan aniqlanadi; Лит - yuritmaning umumiy F.I.K, ( Лит= 0,7...0,8).

Gruntni qazishga sarflanadigan quwat, quyidagi formula bilan aniqlanadi: Pq = 0 ,2 8 U t -K q,k w (7.120)

bu yerda U, - mashinaning ish unumdorligi, m3/soat, и (7.111) formula yordamida aniqlanadi; Kq - gruntni solishtirma qazish qarshiligi, MPa.

Mashinani yurishga sarflanadigan quwat, quyidagi formula bilan£F-&yu

aniqlanadi: Pyu = ---- -— , kW (7.121)

bu yerda ZF- mashinaning yurishga qarshilik qiluvchi kuchlarning yig‘indisi, kN; $yu- mashinaning yurish tezligi, m/s.

Mashina dvigateliga tushadigan quw at (6.58) formula orqali aniqlanadi.

225

KANAL TUBI VA DEVORIQIYALIKLARINI (OTKOSINI) TEKISLOVCHI MASHINALARNIHISOBLASHGA DOIR AMALIYMASHG‘ULOT

Hisoblash uchun berilganlar: kanal tubining eni b = 1,0m; chuqurligi h = 1 ,2 m; cho'michning sig 'im i q = 2 0 / ; ch o ‘michni eni bch = 0,4m; bir daqiqa ichida cho'michlardan to 'kilgan gruntlar soni Z = 60; mashinaning yurish tezligi $yil = 0 ,2 m / s ; zanjirning tezligi dz = 1 ,6 m / s ; nishabligi m — 1 : 1 ; grunt guruhi I; mashinaning massasi m t = 15 t.

Kanalning berilgan o'lchamlari asosida mashinani hisob chizmasi chiziladi (7.6 -rasm).

Tuproqni qazishning absolyut tezligi (7.108) form ula orqali 7.6-rasmdan foydalanib aniqlanadi:

S = + 9 | + 2 -S-y,, -&z -cosa , m/s

Agar a = 90° bo ‘Isa, S = yu + = sj0,22 +1,62 = 1,26/и/s

Rasmdan tgy0 = ^ ^ - = — = 0,375S z 1,6

Cho'mich (kurak) yordamida qirqilgan tuproqni eni (7.110) formula yordamida aniqlanadi: 5 = ^chq • tgy0 = 0,3 • 0,375 = 0,1 m

Mashinaning texnik ish unumdorligi (7.111) form ula orqali aniqlanadi:

U t = 0 , 0 6 - q - z - - ^ - = 0,0 6 - 4 0 - 6 0 - ^ = 150, m3/soatKyum

Mashinaning yurishga qarshilik qiluvchi kuchlarning yig'indisi (7.112) form ula orqali aniqlanadi: EF = R - f + ERqg =158,12-0,015-2,8 = 6,6 kN

Mashinaning temir yo 'lga beradigan reaksiya kuchi (7.113) formula orqali aniqlanadi: R = m - g + X R 0V = 1 5 1 0 + 8,12 = 158,12 kN

Tuproqni kesuvchi kuchlar yig'indisining vertikal tashkil etuvchisi (7.114) fo r mula orqali aniqlanadi:

£ R ov = S R U - s i n p - E R n - cos(3 = 8 ,3 -s in 45° -3 ,3 -co s45° =3 ,5 kN Tuproqni kesuvchi kuchning gorizontal tashkil etuvchisi (7.115) formula orqali

aniqlanadi:E R 0V = E R U -sinP + E R n -cos(3 = 8 ,3-s in 45° + 3 ,3 -co s450 = 8,12 kN

Kesuvchi kuchlar yig'indisining urinma tashkil etuvchisi (7.116) form ula yorda

mida aniqlanadi: ERU = —— = — = 8,3, kN1,6

ZR„ = (0 ,2 ...0 ,5 ) - ZRu = 0 ,4 • 8,3 = 3,3 kN Tuproqni kesuvchi kuchning gorizontal tashkil etuvchisi (7.117) form ula orqali

aniqlanadi:ERqg = ERU • sinyo = 8,3 ■ sin 20° = 2,8 kN

Ish jihoziga sarflanadigan quvvat (7.118) form ula orqali aniqlanadi:

226

Pq +Pko’ + Pyuk 4,2 + 1,5 + 5,6r’ish = -----------------------= ------------------- = 13, kW

Лит 0,85Gruntni qazishga sarflanadigan quvvat (7.119) form ula orqali aniqlanadi::

P q = 0,28• U t • K q = 0 ,28-150-0 ,1 = 4,2, kWQazilgan gruntni ko ‘tarishga sarflanadigan quvvat (7.83) formula orqali aniq-

landi:n _ UfYgr-hfey 150-16000-2,2 _ , r„-Гко' — 7 — ---------------- 7------ — 1,5 fCrV

3,6 106 3 ,6-106

Gruntni ko'tarish masofasi, hk0' = h + ho = 1,2 + 1,0 = 2 ,2 mTuproqni yuklashga ketadigan quvvat (7.84) form ula orqali aniqlandi:

U , - Pgr- ^ 150-1500-32a yuk — 2--- —---------------2---- — 5,6 k ( V

3,6 • 106 3,6 106Mashinani yurishga sarflanadigan quvvat (7.120) form ula orqali aniqlanadi:

EF - S™ 6 ,6 -0,2P y u = --------2 L = _J— z2Z. — o 6 6 kW

2 2Mashina dvigateliga tushadigan quvvat (6.58) form ula orqali aniqlanadi.

Pdv = (1,05... 1,07) • (Pyu + Psh) = 1,05 ■ (0,66 + 13) = 14,3 kW.

7.2.2. Kanallarga beton yotqizish va ularni kesish mashinalarining asosiy ko ‘rsatkichlarini tanlash va hisoblash.

Beton qoplamini yotqizish uchun tayyorlangan kanal sirtiga qorishma betonni yotqizuvchi mashinalar, burilgan kanal o‘lchami va mavjud mashinalarning konstruksiyasiga qarab, 7.1 va 7.2 - jadvallar yordamida tanlanadi. Tanlangan mashinadan to‘g‘ri foydalanish va uni samarali ishlashini ta’minlash maqsadida ayrim hisoblash ishlari olib boriladi. Buning uchun mashinani hisob chizmasi masshtab bo‘yicha chizilib, unda mashinaga barcha tashqi ta’sir etuvchi kuchlar ko‘rsatiladi.

Ayrim qismlarining og‘irlik kuchlari quyidagi formula yordamidaGl — Ym'^p> G2=yishb'^p> С*з=у5ц-^р

aniqlanadi: „ , kN (7.122)G 4 =Yb-Vb; G 5 = y s -Vs; G 6 = y qu-^p v >bu yerda G! - beton yotqizadigan mashinaning og‘irlik kuchi, kN;

G2- shibbalovchi yurish uskunasining og‘irlik kuchi, kN; G3~ beton sirtini silliqlovchi uskunaning og‘irlik kuchi, kN; G4 - suvning og‘irlik kuchi, kN; G5 - betonning og‘irlik kuchi, kN; G6 - beton kesuvchi uskunaning og‘irlik kuchi, kN; Yb,Ys- tegishli ravishda beton (20...22) va suvning

227

(10) solishtirma og'irligi, kN/m3; Y m ’ Y i s h b ’ YSii> Y qu - tegishli ravishda mashinani, shibbalovchi, silliqlovchi va qirquvchi uskunalarning solishtirma og‘irliklari, bu qiymatlar 7.1-jadvaldan olinadi; - yotqizilgan beton-ning perimetri, m; Vb,Vs - tegishli ravishda beton va suvning hajmlari, m .

7.1- jadvalBeton yotqizish va uni kesish mashinalarining ko‘rsatkich va qiymatlari.

K o‘rsatkichlari

Beton yotqizish usullariKanal sirtiga to‘liq bo‘y- lama beton

yotqizadi va tebranma

shibbalaydi

Kanal sirtiga to‘liq bo‘ylama beton yotqizadi (temir yo‘lda)

Kanal sirtining yarmiga ko'ndalang

beton yotqizadi

(temir yo‘lda)1 2 3 4

Kanal chuqurlig i, m 0,6...1,5 0,9...30 2 ,5 ...4,0Kanal tubining eni, m 0,4...1,2 0 ,8 . . .2 ,5 4,0...8,0Kanal devorlarining qiyaligi, m = c tg a 1,5 1,5 1,5;2,0Yotqiziladigan beton qalinligi, 8 , sm 8...16 6...15 6 . ..2 0Beton solinadigan idishning hajmi, Vb, m3 4,0... 8,0 2,4...6,3 2 ,2 . . .2,6

Beton yotqiziladigan sirtning solishtirma material sig‘imi, kN/ma) beton yotqizish mashinasiniki, ym © CO о 18,3...25,0 15,0...16b) shibbalovchi uskunaniki,

У ishb 2 ,0 . . .2,2 1,7...2,2 5,0 . . .8

b) silliqlovchi uskunaniki, Ysil _ 1,2 . . .2 ,5 -

g) betonni kesuvchi uskunaniki, учц - 8,5...9,5 6 ,5...7,5

Beton solinadigan idishning sig‘imi, Vb 4,0...8,0 2,5...6,3 2 ,2 . . .2,6

Suv solinadigan idishning sig‘imi, Vs 0 ,8 . . . 1,2 1,8 . . .2,2 2,0...2,5Mashinaning ish paytidagi tezligi, m/s:a) betonni yotqizishdagi- 9 b 0,012...0,025 0,006...0,025 0,050...0,1

228

b) betonni kesishdagi - 9 0,02...0,03 0,03...0,04 0,03. ..0,04

Ish unumdorligi, m7soata) beton yotqizgichniki -и* 14...15 30...60 25. .35b) beton keskichniki- u ’ 20...40 50...80 80.. .100

7.2 —jadvalBeton yotqizish va uni kesish mashinalarining ko‘rsatkich va qiymatlari.

Ko'rsatkichlar

Ko'ndalan g yotqizish Bo'ylama yotqizishBunkerli

kanalningyarimsirtiga

Bunkerlikanalning

butunsirtiga

Bunkersizkanalning

yarimsirtiga

Bunkerlikanalning

butunsirtiga

Sirpanibshibbalovchi

Bunkerning hajmi, m3 2 ,4. . .8 3,3...5 2,5...5 1,3...2Yotqiziladigan beton qalinligi, sm

6...30 6 . ..2 0 1 0 ...2 0 6...15 6...15

Kanalning chuqurligi, m _ 2,5...10 1,5. . .6 2,5...9 1,5. . .6 l . . . l ,5Kanal tubining eni, m 4 . . .8 1,5. . .8 3...20 0,8...2,5 0 ,6 . . . 1,2Kanal devorining qiyaligi

1:1,5...1:2,5

1 :1 . . . 1:2 1:1,5...1:3

1 :1...1:1,5

1:1 . . . 1,2

Harakat manbasiKo‘p

motorlielektrik

Ko‘pmotorlielektrik

Dizelgid- ravlik va

dizel- elektrik

Ko‘p motorli

elektrik va dizel-

elektrik

Mexanikva

elektrik

Harakat manbasining quvvati, kW 50...125 120 125 50...100 10...13Yurish uskunasining turi

Temiryo‘lda

Temiryo‘lda

0 ‘rmalovchi va

temir yo‘lda

Temiryo‘lda

Sirpanibyuruvchi

Ish unumdorligi, m3/soat 20...80 15 60...225 25...120 15...30Harakat tezligi, m/min 1,0...1,5 18,0 3...6 0,4...1,5 0,5...1,8Massasi, t 20...130 135 40...80 16...31 5...12

229

Beton yotqizadigan mashinasining ishchi yurish tezligi quyidagi for-n U t

mula yordamida aniqlanadi: ^yu 3 ^qq £ -5 k ’ 017,5 (7.123)

bu yerda Ut - mashinaning texnik ish unumdorligi, m3/soat, 7.2- jadvaldan olinadi; £ p- yotqizilgan betonning perimetri, m; 5- yotqiziladigan betonning qalinligi, m; k| - qorishma betonning shibbalash koeffitsiyent (k]= 1,1... 1,25).

Beton yotqizadigan mashinasi va uning qismlari metall konstruksiyalari og‘irlik kuchlarining ta’siri 7.7-rasmda ko‘rsatilgan.

7.7-rasm. Beton yotqizgich mashinasining hisob chizmasi.

230

f

7.2.3. Kanal sirtiga yotqizilgan betonni zichlovchi mashinani hisoblash.

Talab qilinadigan burchakli tebranish chastotasi quyidagi formula_ 0,1 • 52 -Kj2 .e0,l 6’K'

bilan aniqlanadi: ® - ~ ~ , s '1 (7.124)a ' *

bu yerda e - natural logarfm asosi, (e - 2,71); £a- shibbalovchi ish jihozining tebranish amplitudasi, sm (^ a=0,03...0,05 sm); t - shibbalovchi ish jihozining shibbalashga sarflangan vaqti, s.

Shibbalovchi ish jihozining shibbalash jarayoniga sarflangan vaqt quyidagi formula bilan aniqlanadi:

t = ^ , s ' 1 (7.125)

bu yerda bshib- shibbalovchi ish jihozining eni, m, (bshib= 0,25...0,5 m); Vb- beton hajmi, m3.

Tebranish uskunasiga qo‘yiladigan tebranma harakatning yig‘ma kinematik moment massasining debalansi quyidagi formula bilan aniqlanadi:

103 -G2 - i 2M K= ---------2— - N-s (7.126)

gBeton yotqizadigan mashinaning yig‘ma tortish kuchi quyidagi formu

la bilan aniqlanadi:SF = Fg +Fish,kN (7.127)

bu yerda Fg- beton yotqizadigan mashinaning gorizontal harakatidagi qarshilik kuchi, kN; Fish- ish jihozining harakatdagi qarshilik kuchi, kN.

Beton yotqizadigan mashinaning gorizontal harakatidagi qarshilik kuchi quyidagi formula yordamida aniqlanadi:Fg =[Gi+G4 +G 5-G ba-(G 12+G^)]-(fm+i)= ^ 7 128)= [Gi +G4 +G5- i p b0 -hb -уь -(y m +ys) ‘(b + 2-h-ctgP)]-(fjn ± i)’

bu yerda Gba- beton chiqish tuynugidagi beton ustunining asosga

beradigan og‘irlik kuchi, kN; G\ - shibbalovchi ishchi jihozning beton sir

tiga beradigan qismidagi og‘irlik kuchi, kN; G '- silliqlovchi ish jihozining beton sirtiga beradigan qismining og‘irlik kuchi, kN; £ - beton yotqiziladigan yuzaning ko‘ndalang kesim perimetri, m; b0 - beton chiqadigan tuynukning eni, m, (b0 = 0,2...0,3 m); hb- beton ustunining balandligi, m; b - kanal tubining eni, m; (5- kanal devori qiyaligini gorizontga og‘ish

231

burchagi, grad.; f m- harakatdagi qarshilik koeffitsiyenti, ( f m= 0,2...0,3);i - kanalning bo‘ylama nishabligi, (i = 0,005...0,01).

Beton yotqiziladigan yuzaning ko‘ndalang kesim perimetri quyidagi formula yordamida aniqlanadi:

^ = Ь + 2 . - ^ , т p . , 29)

bu yerda h - kanalning chuqurligi, m.Ish jihozining harakatdagi qarshilik kuchi, quyidagi formula yorda

mida aniqlanadi:F,sh=Fi+F2+F3+F4+F5>kN (7.130)

bu yerda - beton ustunining qirqishda hosil bo‘ladigan qarshilik kuchi, kN; F2- shibbalovchi ish jihozining beton sirtida ishqalanish qarshilik kuchi, kN; F3 - silliqlovchi ish jihozining beton sirtidan ishqalanish qarshilik kuchi, kN; F4 - ish jihozlari oldida hosil bo‘lgan beton qismini surishdagi qarshilik kuchi, kN; F5 - tozalovchi kurraklar va yon tomon chang‘ilaridan hosil bo‘ladigan qo‘shmicha qarshilik kuchi, kN.

Beton ustunining qirqishda hosil bo‘ladigan qarshilik kuchi quyidagi formula yordamida aniqlanadi:

F , = K b - V b 0,kN (7.131)bu yerda Kb- qorishma betonni solishtirma qirqish qarshiligi, kN/m3,

Kb= 5 ...6 kN/m3.Shibbalovchi ish jihozining beton sirtida ishqalanish qarshilik kuchi

quyidagi formula yordamida aniqlanadi:F2 = G 2 -f , , kN (7.132)

bu yerda IF,- temir bilan beton yuzasidagi ishqalanish koeffitsiyent, ( f i= 0,2...0,5);

Silliqlovchi ish jihozining beton sirtidan ishqalanish qarshilik kuchi quyidagi formula yordamida aniqlanadi:

F3 = G3 • f2, kN (7.133)bu yerda f2 - temir bilan qorishma beton sirtidagi ishqalanish koeffit-

sient ( f 2 = 0,6...0,65).Ish jihozlari oldida hosil bo‘lgan beton qismini surishdagi qarshilik

kuchi quyidagi formula yordamida aniqlanadi:F4 = 0,5 f3 -yb -(hj -bj + h 2 -b2 + h 3 -b3), kN (7.134)

232

bu yerda f3- qorishma beton ichki qarshilik koeffitsiyenti, ( f3 = 0,5...0,6); h 1, h 2, h 3- mos ravishda beton qutisi, shibbalovchi va silliqlovchi ish jihozlari oldidagi betonning balandligi, m, (dastlabki hisoblashda, h, = 0,1 m; h2 = 0,05 m; h3 = 0,03 m qabul qilinadi); bj, b2, b3 - mos ravishda beton qutisi, shibbalovchi va silliqlovchi ish jihozlari oldidagi beton qorishmasining eni, m, (dastlabki hisoblashda, bi = 0,07m; b2 = 0,04m; b3 = 0,04m qabul qilinadi).

Tozalovchi kuraklar va yon tomon chang‘ilaridan hosil bo‘ladigan qo‘shimcha qarshilik kuch quyidagi formula yordamida aniqlanadi:

F5 = (0,05. ..0,06)-Fish,kN (7.135)Mashinani yurishiga sarflanadigan quvvat quyidagi formula yordami

da aniqlanadi:

Pyu = X F ’$ yil3k w (7.136)bu yerda I F - mashinaning yig‘ma tortish kuchi, kN; Эу„-mashina

ning ish jarayonidagi yurish tezligi, m/s, u (7.122) formuladan aniqlanadi.

KANAL SIRTIGA BETON YOTQIZUVCHI VA UNI ZICHLOVCHI MASHINALARINIHISOBLASHGA DOIR AMALIYMASHG‘ULOT

Hisoblash uchun berilganlar: kanal tubining eni b = 1,0m -, chuqurligi h — 1 ,2 m; nishabligi m= 1 : 1 ; mashinaning massasi m t = 15 t.

Beton qoplamini yotqizish uchun tayyorlangan kanal sirtiga qorishma betonni yotqizuvchi mashinalar, burilgan kanal о 'Ichami va mavjud mashinalarning konstruksiyasiga qarab, 7.1 va 7.2 - jadvallar yordamida tanlanadi. Tanlangan mashinadan to ‘g ‘ri foydalanish va uni samarali ishlashini ta'minlash maqsadida ayrim hisoblash ishlari olib boriladi. Buning uchun mashinani hisob chizmasi masshtab bo ‘yicha chizilib, unda mashinaga barcha tashqi ta ’sir etuvchi kuchlar ko ‘rsatiladi (7.7-rasm).

Ayrim qismlarining og'irlik kuchlari (7.121) formula yordamida aniqlanadi:Gi = Ym • = 20 ■ 4,4 = 8 8 kN; G 2 = yiskb - l r = 2 ■ 4,4 = 8,8 kN;

G 3 =Ysii-^P = 2 -4 ,4 = 8,8 kN; G 4 = yb ■ Vb =20• 3 = 60kN;

G 5 =Ys • Vs = 10-2 = 20kN; G6 = yqu- i v = 9-4,4= 40kN.Beton yotqizadigan mashinasining ishchi yurish tezligi (7.122) form ula yorda

mida aniqlanadi: Syu = --------—-------- = ------------—-----------= 0,032 m/s3600-VS-K! 3600-4,4-0,08-1,2

233

Talab qilinadigan burchakli tebranish chastotasi (7.123) form ula orqali aniqlanadi:

0,1-S2 -к2 -e0-1'5'111 _ 0,1-0,082 -1,22 -2,710'10-081’2 = Q Q2 ^“ £ а Л 0,04-1,33

Shibbalovchi ish jihozining shibbalash jarayoniga sarflangan vaqt (7.124) fo r

mula orqali aniqlanadi: t = = 1,33, s 'Vb 1

Tebranish uskunasiga qo'yiladigan tebranma harakatning yig 'm a kinematik moment massasining debalansi (7.125) formula orqali aniqlanadi:

103 -G2 ^ a 1000-8,8-0,04 , COi r 2Mv = -------------- = -------------------= ЗЬ,I N'Sg 10

Beton yotqizadigan mashinaning yig'm a tortish kuchi quyidagi (7.126) formula orqali aniqlanadi: XF = F„ + F;sh = 10 +11,5 = 21,5 kN

Beton yotqizadigan mashinaning gorizontal harakatidagi qarshilik kuchi (7.127) form ula yordamida aniqlanadi:Fg = [Gj + G 4 + G 5 — Gba — (G2 + G3)] ■ (fm i 0 = [Gi + G 4 + G5 — Ip ■ b0 • hb • уь —-(Yn, + y s)-(b + 2 -h -c tg p ) ]- ( fm + i) = [88 + 60 + 2 0 - 4 ,4 - 0 ,2 - 1 -2 0 -

- (20 +10) • (1 + 2 • 1,2 • ctg45°)] • (0,2 + 0,005) = 10 kNBeton yotqiziladigan yuzaning ko'ndalang kesim perimetri quyidagi (7.128)

form ula yordamida aniqlanadi: I p = b + 2 • = 1 + 2 - = ^ ’ m

Ish jihozining harakatdagi qarshilik kuchi (7.129) formula yordmida aniqlanadi: Fish = R + F 2 + f t + F 4 = 4,4 + 1,76 + 5,28 + 0,05 = 11,5, kN

Beton ustunining qirqishda hosil bo'ladigan qarshilik kuch (7.130) formula yordamida aniqlanadi: Fi = Кь - • b0 = 5-4,4 -0,2 = 4,4, kN

Shibbalovchi ish jihozining beton sirtida ishqalanish qarshilik kuchi (7.131) form ula yordamida aniqlanadi: F2 = G2 ■ fi = 8,8 • 0,2 = 1,76, kN

Silliqlovchi ish jihozining beton sirtidan ishqalanish qarshilik kuch (7.132) form ula yordamida aniqlanadi: F3 = G3 • f2 = 8,8 ■ 0,6 = 5,28, kN

Ish jihozlari oldida hosil bo'Igan beton qismini surishdagi qarshilik kuchi (7.133) form ula yordamida aniqlanadi:

F4 = 0,5 • f3 • yb • (hi -bi +I12 -b2 + h 3 -Ьз) == 0,5 • 0,5 • 20 • (0,1 • 0,07 + 0,05 • 0,04 + 0,03 - 0,04) = 0,05 kN

Mashinani yurishiga sarflanadigan quw at (7.20) formula yordamida aniq-_ E F - a yu _ 21,5-0,032

lanadi: Pyu — — . 0,6 kWT| 0,85

234

7.3. Kanalni cho‘kindi va o‘tlardan tozalovchi mashinalarni hisoblash.

7.3.1. K o‘p cho‘michli kanal tozalagich mashinalarini hisoblash.

Bu mashinalar tubining eni 0,4... 1,0 m, chuqurligi 2 m gacha va otkosning nishabligi 1:1... 1:1,5 nisbatda bo‘lgan ochiq sug‘orish kanallarini balchiq va o‘t butalardan tozalashga mo‘ljallangan.

Cho‘kindining ko'ndalang kesim yuzasi quyidagi ifoda bilan aniqlanadi1 A = A 2 - A j , m2 (7.137)

bu yerda A2 - loyihadagi kanalning ko‘ndalang kesim yuzasi, m2, u (7.1) formula bilan aniqlanadi; A, - tozalanishi kerak bo‘lgan (cho‘kindi qalinligi bilan) kanalning ko‘ndalang kesim yuzasi, m2, uni quyidagi formula bilan aniqlash mumkin: A i = (bi + m ■ h i) • hi (7.138)

bu yerda - kanal tubidagi cho‘kindining eni, m; m - kanal otkosining nishabligi; h\- kanalning cho‘kindigacha bo‘lgan chuqurligi, m.

Mashinaning texnik ish unumdorligi quyidagi formula bilan aniqla-k

nadi: U t = 0,06 • q • z • — ? m3/soat (7.139)yum

bu yerda q - cho‘michning hajmi, 1 (q = 16...45 1); z - bir minut davomida cho‘michlardan to‘kilgan tuproqni soni (z = 30...60 to‘k/min); kv- cho‘michni hajmidan foydalanish koeffitsiyent (kv= 0,7...1,25); kyum- tuproqni maydalash koeffitsiyent.

Mashinaning ish unumdorligi va u tozalashi kerak bo'ladigan cho‘kindining yuzasi bilan bog‘langan tezligi, (7.4) formula bilan aniqlanadi.

Ish jihozi aylanishining chiziqli tezligi 9 sh = 0,5... 1,0 m/s oraliqda bo‘ladi.

Qazish kerak bo‘lgan tuproqning qalinligi quyidagi ifoda bilan ~ _ U t • sin a

aniqlanadi: 6chq - ? m (? 4Q)

bu yerda a - otkos nishabining gorizontga nisbatan og‘ish burchagi, grad, (a = 30°...45°)

Ish jihoziga sarflanadigan quwati quyidagi formula bilan aniqlanadi:P„ +Pu„1 + P„„1.

bu yerda Pq- tuproqni qazishga sarflanadigan quwat, kW, u (7.120) formula bilan aniqlanadi; Pko,- qazilgan tuproqni ko‘tarishga sarflanadigan quw at, kW, u (7.84) formula orqali aniqlanadi; Pyuk- tuproqni ko‘chirishga sarflanadigan quwat, kW, u (7.85) formula yordamida aniqlanadi; Лит ‘ yuritmaning umumiy F.I.K. ( л ит= 0,75)

Kanal tozalagichning ish jarayonida ta’sir qiladigan qarshilik kuchlarining yig‘indisi quyidagi formula bilan aniqlanadi:

SF = Fyu+Fish+Fi ,k N (7.142)

bu yerda Fyu - mashinaning yurishdagi qarshilik kuchi, kN; Fish - ish jihozining qarshilik kuchi, kN; F; - inersiya kuchining qarshiligi, kN

F y u = Ri - ( f m± i ) , kN (7.143)

236

bu yerda R! - mashinaning tuproqqa ko‘rsatadigan normal reaksiya kuchi, kN (bu kuch 7.8- rasmdan ZZ = 0 shart orqali aniqlanadi):

Ri = ( m t + m p + m ish) - g - 2 : R v,kN (7.144)bu yerda mt, mp, mlsh- traktor, posangi va ish jihozlarining massalari,

t; IR v - urinma va normal qazuvchi kuchlarning vertikal o‘qidagi proyeksiyasi, kN, и (7.42), (7.43), (7.44) formulalar yordamida aniqlanadi.

Ish jihozining qarshilik kuchini quyidagicha aniqlash mumkin:t h ■ S ri-.n * k n

Fish = S R qb = 103 ------ kN (7Л45)sina

bu yerda ZRqb - qazuvchi kuchning bo'ylama tashkil etuvchisi, kN; h - kanalni chuqurligi, m; 8chq- cho‘kindini qalinligi, m, и (7.139) formula yordamida aniqlanadi; kq - gruntni solishtirma qazish qarshiligi, MPa.

Inersiya kuchining qarshiligi quyidagi formula yordamida aniqlanadi:F = x . ( m , + m , , + m , „ , ) . !V i i k N (y

Mashinaning yurish uchun sarflanadigan quw ati (7.105) formula bilan dvigateliga tushadigan quvvat esa (7.106) formula yordamida aniqlanadi.

7.3.2. Frezali ish jihoziga ega bo‘lgan kanal lozalagich mashinalarni hisoblash.

Bu mashinalar, chuqurligi uncha katta boimagan, tubining eni 0,4 ...1:1,5 nisbatan bo‘lgan sug‘orish kanallarini asosan tubini tozalashga mo‘ljallangan.

Tozalash kerak bo‘lgan cho‘kindining ko‘ndalang kesim yuzasi, quyidagi formula yordamida aniqlanadi.

A = ( 0 , 8 . . . 0 , 9 ) ^ - , m2 (7.147)

bu yerda Rf - frezaning radiusi, m.Frezaning aylanish tezligi, m/s: 9f =10...25 m/s Frezaning diametri, m: df = 0,5... 1,2 m Ish jihozidagi kuraklar soni, dona (z = 2.. .3 dona)Frezaning texnik ish unumdorligi quyidagi formula orqali aniqlanadi:

U t = 3600 • A • ■Э'уи, m3/soat (7.148)

237

bu yerda ^yu- mashinaning yurish tezligi, u (7.1) formula yordamida aniqlanadi.

Frezali ish jihoziga sarflanadigan quwati quyidagi formula bilan aniqlanadi:

P +P +PP f = _q-----ot-----—-, kW (7.149)

Литbu yerda Pq - qazishga sarflanadigan quwat, kW, и (7.120) formula

bilan aniqanadi; Pot - cho‘kindi tuproqlarini otishga sarflanadigan quwat, kW; Pttm - tuproqni tuproq va metall bilan ishqalanishiga sarflanadigan quw at, kW; Лит - yuritmaning umumiy F.I.K. (лит= 0,85)

Cho‘kindi tuproqlarini otishga sarflanadigan quwat, quyidagi formula orqali aniqlanadi:

P*=:W ^ ’kW (7Л50)bu yerda pcho-ch o ‘kindining zichligi, kg/m3.Tuproqni, tuproq va metall bilan ishqalanishiga sarflanadigan quw at

quyidagi formula yordamida aniqlanadi:

p _ U , ■ T c h • ( f ,m + f t t ) • a f ■ f

ttm“ 3,6-Ю6 -g ’ k w (7Л51)bu yerda ych- cho‘kindining solishtirma og‘irligi, N/m3; ftm- tuproqni

metall bilan ishqalanish koeffitsiyenti; ftt - tuproqni tuproq bilan ishqalanish koeffitsiyent; Of -frezaning aylanish tezligi, m/s.

Frezaning burchakli tezligi, quyidagi formula orqali aniqlash mumkin:h i

®f = V S (7Л52)Kanal tozalagichning ish jarayonida ta’sir qiluvchi kuchlarning

yig‘indisi quyidagi formula bilan aniqlanadi:I F = Fyu+FIsh+Fl,kN (7.153)

bu yerda Fyil - mashinaning yurishdagi qarshiligi, kN; Fish - ish jihozining qarshilik kuchi, kN; Fj - inersiya kuchining qarshiligi, kN.

Mashinaning yurishdagi qarshiligi quyidagi formula yordamida aniqlanadi:

Fyu = R r ( f m ± 0 , k N (7.154)bu yerda Rj -tuproqning yurish uskunasiga ko‘rsatadigan normal

kuchi, kN (bu kuch 7.9-rasmdan DZ = 0 shart orqali aniqlanadi).

238

Ri = ( m t + m p + m ish) - g - E R v , kN (7.155)bu yerda mt, mp, m,,h - traktor, posangi va ish jihozlarining massalari,

t ; £ Rv- urinma va normal qazuvchi kuchlarning vertikal o‘qidagi proyeksiyasi, kN, и (7.42), (7.43), (7.44) formulalar yordamida aniqlanadi.

Ish jihozining qarshilik kuchi quyidagi formula yordamida aniqlanadi:Flsh= Z R b,kN (7.156)

bu yerda £R b- qazuvchi kuchning bo‘ylama tashkil etuvchisi, kN, и quyidagi formula orqali topiladi:

£ R b = A K q -103,kN (7.157)bu yerda A - cho‘kindining ko‘ndalang kesim yuzasi, m2. Mashinaning yurishiga va dvigateliga sarflanadigan quwatlar mos

ravishda (7.107) va (7.108) formulalar yordamida aniqlanadi.

239

FREZALI ISH JIHOZIGA EGA BO‘LGAN KANAL TOZALAGICH MASHINALARINI HISOBLASHGA DOIR AMALIYMASHG'ULOT

Hisoblash uchun berilganlar: kanal tubining eni b = 0,6m; chuqurligi h = 1 ,0 m; nishabligi m= 1 : 1 ; grunt guruhi I; mashinaning massasi m t = 10 t; ish jiho zining massasi m ish = 3 t; posangining massasi m p = 0,25 t.

Tozalash kerak bo'lgan cho'kindining ko'ndalang kesim yuzasi (7.146)Ti’ R2 з 14 . o 52

form ula yordamida aniqlanadi: A = (0,8...0,9)— ^-£- = 0 ,8-—— — = 0,3 m

bu yerda R f - frezaning radiusi, m.Frezaning aylanish tezligi, m/s: 3 f = 10...25 m/s Frezaning diametri, m: d f =0,5...1,2 mIsh jixozidagi kuraklar soni, dona (z = 2...3 dona)Frezaning texnik ish unumdorligi (7.147) form ula orqali aniqlanadi:

U t = 3600 • A • Sy,, = 3600 • 0,3 • 0,37 = 400, m /soa t Frezali ish jihoziga sarflanadigan quvvati (7.148) formula orqali aniqlanadi:

_ Pq + P„t + Pttn _ l l ,2 + 11,2 + 15,3 6 _ 1<H2 k wЛшп 0,85

Qazishga sarflanadigan quvvat (7.119) form ula orqali aniqanadi:P q = 0,28 • U , ■ K q = 0,28 • 400 ■ 0,1 = 11,2 kW

Cho'kindi tuproqlarini otishga sarflanadigan quw at (7.149) form ula orqali

a ™ , W , V P „ . 11.2 kW2-3 ,6 106 2 • 3,6 • 106

Tuproqni, tuproq va metall bilan ishqalanishiga sarflanadigan quw at (7.150) form ula yordamida aniqlanadi:

U t ■ ych • (ftm + ft,) ■ 400 -12000 -(0,4 + 04) -122Pttm = ----------------- ;---------- = --------------------г----------------= 15,36 кW

3,6-106 -g 3,6-106 -10Frezaning burchakli tezligi, quyidagi (7.151) formula orqali aniqlanadi:

»f 12 -i Of = — = — = 24, s Rf 0,5

Kanal tozalagichning ish jarayonida tabsir qiluvchi kuchlarning yig'indisi (7.152) form ula orqali aniqlanadi:

I F = Fyu + F,sh + F,„ = 26,4 + 30 + 2,4 = 58,8 kN Mashinaning yurishdagi qarshiligi (7.153) formula yordamida aniqlanadi:

Fyu = R i - (fm ± i) = 130,68 • (0,2 + 0,002) = 26,4, kN Tuproqning yurish uskunasiga ko ‘rsatadigan normal kuchini 7.9-rasmdan

EZ = 0 shart orqali aniqlash mumkin.R i = (m t + m p + miSh)- g - E R V = (10 + 0,25 + 3)-10-1 ,82 = 130,68 kN

240

Urinma va normal qazuvchi kuchlarning vertikal o'q'tdagi proeksiyasi (7.42),(7.43), (7.44) formulalar yordamida aniqlanadi.

S R V = S R u s in < p -IR n coscp = 3,7-sin45° - 1,1 -cos45° =1,82, kN Pf 44 42

ERU = —- = — -— = 3,7, kN E R n = (0,2...0,5) • X R U = 0,3 ■ 3,7 = 1,1, kN\7f 12

Ish jihozining qarshilik kuch (7.155) formula yordamida aniqlanadi:Fish = 2 R b = 30, kN

Qazuvchi kuchning bo'ylama tashkil etuvchisi (7.156) formula orqali topiladi: I R b = A -K q -103 = 0 ,3 -0 ,M O 3 = 30 , kN

Inersiya kuchining qarshiligi (7.105) formula orqali aniqlanadi:F- _ x ' ( m t + m ish) - a yu 1,1 ■ (10 + 3) - 0,5 _ 2

t 3 " ’ ’Mashinaning yurishiga va dvigateliga sarflanadigan quvvatlar mos ravishda

(7.106) va (7.107) formulalar yordamida aniqlanadi.S F - 9 yu 58,8 0,5 . . .

Pyu = ---------— = ~ i n =34 ,6 , kwr|um 0,85

Pdv =(1,05... 1,07) ■ (Pyu + Pf) = 1,05■ (34,6+44,42) = 83, kW

7.3.3. Kanaldagi o ‘tlarni o ‘rishda ishlatiladigan segmentli ish jihozlarini hisoblash.

7.3.3.1. Ish jihozini kinematikparametrlarini aniqlash.

Segmentli o‘t o‘ruvchi mashinaning ish jihozidagi arra harakatni krivoship-shatunli mexanizm orqali oladi.

Segmentning siljish yo‘lini aniqlash uchun krivoship-shatunli mexanizmning kinematik chizmasidan foydalaniladi.

Tuzilishi sodda va keng tarqalgan krivoship-shatunli o‘t o‘ruvchi yuritmaning kinematik harakati 7.10-rasmda keltirilgan. Bu sxema orqali segmentning siljish yo‘li I, tezligi г» va tezlanishi a kabi parametrlami aniqlash mumkin.

Agar krivoship va shatun bir chiziqda yotadigan holatlariga kelib qolishsa, segment chetki С yoki C, nuqtalarda bo‘ladi, ya’ni segmentning siljish yo‘lini quyidagi formula bilan aniqlash mumkin;

l = 2 r , mm (7.158)bu yerda r - krivoship radiusi, mm0 ‘simlik poyasini pastroq o‘rish uchun o‘rish apparati yerga yaqinroq

o‘rnatilishi kerak (ayniqsa pichan o‘rgichlarda). Bunday vaziyatda krivo-

241

ship yerga tegib qolmasligi uchun uning o‘qini segmentlar tekisligidan majburan yuqoriroq h balandlikda o‘rnatilib, yuritma dezaksial krivoship- shatunli mexanizmga aylanadi va l k quyidagicha aniqlanadi (7.10, й-rasm J.

l K = DC; -D C /;; (7.159)

AADC7 dan DC' = л/(АСу)2 - (AD)2 = ^ sh+ r)2 - h 2

AADC^ dan DC" = V(AC/7)2 - (AD)2 = ^(£А - г ) 2 - Ъ 2 bu qiymatlami (7.158) ga qo‘yib, quyidagi ifoda hosil qilinadi:

=V(^sh + r)2 - h 2 -V(^sh - r ) 2 - h 2 , rnm (7.160) Shatunning engashish burchagi qancha katta bo‘lsa, shuncha ko‘p

quw at sarflanadi. Shunga ko‘ra h kattalashsa, burchakni kichraytirish uchun shatun uzunligi ham orttiriladi. Segmentning siljish yo‘li -C. o‘simlik poyasining yo‘g‘onligi, qirqishga qarshiligi, ishqalanish burchagining kattaligi va boshqa ko‘rsatkichlarga qarab moslanadi.

7.10-rasm. Ish jihozini hisob chizmasi: a- krivoship va shatunning bir chiziqda yotgan holati; b- krivoship va shatunning ma’lum oraliqda bo‘lgan holati.

242

Poyalarni kesish jarayoni, segment tig‘i tezligi t) ga bog‘liqdir. 7.10a - rasmda ko‘rsatilganidek, krivoship ю burchak tezligi bilan t vaqt ichida mt burchakka burilganda segment x masofaga siljiydi, uni siljishini quyidagi tenglama orqali ifodalash mumkin:

x = r • (1 — c o s c o t ) (7.161)Bu garmonik tebranish tenglamasi bo‘lib, uning t vaqt bo‘yicha dif-

ferensiali pichoqning tezligini beradi va u quyidagi ko‘rinishga ega bo‘- ladi:

& = r-co-sincDt (7.162)Garmonik tebranma harakat tezligi г) sinusoida bo'yicha noldan mak-

simum (umax= co-r) gacha o‘zgaradi (7.11- rasm).

7.11-rasm. Segment tezligi (и) va tezlanishi (a) ning o‘zgarish qonuniyati.

Segmentning eng kichik tezligi 1,5 m/s dan kam bo'lmasligi kerak. Aks holda o‘simlik poyalari “chaynalib”, to‘liq qirqilmay, ko‘p quw at sarflanadi. 0 ‘rish apparatiga barmoqni o'rnatganda segmentning joiz minimal tezlikka ega bo‘lgan chegaralarini hisobga olish lozim.

Kesuvchi tig‘lar orasidagi tirqish qancha katta bo‘lsa, segment tezligini shuncha oshirish kerak.

Segment tezligi keskin o‘zgarishi bilan tezlanish sodir bo‘ladi. Tezlikni t bo‘yicha differensiallab, tezlanishning quyidagi miqdori aniqlanadi:

a — г со2 c o s m - t (7.163)

243

Segment tezlanishining miqdori 7.11-rasmda ko‘rsatilganidek, kosi- nusoida bo‘yicha o‘zgarib, o‘rish apparati qismlariga ta’sir qiladigan inertsiya kuchlarini vujudga keltiradi va uning harakat yuritmasi ishiga katta ta’sir ko‘rsatadi.

0 ‘rish apparatining segmenti ish jarayonida murakkab harakat qiladi. Mashina bilan birgalikda ilgarilanma-ko‘chirma, harakat yuritmasi krivoship-shatunli mexanizm bo‘lgani uchun ilgarilanma-qaytma (garmonik tebranma) nisbiy harakat qiladi. t vaqt ichida krivoship yarim aylanganda 180° li burchak tashkil qilib, u л = ю-t ko‘rinishga ega bo‘ladi va bunda mashina L = S • t , m yo‘lni bosib o‘tadi.

71 . . 6 0к — cot dan vaqtni topsak, t = — yoki t - - — bo‘lsa, bu vaqtda

CO 2nKr

т _ Q n 30 •& mashina L - •»------yo‘lni bosib o‘tadi yoki L -- ------- , m.

«кг Пиbu yerda & - mashinaning tezligi, m/s; nkr - krivoshipning aylanish

chastotasi, ayl/min; co . - krivoshipning burchakli tezligi, rad/s.Segment tig‘ining qandaydir nuqtasi, absolyut harakatining trayekto-

riyasi (7.12-rasm) uning nisbiy va ko‘chirma harakatlarining grafik qo‘shi- lishidan kelib chiqadigan sinusoida ko‘rinishidagi egri chiziqdir.

7.12-rasm. Segment tig‘ining trayektoriyasi.

244

Egri chiziqni qurish uchun 7.12-rasmda ko‘rsatilgandek 0 markazdan ma’lum masshtabda krivoship radiusi r bilan yarim aylana chiziladi. и o‘qi bo‘yicha t = n l m vaqtda mashinining bosib o‘tgan yo‘li, L masofa qo‘- yiladi. Yarim aylana va yo‘lini bir nechta o‘zaro teng bo‘laklarga bo‘lib, 1,2,3,4,5,6,7,8 raqamlari bilan belgilanadi. Bir xil raqamli bo‘laklardan o‘tkazilgan tik va gorizontal chiziqlarning kesishgan nuqtalarini o‘zaro birlashtirib, segmentni o'simlik poyalarini qirqayotgan tig‘i A nuqtasining traektoriyasi hosil qilinadi. Shu trayektoriyani parallel ravishda ko‘chirib, В nuqtasining trayektoriyasi chiziladi. Demak qirqish E nuqtada boshlanib, F nuqtada tugaydi.

7.3.3.2. Ish jihoziga ta ’sir etuvchi kuchlar va unga sarflanadigan quvvatni aniqlash.

Poyalar, kesuvchi tig‘lar jufti orasida siqilib to‘xtagandagina, ular qir- qiladi, aks holda poyalar sirpanib qirquvchi juftlar orasidan chiqib ketadi (7.13-rasm). Poyalar sirpanib chiqib ketmasligi uchun quyidagi shart bajarilishi kerak:

Ф!+Ф2 > а + Р (7.164)bu yerda - segment tig‘i bilan poyalar orasidagi ishqalanish bur

chagi, grad; cp2- barmoq tig‘i bilan poyalar orasidagi ishqalanish burchagi, grad; a va p - tegishli ravishda segment va barmoq tig‘larining mashina harakati yo‘nalishi bilan hosil qilgan burchagi, grad.

Segment arrasi va barmoq orasidagi poyani qirqishga quyidagi kuchlar ta’sir qiladi: Fns va Fnb- segment va barmoqning normal kuchlari; F;shs va Fishb - segment va barmoqning ishqalanish kuchlari (7.13-rasm).

Ma’lumki, kesilayotgan poyaga nisbatan segment tig‘i sirpanib hara- katlansa, qirqishga sarflanadigan kuch sezilarli darajada kamayadi. Shunazarga olib, a burchakni katta bo‘lgani maqul. Ammo cp, -<p2 = 40°...60°, ya’ni 90° dan ancha kichik bo‘lganligi tufayli a ham majburan kichikroq qilinadi. cpi va фг - poyaning namligiga bog‘liq bo‘lib, don ekinlarini

o'rishda ф| + ф 2 =20°...35° bo‘lgani uchun a burchagi yanada kichikroq olinishi kerak. Ammo bu holda sirpanib kesish bo‘lmaydi va qirqishga qarshilik ko‘payadi.

0 ‘rish apparatining ish jarayonida segmentga (pichoqqa) quyidagi kuchlar ta’sir qiladi: Fq- poyalarni qirqishga qarshilik qiladigan kuchi, N.

245

Agar pichoq harakatining oxirgi nuqtasi A, boshlang‘ich holatini A 0 deb olsak, ma’lum t vaqtdan so‘ng rotorning o‘qi О nuqtadan O, nuqtaga kelguncha vt yo‘lni bosadi, bunda rotor, cot burchakka buriladi (7.15- rasm).

У

7.15-rasm. Rotor (freza) ning hisob chizmasi: 1-qirquvchi pichoq; 2-rotor yoki freza.

Chizmadan nuqtaning ko‘chish koordinatalarini quyidagicha ifodalashx, = & t + R-coscot ]

mumkin: _ . f (7.174)yi = R • sin со t J v

bu yerda R - rotor markazidan pichoq uchigacha bo‘lgan masofa, m; u - mashinaning chiziqli tezligi, m/s; со - rotorning burchakli tezligi, s '1.

Pichoqning har bir nuqtasi yuqoridagi traektoriyaga ega bo‘ladi.Rotor aylanma harakat qilishi bilan birga mashinani yurishi hisobiga

oldinga siljiydi. Shuni inobatga olib, yurish va aylanish tezliklarini hisobga oluvchi koeffitsiyent qabul qilingan. U quyidagicha aniqlanadi:

k = — (7.175)

bu yerda u - rotorning aylanish tezligi, m/s. к >1 shart bajarilganda o‘tlarni o‘rish yaxshi natija beradi.

248

0 2 • R ■ л ■ -9Ss = ------------- , m (7.176)

u • zbu yerda z - rotordagi tishlar soni, dona.

Mashinaning siljishi quyidagi formula orqali aniqlanadi:

7.4. Drenaj mashinalarini hisoblash.

7.4.1. Transheyali drenaj quruvchi mashinalarni hisoblash.

Mashinaning asosiy ko‘rsatkich va qiymatlarini aniqlash:Drenaj quvur va sizdirgich yotqizuvchi quti (bunker) ning eni bq

quyidagi ifoda yordamida aniqlanadi:bq= b - b 0, m (7.177)

bu yerda b - transheyaning eni, m; b0 - transheya va quvur yotqizgich qutisi orasidagi tirqish, m; b0 = 0,01...0,03 m, turg‘un boimagan tuproqlarda esa b0 = 0,05.. .0,06 m ni tashkil etadi.

Qutining (drenaj qutisi) balandligi quyidagicha aniqlanadi:hq = h + h0, m (7.178)

bu yerda h - transheyaning chuqurligi, m; h0 - drenaj qutisining ish paytidagi yer sirtidan yuqori qismining balandligi, m, (h0= 0,4. ..0,8 m).

Sug‘oriladigan yerlar uchun drenaj qutisining uzunligi ?ц = 3,0.. .3,5 m oraliqda qabul qilinadi.

Drenaj qutisining umumiy hajmi quyidagi formula yordamida aniqlanadi:

Vq = b q -hq ^ q, m 3 (7.179)Drenaj qutisi harakat davomida transheya devorlarining har xil rnurak-

kab kuchlari ta’siri ostida bo‘ladi. Bu kuchlar quti yon devorlariga transheya devorlaridagi tuproqning bosimi turlicha boiib , ulami teng ta’sir etuvchisini bosim markazi deb ataluvchi D nuqtaga ko‘chirish mumkin. Bu nuqtaning koordinatalarini D(pc:z) desak, unda x - (0,4.. .0,45)' £q va z = (0,4...0,6) ■ h q bo‘ladi (7.16- rasm).

Drenaj qutisiga teng ta’sir etuvchi kuchlar SR0 gorizontga nisbatan ma’lum burchak ostida yo‘naltirilgan boiadi. Bu kuch gorizontal ERogva vertikal £R 0V tashkil etuvchilarga ajratiladi.

249

v-v

250

7.16

-ras

m.

Dre

naj

mas

hina

siga

ta

’sir

etuv

chi

tash

qi

kuch

lar.

Drenaj qutisiga teng ta’sir etuvchi kuchlarning gorizontal tashkil etuvchisi quyidagi formula bilan aniqlanadi:

E R og = k’ - bq - h q,kN, (7.180)bu yerda k1- solishtirma bosim kuchi, kPa, (k1 = 1.. .3 kPa).Drenaj qutisiga teng ta’sir etuvchi kuchlarning vertikal tashkil etuv

chisi quyidagi formula bilan aniqlanadi:£R 0V =(0,2...0 ,5)-IR og,kN, (7.181)

Mashinaning texnik ish unumdorligi, asosan ko‘p cho‘michli ish jihozining ish unumdorligi bilan bog‘liq va u kuyidagi formula bilan aniq-

кlanadi: U t - 0,06 • q • z ■ — m3/Soat (7.182)

yubu yerda q - cho‘michning geometrik sig‘imi, litr; z - bir daqiqa vaqt

davomida tuproqni to‘kkan cho‘michlar soni, dona/min; kv- cho‘michning hajmidan foydalanish koeffitsiyenti, (kv= 0,8...1,2); kyu- gruntni yumshatish koeffitsiyenti, (kyu= 1,0... 1,2).

Cho‘michni hajmini geometrik usulda (6.38) formula yordamida aniqlanadi.

Bir daqiqa vaqt davomida, tuproqni to‘kkan cho'michlar sonini (6.39) formula yordamida aniqlanadi.

Drenaj mashinasining ishchi tezligi quyidagi formula orqali aniqla

nadi: &ish - n ' , m/s oat (7.183)В • H

bu yerda Ulsh - transheya qazuvachi jihozning ish unumdorligi, m3/soat; В - drenaj transheyasining eni, m (0,3...0,6 m); H - drenaj transheyasining chuqurligi, m (2,5...3,0 m).

M a’lumki, ishlab chiqarishda transheya qazuvchi ish jihozining ikki xil turi ishlathiladi (7.17-rasm), ulardan biri cho‘michli (7.17a-rasm) bo‘- lib, namligi 10...16% bo‘lgan gruntlarni, ikkinchisi esa kurakli (7.17b- rasm) bo‘lib, namligi 17. ..21% bo‘lgan gruntlarni qazishda qo‘llaniladi.

Cho‘michdagi gruntni to‘kilishi uchun cho‘michdagi gruntning markazga intilma tezlanish a erkin tushish tezlanishi g - 9,81 m/s2 dan kichik bo‘lishi kerak (7.17-rasm), ya’ni: a < g (7.184)

Cho‘michdagi gruntning markazga intilma tezlanishini quyidagi for-

_ 2 dmula orqali aniqlash mumkin: a - со • / % - — < g (7.185)

Kyy

251

bu yerda ю - zanjirni aylantiruvchi valning burchakli tezligi, s Ryv - transheya qazuvchi ish jihozining yetaklovchi yulduzchasining radiusi,m.

Ko‘p cho‘michli ish jihozining harakat tezligini absolyut qiymati 7.16-rasmdan kosinuslar teoremasiga asosan aniqlanadi:

S = A/ ^ + S2yu+ 2 9 z -9yu-cosalsh,m/s (7.186)

bu yerda a lsh- ish jihozining gorizontga nisbatan og‘ish burchagi,

grad-Absolyut tezlik gorizontga nisbatan p burchakka og‘ishini bilgan

holda, uni sinuslar teoremasiga asosan aniqlaymiz.

sinp = ; bundan P = arcsin z ——, grad. (7.187)

7.17-rasm. Transheya qazuvchi ish jihozlarini turlari:a) - cho‘michli; b) - kurakli; 1-cho‘mich yoki kurak; 2 -zanjir; 3 -yetaklovchi

val; 4-qazuvchi tishlar.

Cho‘michlar yordamida qirqiladigan tuproq qalinligi quyidagi formulaQ, . £ch

orqali aniqlanadi: S = y - - s i n P 5m (7.188)Z

Mashinaning yurishdagi yig‘ma tortish kuchlari 7.16 - rasmdan foydalanib aniqlanadi:

XF = R • fm + XRg + Rog + £ R 0g + Fsq + 'R-i' fg' + Fin, kN (7.189)

252

bu yerda R va R, - mos ravishda traktor va tayanch g‘ildiragining reaksiya kuchlari, kN (ular 7.16 - rasmdan, £Z = 0 va SMe =0 shartlar orqali topiladi); £ R g- tuproqni kesuvchi kuchlarning gorizontal tashkil etuvchisi, kN, u (7.42), (7.43), (7.44) formulalar orqali aniqlanadi; Rog- qirqib tozalovchi ish jihoziga ta’sir etuvchi kuchning gorizontal tashkil etuvchisi, kN; £ R og - drenaj qutisiga teng ta’sir etuvchi kuchlarning gorizontal tashkil etuvchisi, kN, u (7.190) formula orqali aniqlanadi; Fsq- sizdirgich materialini (filtr) quti tuynugidan chiqishdagi qarshiligi va sizdirgich materialini qarshiliklardan hosil bo‘ladigan kuch, kN; fm va fV - mos ravishda zanjirli va g‘ildirakli jihozlarning ishqalanish koeffitsiyentlari.

Qirib tozalovchi ish jihoziga ta’sir etuvchi kuchning gorizontal tashkil etuvchisi quyidagi formula yordamida aniqlanadi:

Rog = 103-ko-Aq, kN (7.190)bu yerda ко - qirgichning solishtirma qazish qarshiligi, MPa; Aq- qir-

gichning yuzasi, m .Qirgichning yuzasi quyidagi formula yordamida aniqlanadi:

A q = b -Sq ; m2 (7.191)bu yerda b - transheyani eni, m; 5q - qirgiladigan gruntning qalinligi,

m (0,1...0,3 m).Qirib tozalovchi ish jihoziga ta’sir etuvchi kuchning vertikal tashkil

etuvchisi quyidagi formula yordamida aniqlanadi:R ov = (0,2...0,5) • R og , kN (7.192)

Sizdirgich materialini qarshiliklaridan hosil bo‘ladigan kuch quyidagi

formula orqali aniqlanadi: Fsq = k|, • A skk. kN (7.193)

bu yerda kJ, - sizdirgichning yotqizishdagi solishtirma qarshiligi,

kN/m2, (k* =32...36); Askk- sizdirgichning ko‘ndalang kesim yuzasi, m2. Sizdirgichning ko‘ndalang kesim yuzasi quyidagi formula yordamida

Tt-dqaniqlanadi: A skk = b ‘ , m2 (7.194)

bu yerda hs - sizdirgich qatlamining balandligi, m, (hs =0,4...0,8); dq - yotqiziladigan quvuming diametri, m, (dq = 0,076.. .0,30 m).

Mashinaning yurishi va dvigateliga sarflanadigan quwatlar mos ravishda (7.107) va (7.108) formulalar yordamida aniqlanadi.

253

TRANSHEYALIDRENAJQURUVCHIMASHINANIHISOBLASHGA DOIR AMALIY MASHG ‘ULOT

Hisoblash uchun berilganlar: drenaj transheyasining eni b = 0,6m; chuqurligi h ~ 3,0m; grunt guruhi II; mashinaning massasi m t = 18 t; zanjirli ish jihozining massasi m zish = 3 t; drenaj qutisining massasi m dq = 2,5 t.

Drenaj quvur va sizdirgich yotqizuvchi quti (bunker) ning eni (7.176) formula yordamida aniqlanadi: bq = b — b0 = 0,6 — 0,02 = 0,58 m

Qutining (drenaj qutisi) balandligi (7.177) formula orqali aniqlanadi: hq = h + hg = 3,0 + 0,4 = 3,4m

Drenaj qutisining umumiy hajmi (7.178) formula yordamida aniqlanadi:Vq = bq ■ hq • l q = 0,58 ■ 3,4 '3 = 6 , ГП

Drenaj qutisi harakat davomida transheya devorlarining har xil murakkab kuchlari ta ’siri ostida bo ‘ladi. Bu kuchlar quti yon devorlariga transheya devorlaridagi tuproqning bosimi turlicha bo ‘lib, ularni teng ta 'sir etuvchisini bosim markazi deb ataluvchi D nuqtaga ko ‘chirish mumkin (7.16- rasm). Bu nuqtaning koordinatalarini D(x:z) desak, unda x = (0,4 ... 0,45) • i q = 0,4 ■ 3 = 1,2 m va z = (0,4 ... 0,6) • h q = 0,4 • 3,4 = 1,36 m bo ladi.

Drenaj qutisiga teng ta ’sir etuvchi kuchlarning gorizontal tashkil etuvchisi (7.179) form ula orqali aniqlanadi: ^ R og = к 1 • bq ■ hq = 2 • 0,58 • 3,4 = 4 , kN

Drenaj qutisiga teng ta ’sir etuvchi kuchlarning vertikal tashkil etuvchisi (7.180) form ula orqali aniqlanadi: '£R0V = (0,2...0,5) • YRog - 0>4 • 4 = 1,6 kN

Mashinaning texnik ish unumdorligi, asosan ko ‘p cho ‘michli ish jihozining ish unumdorligi bilan bog'liq va и (7.181) form ula orqali aniqlanadi:

Ut = 0,06 -q- z- = 0,06 • 64 ■ 108 • — = 346, m3/soat kyu 1,2

Cho ‘michni hajmini geometrik usulda (6.38) form ula yordamida aniqlanadi: q = (0,8 ... 0,9) • h ch ■ bch ■ t ch = 0,9 • 0,22 • 0,54 • 0,6 = 0,064 m 3 y o k i 64€.

hch = (0 ,4 ... 0,5) • bch = 0,4 • 0,54 = 0,22 m; bch = b - (0,06 ... 0 ,10) = 0,6 - 0,06 = 0,54 m; t ch = (1,0 ... 1,2) • bch = 1,1 • 0,54 = 0,6 m;Bir daqiqa vaqt davomida, tuproqni to'kkan cho'michlar sonini (6.39) formula

orqali aniqlanadi: z = ^ = ^ ^ dona/ minic h q 1,0

Drenaj mashinasining ishchi thezligi (7.182) form ula orqali aniqlanadi:

8 ,sh = U‘ = 346 =192, m/soat B H 0,6 -3,0

Cho ‘michdagi gruntni to ‘kilishi uchun cho ‘michdagi gruntning markazga intilma tezlanish a, erkin tushish tezlanishi g = 9,81 m/s2 dan (7.185) formulaga asosan kichik bo ‘lishi kerak (7.17-rasm), ya ’ni: a < g

254

Cho "michdagi gruntning markazga intilma tezlanishini (7.186) formula orqali^2 -y g2

aniqlanadi: a = — = ——— = 9,26 m/s2 < 9,81 m/s2, demak (7.185) formula shartiyXL J

bajariladi.Mashinaning yurishdagi yig 'm a tortish kuchlari 7.16-rasmdan foydalanib,

(7.190) formula orqali aniqlanadi.IF = R ■ fm + Щ + Kg + ^Rog +Fsq+ R ■ f g■ == 124-0,1+ 25,5+ 6+ 4 +12+ 26-0,2 = 65 kN

Traktoming gruntga beradigan reaksiya kuchini 7.16-rasmdan foydalanib EZ = 0 shart asosida aniqlanadi:

R t t t t * g + W lzish ' § + m d q ~ ' g + l^ o v ~

= 18-10+ 3-10+ 20,5+ 2,5-10 + 1,6-2,4-26 = 124 k N Drenaj qutisi tayanch g'ildiragining reaksiya kuchini 7.16-rasmdan foydalanib

YjMq = 0 shart asosida aniqlanadi:R _ mdq+sm g -x 5 +Rog •(h + r) + 'LRog •(h - z + r ) + Fsq •(h - h s +r) _

x6 + f g 1' r

_ 2,5-10-54+ 6-(37 + 7)+ 1,6-(37-17 + 7)+ 12-(37- 9 + 7) _ , , r— ----- -----------------------------------------------------= 26 kN

79+0,2-7Qirib tozalovchi ish jihoziga ta ’sir etuvchi kuchning gorizontal tashkil etuvchisi

(7.189) formula yordamida aniqlanadi:Rog = 103 - k o -Ад =103 -0,05-0,12 = 6 , kN

Qirgichning yuzasi (7.190) form ula yordamida aniqlanadi:A q = b - 8 q =0,6-0,2 = 0,12, n i

Sizdirgich materialini qarshiliklaridan hosil bo'ladigan kuch (7.192) formula

orqali aniqlanadi: FSq = H -A sick =34-0,35 = 12, kNSizdirgichning ko ‘ndalang kesim yuzasi (7.193) formula yordamida aniqlanadi:

Askk =b-hs - = 0,6■ 0 ,6 - -3’14' 0:12~ = 0,35 и*4 4

Qirib tozalovchi ish jihoziga ta ’sir etuvchi kuchning vertikal tashkil etuvchisi(7.191) formula yordamida aniqlanadi:

Rov = (0,2...0,5) • R og = 0,4 ■ 6 = 2,4, kNIsh jihozlarini yuritish uchun sarflanadigan quvvat (6.47) formula yordamida

. Pq+Pk+Pish 17,4+7,5+2,8hisoblanadi: P. = —-------------= -------------------- — 4 0 ,7 kW’irVy 0,85-0,8

Gruntni qazish uchun sarflanadigan quvvat (6.48) form ula orqali aniqlanadi:Pq =0,28-Ut-kq =0,28-346-0,180 = 17,4 kW.

Qazilgan gruntni ko'tarishga sarflanadigan quw at (6.49) form ula yordamida aniqlanadi:

255

^ ^ « б -ПООО-б^3,6 • 10s 3,6-Ю6

Tuproqni transheya devorlarida ishqalanishiga sarflanadigan quw at (6.51) form ula orqali aniqlanadi:

_ О г Ь Л . 4 . 346-13000-3.75-0.6 ,3.6-106 3,6-106

Tasmali yuklagichga sarflanadigan quw at (6.53) formula yordamida aniqla-j. _ C / r P y S j 3 4 6 -1 2 0 0 -1Д2nadi: Pa = ------ 8 = -------------------= 0,14 kW.

v 3 ,6 -IO6 3,6-Ю 6(6.45) form uladan foydalanib,gruntni qirqishdagi gorizontal IF- va vertical IF,,

tashkil etuvchilarining y ig ‘indisini aniqlaymiz:

I*Fg = F^-cos a, + F^-sina, = 24-cos 75° +9,6 -sin 75° == 24 • 0,96 + 9,6 • 0,26 = 25,5 kN£FV = F£ cosa,i - Fn-sina.i = 4 - cos75° -9 ,6 ■ sin75° == 24 • 0,96 - 9,6 • 0,26 = 20,5 kN

p 40 7F„ = = — — = 24 Ж F„v =("0,2...0,5)-Fu8 =0,4-24 = 9,6 Ж

1,7Mashinani yurishi uchun sarflanadigan quw at (6.56) form ula orqali aniq-

w , - 65-0.055

Л« 0,85Mashinaning dvigateliga tushadigan quw at (6.58) form ula yordamida aniq

lanadi: Pd =(l,05...1,07)(Pi+Pty+Py) = \,Q6-(40,1 + 0,14 + 4,2) = 41,1 kW.

7.4.2. Transheyasiz drenaj quvurlariniyotqizadigan mashinalarni hisoblash.

Pichoqli ish jihozining balandligini 7.18 - rasmdan foydalanib, quyidagicha yozish mumkin: h p = h yo + h q , m (7.195)

bu yerda hyo - yoriqning chuqurligi, m (hy0 = 2,5...3,0 m); hq - qutining yer sirtidan balandligi, m, (hq = 0,6...0,8 m).

Sug‘oriladigan yerlarda transheyasiz quriladigan drenaj mashinalarining ish jihozidagi kesuvchi pichoqlaming soni uchta bo‘lib, ularni А, Б, В zonalarga bo‘lish mumkin (7.18-rasm).

256 257

7.18

-ras

m.

Tra

nshe

yasi

z dr

enaj

yo

tqiz

adig

an

mas

hina

ga

ta’si

r et

uvch

i ta

shqi

kuc

hlar

.

Gruntni kesuvchi kuchlarning gorizontal tashkil etuvchi yig‘ma £Rg

kuchlari, mos ravishda alohida ( RgA;RgE;RgB;Rg ) yig‘indasidan iborat bo‘lib, ularning teng ta’sir etuvchisini Б nuqtada deb olinadi va u transheya tubidan z masofada joylashgan bo‘ladi. (7.18-rasm).

Gruntni kesuvchi kuchlarning gorizontal tashkil etuvchilari yig'nidisi quyidagi formula orqali aniqlanadu:

S R g = R gAL+ R g B + RgB+ R 1g,kN (7.196)

RgA;RgB;RgB gruntni qirqishda uning har bir zinasiga beradigan o‘rtacha gorizontal bosim kuchlar quyidagi formula yordamida aniqlanadi:

RgA=KbA-hA-bA -103

RgB = К ь б Ьб Ьб -103 -)kN (7.197)

R gB = Кьв • Ьв • Ьв • Ю3 bu yerda Kb - har bir zonadagi gruntni o‘rtacha bosimi, MPa, uning

qiymati 7.3 - jadvalda keltirilgan; hA,hB,hB- mos ravishda А, Б, В zonalardagi chuqurliklar, m; bA,bB,bB- mos ravishda А, Б, В zonalardagi pichoqning eni, m; Rg- pichoqning yuqori qismidagi gruntni kesish qarshiligi, kN.

7.3-jadval

Grunt turlari Zona Qum Supes SuglinokHar bir zonadagi gruntni A 0,40 0,50 0,60

o‘rtacha bosimi, MPa. Б 0,25 0,30 0,35В 0,10 0,15 0,2...0,25

Pichoqning yuqori qismidagi gruntni kesish qarshiligi quyidagi formula orqali aniqlanadi:

R | = 1 0 3 Kq -h0 -b0,kN (7.198)bu yerda Kq - solishtirma qazish qarshiligi, MPa; ho - pichoq yuqori

qismining balandligi, m, (ho = 0,5... 1,2 m); b0 - yoriqning eni, m (b0 =0,15..,0,20 m).

Gruntni kesuvchi kuchlarning vertikal tashkil etuvchilari yig‘indisi quyidagi formula orqali aniqlanadi:

ZRv = R vA+ R vB+RvB,kN (7.199)

258

, kN (7.200)

R vA = (0,2...0,5) • R gA

R vE = (0,2...0,5) • R gB

R vB = (0,2...0,5) ■ R gBYig‘ma tortish kuchlarini 7.18 - rasmdan foydalanib, quyidagicha

yozish mumkin:SF = R • fm + SRg + Fq + Fishq + Fsq + Ri • fCh + Fjn, kN (7.201)

bu yerda R va Rt - mos ravishda traktor va tayanch chang‘isining reaksiya kuchlari, kN (ular 7.18-rasmdan, XZ = 0 va Z M c =0 shartlar orqali aniqlanadi); Fq- quymoq gruntning qarshilik kuchi, kN; Fishq- qutining yoriq devorlaridagi ishqalanish qarshilik kuchi, kN; Fsq- sizdirgich materiallarining qarshilik kuchi, kN; fm va fch - mos ravishda traktor zanjiri va tayanch chang1 ilarining sirpanish ishqala-nish koeffitsiyentlari; Fin- inersiya kuchining qarshiligi, kN.

Drenaj qutisining yoriq devorlaridagi qarshilik kuchi quyidagi formula

yordamida aniqlanadi: Fq = 2 • 10 3 • k q • A yoiq, kN (7.202)bu yerda kq - quymoq gruntning solishtirma qazish qarshiligi, MPa,

(suglina uchun kq = 0,005...0,007 MPa); A yojq - yoriq ichidagi qutining yuzasi, m2.

Yoriq ichidagi qutining yuzasi quyidagi formula orqali aniqlanadi:

Ayoiq = hy0 ■ £ q , (7.103)bu yerda £q - drenaj qutisining uzunligi, m ( i q = 2,0. .2,5 m). Qutining yoriq devorlaridagi ishqalanish qarshilik kuchi, quyidagi for

mula orqali aniqlanadi:

Fishq = 2 • 103 • x 1 • k yo • Ayoiq • fgm, kN (7.204)

bu yerda X - gruntni metallga beradigan va yon normal bosimini teng-

lashtiruvchi koeffitsiyent, ( x 1 = 0,1...0,3); kyo - gruntning yon tomon to‘q-

nashuvi o‘rtacha bosimi, MPa (kyo = 0,1...0,6MPa); f gm - gruntni metall bilan ishqalanish koeffitsiyenti.

Sizdirgich materiallarining qarshilik kuchi, kN, u (7.192) formula yordamida aniqlanadi.

Sizdirgichning ko‘ndalang kesim yuzasi quyidagi formula orqali aniq-. л bA + b B , 1lanadi: Askk = ---- -------hs ------s m2 (7.205)

259

Inersiya kuchining qarshiligi (7.19) formula yordamida aniqlanadi: Mashinani yurishiga sarflanadigan quw at (7.20) formula orqali aniq

lanadi.Mashina dvigateliga tushadigan umumiy quw at (7.21) formula yorda

mida aniqlanadi.

TRANSHEYASIZ DRENAJ QURUVCHI MASHINANI HISOBLASHGA DOIR AMALIY MASHG ‘ULOT

Hisoblash uchun berilganlar: yoriq yuqori qismining eni b0 = 0,15m; yoriqning chuqurligi hyo = 2,5m; gruntni qirquvchipag'onali tishlarning о ‘Ichamlari hA -bA = 0,4 • 0,35 = 0,14m 2; hE-bs = 0,5 • 0,3 = 0,15m 2; hB ■ bB =— 0,6 -0 ,25 = 0,15m 2; grunt guruhi I; mashina traktorining massasi m t = 27,5 t; ish jihozining massasi (sizdirgich materiali bilan) m dq+sm — 7 t; mashinaning ich paytidagi yurish tezligi fiyu = 0,27 m/s.

Pichoqli ish jihozining balandligini 7.18-rasmdan foydalanib, (7.194) formula yordamida aniqlanadi: hp = hyo + hq = 2,5 + 0,6 = 3,1 m

Sug'oriladigan yerlarda transheyasiz quriladigan drenaj mashinalarining ish jihozidagi kesuvchi pichoqlarning soni uchta bo ‘lib, ularni А, Б, В zonalarga bo ‘lish mumkin (7.18-rasm).

Gruntni kesuvchi kuchlarning gorizontal tashkil etuvchi yig'ma Y.Rg kuchlari,mos ravishda alohida (RgA;RgB;RgB;Rg) yig'indasidan iborat bo'lib, ularning teng ta ’sir etuvchisini Б nuqtada deb olinadi va и transheya tubidan z masofada joylashgan bo ‘ladi (7.18-rasm).

Gruntni kesuvchi kuchlarning gorizontal tashkil etuvchilari yig'indisi (7.195) formula orqali aniqlanadu:

n i g ^RgA + RgE+RgB + Rl = 70 + 52 + 30 + 12 = 164, kN RgAiRgEiRgB gruntni qirqishda uning har bir pag'onasiga (zinasigajberadigan

o'rtacha gorizontal bosim kuchlar (7.196) formula yordamida aniqlanadi:RgA = K bA-hA -bA -103 = 0,5 • 0,4 ■ 0,35 ■ 103 = 70'

Rsb = К ЬБ -Иб -Ъб -IO3 = 0,35• 0,5• 0,3 • 103 = 5 2 1, kN

RgB = Кьв ■ hB • bB ■ Ю3 = 0,2 • 0,6 ■ 0,25 • 103 = 30

Pichoqning yuqori qismidagi gruntni kesish qarshiligi (7.197) formula orqali aniqlanadi: Rg = 103 ■ Kq • ho ■ bo = 103 • 0,06 • 1,0 • 0,2 = 12 kN

Gruntni kesuvchi kuchlarning vertikal tashkil etuvchilari yig'ndisi (7.198) formula orqali aniqlanadu:

HRV = RvA + Rv[; + Rvg = 28 + 22 + 12 = 62 , kN

260

Rva;Rve;Rvb gruntni qirqishda uning har bir pag'onasiga (: irtas iga)be rad igan o'rtacha vertikal bosim kuchlar (7.199) formula yordamida aniqlanadi:

RvA = f 0,2... 0,5; • RgA = 0,4 • 70 = 28'

RvE = (0 ,2 ...0,5)- R ^ = 0 ,4 -5 2 = 22 kN RvB=(Q,2...Q,5)RgB = 0 ,4 -3 0 = 12

Yig'ma tortish kuchlarini 7.18 - rasmdan foydalanib, quyidagi (7.200) formula yordamida aniqlanadi:

ZF = R- fm + IR g + Fq + Fishq + FSq + R\ ■ f ch + Fin =

= 370-0,1 + 164 + 60 + 20 + 6,5 + 37-0,2 + 3=298 kN Traktorning gruntga beradigan reaksiya kuchini 7.18-rasmdan foydalanib

SZ = 0 shart asosida aniqlanadi:R = mr g + mdq+sm-g + I,Rv - R 1 = 27,5-10 + 7-10 + 6 2 - 3 7 = 370, kN

Drenaj qutisi tayanch g'ildiragining reaksiya kuchini 7.18-rasmdan foydalanib S M c = 0 shart asosida aniqlanadi:

_ ™dq+sm ‘ g ' x2 + ERy ’ X\ — (£Rg + Fq + Fishq ) ' (fryo + - 1 — z) — Fsq • (hya + 2 \ — hs)x3 + fch ■ Zl

= 7 -10 - 60 + 62 - 4 2 -(164 + 6 0 + 20)-(32+ 8 -1 3 )-6 ,5 • (32 + 8 - 7 )79 + 0,2-8 37 Ш

Quymoq gruntning qarshilik kuchi (7.201) formula yordamida aniqlanadi:Fq = 210 ? kq - Ауощ = 2 -1 0 3 -0 ,006 -5 = 60, kN

Yoriq ichidagi qutining yuzasi (7.102) formula orqali aniqlanadi:Ayotq = hy0 - £q = 2 ,5-2 = 5, m 2

Qutining yoriq devorlaridagi ishqalanish qarshilik kuchi (7.203) formula orqali aniqlanadi: Fishq = 2 - 1 0 3 ■ x l ■ kyo ■ Ayoiq • f gm = 2 - 1 0 3 -0 ,2 -0 ,1 -5 -0 ,1 = 2 0 kN.

Sizdirgich materialini qarshiliklaridan hosil bo ladigan kuch (7.192) formula orqali aniqlanadi: Fsq = k\ ■ Askk = 34-0,19 = 6,5, kN

Sizdirgichning ko ‘ndalang kesim yuzasi (7.204) formula yordamida aniqlanadi:

■2 4 2 4Inersiya kuchining qarshiligi (7.19) form ula yordamida aniqlanadi:

rr _ % ' (nit + Mtdq+sm) ' &уи 1,1 * (27,5 + 4) • 0,27 л ,г in — -------------------------—---------------------------— = 3, kNtt 3

Mashinani yurishiga sarflanadigan quwat (7.20) formula orqali aniqlanadi'

Цит 0,85Mashina dvigateliga tushadigan quwat (7.21) formula orqali aniqlanadi:

Pd =(1,05... 1 ,0 7 ) - ^ =1,06-95 = 100,7kW

261

7.4.3. Tuynukli drenaj quruvchi mashinalarni hisoblash.

Mineral gruntlarda tuynukli (sizdirgich materiallari va quvursiz) drenaj quruvchi mashinalar, asosan passiv ish jihozli, gruntni kesuvchi pichoq va uni uch qismiga o‘rnatilgan gruntni zichlab, siqish orqali tuynuk hosil qiladigan ish jihozidan tashkil topgan.

Ish jihozining asosiy ko‘rsatkich va qiymatlarini aniqlash: tuynuk-

ning diametri d t = 0,050...0,300 m; maksimal diametri, dmax= ^ , m;

tuynuk hosil qiladigan ish jihozining silindr qismining uzunligi L s = (1,5...2) ■ dt , m; mashinaning yurish tezligi, Syxi = 0,6... 1,0 , m/s.

bu yerda hd - drenajning maksimal chuqurligi, m, hd > 3,5 • d t . Mashinaning (tortishda) yurishidagi qarshilik kuchlarining yig‘indisini

7.19-rasmdan foydalanib aniqlash mumkin.EF = fR + ERg + Fq + Far + Fthq, kN (7.206)

bu yerda R - traktoming reaksiya kuchi, kN; 2Rg- gruntni kesuvchi kuchlarning gorizontal tashkil etuvchisi, kN, u (7.17) formuladan aniqlanadi; Fq - quymoq gruntning qarshilik kuchi, kN, u (7.201) formula yordamida aniqlanadi; Far - po‘lat arqonning tortishdagi qarshilik kuchi, kN; Fthq- tuynuk hosil qilgichning harakatdagi qarshilik kuchi, kN.

Po‘lat arqonning tortishdagi qarshilik kuchi quyidagi formula yorda-к -£a +k [

mida aniqlanadi: F^ — jqqq ’ ^ (7.207)

bu yerda k a - po‘lat arqonning solishtirma o‘rtacha qarshiligi, N/m, ( h yo= 0,65; 0,75; 0,85; 0,95; 1,0 mos ravishda dren chuqurligiga ka = 57;

52; 48,1; 46,6; 45,4; N/m); t a- po‘lat arqonning uzunligi, m, ( ^ e>l . . . l , 5

m); k* - tortishdagi dastlabki solishtirma qarshilik kuchi, k^ = (10...20)N .

Tuynuk hosil qilgichning harakatdagi qarshilik kuchi quyidagi formula yordamida aniqlanadi:

Fthq=103 -kq -Ad -fm,kN (7.208)bu yerda kq - gruntni chiqishdagi solishtirma qarshiligi, (kq ~ 0,01

...0,12 MPa); A d- dren tuynugining ko'ndalang kesim yuzasi, m2; f m- metall bilan grunt orasidagi ishqalanish koeffitsiyenti.

262

ТГ • r"2mida aniqlanadi:

Dren tuynugining ko‘ndalang kesim yuzasi quyidagi formula yorda-

(7.209)

W W W / / /T t fr ; // / / /—:

FW Lflyo

Fd/ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /

7.19-rasm. Tuynukli drenaj yotqizuvchi mashinasiga tashqi kuchlarning ta’siri.

L , j

H

Inersiya kuchining qarshiligi (7.19) formula yordamida aniqlanadi:Mashinani yurishiga sarflanadigan quvvat (7.20) formula orqali aniq

lanadi.Mashina dvigateliga tushadigan umumiy quvvat (7.21) formula yorda

mida aniqlanadi.

7.5. Drenaj transheyasiga qayta ko‘miladigan gruntni shibbalovchi mashinani hisoblash.

Drenaj transheyalarini gruntni qayta ko‘mish jarayonida uni suv yordamida zichlovchi mashina (МЗУ-2) ni qo‘llash tavsiya etilgan.

Bu mashina, drenaj transheyasidan chiqarib tashlangan tuproqni transheyaga qayta ko‘mishda uni aralashtirib ko‘muvchi shnekli va uni suv yordamida shibbalovchi ish jihozlaridan tashkil topgan.

263

Mashinaning asosiy ko‘rsatkichlarini aniqlash: shnekning uzunligi £sh = 4,5...6,0, m; shnekning diametri Dsh = 0,6...0,8, m; shnekning qada-

mi Sq =0,5...0,6, m.Shnekli ish jihozining texnik ish unumdorligi quyidagi formula orqali

aniqlanadi: U t = 48 • n • Sq • h sh l ,m 3/soat (7.210)h

bu yerda h - suriladigan tuproqning o‘rtacha qalinligi, m, uni quyidagi munosabat orqali aniqlash mumkin h = (0,45...0,6) ■ Dsh; n - shnekni aylanishlar soni, ayl/min (n = 80... 110 ayl/min).

Mashinaning ish paytdagi tezligi quyidagi formula yordamida aniq

lanadi: ^ ish = u 7~ 5 m/soat (7.211)ht • btbu yerda Ut - shnekning texnik ish unumdorligi, m /soat; ht - tran-

sheyani chuqurligi, m; bt - transheyani eni, m.Shnekli ish jihoziga sarflanadigan quwat quyidagi formula orqali

aniqlanadi: Pish = Рч + Р» + Рыц>-, kW (7.212)

bu yerda Pq - tuproqni qirqishga sarflanadigan quwat, kW; Ps - tuproqni surishga sarflanadigan quwat, kW; PjShq - tuproqni tuproq va metall bilan ishqalanish kuchini yengish uchun sarflanadigan quwat, kW.

Tuproqni qirqishga sarflanadigan quwat quyidagi formula yordamida aniqlanadi: P q = 0,28 • k q • U t • k sh, kW (7.213)

bu yerda kq - shnek yordamida tuproqni qirqishdagi solishtirma qarshiligi, (kq ~ 0,03...0,06 MPa); ksh - shnek yoramida tuproqni qirqishdan foydalanish koeffitsiyenti, (ksh = 0,4.. .0,6).

Tuproqni surishga sarflanadigan quwat quyidagi formula yordamidar> ' Ygr'

aniqlanadi: “ 3 6-106 ’ (7.214)

bu yerda Ygr - tuproqni solishtirma og‘irlik kuchi, kN/m3; - shnekyordamida suriladigan tuproqningyo‘li, m, ( l s = 4,0...6,0m).

Tuproqni tuproq va metall bilan ishqalanish kuchini yengish uchun sarflanadigan quwat quyidagi formula orqali aniqlanadi:

Ut -Ygr '^ish '(fgg +fgm) r " - 4 ^Р‘!Ц " ----------™ (7.215)

264

bu yerda I lsh - ishqalanadigan qism uzunligi, m, ( £Jsh = 4,0.. .6,0 m); fgg,fgm- mos ravishda tuproqni tuproq va metall bilan ishqalanish koeffit- sientlari.

7.5.1. Mashinaga ta ’sir etuvchi kuch va quwatni aniqlash.

Mashinani umumiy ko‘rinishmi masshtab bo‘yicha chizib, unda barcha tashqi ta’sir etuvchi kuchlar ko‘rsatiladi (7.20 - rasm).

Gruntni shnek o‘qi bo‘ylab surishdagi qarshilik kuchi (IR S) quyidagi formula yordamida aniqlanadi:

ER , 6 0 P S 6 0 - P s

2 я -п- — 711' n ' D ja ’ (7.216)2

bu yerda Ps - gruntni surishga sarflanadigan quwat, kW; n - shnek valining bir daqiqa ichida aylanishlar soni, ayl/min.

Mashinaning ish paytdagi harakatida yurishga qarshilik kuchlarining yig‘indisini 7.20 - rasmdan foydalanib, quyidagi formula orqali aniqlanadi:

SF = (R{ + Ri + R, + R2) • f + R0g + SRU = (mt + msi) ■ g • f + Rog + £R„ ,kN

(7.217)bu yerda - mashina g‘ildiragining reaksiya kuchlari, kN;

R !>R 2 - aravacha g‘ildiragining reaksiya kuchlari, kN; Rog - gruntni qirib tozalovchi ish jihoziga qarshilik kuchining gorizontal tashkil etuvchisi, kN; LRU - gruntni shnek bilan qirqishdagi urinma kuch, kN; f - g‘ildiraklami sirpanish ishqalanish koeffitsiyenti.

Ish jihoziga qarshilik kuchining gorizontal tashkil etuvchisi quyidagi formula orqali aniqlanadi:

R„g= 103 - k q - h ! -Ь0, kN (7.218)bu yerda kq - shnek yordamida tuproqni qirqishdagi solishtirma qar

shiligi, kPa; h! - gruntni qirqish qalinligi, m, (h, = 0,2...0,4 m); L0 - suruvchi ag‘dargichning uzunligi, m, (L0 = 5,0.. .6,0 m).

Gruntni shnek bilan qirqishdagi urinma kuch quyidagi formula orqali aniqlanadi:

v p 6 0 ' Р я’ Ш (7-219)^ ^sh.

Inersiya kuchining qarshiligi (7.19) formula yordamida aniqlanadi:

265

266

7.20

- r

asm

. lir

untn

i qa

yta

ko’m

isiid

a un

i sh

ibba

lovc

hi m

asm

nani

g hi

sob

chiz

mas

i.

Mashinani yurishiga sarflanadigan quw at (7.20) formula orqali aniqlanadi.

Mashina dvigateliga tushadigan umumiy quw at (7.21) formula yordamida aniqlanadi.

Tuproqni shibbalanishi uchun kerak bo‘ladigan suvning miqdori tajriba asosida aniqlangan bo ‘ lib, uni quyidagi formula orqali aniqlash mumkin:

Q = 4,36n + 6,35h + 0,4dn + 7dh - 0,05n2 - 5,3h2 -136 ,8 ,1/min (7.220)bu yerda n - teshiklar soni; h - suvning napori, m; d - teshik diametri,

mm.

7.5.2. Grunti shibbalovchi ish jihozining suv ta’minotini hisoblash.

Gruntni suv yordamida shibbalashdan maqsad, gruntda mavjud bo‘l- gan bo‘shliqlarni hamda uning mikroskopik va makroskopik zarralariga suvning ta’siri orqali o‘zaro zichlashuvini amalga oshirishdir.

Sug‘oriladigan maydonlaming ko‘p joylarida tarqalgan gruntlarni suvga to‘yintirish darajasi tajriba yo‘li bilan aniqlangan bo‘lib, ularning qiymati supesda 20... 24% ni, suglinada 25.. .29% ni tashkil qiladi.

Gruntni shibbalash uchun kerak bo‘ladigan va uni suv bilan ta’minlab beruvchi ishchi jihozning suv miqdori (3.52) formula shartni bajarishi lozim.

Namlanishi kerak bo‘lgan gruntga beriladigan suvning miqdori (3.53) formula yordamida aniqlanadi.

Ish jihozi orqali beradigan suvning miqdori (3.54) formula yordamida aniqlanadi.

Silliqlangan transheya devorlarini yuvish va unda choklar hosil qilish maqsadida (bu transheyadagi gruntni tabiiy (ona) grunt bilan birlashishiga katta imkoniyat yaratadi) suv purkagichdan qo‘shimcha ma’lum oraliqlarda teshiklar o‘matigan, undan transheya devoriga perpendikulyar yo‘naltiriladi.

Transheya devorlarini yuvish va ularda choklar hosil qilish uchun sarflanadigan suv miqdorini quyidagicha aniqlash mumkin:

Qyu = 3 6 0 0 ^ - ~ - - n df A/ 2 - g - H ;m 3/Soat (7.221)

bu yerda ndt - transheya devorlariga purkaladigan teshiklarining soni, dona, [п* = 2-( 5.. .7)-hn]; H - sistemadagi suv ustunining balandligi, m.

bu yerda hn- transheyada shibbalanadigan gruntning qalinligi, m.

267

Shunday qilib, transheyadagi gruntni shibbalashga sarflanadigan suvning umumiy miqdorini quyidagi formula yordamida aniqlanadi:

Qum ~ Qish + Qyu, m /s (7.222)

DRENAJ TRANSHEYASIGA QAYTA КО‘MILADIGAN GRUNTNI SHIBBALOVCHI MASHINANI HISOBLASHGA DOIR

AMALIY MASHG‘VLOT

Hisoblash uchun berilganlar: drenaj transheyasining eni bt = 0,6m; chuqurligi ht — 3,0m; transheyadagi gruntning namlanadigan qatlamining qalinligi hn = 1,0m; grunt guruxi II; mashinaning massasi mt — 19 t; suv idishining (undagi suvning) massasi m si = 18 t; ish jihozining massasi mish = 3 t; gidravlik koeffitsiyent, jx = 0,64; gruntni namlashda suv chiquvchi teshiklarning diametri d = 3mm); H - sistemadagi suv ustunining balandligi (H = 3,0 tn.s.u.); sistemadagi teshiklar soni n, = 110 dona; shnekning uzunligi 1ф = 6,0 m; shnekning diametri Dsh = 0 ,6 m; shnekning qadami Sq = 0,5 m.

Shnekli ish jihozining texnik ish unumdorligi (7.210) formula orqali aniqlanadi:

U ,= 48-n -Sq - h2 J — - 1 = 48•90• 0,5 ■ 0,482 J — - 1 = 249, m3/soat4 \ h \0 ,4 8

h = (0 ,45 -0 ,8 ) -Dsh = 0 ,8 0,6 = 0,48 Mashinaning ish paytidagi tezligi (7.211) formula yordamida aniqlanadi:

Qish = ---- — = -------- = 138, m/soatht-b, 3 -0 ,6

Shnekli ish jihoziga sarflanadigan quwat (7.212) formula orqali aniqlanadi:

T) 0,85Tuproqni qirqishga sarflanadigan quwat (7.213) formula orqali aniqlanadi:

Pq = 0 ,28 -kq-Uf ksh = 0,28 • 0,05 • 249 • 0,5 = 1,75 kW Tuproqni surishga sarflanadigan quwat (7.214) formula yordamida aniqlanadi:

3,6-Ю6 3,6 -IO6 Tuproqni tuproq va metall bilan ishqalanish kuchini yengish uchun sarflanadi

gan quwat (7.215) formula orqali aniqlanadi:p. — ' 4 gr ' ^ ish ' (fgg f gm) _ 249• 14000• 5-(0,7 + 0,5) _ ^

ishq ~ 3,6-106 ~ 3,6-106 ~ ’ ’Gruntni shnek o ‘qi bo'ylab surishdagi (7.20 - rasm) qarshilik kuchi (7.216) for

mula yordamida aniqlanadi:

268

_ 60 ■ P s 60 -P s ^ 6 0 -4 ,8

2 тг- n - ~ %' n ' D sh 3 ,14-90 0,6 ~ l , 1-kN2

Mashinaning ish paytidagi harakatida yurishga qarshilik kuchlarining yig'in- dismi 7.20 - rasmdan foydalanib, (7.217) formula orqali aniqlanadi:

ZF = {Rl + R2+ R \+R 2) - f + Rcg + ZR«=(mt +msl) - g - f + Rog + U(u == (19 +18) • 10-0,2+ 60+ 0,6 = 135 fcV

Ish jihoziga qarshilik kuchining gorizontal tashkil etuvchisi (7.218) formulaorqali aniqlanadi: = 10 3 • k q ■ h ■ La = 10 3 • 0,05 ■ 0,2 ■ 6 = 60 , kN

Gruntni shnek bilan qirqishdagi urinma kuch (7.219) formula orqali aniqlanadi:vd _ 6 0 P ? 60 1,75 .............2Ru — — ■ —---- ----------— 0,6, kN

ъ- п- Dsh 3,14-90 0,6 5Inersiya kuchining qarshiligi (7.19) formula yordamida aniqlanadi:

г _ x - ( m t +ms i +mish) - § vu 1,1.(19 + 18 + 31 -0 0 4" ------------------:---------------- = ---------------:-----— — = 0,6 kN

lt 5

Mashinani yurishiga sarflanadigan quwat (7.20) formula orqali aniqlanadi135-0,04

t y u ---------------— — = 6,35, kWЦит 0,85

Mashina dvigateliga tushadigan umumiy quw at (7.21) form ula yordamida aniqlanadi: Pd = (1,05... 1,07) ■ (Pyu + Pish = 1,06 • (14,5 + 6,35) = 22 kW

. , jGruintni shlbbalash uchun kerak bo'ladigan va uni suv bilan ta ’minlab beruvchi ishchi jihozning suv miqdori (3.52) form ula shartni bajarishi lozim.

Namlamshi kerak bo'lgan gruntga beriladigan suvning miqdori (3 53) formula yordamida aniqlanadi:

_П/ /J7_10Qg - b , -h„ j— $ yu = 0,6• 1,0 ■ _ — 138 = 12,4 тъ / soat

Ish jihozi orqali beradigan suvning miqdori (3.54) form ula yordamida aniqlanadi:

n- d2 rz----------Qish = 3 6 0 0 - n - ~ - - n t - j 2 - g . U =

icn* 3,14-0,0032 , 3600-0,6 - 110-V2-10-3 = 12,9 m /soat

Transheya devorlarini yuvish va ularda choklar hosil qilish uchun sarflanadigan suv miqdorini (7.221) formula orqali aniqlanadi:

Q y u = 3 6 0 0 - i i - ^ ~ - - n ljl J T ^ g ^ H =

3,14-0,0032 nr-т-—= 3 6 0 0 - 0 ,6 - ^ 1 ^ _ .1 0 V 2 1 F 3 = 1 ,2 m* I soat

269

nd, = 2-( 5...7)-h„ = 2-5-1=10Shunday qilib, transheyadagi gruntni shibbalashga sarflanadigan suvning

umumiy miqdorini (7.222) formula yordamida aniqlanadi:Q u m = Q is h +Qyu=\2,9 +1,2 = 14,1 m/soat.

7.6. Butakesgich mashinalarini hisoblash.

Bu mashinalar asosan butalar, yulg‘un va mayda (diametri 3...10 sm) daraxtlami kesib yer ochishga mo‘ljallangan. Ular passiv va faol ish jihozlariga ega bo‘lib, asosan o‘rmalovchi traktorga o‘matiladi.

Butakeskich mashinasining asosiy ko‘rsatgichlari quyidagilardan iborat (7.21-rasm):

7.21-rasm. Butakeskichning ish jihoziga ta’sir etuvchi kuchlar:a-ish jihozining sharga ulanadigan qismi; 6-ish jihozining yuqoridan ko‘rinishi.

Qamrash burchagi, 2a, (yarim qamrash burchagi a = 26...32°).Qamrash eni quyidagi formula orqali aniqlanadi:

i n o f (ktish — f )bqe = 0 ,85 ------------------ ДП (7.223)

^sqbu yerda R - mashinaning reaksiya kuchi, kN; ktlsh - o‘rmalovchi usku

naning tishlashish koeffitsiyenti, (ktish= 0,7...0,8); f - mashinaning yurishda-gi qarshilik koeffitsiyenti, (f = 0,08...0,3); ksq- eni bir metrga qamralgan butalaming solishtirma qarshiligi, (ksq= 4...9,4 kN/m).

Ish jihozining uzunligi, / ish = (0,8... l,0)-bqe, m.Mashina ish jihozining pastki qismiga o‘matilgan pichoq, butalar po-

yasini kesishga xizmat qiladi. Bunda buta poyasini kesuvchi pichoqqa, mashina yo‘nalishiga perpendikulyar bo‘lgan yon kuch Fyon va mashina yo‘-

270

nalishi bo‘ylab yo‘nalgan Fp kuchlar ta’sir qiladi. Bu kuchlarning geometrik yig‘indisiga teng bo‘lgan R kuch o‘z navbatida pichoqning normal Fn va ishqalanish Fish kuchlarining teng ta’sir etuvchisidir (7.21, a, b-rasm).

7.21, b - rasmdan ishqalanish kuchi Fishning normal kuch Fn ga nisbati tgtp ni va mashina yo‘nalishidagi kuch Fm ning mashina yo‘nalishiga perpendikulyar bo‘lgan yon kuch Fyon ga nisbati esa tg(a+q>) ni beradi:

y L = tg9 va = tg(a + ф) (7.224)n yoa

bu yerda a - yarim qamrash burchagi, grad; ф - ishqalanish burchagi, grad, (ф = 15...58°).

Kuchlarning teng ta’sir etuvchisini quyidagi formula yordamida aniqlash mumkin:

R = Vpn + Fish = VFyon + Fm = Vpm [l + tg(a + ф)] = -— 5s— - kN (7.225)51п(а + ф)

Fish=R-sHKp; Рп = ^созф ; Fm= R cos(a+f) (7.226)Ushbu formulalar yordamida ta ’sir etuvchi kuchlarning taqribiy qiy

matini aniqlash mumkin. Chunki bu kuchlar o‘simlikning diametriga, turiga, yil fasliga shuningdek, pichoqning qalinligi va o‘tkirligiga ham bog‘liq bo‘ladi.

Qirqishdagi siljish kuchi F0 mashinaning harakat yo‘nalishiga teskari bo‘lib, uning tashkil etuvchilari F, = F0sina va F2 = F0cosa ga teng (7.22- rasm).

Qamrash burchagi a, butaning diametri D, reaksiya kuchi R laming o‘zaro bog‘liqligi tajriba asosida aniqlangan bo‘lib, ularning bog‘liqligi 7.22-rasmda keltirilgan.

Grafikdan ko‘rinadiki, qamrash burchagi a kamayishi bilan qirqishdagi reaksiya kuchi R ning mashina yo‘nalishidagi tashkil etuvchisi Fp kamayadi, bu kamayish qirqishdagi yon kuch Fyon ning ortishi hisobiga bo‘ladi.

Ish jihozi, suruvchi ramaga sharli Osh markaz orqali ulangan, uning holatini aniqlashda quyidagi shart bajarilishi kerak (7.21-rasm):

sh -0 ,4 3 -^ ish (7.227)Mashinaga ta’sir etuvchi tashqi kuchlami, tortish kuchi va dvigateliga

tushadigan quwatni aniqlash.Mashinaga ta’sir etuvchi tashqi va tortish kuchlarini aniqlash uchun

uning hisob chizmasi masshtab bilan chiziladi (7.23-rasm).Ish jihoziga ta’sir etuvchi barcha kuchlarning yig‘indisini bir nuqtaga

jamlab, ulami gorizontal IR g va vertikal IR V tashkil etuvchilarga ajratiladi.

271

ERg = R ( k tish- f ) k d ,kN (7.228)bu yerda k j- dinamik koeffitsiyent, (kj =1,3... 1,5); R - mashinaning

reaksiya kuchi, kN, uni aniqlash uchun, barcha vertikal kuchlarning o‘z o‘qdagi proeksiyalari yig‘iladi:

R = S R V + (m gs + m T)g , kN (7.229)bu yerda S R V- ish jihoziga vertikal ta’sir qiluvchi kuchlar, kN; mgs-

gidrosilindrning massasi, t; mt - traktoming massasi, t.

Kesuvchi kuchlarning gorizontal tashkil etuvchisi quyidagi formulayordamida aniqlanadi:

0,600,400,20

yon

7.22-rasm. R, Fm, Fyon kuchlarning qamrash burchagi a va poya diametri D ga bog‘liq!ik grafigi.

272

Ish jihoziga vertikal ta’sir qiluvchi kuchlar, ish jihozining og'irlik kuchiga teng boiib , uni quyidagicha ifodalash mumkin:

ERv = mish-g,kN (7.230)Gidrosilindrga tushadigan kuchni topish uchun, ish jihozini, mashina

ramasiga ulangan nuqtasiga nisbatan moment olinadi (7.23-rasm).IR V ■ x¥ + mgl • g - £Rg • z

gs p > kNgs

bu yerda xv , z, £gs - tegishli kuchlarning yelkalari, mm.

(7.231)

7.23-rasm. Butakeskichga ta’sir qiluvchi tashqi kuchlar.

Mashinaning ish paytidagi harakatiga qarshilik qiluvchi kuchlar 7.23- rasmdagi gorizontal kuchlar yig‘indisiga tengdir.

IF = Fish+ SRg+ fR , kN (7.232)bu yerda F;shish jihoziga qarshilik qiluvchi kuchlar, kN, uni quyi

dagi formula bilan aniqlash mumkin:Fish =Fhq+Fkq+Fsur, kN (7.233)

bu yerda Fhq - ish jihozining harakatiga qarshilik qiluvchi kuch, kN; Ftq - butalami kesishdagi qarshilik kuchi, kN; Fsut - butalami yon tomonga surishdagi qarshilik kuchi, kN.

Ish jihozining harakatiga qarshilik qiluvchi kuch, quyidagi formula yordamida aniqlanadi:

Fhq = k sq-bqe, kN (7.234)bu yerda k^ - eni bir metrga qamralgan butalaming solishtirma qar

shiligi, kN/m, (ksq= 0,42- kysq);

273

bu yerda kysq- yig‘ma solishtirma koeffitsiyent, (kysq = 7,0...9,4 kN/m).

Butalami kesishdagi qarshilik kuchi, quyidagi formula orqali aniqlanadi: Fkq = kskq -bqe, kN (7.235)

bu yerda kskq - eni bir metrga qamralgan butalaming solishtirma kesish qarshiligi, kN/m, (kskq= 0,5- kysq).

Butalami yon tomonga surishdagi qarshilik kuchi quyidagi formula yordamida aniqlanadi: Fsur = ksur -bqe, kN (7.236)

bu yerda k ^ - kesilgan butalaming yon tomoniga surishdagi solishtirma qarshiligi, kN/m, (ksur= 0,08- kysq).

Inersiya kuchining qarshiligi (7.19) formula yordamida aniqlanadi. Mashinani yurishiga sarflanadigan quw at (7.20) formula orqali aniq

lanadi.Mashina dvigateliga tushadigan quw at (7.21) formula orqali aniqla

nadi.Bundan tashqari dastlabki hisoblashda quyidagi formula yordamida

T, b qeham aniqlash mumkin: *dv - —— , kW (7.237)

sqv

bu yerda ksqv- eni bir metr bo‘lgan butalami kesishda sarflanadigan solishtirma quwat, m/kW, (ksqv = 0,03...0,05 m/kW).

7.7. Kundakov mashinalarni hisoblash.

Kundakov mashinasining asosiy ko‘rsatkichlari va unga ta’sir qiluvchi tashqi kuchlami aniqlash uchun mashinani hisob chizmasini masshtab bilan sizib, unda barcha kuchlar va o‘lchamlar ko‘rsatiladi (7.24-rasm).

Maksimal kavlash chuqurligi, z2 = 300...650 mm; qo‘paruvchi tishlar soni, z = 3 ...6 dona; tishlar orasidagi masofa, b0 = 300...500 mm; tishning uzunligi, l t = z 2 +(50...60) mm.

To‘nkani qamrash eni (17.1) formula yordamida aniqlanadi.To‘nkani qo‘parishdagi kuchning gorizontal tashkil etuvchisi quyidagi

formula yordamida aniqlanadi:о _ ^ t ' k sqq

g _ _ 1000 ’ Ш (7-238> bu yerda Dt - to‘nkaning diametri, mm, (Dt = 100...500 mm); ksqq -

to‘nkani qo‘parishdagi solishtirma qarshilik kuchi, N/mm, (ksaa= 16,1 ...34,2 N/mm).

274

To‘nkani qo‘parishdagi kuchning vertikal tashkil etuvchisi quyidagi formula yordamida aniqlanadi: Rov = k1 • Rog > kN (7.239)

bu yerda k1 - vertikal va gorizontal kuchlarning nisbiy koeffitsiyenti, (k1 = l,l---3,0).

Kundani kavlashda tishni buruvchi gidrosilindrga ta’sir etuvchi kuchnianiq-lash uchun 0] nuqtaga nisbatan moment olinadi.

R„ „ - x + R -(z2 +h)------- ---- ------------ , kN (7.240)

' 2gs

bu yerda x, (z2 +h), £2gs - mos ravishda tegishli kuchlarning yelkalari, mm; h - yer sirtidan tishni ish jihozi ramasi bilan ulangan joy gacha bo‘lgan masofa.

7.24-rasm. Kundakov mashinasining hisob chizmasi.

Bundan tashqari kunda va uni ish jihozini ko‘taruvchi gidrosilindrga ta’sir etuvchi kuch ham topiladi. Buni uchun О nuqtaga nisbatan moment olinadi.

F =lgs

( т 1я + m2 ) ■ g ■ x + mjsh • g ■ xish + R0v • x0v + Rog(z}+z2), kN (7.241)

lgs

bu yerda xgs, (z,+ z2), xish, x ,v, £igsg3 - mos ravishda tegishli kuchlaming yelkalari, mm. Topilgan F]gs va F2gs- kuchlarning qiymatiga qarab, gidrosilindr tanlaftiadi.

Kundani qo‘parish uchun katta kuch talab qilinishini hisobga olib, unga sarflanadigan quwat, asosan ish jihozini ko‘taruvchi gidrosilinr Figs ga tushadi. Ushbu quwatni quyidagi formula yordamida aniqlash mumkin:

275

в _ Figs • &igs • k e- - , kW (7.242)

Лутпbu yerda Sjgs - gidrosilindr shtogining tezligi, m/s; kg - ehtiyot koeffit-

sienti; r)um- gidrosilindming F.I.K.Kundani qo‘parishga sarflanadigan kuchni kamaytirish uchun ish

jihozi ramasini, mashinaning yurish jihozi ramasining iloji boricha oxiriga o‘matish zarur.

7.8. Kavaler va yerlarni tekislovchi mashinalarni hisoblash.

7.8.1. Otval shaklining turi va asosiy ko‘rsatkichlari.

Otval shaklining asosiy ko‘rsatkichi oddiy ish jihozi va uning ish holatida grunt sirtiga o‘matilishi bilan xarakterlanadi. Bularga quyidagilar kiradi (7.25-rasm); otval (ag‘dargich) ning egrilik radiusi R va balandligi hx , ishchi balandligi h„„ qirqish burchagi a, ag‘darish burchagi q>, egrilik radiusining markaziy burchagi s0, pichoq damining burchagi y, egrilik balandligini vertikalga nisbatan og‘ish burchagi S, pichoqning uzunligi bp va orqa burchak ft.

Ag‘dargich sirtining ko‘rsatkichlarini o‘zaro analitik bog‘lanishlari orqali, har xil turli ag‘dargich sirtining geometrik ko‘rsatkichlarini aniqlash mumkin (7.25-rasm).

7.25-rasm. A g‘dargich sirtining asosiy ko‘rsatkichlari: я-egrilik radiusi o'zgarmas bo‘lgan (I tur); б, в- egrilik radusi o‘zgaruvchan bo‘lgan; yuqori egriligi katta bo‘l- gan (II tur), pastki egriligi katta bo‘lgan (III tur).

Egrilik radiusi o‘zgarmas bo‘lgan (I tur) ag'dargichning egrilik radiusi quyidagi formula yordamida aniqlanadi:

276

R = ________________ h ot - b p - s i n a ________________2sin • [0,5(90° + ф - a)] • cos • {+0,5 ■ [90° - (a + ф)]} ’

bu yerda hot - ishchi balandligi, m; a - qirqish burchagi, grad; q> - ag‘darish burchagi, grad; bp - pichoqning uzunligi, m. Agar a+cp <90 bo‘l- sa, ishora (+); a+<p > 90° bo‘lsa, ishora (-) olinadi.

Agar a+q>=90° bo‘lsa, u holda (7.243) formula quyidagi ko‘rinishga

ega bo‘ladi: R = h „ - b , - s i n a д 244)ь 2 •cosa

Egrilik balandligini vertikalga nisbatan og‘ish burchagini quyidagicha aniqlash mumkin:

S = ± 0,5-[90°- (a+<pj\, grad (7.245)bu yerda ± egrilik balandligi qirqish nuqtasining vertikalidan orqada

bo‘lsa, ishora (+), agar u oldida bo‘lsa ishora (-) olinadi.Egrilik radiusi o‘zgaruvchan bo‘lgan (II va III tur) ag‘dargichning kat

ta Ri va kichik R2 egrilik radiuslari quyidagi formula yordamida aniq-

2 • cos(— ) ■ (hot - bp • sina)lanadi: R i = : ; Z >m ’ R2 = 0,5Ri (7.246)

3 • sms0 • cosoAg‘dargichning ishchi balandligi, u surayotgan gruntning hajmiga,

gruntning fizik xossalariga, texnologik jarayonlarga va traktor dvigatelining quwatiga bog1 liq bo‘ladi. Uni quyidagi formula orqali aniqlashmumkin: h 0t = (0,20...0,22) • д/Pdv , m (7.247)

Ag‘dargichning egrilik balandligi quyidagi formula yordamidah ot - bp • sina

aniqlanadi: b x - , m (7.248)

Pichoq damining burchagi y, qirqish pichog‘ining mustahkamligini va yeyilishini hisobga olgan holda 25°...30° boMishi kerak, bunda orqa burchak /J>5...7°.

7.8.2. Kavalyer tekislovchi mashinalarni hisoblash.

Kavalyer tekislagichlaming quvvati 37... 110 kW oraliqda bo‘lib, surib ag‘daruvchi ish jihozining balandligi 0,8...1,75 m, uzunligi esa 2,5 ...6,8 m ni tashkil qiladi. Ag‘dargichning qamrash burchagi 45°...90° ora-

277

liqda bo‘lib, tuproqni qirqish burchagi 55° bo‘ladi. Bu mashinalaming ish unumdorligi 200.. .1000 m3/soat oralig‘ida bo‘ladi.

Kavalyer tekislash mashinasining asosiy ko‘rsatkichlarini aniqlash: Ag‘dargich balandligi (7.247) formula bilan aniqlanadi.Ag‘dargichning uzunligi: I = (0,885...0,997) • \ [ ¥ ^ , m (7. 249) Mashinaning texnik ish unumdorligi:

TT 6 0 - V f K t зUt = -----—----- s /soat (7.250)

bu yerda Kt— tuproqli davriy ishlaydigan mashinalardagi koeffitsiyenti; T d - bir davr ish bajarishga sarflanadigan vaqt, min; Vt - ag‘dargich oldidagi tuproqning hajmi, m3; u quyidagi formula yordamida aniqlanadi:

Vt = A < m 3 (7.251)bu yerda A - suriladigan tuproqning ko'ndalang kesim yuzasi, m2; u

H2quyidagi formula yordamida aniqlaadi: A = ------ m2 (7 252)2tgq>

bu yerda ф - tuproqni surishda, uning gorizont bilan hosil qilgan burchagi, (cp = 40°...60°).

Yurishga qarshilik qiluvchi kuchlarning yig‘indisi 7.26-rasmdan foydalanib, aniqlanadi. Bunda mashinaning yurishiga qarshilik qiluvchi gorizontal kuchlarning yig‘indisi:

EF = R og + R • f + R i • f ', kN (7.253)bu yerda Rog - ag‘dargich oldidagi tuproqni surishdagi gorizontal

kuchlarning yig‘indisi; R - mashina og‘irligining reaksiya kuchi, kN; Ri - ish jihozi og‘irligining reaksiya kuchi, kN; f, f - mos ravishda mashina va tayanch chang‘isining yer bilan ishqalanish koeffitsiyenti.

Ag‘dargich oldidagi tuproqni surishdagi gorizontal kuchlarning yi- g‘indisi quyidagi formula yordamida aniqlanadi:

R 0v = F 1+ F2 +F3 + F4,kN (7.254)bu yerda Fi - tuproqni kesishdagi kuch, kN; F2- tuproqni tuproq bilan

ishqalanishdagi qarshilik kuchi, kN; F3 - ag‘dargich oldidagi tuproqni kesuvchi va suruvchi pichoqdagi bo‘ylama qarshilik kuch, kN; F4 - ag‘dargich oldidagi tuproqni pichoq bo‘ylab yuqoriga ko‘tarilishdan hosil bo‘l- gan kuch, kN.

Tuproqni kesishdagi kuch quyidagi formula orqali aniqlanadi:Fj =103 - H - ^ - s i n a - R 0, kN (7.255)

bu yerda a - ag‘dargichning qamrash burchagi, grad (a = 60°.. .65°);278

Ro - tuproqni qirqishdagi solishtirma qazish qarshiligi, MPa (R0 - 0,01 ...0,02 MPa).

Tuproqni tuproq bilan ishqalanishidagi qarshilik kuchi quyidagi formula bilan aniqlanadi: F2 = A • t ■ s in a • у t • f tt, kN (7.256)

bu yerda A - ag‘dargich oldidagi tuproqni ko‘ndalang kesim yuzasi, m2; Y f tuproqni solishtirma og‘irligi, kN/m3; f tt- tuproqni tuproq bilanishqalanish koeffitsiyenti.

Ag‘dargich oldidagi tuproqni kesuvchi va suruvchi pichoqdagi bo‘y- lama qarshilik kuchi, quyidagi formula orqali aniqlanadi:

F3 = A - £ - c o s a - y t - f ^ , kN (7.257)bu yerda f^,- tuproqni metall bilan ishqalanish koeffitsiyenti.

_ _

н РУ R o v - / iL J l — .... i i "■Ч;n I Mf <L— _ .-»,*• * ■ " ■

' ^ ' V ' v i

р д -----------

^ ____t=JL— ,* W

ШАШ.."W*?// / / / 'I T M * Г ы‘

•;/ /л- /?7~

Г ........... . Х1*--------------- ■ ..........................*

7.26- rasm. Kavalyer tekislagich mashinasiga ta’sir etuvchi tashqi kuchlar.

Ag‘dargich oldidagi tuproqni pichoq bo‘ylab yuqoriga ko‘tarilishdan hosil bo‘lgan kuchni quyidagi formula bilan aniqlash mumkin:

F4 = A - ^ - s i n a - y t - f-cos2p , k N (7.258)bu yerda ft - tuproqni qirqish burchagi, grad, ((3 = 30°.. .40°).

Ish jihozini ko‘tarishda gidrosilindrga tushadigan kuchni, 7.26-rasmdagi A nuqtaga nisbatan moment olib, SMA= 0 shart orqali aniqlanadi.

FSS=-m iSh ' g X l + R ov X 2 + R og Zl + R lf ( Z 1 +Z2) - R t -X

,kN (7.259)

279

Gidrosilindrga sarflanadigan quw at quyidagi formula yordamidaF * 9

aniqlanadi: Pgs = —— — , kW (7.260)Лко'

bu yerda Ssht- gidrosilindr shtogining tezligi, (9 sht =0,07... 0,1 m/s); Лко - ish jihozini ko‘taruvchi mexanizmlarning F.I.K., (riko,=0,7...0,75).

Inersiya kuchining qarshiligi (7.19) formula yordamida aniqlanadi.Mashinani yurishiga sarflanadigan va dvigateliga tushadigan quwatlar

mos ravishda (7.20) hamda (7.21) formulalar orqali aniqlanadi.

7.9. Bazasi uzaytirilgan cho‘michli yer tekislovchi mashinalarni hisoblash.

7.9.1. Ish jihozini asosiy ko‘rsatkichlarini aniqlash.

Ag‘dargichning ishchi balandligi, traktor dvigatelining quwatiga ka- rab, (7.247) formula orqali aniqlanadi. Ag‘dargichning egrilik radiusi (7.243) formula yordamida aniqlanadi. Ag‘darish burchagi (7.25-rasm) (p = 15...30°, gruntni qirqish burchagi a = 28..350 oraliqda bo‘lishi kerak. A g 'dargich egrilik balandligining egrilik radiusiga nisbati hx / R = 1,1 ...1,3 oraliqda bo‘lishi kerak. Bunda katta qiymat kattiq gruntlar uchun, kichik qiymat esa yumshoq gruntlar uchun.

Ag'dargich (cho‘mich) ning uzunligi quyidagi formula orqali aniqla-

U i s h c h - n - ^ + t* )

nadi: ^ = 0 36-1 ‘-k-------+bqo’m (7-261)u ’JO mu vfbu yerda Uishch - ishlab chiqarishdagi ish unumdorligi, ga/soat; n - bir

joydan o‘tish soni, (n = 1...3); £mu- ishlov beriladigan maydonning uzunligi, m; tk, - ish jihozini ko‘tarib, tushirishga ketgan vaqt, s; ulsht- mashinaning ishchi tezligi, m/s (ulsht= 0,8...2,2); k ^ - vaqtdan foydalanish koeffit- sienti (kvf= 0,8...0,9); bqo - qamrash oralig‘i (bqo= 0,5 m).

7.9.2. Tortish kuchi va quvvatini aniqlash.

Mashinaning ish holatidagi chizmasi, masshtab bilan chizilib, unga barcha ta’sir etuvchi tashqi kuchlar ko‘rsatiladi (7.27 - rasm). Reaksiya kuchlari SM = 0 va EZ = 0 shartlar asosida aniqlanadi.

280

Gruntni qirqishda, cho‘mich oldidagi gruntni surishdagi kuchlarning gorizontal Rog va vertikal RoV tashkil etuvchilari quyidagicha aniqlanadi.

Cho‘michning pichog‘i va yon quloqlari yordamida gruntni qirqishdagi gorizontal tashkil etuvchi kuch, quyidagi formula yordamida aniqlanadi:

R0„ =kog - yobu yerda k,

[Ю0-7 Cz о1-35 (1 + 2,6i!)(l + 0,017a) + lO”3 (kqsqSqg + qy’grtgq))], kN (7 .262 )

.y0- cho‘mich yon quloqlari koeffitsiyenti (qattiq gruntlarda1,06, yumshatilgan gruntlarda 1,03); 5 - qirqiladigan gruntning o‘rtacha qalinligi, m, u (7.245) formula yordamida aniqlanadi; Cz - ДорНИИ pri- bori bo‘yicha zarblar soni (Cz = 1...34); I - ag‘dargichning uzunligi, m; a - qirqish burchagi, grad; kqSq- gruntni qirqishdagi solishtirma siqish koeffitsiyenti, MPa; Sqg - qirqiladigan gruntni ko£ndalang kesim yuzasi, m2; q - cho‘michni hajmi, m3; Ygr- yumshatilgan gruntning hajmiy og‘irligi, N/m3; ф - gruntni grunt bilan ichki ishqalanish burchagi, grad.

7.27-rasm. Bazasi uzaytirilgan yer tekislovchi mashinalarga ta’sir etuvchi kuchlar.

Qirqiladigan gruntning o‘rtacha qalinligini E.A.Stepanovning formulasi yordamida ham aniqlash mumkin:

h "28 — 67 ■ knch • kishj • 1 -2 tn

, m (7.263)

bu yerda knch - notekislikning chuqurlik koeffitsiyenti, m, knch= 0,01-hnb; hnb - notekislikning balandligi (chuqurligi), m, hnb ~ 0,05+ 0,0025-€nu; €„u- notekislikning uzunligi, m; £b- ish jihozining ko‘priklari orasidagi masofa (baza uzunligi), m; kishj - ish jihozini joylashishi (kiShj = 1,00... 1,64).

Cho‘michni pichog‘i va yon quloqlari yordamida gruntni qirqishdagi vertikal tashkil etuvchi kuchi, quyidagi formula yordamida aniqlanadi:

281

Rov = (0,2.. .0,3)-Rog, kN (7.264)Ish jihozining g‘ildiraklariga ta’sir qilayotgan reaksiya kuchlari Rj va

R-2 lar, ulami markaziga nisbatan olingan momentlar orqali aniqlanadi (7.27-rasm).

rnjgh* g- (£\) Xjsh) + R o v (4 Xv) + Rog' ZlR i = ---------------------------- -------з ---------------- -----------— , k N (7 .2 6 5 )

l b - f - z im ish • g- x ish + R ov • x v + R og • zi

R2 = --------------7 ^ 7 ^ , -------------- <7-266>Ish jihozini yurishiga qarshilik qiluvchi kuchlar yig‘indisi (7.27-rasm-

da) EX = 0 shartga asosan aniqlanadi.^ F ishyu = ( R 1 + R 2 ) - f ' + R o g , k N (7 .2 6 7 )

Mashinani yurishiga qarshilik qiluvchi kuchlar yig‘indisi quyidagi formula yordamida aniqlanadi: EFyu = R • f + ZFjShyu, kN ^

Inersiya kuchining qarshiligi (7.19) formula yordamida aniqlanadi.Mashinani yurishiga sarflanadigan va dvigateliga tushadigan quwatlar

mos ravishda (7.20) hamda (7.21) formulalar orqali aniqlanadi.

BAZASI UZAYTIRILGAN CHO‘MICHLI YER TEKISLOVCHI MASHINALARNI HISOBLASHGA DOIR AMALIY MASHG ‘ULOT

Hisoblash uchun berilganlar: gruntni qirqish burchagi a = n/A; grunt guruhi II; mashinaning massasi m t = 12 t; ish jihozining massasi m ish — 3 t; ishlatishdagi ish unumdlorligi Uishch — 1,5 ga/soat; cho'michning hajmi q — 3 m 3; bir joydan о 'tish soni n — 1; ishlov beriladigan maydonning uzunligi i mu = 100 m; ish jihozini ko ‘tarib, tushirishga ketgan vaqt tkt = 10 s; mashinaning ishchi tezligi disht =2 m/s; qamrash oralig'i bqo= 0,5 m; notekislikning uzunligi f nu = 3 m ; notekislikning baladligi hnb = 0,2 m; ish jihozi ко ‘priklari orasidagi masofa ^ = 12 m.

Ag'dargich (cho'mich) ning uzunligi (7.261) formula orqali aniqlanadi:

U,shch ■ n ■ d mu + ) 1,5-1-(— + 10)e =---- , ‘ ------------- +bqo=---------- 2--------+ 0,5 = 3,2 m0,3 6 - t mu-kvf 4 0,36 100-0,9

Mashinaning ish holatidagi chizmasi, masshtab bilan chizilib, unga barcha ta sir etuvchi tashqi kuchlar ko'rsatiladi (7.27 - rasm). Reaksiya kuchlari EM = 0 va ZZ = 0 shartlar asosida aniqlanadi.

Gruntni qirqishda, cho ‘mich oldidagi gruntni surishdagi kuchlarning gorizontal Rog va vertikal Rm, tashkil etuvchilari quyidagicha aniqlanadi.

282

Cho ‘michning pichog 'i va yon quloqlari yordamida gruntni qirqishdagi gorizontal tashkil etuvchi kuch (7.262) formula yordamida aniqlanadi:Rog = kyo-[Ю0'7 • Cz- 5*>35 • (1 + 2 ,6 - I ) ■ (1 + 0,017■ a ) + (* ,„ • Sqg + q • y’gr • /gcp)] =

= 1,06 • [10°>7 • 6 • 0Д61-35 • (1 + 2,6 • 3,2) • (1 + 0,017 • 0,8) + (120 ■ 0,48 + 3 ■ 12 • 1)] = 123 kN Qirqiladigan gruntning o'rtacha qalinligini (7.263) formulasi yordamida aniq

lanadi:

S — 67 * kfjch ' k.■ishj l - --1 = 67 0,01 0,2-1,2 1- 122-3"

= 0,16 m

Qirqiladigan gruntni ko ‘ndalang kesim yuzasi quyidagi form ula orqali aniqlanadi: Sqg = f ■ 8 = 3 • 0,16 = 0,48 m 2.

C ho‘michni pichog 4 va yon quloqlari yordamida gruntni qirqishdagi vertikal tashkil etuvchi kuchi (7.264) form ula yordamida aniqlanadi:

RoV = (0,2...0,5) • Rog = 0,4 • 123 = 50 kN Ish jihozining g'ildiraklariga ta'sir qilayotgan reaksiya kuchlarini 7.27-rasm-

dan foydalanib ЪМА = 0 va 1M b = 0 shartlar asosida aniqlanadi:И1 ish' § ' C^b — X ish) + R q v ‘ (1ft ~ * v ) + ^ o g ' _Ri =

(■b - f Zi3 -10 ■ (60 - 29) + 50 • (60 - 38) +123 • 4

*2 =

6 0 -0 ,2 -4 g- Хц/, + Rqv' x v+ R 0g-Zx

= 42 kN

tb ~ f -zi3 -1 0 -2 9 + 5 0 -3 8 + 123-4 = 55 kN

6 0 - 0 ,2 - 4Ish jihozini yurishiga qarshilik kuchlari yig'indisini (7.27-rasmda) I X =0 shart

ga asosan aniqlanadi: IF ishyu = № + Л2) • / ' + R,,g =(42 + 55) -0,2 + 123 = 142,4, kN Mashinani yurishiga qarshilik qiluvchi kuchlar yig'indisi (7.268) formula yor

damida aniqlanadi:^Fyu = R ' f + ^Fishyu + Fin = Щ ' S ' f ^Fshyu "r Fin —

= 12 • 10 ■ 0,1 +142,4 + 11 = 165,4, kN Inersiya kuchining qarshiligi (7.19) form ula yordamida aniqlanadi:

F x ( m , + mjsh) ' V _ l,l-(12 + 3 )-2 _ 1 ] ^ tf 3

Mashinani yurishiga sarflanadigan quvvat (7.20) formula orqali aniqlanadi:

Pyu = -ZF-Syu 165,4 0,5

97,3, k WЧип, 0,85

Mashina dvigateliga tushadigan quvvat (7.21) form ula orqali aniqlanadi. Pd = (1,05... 1,07) • Ру„ = 1,06 • 97,3 = 10 3 kW.

283


1. Plugli kanal qazgich (ish jihozi osma va tirkama ulangan hollarda) mashinasining ish jarayonida qanday kuchlar ta ’sir qiladi?

2. Ikki rotorli kanal qazgich mashinasining yurishiga qarshi qanday kuchlar ta ’sir qiladi?

3. Shnek-rotorli kanal qazgich mashinasining ish jarayonida qanday kuchlar ta ’sir qiladi?

A.Ko'p cho'michli kanal tozalagich mashinasining ish jihoziga sarflanadigan quw at nimalarni о ‘z ichiga oladi ?

5. Cho ‘kindini qirquvchi kuchlarning gorizontal va vertikal tashkil etuvchilari qanday aniqlanadi?

6. Kanalga yotqizilgan beton qorishmasini tebranma harakat yordamida zichlovchi uskunaning tebranish chastotasi qanday aniqlanadi?

I. Beton yotqizuvchi mashinaning yurishiga sarflanadigan quw at qanday aniqlanadi?

8. Kanal ichidagi cho'kindining ko'ndalang kesim yuzasi qanday aniqlanadi?

9. Cho'kindini qazishga sarflanadigan quwat qanday aniqlanadi?\O.Segmentli ish jihoziga sarflanadigan quwat qanday aniqlanadi?I I . Transheyasiz drenaj quruvchi mashinaning ish jihoziga qanday kuchlar

ta ’sir qiladi?\2.Tuynukli drenaj quruvchi mashinasining yurishiga qanday kuchlar

ta ’sir qiladi?.13. Transheya devorlarida gruntni ishqalanish va tishlashish koeffitsiyenti

qanday ko ‘rsatkichlarga bog'liq?14. Drenaj transheyasini qayta ko'mishda gruntni shibbalovchi mashinaga

qanday kuchlar ta ’sir qiladi?.

284

L O V A

Melioratsiya mashinalarini hisoblash uchun kerak bo‘ladigati ayrim qiymat va ko‘rsatkichlari.

1-jadval

Grunt toifasi 1 2 3 4Zichlikni aniqlovchi asbob zarblarining soni 1...4 5...8 9...15 16...34Gruntni solishtirma qazish qarshiligi k„, kPa 12...65 58...130 120...200 180...300

2-jadvalMashina va uskunalarning gruntda yurish va tishlashish qarshilik _____ koeffitsiyentining o ‘rtacha qiymati._____________

Gruntturlari

Yurishdagi qarshilik koeffitsiyenti Tishlashishkoeffitsiyenti

Zanjirlimashina

G‘ildiraklimashina

Tayanch-larda

Zanjirlimashina

G‘ildiraklimashina

Botqoqtuproqlar 0,10...0,30 0,20...0,30 0,7...0,9 0,15...0,20 0 ,1 ...0,6

Qum 0,10...0,15 0,16...0,20 0,4...0,6 0,40...0,50 0,3... 0,4Supes 0,07...0,12 0,04...0,15 0,4...0,6 0 ,6 . . .1,0 0,4...0,7Suglinok 0,08...0,15 0 ,12...0,20 0,4...0,7 0,7...0,8 "1 0,5... 0,7Og‘irsuglinok 0,07...0,15 0,03...0,20 0,4...0,7 0,9... 1,0 0,7...0,8

3-jadvalGruntlarning asosiy xususiyatlari. _______________

Ko‘rsatkichlarGrunt turlari

botqoqtuproqlar

qum qumoq sog‘tuproq

og‘ir sog‘ tuproq

Gruntning maydalanish koeffitsiyenti, km 1,2...1,3 1.08...1,17 1,1. . .1,2 1,14...1,28 1,24...1,32Gruntning zichligi, p, t/m3 0 ,6 ... 1,2 1,5...1,7 1,5..1,9 1,6... 1,75 1,75...1,9Gruntning solishtirma og'irligi, y,,, kN/m3 5,87... 11,7 14,7... 16,7 14,7... 18,6 15,7..17,1 17,1...18,6Gruntning grunt bilan ishqalanish koeffitsiyenti, 0,9...1,0 0,4...0,7 0,4.. .0,7 0,7...0,8 0,7...0,8

Gruntning temir bilan ishqalanish koeffitsiyenti, f.m 0 ,1...0,5 0,4...0,5 0,4..0,5 0,5...0,6 1 0,5...0,6

285

4-ja

dval

I

K-7

0130

...3?

«3fn’«rj

s ^ 2 *1 о Яr i )2 С? О

220 Г ’М

T-13

0K rr

я

оrn*©

§ “© :°r

o ' ^

О ОVO*

TT3-

100 о oo o '

2 § о °

V|£Г>"Г**

•АCh«•г

TT3-

80

*4

Vi _ Г-1 О»o_J ею ^ o3* О о

«гоя,

MT3

-80

•*>4 a0?

С* *■*c f o '

©0 ^ о о о

«1й

'q,г '

T-40

M

'o

оn

°5vc?

о о о о

2 g о о

’"Г©ГN

*г*

*чэ

Ы)

«3>35 'S s 3p КЗ& s gi

гM

jl

13§

I

ifа1

1S3т*8 ^| J l AS Я ’S я

1 "'Я» ап &*9 8*н "3 8

1

1S

286

6-jadvalQurilish va melioratsiya mashinalarida qo‘Uaniladigan

gidronasoslarning texnik ko ‘rsatkichlari

Ko‘rsatkichlariNasoslaming rusumlari

НШ-10 НШ-16 НШ-32 НШ-50 НШ-67 НШ-98 НШ-140

Nasosning sarf qiladigan suyuqlik miqdori, 1/min 10 32 47 49 67 98 140

Nasosning bosimi, MPa 10 10 10 10 10 10 10

Nasos valining aylanishlar soni, ayl/min

1000...2000

1000...2000

1000...2000

1000...2000

1000...2000

1000...2000

1000...2000

Nasosning quvvati, kW 1,66 5,33 7,83 12,0 11,1 16,3 23,3

7-jadvalQurilish va melioratsiya mashinalarida qo‘llaniladigan gidromotorlarning

texnik ko‘rsatkichlari.Ko‘rsatkichlar Gidromatorlarning markalari

210.12 210.16 210.20 210.25 210.32Gidromotoming sarf qilinadigan suyuqlik

miqdori, Q, 1/min 12 28 55 107 205Gidromotor bosimi,

P, MPa 16 16 16 16 16Gidromotor valininng

aylanishlar soni, n, ayl/min

2800......5000

2240......4000

1800......3150

1400......2500

1120......2000

Gidromotoming quvvati, N, kW 8,4 16,4 26,7 39 66

Gidromotor orqali hosil qiladigan aylanish

momenti, Mav, N. m 29 71,5 139 270 575

8-jadvalAyrim material va suyuqliklarning zichligi

Zichlik p, t /m 3

Qattiq materiallaralyumin beton po‘lat mis grunt

2,7 2,2 7,8 8,9 1,1 ...1,7Suyuqliklar Gaz

benzin suv simob havo0,7 1,0 13,6 12 ■ 10~s

9-jadvalP o‘lat materiallarning ruxsat etiladigan kuchlanishi.

Po'latningmarkasi

Ruxsat etiladigan zo‘riqishi, MPacho‘zilishda qirqishda egilishda

Ст.З 48 72 36Ст.4 52 78 39Ст .6 56 84 42Ст.10 58 90 45Ст.30 60 96 50Ст.40 68 102 6515Х 100 150 75ЗОХ 140 210 10545Х 160 240 120

Tavsiya qilinadigan ayrim formula va ulaming o ‘lchov birliklari

Bosim P = ^ = l-^ L = l . p a , l-M Pa=106 Pa, 1-N=S m 2 S2

Zichlik p = — Ish yoki energiya A = 0 = F S = m c AT = N - f , J V n r

yoki kaloriya(kali), 1 kail = 4,17 J. l k W = 1 0 3 W yoki 10 N • m

288

FOYDALANILGAN ADABIY OTLAR

1. Аскархужаев Т. Ер казиш ва йул курилиш машиналарининг хисоби ва назариуаси. Укув кулланма.-Тошкент, 2006.

2. Бабков В.Б., Безрук В.М. Основы грунтоведения и механики грунтов. - М.: Высшая школа, 1976.

3. Баркан Д.Д. и др. Теория поверхностного уплотнения грунта. - М.: Стройиздат, 1962.

4. Vafoyev S.T. va boshqalar. Melioratsiya mashinalarini hisoblash. ( 0 ‘quv qo‘llanma). - Toshkent. 1996.

5. Vafoyev S.T. Melioratsiya mashinalari.-T. (Darslik), «Fan va texnologiya», 2013.

6. Vafoyev S.T. Qurilish mashinalari.-T. (Darslik), «TIMI bosmaxona- si», 2014.

7. Vafoyev S.T., Dauletov N.K. Melioratsiya va qurilish mashinalari- dan foydalanish va texnik servis.-T. (Darslik), «Tafakkur bo‘stoni», 2013.

8. Vafoyev S.T., Xudayev I.J. Gidromexanizatsiya vositalari.-T. (Darslik), 2014.

9. Vafoyev S.T., Musurmanov R.K. Qurilish va melioratsiya mashinalarini ishlatish. -Т., ( 0 ‘quv qo‘llanma), «Tafakkur bo‘stoni», 2015.

Ю.Вафоев C.T. Ёпик; горизонтал дренажларни куриш ва ишончли ишлашининг илмий асослари.-Т., Фан, 2005.

П.Вафоев С.Т. Основные характеристики и предъявляемые требование к обратной засыпке закрытого горизонтального дренажа. //Объединенный научный журнал. - Москва. 2008,- №8 (2i4>- с. 67 - 69.

П.Вафоев С.Т. Способ длуа очистки и промывки дренажных труб. //Объединенный научный журнал. - Москва, 2008. - №8 (214) - с. 65 - 66.

13.Вафоев С.Т., Смелов Г.Д., Усмонов Т. Ер казиш машиналарининг тортувчи кучларини хисоблаш. Услубий курсатма. Тошкент, ТЩ ХМ ИИ, 1993.

14.Вафоева О.С. Грунтни намлаб зичлаш технологияси. Узбекис- тон кишлок хужалиги» журнали.-Тошкент, 2012. -.№10.-Б. 42.

15.Веденяпин Г.В. Общая методика експериментального исследования и обработка опытных данных. - М.: Колос, 1979.

16. Ветров Ю.А. Резание грунтов землеройными машинами. - Москва. Машиностроение, 1971.

289

17.Гоберман JT.А. Основы теории, расчета и проектирования строительных и дорожных машин.- М.: Машиностроение, 1988.

18. Гальперин М.И., Домбровский Н.Г. Строительные маши-ны.-М.: Машиностроение, Москва, 1971.

19. Даулетов Н.К., Вафоева О.С. Дренаж траншеясидаги грунтни механик зичлашнинг назарий асослари. «Агро илим» журнали.- Тошкент, 2012. -.№4.-Б. 42.

20. Домбровский Н.Г. Многоковшовые екскаваторы.-М.: Машиностроение, 1972, 432 с.

21. Домбровский Н.Г., Картвелишвили Ю.Л., Гальперин М.И. Строительные машины. Часть I .-М.: Машиностроение, Москва, 1976.

22. Заленский B.C. Строительные машины. М.: Стройиздат, 1983.23. Зеленин А.Н. Основы разрушения грунтов механическими спо

собами. Москва. «Машиностроение», 1968.24. Лебедев Б.М. Дождевальные машины. Теория и конструкции.

М., «Машиностроение», 1977. -247 с.25. Мер И.И. Мелиоративные машины. Учебное пособие для сту

дентов высших сельскохозяйственных учебных заведений. М.: Колос, 1980.- 347 с.

26. Мер И.И., Казиев Б.М. Влияние рабочей скорости дреноуклад- чика на тяаговое сопративление при строительстве дрен в обру- шающихся грунтах. -Труды МГМИ, 1976.

27. Мирсагатов А.Н., Вафоев С.Т. Способ засыпки дренажной траншеи. А.с. №1532659, БИ, 1989, №48.

28. Проектирование машин дла земляных работ. Под ред. Холодова А.М.-Харьков.М.:, «Высшая школа», 1986.

29. Справочник конструктора дорожных машин. Под ред. Проф. И.П.Бродачева.-М.: Машиностроение, 1973.

30. Usmonov Т., Vafayev S.T. Melioratsiya - qurilish mashinalari - Toshkent, 2007.

31. Теория, конструкция и расчет строительных и дорожных машин. Под ред. Гобермана Л.А. М.:, «Машиностроение», 1979.

32. Хархута Н.Я. Дорожные машины. Л., Машиностроение, 1986.33.Цытович Н.А. Механика грунтов - М.: Высшая школа, 1973.

M U N D A R I J A

betKIRISH...................................................................................................... 31-BOB. QURILISH VA MELIORATSIYA MASHINALARINI

TADQIQOT QILISH VA LOYIHALASH ASOSLARI 51.1. Ilmiy - tadqiqot ishlari va ularga qo‘yiladigan talablar......................51.2. Tajriba va tadqiqot ishlami o‘tkazish uslubiyati.................................61.3. Regressiya tenglamasi chiqarish................................................... .......7OLINGAN ILM IY TADQIQOT ISHLARINING NATIJALARI ASOSIDA KA-NONIK TENGLAMA TUZISHBO ‘YISH AMALIYM ASHG V L O T .......... ................ 9

1.4. Ixtiro (patent) olish tartibi va unga qo‘yiladigan talablar......... ........ 121.5. Loyihalash asoslari................................................................................ 131.6. Qurilish va melioratsiya mashinalarini yasash va sinash asoslari. 141.6.1. Sinashning maqsad va vazifalari.......................................................151.6.2. Sinash asboblari va usullari.......................................................... .... 171.6.3. Sinashning turlari......................................................................... ......20

2-BOB. QURILISH VA MELIORATSIYA MASHINALARINING ISH JIHOZLARINI HISOBLASH ASOSLARI 22

2.1. Qurilish va melioratsiya mashinalarining ish jihozlarini takomillashtirish omillari..................................................................... .....................222.2. Ish j ihozlarining kinematik hisobi.................................................. .....24KINEMA TIK HISOBLASHGA DOIR AMALIY MASHG V L O T ................... ......272.3. Ish jihozining asosiy detallarini mustahkamlikka hisoblash....... ..... 31ISH JIHOZINING ASOSIY QISMLARINI MUSTAHKAMLIKKA HISOBLASHGA DOIR AM ALIY MASHG V L O T ..................................................................... 40

3-BOB. GRUNTNI QIRQISH, YUMSHATISH VA ZICHLASHNING NAZARIY ASOSLARI 47

3.1. Gruntning asosiy fizik-mexanik xususiyatlari....................................473.2. Grunt zarrachalarining gidravlik yirikligi...................................... ....513.3. Qurilish va melioratsiya mashinalarida ishlatiladigan ish jihozlarining grunt bilan bog‘lanish jarayonlari................................... .....523.4. Oddiy ish jihozli grunt yumshatuvchi mashmalarning asosiy ko‘rsatkichlarini aniqlash..................................................................... .......553.5. Gruntni zichlovchi mashinalami hisoblash................................. .......573.5.1. Gruntni zichlashning nazariy asoslari.................................... ...... 573.5.2. Gruntni statik zichlovchi mashinalami hisoblash..................... .... 613.5.3. Gruntni dinamik zichlovchi mashinalami hisoblash................ .....643.5.4. Gruntni titratma usulda zichlovchi mashinalami hisoblash..... ... 66

291

3.5.5. Gruntni gidromexanik usulda zichlashning nazariy asoslari... 673.6.Noqulay sharoitlardagi gruntni zichlashning nazariy asoslari..... .....703.7.Drenaj transheyasidagi gruntni mexanik zichlashning nazariyasoslari....................................................................................................... 80GRUNT BOSIMINING UNI SHIBBALASH JARAYONIDAGI TA'SIRINIО ‘RGANISH BO 'YICHA AM ALIY TAJRIBA MASHG 'ULOT.............................. .... 82SHIBBALOVCHI ISH JIHOZI YORDAMIDA GRUNTNING MAQBULZICHLIGINI ANIQLASH BO ‘YICHA AM ALIY TAJRIBA MASHG ‘ULOT....... .....8 6

4-BOB. QURILISH VA MELIORATSIYA MASHINALARINING GIDROYURITMALARINI HISOBLASH ASOSLARI 90

4.1. Gidrosilindrni hisoblash va tanlash.............................................. .... 904.2. Gidromotorlarni hisoblash va tanlash......................................... ......914.3. Gidroyuritma suyuqlik idishi (baki) ning hajmini hisoblash...........92

5-BOB. QURILISH VA MELIORATSIYA MASHINALARINING 0 ‘TUVCHANLIGI VA TURG‘UNLIGINI

HISOBLASH ASOSLARI 945.1. Melioratsiya mashinalarinining o’tuvchanligi..................................945.2. Melioratsiya mashinalarining asosiy ko’rsatkichlari aniqlash va tanlash asoslari..................................................................................... .....965.3. Melioratsiya mashinalarining quwat muvozanatini hisoblash asoslari.................................................................................................. .....965.4. Melioratsiya mashinalarining dinamik hisoblash asoslari........... ....985.5. Melioratsiya mashinalarini turg‘unlikka hisoblash..........................98

6-BOB. QURILISH MASHINALARINILOYIHALASH ASOSLARI 103

6.1. Bir cho‘michli ekskavatorlarni hisoblash.........................................1036.1.1. T o‘g ‘ri cho'michli ekskavatorlarni hisoblash.......................... ....1036.1.2. Teskari cho ‘michli gidravlik ekskavatorlarni hisoblash...............110BIR C H O ‘M ICHLI GIDRAVLIK BOSHQARILADIGAN EKSKAVATORLARN I HISOBLASHGA DOIR AM ALIY MASHG ‘ULOTLAR............................ ..... 1 \2

6.1.3. Draglayn ekskavatorini hisoblash.......................................... ..... 1146.2. Ko‘p cho'michli ekskavatorlarni hisoblash......................................1176.2.1. Zanjirli ish jihoziga ega bo Igan ко ‘p cho ‘michliekskavatorlarni hisoblash.................................. ................................ ......117K O 'P CHO'M ICHLI EKSKAVATORLARNI HISOBLASHGA DOIR AMALIYM ASH G ‘ULOT............................................................................................................ .......121

6.2.2. Rotorli ish jihoziga ega b o ‘Igan ko ‘p cho'michli ekskavator- lam i hisoblash...........................................................................................1236.2.3. Ко ‘p cho ‘michli karyer ekskavatorlarini hisoblash............... ......128

292

6.3. Buldozemi hisoblash..........................................................................1296.3.1. Asosiy ko'rsatkichlarini aniqlash va tanlash.......................... ........1296.3.2. Ish jihozini mustahkamlikka hisoblash.................................... ........135BULDOZERLARNI HISOBLASHGA DOIR AM ALIY MASHG V L O T ......... .......1386.4. Skreperni hisoblash.................................................................... ....... 1406.4.1. Asosiy ко ‘rsatkichlarini aniqlash va tanlash........................ ......... 1406.4.2. Skreperning tortish kuchini hisoblash.................................... .........141SKREPERLARNI HISOBLASHGA DOIR AM ALIY MASHG ‘ULOT....................1456.5. Avtogreyderni hisoblash............................................................ ....... 1486.5.1. Avtogreydeming asosiy ко ‘rsatkichlarini aniqlash................. ......1486.5.2. Avtogreydeming tortish kuchini aniqlash.......................................1516.5.3. Greyder-elevatorlarni hisoblash......................................................154A VTOGREDERLARNI HISOBLASHGA DOIR AM ALIY MASHG V LO T ..... ...... 1566.6. Burg‘ilash mashinasini hisoblash................................................ ..... 1576.7. Minorali kranni hisoblash............................................................ .....159MINORALI KRANNI HISOBLASHGA DOIR AM ALIY MASHG V L O T ............. 1626.8. Bir cho‘michli yuklagichlami hisoblash.......................................... 1636.8.1. Mashinaning asosiy ко ‘rsatkichlarini aniqlash va hisoblash. 163

6.8.2. Mashinaning ish jihozini mustahkamlikka hisoblash............. ..... 167BIR CHO'MICHLI YUKLAGICHLARNI HISOBLASHGA DOIR AMALIYM ASHG'ULOT........................................................................................................ .......... 1696.9. Tosh maydalash mashina va uskunalami hisoblash................ ........1716.9.1. Jag ‘li tosh maydalagich mashinalami hisoblash.......................... 1716.9.2. Konusli maydalagichlarning hisoblash asoslari............................1756.10. G‘altakli maydalagichlarni hisoblash............................................1816.11. Bolg‘ ali maydalagichlarni hisoblash......................................... .....1846.12. Maydalash tegirmonlarini hisoblash...................................... ........ 1886.13. Saralash mashinalarini hisoblash asoslari...................................... 190

7-BOB. MELIORATSIYA MASHINALARINILOYIHALASH ASOSLARI 195

7.1 .Kanal qazgich mashinalarini hisoblash...................................... .......1957.1.1. Osma plugli kanal qazgich mashinasini hisoblash.........................195OSMA PLUGLI KANAL QAZGICH MASHINASINI HISOBLASHGA DOIRAM ALIY MASHG V L O T ..................................................................................................1987.1.2. Tirkama plugli kanal qazgich mashinasini hisoblash............ ....... 2007.1.3. Ikki rotorli kanal qazgich mashinasini hisoblash................. ........ 202IKKI ROTORLI KANAL QAZGICH MASHINASINI HISOBLASHGA DOIRAM ALIY MASHG V L O T ....................................................................... ....... 2077.1.4. Ikki frezali kanal qazgich mashinasini hisoblash.........................210

293

7.1.5. Shnek-rotorli kanal qazgich mashinasini hisoblash............... 213SHNEK-ROTORLI KANAL QAZGICH MASHINASINI HISOBLASHGADOIR AMALIY MASHG'ULOT................................................................. 2197.2. Kanal sirtini tekislovchi va unga beton yotqizuvchimashinalarni hisoblash............................................................................ 2237.2.1. Kanal tubi va devori qiyaliklarini tekislovchi mashinalarnihisoblash ................................................................................................ 223KANAL TUBI VA DEVORI QIYALIKLARINI (OTKOSINI) TEKISLOVCHI MASHINALARNI HISOBLASHGA DOIR AMALIYMASHG ‘ULOT.............. 2267.2.2. Kanallarga beton yotqizish va ularni kesish mashinalarining asosiy ko 'rsatkichlarini tanlash va hisoblash................................... 2277.2.3. Kanal sirtiga yotqizilgan betonni zichlovchi mashinani hisoblash 231KANAL SIRTIGA BETON YOTQIZUVCHI VA UNI ZICHLOVCHI MASHINALARINI HISOBLASHGA DOIR AMALIY MASHG ‘ULOT.............. 2337.3..Kanalni cho‘kindi va o‘tlardan tozalovchi mashinalarni hisoblash 2357.3.1. Ko ’p cho ’michli kanal tozalagich mashinalarini hisoblash..... 2357.3.2. Frezali ish jihoziga ega b o ’lgan kanal tozalagich mashinalarni hisoblash .............................................................................................. 237FREZALI ISH JIHOZIGA EGA BOLGAN KANAL TOZALAGICH MASHINALARINI HISOBLASHGA DOIR AMALIY MASHG‘ULOT.............. 2407.3.3. Kanaldagi o ’tlarni o ’rishda ishlatiladigan segmentliish jihozlarini hisoblash ..............................................................................2417.3.3.1. Ish jihozini kinematik parametrlarini aniqlash ...........................2417.3.3.2. Ish jihoziga ta ’sir etuvchi kuchlar va unga sarflanadigan quw atni aniqlash ..........................................................................................2457.3.3.3. О ‘tlarni о ‘ruvchi rotor (freza) li ish jihozlarini hisoblash... 2477.4. Drenaj mashinalarini hisoblash.................................................... 2497.4.1. Transheyali drenaj quruvchi mashinalarni hisoblash........... 249TRANSHEYALI DRENAJ QURUVCHI MASHINANI HISOBLASHGA DOIR AMALIY MASHG‘ULOT............................................................................. 2547.4.2. Transheyasiz drenaj quvurlarini yotqizadigan mashinalarnihisoblash .............................................................................................. 257TRANSHEYASIZ DRENAJ QURUVCHI MASHINANI HISOBLASHGA DOIR AMALIY MASHG‘ULOT............................................................................. 2607.4.3. Tuynukli drenaj quruvchi mashinalarni hisoblash................. 2627.5. Drenaj transheyasiga qayta ko’miladigan gruntni shibbalovchi mashinani hisoblash.............................................................................. 263

294

7.5.1. Mashinaga ta ’sir etuvchi kuch va quwatni aniqlash........... .......2657.5.2. Grunti shibbalovchi ish jihozining suv ta’minotini hisoblash... 267 DRENAJ TRANSHEYASIGA QAYTA K O ’MILADIGAN GRUNTNI SHIBBALOVCHI MASHINANI HISOBLASHGA DOIR AMALIY MASHG 'ULOT.... 2687.6. Butakesgich mashinalarini hisoblash..................................................2707.7. Kundakov mashinalarni hisoblash................................................ ......2747.8. Kavaler va yerlami tekislovchi mashinalarni hisoblash........... ...... 2767.8.1. Otval shaklining turi va asosiy ko ’rsatkichlari.................... ........ 2767.8.2. Kavalyer tekislovchi mashinalarni hisoblash..................... ......... 2777.9. Bazasi uzaytirilgan cho’michli yer tekislovchi mashinalarni hisoblash.................................................................................................. .....2807.9.1. Ish jihozini asosiy ko 'rsatkichlarini aniqlash.......................... .....2807.9.2. Tortish kuchi va quvvatini aniqlash.................................................280BAZASI UZAYTIRILGAN CHO 'MICHLI YER TEKISLOVCHI MASHINALARNI HISOBLASHGA DOIR AM ALIY M ASHG‘ULOT ...................................... ......282ILOVALAR........................................................................................... ......285FOYDALANILGAN ADABIY OTLAR................................................ 289

295

SAFO TO‘RAYEVICH VAFOYEV BAHODIR SUYUNOVICH MIRZAYEV

QURILISH VA MELIORATSIYA MASHINALARINI LOYIHALASH

ASOSLARI«5А450301 - Gidromelioratsiya ishlam i m exanizatsiyalash»yo'nalishida ta ’lim

oluvchi magistrantlarga darsliK sifatida tavsiya etilgan.

Uzbekiston Respublikasi Oliy va o'rta maxsus ta’lim vazirligining 2018 yil 14 -iyun dagi 531-sonli byrug'iga asosan chop etishga ruxsat

berildi.

Bosishga ruxsat etildi 2019 yil 19 martdagi.Bichimi 60x84/32. Nashrtabog'i 18,5. Adadi 100nusxa.

Shartnoma raqami № 82

“BOSMA" MChJ. Toshkent shahri, Cho‘pon-ota ko'chasi 28a-uy.

qurilish va melioratsiya mashinalarini

Documents