Commonwealth

ya da

Tiirk islam Projesi

l'..

, i Ceneiz Anrk**" Itl{: Df. Airk, Marrn*ara Universitesi ltetigimFakiiltesi'nde iitretim i,iyesidir.

Girig

Commonwealth tanrmr zama4rnd4 giiqregbatmayan imparatorluklar igin kullanrlmrgarna blz, bu kavramr, "Kiiresel Modernite',yitanrmlamak niyetiyle kullandft.,,MiisltimanCommonwealth" tabirini ise, 'altematif birdiinya tdsanmmr tammlamak amacrylo Batrbilim ve driigiinceslnin sorgulandr$r jOriigt"ridile getirdiSimiz bagka bir yazrmuda kullan-mrghk. Soz konusu yazrda, Mtisliimanlar birbirlik olugturup; ekonomtk, siyasal ve sosyokiilhirel boyutlarda uluslararasr igbirliklerigerqeklegtirdiklerinde, kawamrn tam da 6z-giin anlamrna uygun olarak, ortak bir zen-gmligm sahibi olabileceklerine dikkat cek-rhek istemigtim.

Bu yazrmrzda proje olarak, btiyle bir ta-Banmrn belirli bir potansiyel igerip igermedl$ini gtirmeyi deneycce$im. Bu vesileyle ''bir

de itirafta bulunmam gerekir: nu yaii, l[e-olojik olarak nerede durdu$umua omuiga-mm gdsterilmesi agrsrndan, Ueriim iqin ayr[catdnemlidir. Elbette aym zamandi, heves vehedeflerime dair izler tagrdrf,rm da s<lylememlazrm.

Commonwealth Ekseni ml?Commonwealth Dtizlemi mi?

Tiim Miisliimanlar mr bir birlik olugtur-mah? Sadece Tiirk olanlann mr birli$ miim-kiir;$tir? En az iki yiizyrlhk soru. Ti.irk ente-liian-siyasrmn en getin ve hatta yegane tizgiintarh$ma alaru: Panttirkizm mii panistamlmmi? Bana gdre ikisi de ciddiye alrmr bir siya-sal proie olamadr. Ama ikisinden de 6u veyabu biqimde mi.ilhem; yani adrruAli Suavi,ninkoydu[u ama Ziya G<ikalp,ten tevari,is edipgelen Tiirklegmek ve/veya lslamlagmak ve/veya ModemleEmek tahayyiilti olarak bilinentasanmdan (I.Misak+ Milli, Il.Hakimivet-iMilliye, Ill.lstiklal-i Tam iiCgenvdiiztemi iize-rinde) bir Ti.irkiye Cumhuriyeti do$du. Bag-ka altematif olabilir rniydi? O:giiniin kogul-larrnda bence olamazdi. Ulusiicrhk, yeganemiimktin proje gibi duruyordu;

:

.:r I I

:i.:r CengizAruk

Ders anlahr gibi, "hoca" zaaflarrna ken-dimizi kaphrmadan, gu kadarrm sdyleyelimlMilliyetgilik bir proje degil. insamn anasrnr-babasrnt-kardggini, ancasrm:dayrsrm.halasr.nr-teyzesini:y€Eeninirkuzenini sevmesi gibibir duygu. Bvinin. sokag"rndaki bakkaldanalqverig yapmasL,bagka,bir mahallenin krzrile flort eden,erke$i agaSlamasr ya da mahal-lesinin krzrna laf ataru tartaklamak,istemesigibi bir kategori. Kendi hemgehrisinin bagka-lannrn-hemgehrilerine iltimas gegmesine ta-hammtil edememesi gibi tavrr. Adrna kabileharnaseti, timmetbilincf milli ruh ne denirsedensur,,milliyetgilik kigilerin ya$am alanlanl,na iligkin bir hissiyat.

tllusalcrhk ise bir proje. Buna burjuva mil-liyetgi.li$i diyebiliriz. Siizgelimi, tilkemizin enyerli ve milli isermayadarlan olan "AnadoluKaplanlanl burjuva milliyetgili$inin tipikdrnekleri. Demek ki, bir proie olan ulusal.crhk tasansmrn, yagadr$rmrz hayahn belirlibir gergeklik alanura denk diigen hangi mil-tiyetgilik bigimi ile bulugaca$rru kestirmekmtitnldiin de$il. Cumhuriyet projesinin enonemli unsuru miUi burjuvazi (Hakimiyet-iMilliyd) idi. Milli burjuvazinin parameiresiolan Anadolu kaplanlarr omefii ise her ikiagdan da trarrmatik. $gl\ii onlar ne Cum-huriygt projes.ryrr. ligdgf ql35ak be,lirledi gi birtahapiildunede,o,l.!ar2Cu+rl--ruriyetppjesi-nin yarunda "dimdikl' durqn bir toplurnsalgergeklik. Ama Cumhuriyet mgfkuresininrealizg olmu g yegane " aaant:gardel:'lan olaraktintimiizde " dimdil(' durmakta olan fedaileri,sadece, " Anadolu Knplan" landlr.

Suadaki sinir bozucu soru gu:

Batr kapitalizrni; yani hem Rusya, Qiniimeklerindeki g.ibi devlet hem de Avrupave ABD dmeklerindeki gibi'birey kapitaliz-minde rniindernig(latent); zamanrnda ticarikapitalizmivar etmi$; bu "burjuua ruhu", on-la'rur hepsini birlikte ktiresel bir gtiq halinegetirmig isg Anadbltt Kaplanlan oda$rndaki

r.Mtlsltiman kapittrti2mi de, yeni bir Mtislti-:man Commonwealth ya da yeni bir Tiirk is-

lam Projesine esin tegkiledecek kadar,prati$olan bir yagam bigimi midir? :

Braudel ile Polanyi'i inkar etmeyeceSimelbette: "Baf t Kapitalizminin temelle|inlb burju-arya yol gdsteren Libarel bir teori uardr, onlar busayedz, bu gilnkii giig oe etkinti$e nail olabildt'dryecek defilim. Aman \a; "Sen de diigmarunsilah ile silahlan, sen ondan daha am4rcnlqpil::Wlist ol" gibi bir niyetimizin olmadrBuu, 'ieblek

bir elegtiriye" mar-uz kalmamak iEin de pegi.nen belirtelim.

Meselemiz pu: Bat dedi$imiz havzamn,ewelinden bugtine, belle$inde yer eden na-srl bir zihniyet diinyasr vardr ki, bugiiakiiekonomik, siyasal, sosyo ktiltiirel kurumlartile kapitalist ya$am bigimini var etti. Zira ha-kikaten kapitatiem; bir proje olarak, sadecesermaye birikiminin tasarlanmasr ile realizeolmug olsaydr, ilk kapitalistlere, BabilGenitibarery bugtinkii iranf rn yatakhk etmesi. ge.rekirdi. qi,inkii, bildi$imiz kadanyla, tabande$il tavan iicretlerin kural olarak vaaz edil.di$i ilk emirler, Hammurabi yazrtlax,r4da ye1ahyor.

Biittin bu sortrlann cevabrnr,elbette benvermeyece$im ve bu sorulann cevabr bu-gtinden yanna verilsin diye de kimse bekle"mesin. Ama ben sinir bozucu ve hatta iifkeyayan sorulanmr sormaya devam edecef,im:Bah kapitalizminin ardrndaki en iinemli qgs;

vo ki.iltiirel dinarniklerden birisi teslis olabilirmi? Qtinkti isa do$al olarak teslis deSili tev-hid peygamberi olmahdrr. Btr sorunun biranlamr varsa, yani kapitalist sosyo ktilttireldinamiklerden birisinin teslis oldu$una dairbir emare vars4 teslise altematif olma po-tansiyeli ta$lyan tevhidin, sosyo ktilti,irel. birni.ive olma potansiyeli ortaya Ekabilir? Diniinang telkini veya vaazr demedim: Yagdfi oli'nrna iligkin bir "nitae"den s6z ediyorum.

Bu ve benzeri pek gok soru bizim taham-mi.il srrurlarunlzl zorlayacak: ftrif Mardinbuna bmzer sorulara, gu tespiti ile epey tincebizi siiriiklemeye gahgmrg: Diyor ki yaklagrkbir ifade rle; "bir yanila pantiirkist bir yanda pa-

13

Ttirkiye Giinl{i$ii 126 / Bahar 20 6

ffil'

:.lf;

w.,rffii

Mtielthn1rr'Commonwealth ya da Tiirk islam Proiesi

I

{

$

it

nislamist di[er yanda dlAsalbt'nidalar atan bizimentetektiieiterimizin, en fazta da lttihat Teral/rci

ttlefl$up,lartntn k4fannfla, Mannheim'tn gerge-

velid$ anil(mda,,bii,proje,'daha dofiusu' nikroidcolgi i y okt1t, Ellerind.e, ne ige y4r ay aca!-rru bil:e-

medikleri laflar aar& sadece" .

Almanlar kangrk anlahnay sever €una as-

lfida:Mairr*reini 9u kadar basie insanlannkafalhnnda hayalleri vardrr. Bunlar gerqek

olsun ister. Ama hayal, higbir zaman gerge-

f,in kendisi de$ldir. Ancak hayallei, drg diin-ya gergekli$ine toslaya toslaya rga@e olur.Entellektiiellerin tasanlan da aynen boyle,gepgeklife,toglaya toslaya geqgellegebilir,teki{ entelekdiel "olatnaz, bm:im hayallerimne hale, gelmig" diyerek ne hayrflanmah ne de"bu'bir hayaL hayal olarakknlsm" deyip susma-h. Yani hayal ile gerge$in, giinii geldi$inde,bir; dtizlemde bulugup en olasr gergekliSi varedece$ine dair gi.iven ve umudunu entelek-tiiel diri tutrnahdrr.

Cumhuriyet projerniz bi1 di-zi laftan iba-retti. $u bizim meghur Tiirk Islam Sentezi de.Ama bu sonuncusunun belirli bir teorik po-tansiyeli iginde banndrrdr$mr; hem igerdekihem de drgardaki belirli bir algrya denk diig-tti$tiniibelirtrnemiz lazrm. Elbette bu da onuayncahkh krlan gok de$erli bir potansiyel.

, . gimdi bu fashn baihf,rndaki'soruhun cb-vabr demlenmig mi bakahm:

.Commonwealth eksen midir diye sormug-tuk. Bu eksenin iki ucu var. Kantann topuzueksenin iki ucu arasrnda gidip geliyor. Belliki'ontrn:seyr.ii seferi bizi b..ir yere goti.irmeye-cekr Bu,inig qrkrglarbize qok vakit kaybettirdi,arhk buna tahammiiltmtia yok. Bize zeminlazrm. Su basuram kazahm ki; iizerine tutarhve dayamkh stitunlar dikme imkammrz bu-lunsun.

. ,. t.,r i.ti: r' '

Ait' Oldu,Eqgrw Kqtegori

Sevgili Ali Karaca Hoca'nrn gantasrn-

drtr ;t4dlgr$!' l8.yfda hazrrlanrrug haritalar;'Anad'blrll,.yq l'Ortadogu'yu, Orta Asya'run

lu:.. i ,{iiki'ye Giinliii;ii X26 / Bahafi20t6

bir krsmrnr " Aeya Tiirkistan{' olarak betimle-mektedlr. Kast edilen, Ttirklerin iggal etti$itopraklan gdstermek de$ldir. Miisltimanla-rrn yagadrf,r co$rafyayr 'Tilrl(' tttbiri ile an-

latnaktrr,. Balkanlardaki Miisltiman halklarkadar, Avrupa ve hafta Amerika Lrtasrndakibirgok yerde de Miisliimanlat "Ti)rl( diyearuhyor. Elnit mensubiyeti ne olursa olsun,Bah alemindeki ortalama insamn algrsurdaTiirk'ten bagka Miisliiman yo,k. MiisliimanTi.irk'ten bagka Ttirk de yok. Stizgelimi Bos-

na Hersek'in camilerinde hala yegil bayrakasdr. Slavlar, kendi ukdaglannr Tiirk olarakalgrladrklan igin" 19901r yrllarda Bognaklannbaf,nmsrzhk iddiasr, Sup ve Fhrvatlan glgnagevirdi. Cinnet gegirip ukdaglannr katlettiler.

Drgarrdan igeriye bakll&tmda da b4zrparametreler var. Tarihimizde haricilik adr

altrnda bir sapkmhk hig olmadr. Ne Kufe neSrffin ne Fatrmiler ne de Kerbela. Nitekim bli-gun igrn Daeg bu lrlzden olsa getek, stirprizde$I. Haghlann Islamiyeti yok ehnek tize- r

re harekete ge.qti$i. yrllard4 Orta Asya dariAnadolu ve Orta Dofu'ya gti akrm yagan-

dr ve adma Ti.irk denilen savaggr kabileler/boylar, topluca Mtisliiman olup, Haqhlarakargr savagtrlar. Bu da do$al olarak btiti.in birHristiyan aleminin hahzasrnda ve ortalamaMi.isliimanlann zihninde Tiirk ile Mi.islii-man tavsiflerini iirtiigtiirdii. Elbette Selgr r kluve Osmanh bu imgenin kaho hale gelmesinisa$bdr. Yavuz, halifelif,i uhdesine ahncayakadar, hilafet ile saltanat erkleri birbirlerininniifuzu altrna girmedi ama $eyhi.ilishrnlrkda bu pllardan itibaren, Saltanat iqir ' r:i

en etkin yasama erki olarak iglev iistl .i.

Hatta aynr ddnemde bazr Ttlrkmen a$ir '.riAnadolu'yu terk ederken, kendilerini 'ha

fazla Miisli.iman Tiirk hisseden bagka a 'ret-ler Anadolu'va iskan ettirildi.

Onemsiz gibi gtiriilen bagkappk Eolrametreden stiz edilebilir. Siiizgelimi \u1lkale"y-r rf gali"Iegtiren Ege ytirtikled Arlu'daki Rurnlar4 Errnenilere veya,dif,c:.unsurlara kendilerini, Orta Asya'daki u

re*', Cengiz Anrk

' rle-.riBi, la-ln-,ar

ikiye

I lll,:da

, rndbn daha fazla vakrn hissettiler. Keba-' . rnr; gorba, biref ve baklava ile taglandrran

'i iirk mutfaf,U kendine 6zg1,t lezzetler iiretti.

-.'le bir. kiiltiirel form tegekktil etti ki, sdz-'imi Uskiip'te, Miisliiman esnaf cumalarr.niye gitti$inden haksrz rekabete sebebiyet

l,,r' im€nrck ign gayri miislimler, dtin olduf'u., bi bugiin de, diikkanlanm kapah tutuyor-

,.r.

iri- (pacasr Tiirk ftSvramr, ortalama insanla-ii,.:r:n algrlaqqda hem olumlu hem de olumsuz

;rl .,fl9p$nyJa,,sfirik ve hatta dini bir flfat ol-,,!i!r aktanifiimtiyle gkmlg ve bir kategOri hali-,,'l r,.: gelmigtir. Ulusalcrh$rn, ba$na9,birer ide-'r:ii,i<,iojik proje olarak inga edildiSi gtiniimtizde,tul'l'lbile'insanlarm' zlhnindeki Tiirk kategorisi,i.):l:,);l' Milsliiman kigi" gergeSine denk diigmekte-ii"i.dir. Dolapsryla Tiirkrtammr istense de belirlirilibir ulusal kirnli$e veya etnik tavsife indirge-

' nr.bilir de$ildir. Tiirk kategorisi; bazr eUrikta vsiflerin muanzl olarak konumlandrrrlma-

,:,r",rl:liYa, belirli bir etnik toplulu$un srflh o111ak

, benimsetilmeye gahgilsa da, Tiirk hala, Miis-

, liiman kigi igin kullamlan bir kategori olarak

,,, varhfuu siirdiirmekted\t, "BAtr" kategorisi"' ' .yi.de aynen btiyledir; Bah bir,cofr4fy-a, ehrik bir

1,1oplum, dini bir timmet de$ildir, Ba-tr bizim

lgrn bazen bir hasmdrr. Kirrri zaman: hay-

xanl* duydufumuz bir rnedeniyettir. Qofu

.i .?aman da Bah bizim igin feth etmek istedi-

:,' limiz bir "k zil elma"dll. "Bat{' kategorisi ile,

li biz nasil ki dini inanglanna veya ebrik men-

tj. subiyetlerine gcire insanlan smflandrrmryor. i k, 'Tiirl(' tammrm bize yakr hranlar da

,,1,, :bi2i, dini kimliklerimize veya etnik mensu-

.i1,l,ri biyetlerfinize bakarak smrflandrrmryor. Bu

l$l kategoriler bizim yagadrSrmrz hayata iligkin

.iil, gergekliklerimiz.;rili,,

dili, Demek ki bu kategoriler, bugiin biziml}.,i});; s0tunlanmrzt inga edebilece$inriz en uygun:lji, zemini olugturrrraktadr; Ancak bu kategori-ilirl ,leri; bir teorl v.eya proie ya,da doktrin olarakjif, deliL insanlarur hafrzalannda iz ol4pk,yer

;{S:' etrnig bir gerqeklik olalak, kabul etnnok zo-

,ffii rundayrz..tTWn,

'ffeffifuii,'

Wli'

,i,J

ii:" lSr

Gene salafrn biri grkp da, "seninkl Tilrkimparatottufu' hayali. Arabt, Acemi Ti)rk'e tabiktlma projesi" demesin sakur. Selguklu'yaOsmanh'ya, inatla tabi olmayanlann go['uTtirk boylanydr. Buradaki tasanm, adr,ii's-tiinde: Commonwedlth. Ama politik propa.ganda amaoyla segilmig ve kullarulmrg Com-monwealth defil. Hepimizin, biitiin Miislti-manlann iginde y.er aldr$ bir kategori. HattaMiisliirnanlara kendisini diigman bilmeyengayri Miislimlerin de iginde yer aldr$ bir ta"sarfn. Bu ortakh$rn iqinde; Bulgary YunanqErmenisi, Ukraynahsr, Gi.irciisii grbl biilge-deki ihsanlar da bulunmah.'Buradaki Tiirkkategorisl, sadece ve sadece, herkesin ve he-pimizin zihninde yer ebniq, yagadr$mrz ha-yat prati$ine iligkin bir iiergeklili drihyor.Teorik olarak veya tarihsel olarak var olanTiirk srfah ile ileisi voktur. I ' r i'\r'r

Qok agrk Srfat, genellikle, imgeler,irnizeyerlegmig ya da yerlegtirdiSimiz bir yakqtrr.madrr. KategorL bizim, bizzat lragadl$trnrzbazr deneyimlere istinat ederU zihniRrizdekurdu$umuz bir srruflandumadrr. Qof,u za-man da drg di.inya gerEekli$ini bu kategoriyeg<ire algrlamayr ahgkanhk haline getirir ve

i"t ol"i gu.gut:.ti$, algrladr$rmrz gergeklikgibi benimsemek isteriz. Igte srfat olmayarykategori olan Tiirk tarifi tam da boyle,bir ta-

rumdrr.

Teorik BirAlan OlarakTevhid ve Teslie

Atomur.r gekirdeli var. Onun etrafinda da

pargaoklar. Ti.im kainatrn gifresi budur. Yok-tan hiqbir gey var olmaz. Var olan trlgbir,geyde yok olmaz.,Kainaftaki her gey enhopiy€maruz kallr. Enerji kaybetnreye

"verdatrlrna-ya meyyaldir. Ama onun gekirde$i'6zii"nii'vesi her zaman kendi pargacrklannt ehafrndatoplar ye belirli bir tutarh biittinltik olrrgtu-

rur. Entropi nedeniyle yeniden daf,ilmcayakgdqr da b-u biittinliig.unii ve tutarhh$-ru ko-rur.

islamiyet de bizim sosyo-kiilti.irel atomu-

Ttirkiye Gtinliigii 126 t Bahar 2AX6

L.

:-I

''-lti a''

r

I.t.

: _l

,r

!rri

(

eiI

p'-

ianIs-Irq

k

t,rtrlr.t.

ti

(

(

is

l5

s

r,Commonwealth ya da Tiirk islafit e8r

muuW+anfuS4pnurn qekirdeSi'ii,zii-ntivesi.dir, D.effien her yeni kogulda, konjonktiirde;gekirdek:6z.niive; yeni sosyo ki.iltiirel par-gacrklaritrunsurlair etraf,mda bir araya geti'r--efgh y'p1ll'hiittiinliikle-r, b$liktelikler ve, gtig

alanlan olugtur-maktadu. Dolayrsryla, Islamgekirde$inia *,nilVesinin etrafuda, gegitli sr-

fatlqrla arulan qnsurlar"Bargaoklar bir araya

gelir. Bu sosyo kiiltiirel parEacrklan-unsurla'rr biz, gegitli srfatlar, kimlikler, hissiyat veya

tavrr ve davramglar ol4lk adlandrrabilirizq1g bunlann hepqi, oziin-gekirdeSin-niive'nih onlara takdir ettisi yiirtinge tizerinde ha'rekot e1t14-eye megbur ve rnahkumdur. Birey-sel'-- toPlumsal ih1'a ve rslah kadar, tekem'miiliin de yegane yolu ve yordamr budur.Zira qekirdek-tiz-ntive (ruh'cogito-geist v.s)

islam oldufu siirece, onun drq kabuklannrolugturan (res extensa gibi srfatlar, kimlik-ler, hissiyat, tavrr ve davramglar) unsurlanher zaman istenilen krvama getirebilecektir.islam bdylece, her bireye-topluma niifuz ve

sirayet,"edecek r ve Miisliimarrhk diinyevi birparametre olarak kendini gbzler ijniine sere-

cektir.

Bu tasanm, gekicitigi gok yiiksek bir ah-

laki tasawurdur. Hayalen gok tutarhdr ve

dp.ktrin kqr-maya yetecekkadar gistematik veanalitiktir. Atrlaken de gok do$rudur. Iknaedici ve cezbedicidir. Ashna bakarsaruz il-

, hq1n kaynaklarr da son derece saf,lamdrr. Butasawurun bir ucu Bohr ile ilintili. Birkagucu Eflatun, Descartes ve Hegel'e uzaruyor.Pek gok ucu da Bergson'a dayaruyor. Ayng-hncr olmayan, dahiyane bir sentez niteli$i412r,,ediyor. Ancak,'bir miktar anzalan var.

Bugiinrritibariyle,anhyoruz ki, dtg dtinya'ger-gekli$,ile,pek de ilgili defil. Bu tahayyiiliindrg diinya gergekli$i ile bulugup kaynagmastda' miirhkiin gcirtinrniiyor.

Kara enerji ve kara madde dedi$imiz, ne

oldufu !{fqda pek de bir gey bilmedi$i-miz varhklara iligkin intibalar edindifimiz-dtm btiti),.,rnadde hakkrrdaki btitiin fikirle-rimizi de$igtirdik. Dahasp oz ue onun trl6rriingesindeki pargacrklar tasanmrmn sosyal

l6illiiikiye Giinlti$ti 126 | Btkat'20t6

bilirh,alinrnda pek,gok despoti-k sonuglanrun

oldu$'unu biliyoruz. Bu tasanmrn en fazla te-

vecciih giiren bir "gehre"si v&r'ki, bu sayede

o qefue; fikir (epistemoloji), bilim ve yiintom,alanlarpda pozitiviame sadakati meg'r--ul1f:

firdr. En iinemli zaaflanndan birisi budur.ikinci,Onernli bir zaaf, siyasal sisternlerin oto-

riter ve totaliter e$ilimler.ini mggrulag,tlnru$

olmasrdrr. Sosyo ki.ilttrrel gizofreni (patoloii,

anomi v.s.) teghislerine mesnet tegkil efrnesi

ve opelatorlere; birey ile toplumlara baekr ve

giddeti megrulaghran bir ideal form sunma

potansiyeli ise, gok daha bnemli iiqtincii birzaafrdtr. Krsacast, ekonomik terak{im, siyasdl

temerkiiz ve demografik yr$rlma PaIlmeJ-releri doliynmr'ild betimlemeye gahgtr$rmrz

rnodemizm ve modernizasyon proielerininesin kaynaf,.r bu tasawurdur. Bu yiizden de

arhk, bu denli gtigli.i ve tutarh, meta tahki'yelerih ntifuz edici ve ikna edici cazibelerine

kendimizi kaphrmaktan abkoyuyoruz. 1

Sonug olarak diyebiliriz ki; iig tarz-r,siya-

set eksenine oturtulan bir Tiirk Islam Sentezi

tasla$rna sadakat gostermemizi icap ettirenmakul ve manfikh gerekgelerin pek go$unun

igi bogalmrg gibi girrtintiyor. Ama sdziinti et-

ti$miz tdsavvurun uglarrnrn igaret efti$mizkaynaklara dokunrnasr kdtti bir gey de$it,iyi bir gey. Arrzali olmasr, hayabn icaplanylakargrlagmamastndan; daha doSrusu, ileri sti-

riildti$iinde gartlann veya konjonkttirtin butasawuru tevit edecek durumda olmamasm-

8an kavnaklunrvor.

islam, miisltimaru tarif eder. Hatta daha

da yetkin bigimde tasvir eder..islam, Miislii"maru tarij ve tasvir etmekle kaimdir. "KaluBela" (ki, biz onu burada bir metafor olarakdiigiinelim) da zatery bu tamm ve tasvirle-rin kaim olugunu tiyki.ilemektedir. Ancakmiisliiman kigi, islamr kendi yagam alarun-

da tebariiz ettirir: islam da'rniisli.im4lta ya"

gam alaru iqinde ve stiresinde'sirayet eder.

Yani islam; mtisliiman tanrm ve tasviri'ilekaimr ike& miisltiman kigir yaqarn alar,undaki

izleri(trace),ile kainrdir. Tabii ki bu,'bitmeyenbir yolculuk otmak zorunda.

, olmasL ikinci olarak, islamrn cihan gtimulolma nitelifiain de delilidir. Bu ayrryhrma-nrn, yani islam ile Mi.isliiman aynghrmasrmn: en onemli tiguncti gerekgesi, islamrn kendisiigih tahsis edilen hakka (miisliimam tarif vetasvir etrne hakkrna), miisltiman kigi'nin giizliit*usitit engellenmesidir. Aksi olsaydr,yani Yahudilik gibi olsaydr, islamiyet, belirli

,. bir etnisite ya da cemaadn'dini inano olmak-tqn ibaret kalrrdr.

Miisltiman kiginin belirli bir konjonktii-has ve zaman ile mekana ait yagam izleri;

bir konjonktiirde kendisi igin, farkh za*ve mekanlarda bagkalan igrn standart-

rnlmrg tamm ve tarifler olamaz (peygam-hmak igine alahm ama bu hrnak iqineibn Arabi'nin "ueli" tasatrmrna dair

vahdet-i vticud'a iligkin tartrgmalara bizi. llahiyat ile ilgili tartrgmalara

rek igin trmak iqine alahm dedim).bu hak,lslamrn asla devretmedi$i ve

i bir ayncahkur. Zira islamrnnkttirden, zaman ve mekandan miis-olmasrnrn birinci delili islam ile Mi.is-

,ltiman ayngtmnasldrr. islamrn tarif ve bvir-leri ile, Miisltimamn yagamsal izleri ile kaim

i: $onumuzla ilgili anlagrlmasr gereken pra-

n1< budur. Yani drg diinya gergeklifi ile bunaistinad eden algrlama gablonumuz boyledir.

$imdi teoriye, yani bu olgusal alanrn back-gloundlunur,olugfuran zihniyetin kdklerine-kiikenlerine bakahm ki, buradan da muhte'melen, atom gekirde$ gibi de$il ama maf,maanlamrna gelen bir enerji ve grig kaynaf,ma,daha do$rusu ntiveye ulagma frrsatrm belkibulabiliriz.

izteyen dahrlarda, Ortagaf, sonlanndagergeklegtifllmig lesinlenm e" :dle, yanhghkla

)r€ da, farkrnda olmadan veya kasten yahutda bilingli olarak ifa edilmig garprtmaya vebu garprtrriamn modemiteye intikal ettiril-mesiner dikkatlerimizi toplayaltm:

$aqprhlarak ModerniteyeIntikal Ettirilmig Ibn Riigt Mirasr

Peginen belirtmek gerekir ki, ibn Riigd'iinzuuul*de diinyevi olan ile uhrrevi . olan-larrn yeri gok neftir. Nitekim, ibn Riigd,"tutarsu"hklarrndan arrndrrdrktan sorua,

akrl kavramr dglayqnryft yliriitiilgA mq$hgr i i

tartrgmaya giiyle agrkhk kazandrmakta veonu tutarh hale getirmgktedir. l

ibn Riigd, iiteden beri tevartis edip gelengiineg (nur/ni.ive/iizlcevher v.s. her ne gekildeanlagrlrrsa anlagrlsln) metaforunu goyle ger-

Eevelemektedir: Farabi'nin hiyerargik dtinyadtizenini benimseyen ibn Riigd'e g6re, gtineg(sonralan bize bu metafor; cogito, geist gibikavramlarla da anlahlacak) tiim alemi aydrn-l4hp, onu gozler riniine seren bir "mil1nkilry"varhkbr. Dahasr ti,im aleme rengini veren deodur. Alemi anlamak isteyen her insamn da

boyle bir aydrnlahoya ihtiyacr vardu. Alemebakan, onu girrery aydurlatan ve bu aydrnh-

$rn rgr$rnda alemi anlamaya gahgan insanla-nn €lde ettikleri bilgilea drg diinya gergekllgiile ilintilidir. Ona bu nimeti sunan aydrnla-trcr: Alcldrr. Do$a ya da drg dtinya gergekli.

$i; varolan, do$an, ,de$igerr, boaulan ya, diyok olan bir varhk alarudrr. Drg diinyadakiva,rhk alarunrn deSigim ve, bozulma seyriniizleyebildi$imize, giizlemleyebildi$imize veanlayabildi$imize g<ire, bizim tiim bu deSi-gime ba$h olmpyan bir niteli$imizin olmasrgerekir. Bedenimizin bite geifUgini, defigti-

iini, yaglandrfiqU gtiriip, anlayabildi$imizeve hatta bedenimizin bir orgaru eksik oldu-

$unda bile, onun eksikli$ini kavrayabildi$-mize giire, demek ki, bedenimiz gibi hareketetmeyen ve onun pargasr olmayan bir aydrn-lahoya sahibiz. Yanr, dtinyevi varltk a[ry4t4etki ve ni,ifuzu drgrnda, bizirn, dtinyevi$arlrkalanrnr aydmlatmgmrzr sa$laya4 bir perfor.mansrmrz bulunmaktadrr. Buna akrl diyoruz.Di.inyevi olan her gey.i (bedenimiz, de, dahil),o geyin kendi dinamizmine baflr olmaksrzrn(qiirnkti muhtaq varhk defil, mutlak varhk ilernuhtag varhk arasrndaki miimki.in varhk)

t7Tiirkiye Giinlii$ti,126 / Bahar2016

D

Cengiz,Amk

iizgiirlii$i ret etmek demektir ki, bu da man-hksal olarak imkanszdu. O halde evrende,belirli bir illiyet miinasebeti vardr ve bu mii-nasebetin bif'r hiyerargisi,'bulunmaktadlr. ilkfail ik mi.isebbip olan Yaraho, evreni var et-mig, diizeni kurmug ve ktilli iradesini ortayakoymugtur. Onun, bu diizene ve kiilli irade-ye zaman zaman mtidahale ediyor oldu$'u-na dair iddia, Allah'm; eksiklerini tamam-ladr$rn4 hatalarrm gidediSine dair bir imaigen,rrcktedir ki,,"Al.lah bundan miinezzehtir,O halde, ortaya gkan bazr sonuglann ilahiolmayan nedenlerinin olmasr muhakkaktrr.insan varhf,r, ktilli irade ile temasr esnasrn-

dai diizeni ve iradeyi anlalnaya gahgmakta-

drr. Ancak higbir z€unan kiilliyatr kavramaimkaru yokhrr. Mutlaka bazr eksiklikleri veyanhglan olqcakhr. Var olaru ve zrddrnr biraraya getinnek,suletiyle, her seferinde, yeni-den anlamlandirma qabalan sarf etmektedir.Diigiinme eylemi bbylece, sonsuza kadar sti-riip gidecekttr. Zfua her dtigiinme, kesin birsonugla son bulmug olsaydl yeniden diigiin-meye ge4ek kalmayacakh. Siirekli dtigtindii-

$imiize gdre fail ile fiil arasrndaki siirekli biriligkidenptiz etrn€k zoqqndakahyoruz ki, buda bluai, failler ve fiiller silsilesinden olugan,illiyet mtinasebetine ulagtrrmaktadrr.

Ctiz'i iradelerin yarath$ neden sonug ilig'kileri,'ktilli iraderiin var etrnig olduSu diizeniEinde gergeklegmektedir. Buna istinaden,neden ve so.nuglar farkh kategoriler oluptur-maktadrr. Orne$in, ya$rnurun ya$masrnmnedeni, siyah bulutlarrn ya$mur ya$drraca-

flnr sizin biliyor olmamz de$ildir. YaSmuru

iradedir. Sbzgelimi sia "ya$rnur ya$rnasrn"deseniz ve bu amaca yiinelik bazt nedenleryaratmaya gahgsamz bile, yaSmurun yafma-sr muk4dderdir. Ama siz, y-a$murun srze za'rar verntesirli iinleyici bnlemler alabilirsiniz.Birisine iyilik yapuluuz igin seviliyor olma-

Nz ya da ktitiiliik yaPtrgmzda nefretle kar-grla{r[rramz, .b lzzat sizin iradenizin neticele ri-dir actabu filler, herhangi bir failin, belirli birdi.izen igindeki eylemlerinin sonuglandrr. in-

yaf,drran da, siyahbulutlarr var eden de kiilli

sanlann nefretinden sakmmak igin koti.iltik-ten vaz gegmek, sevgiye mazhar olmik iginiyilik yapmaya gahgmak d4 mutlak iradeninkurrniig lolduf"u, dtlzen iqindeki nud"tr sonuqiligkileridir. Yani, c0z'i irade kullarularak, herfailin ifa etti$i fiil, kiilli iradenin takdir efti$ibit dtizen iginde gergeklegtiril-mefttedir. Nite-kim, her sonucun bir nedeninin oldufununkiilli irade tarafindan takdir edilmesi, uli-leriq,rn yol gosterici bir bilgidir. Alimler kainahnsrrlarrna ve yasala4nA, bu bilgi sayesinde va-krf olmaktadrr.

tbn Riigd'den tevariis eden iig0nci.i gele-(hek

diger ikisinden de daha fazla tinemli vebir o kadar da dikkat gekicidir:

Ozel olarak ibn Riigd ve genel olarak Meg-gai gelenekten Ortaga$ sonu Avrupa'srna te-variis eden aksiyom gudur: Tann baglangrgtaher geyr var, etniigtir. Kainata "ol" demig ol-durmugtur. Yani Russell'm dedifi glbi, "me-lca.nizmayr gdllgmaya baglatacak bir tanr{' $arft r.Tann kusursuz biEimde var ettifi igin onuntekrar dtinyamn igleyigine miidahale etmesisoz konusu olamaz. Diinya iglerinekangarak,diizelgrnqsl geleken bazr r geyler olduf'unu id-dia etnek, tannmn hatasrnrdiizeltmesi, eksikbrraktrf,rm tamamlamasr anlamrna gelir ki,bu ongn noksan varhk ofduf,un.lr ima etmek-tipvedin$en,qrkrnq,sonrr*Sgdo$urur.,Tar,r-4,,,arhk diinya iglerine kangmadrf,rna gdre bu;

dtinyamn igleyiginde insiyatifi, insan ele al-mahdrr. Eu da tanrrsal bir miras otan ve onun:ruhundan iiflenmig bir ruh olan insan akhmneseri olmahdrr. ihsan apr, kainahn di.izeninqiligkin tannsal gergeklikleri anlad*ga, in-sanrn tannya olan ba$hhsr artacaktrr. Aymzamanda'da insan, nesnel gergekliklere va"krf olacak, gevresindeki olasr olumsuzluklaniinleyip, her geyin olurrlu (pozitif) biqimdeiqlemesi ve iglevsg[es.mesini sa$lqyacakhr.Arbk, bu aksiyom, okullarda kuprmsallagihnlmah, epistemik bir iskelet haline getiril-melidir. Ragyonqlizasyon, er1 ernin, sr$rrpk'o,!,nahdu. , , ' . ;,1,i'i,

Bu noktada 6zenle vurgulamamrz ve dik-

Tiirkiye Giinlrigii 126l Bahar 2016

19

!t

'l.rl i I

Mfielitbbn eommonwealth ya da Tiirk islam Proiesi

katleri, ,toplamarruz gerekmektedir: Meggai drr. Kanrtlar hem dini kitaptan grkarhlmaktafilozoflar,ile QtaCaB sonlanna mensup filo- herngdzlernleredayanmaktadrramaenfazlazof.lenn bakrg 1g{arrnda, Descartes ismi ile da4krlyi,irtibnelerebagvurulmaktadu.Birbi-milsemma, iinemsiz gibi duran ve gozden nni teyit eden bu biitiinltk kurutmadr$urdakagrur ama esasrnda modem bilimi karakte- iiretilen bilgilerin eksik ve yanhg olabilece$rize eden gok onemli bir fark vardrr. Bu farkr ve g0ven duyulmamasr gerekti$inin alh gi-

Koyrer gok b{iyiik bir ihtimamla analiz et- zilmektedir.mektedir' Hig kugkusuz ki, din ile bilimin yollanmn

Ortaga$ $onlanndaki bazr filbzoflar, ibn aynqhnlmasr ba$lamrnda higbir filozof, Des-

Rtigd mirasmdan esinlenirkery bilingli ya da cartes kadar biiyi.ileyici glamarnrgtr. Din ilebilingsiz, ihtiyari ya da gayri ihtiyan, farkmda bilimin kargrhkh ba$mhl$'ile ige baglayan

olmaksrzrn ya da kasten, ustaca bir manevra Descartes, bitimin hedefini, do$anur srlanruile:ibnRiiqd'iigarprtnuglardr.Koyre'nindik- g6zmeye,yiineltmig, arag olarak da deneyirn

kat gekti$ yanhg veya kasrth garprtma gudur: ile matematiSi iinermigtir.

ibn Riigdtde oldu$u gibi, Miisliiman fi- Res cogitans ve res extensa'yr Descartes,

lozoflarda,"o bende d.ilgiinilf' inanq ijteden birbirindenaynveuzakikikavramolarakta-beri her zaman one qrkmrghr. Descartes, bu nrmlamaktadr. Diigiinen ryhun, dti$iiniileninancr, "diigi)nen ben"dedb (Ego cogito)'e dG !:d:" ile hiqbir negnel !nz9r[$ (h1Cy:,E"-

ntigtiirmiigtiir. Bu fark, aklrr tiimtiyle dtin- kil, hareket v's.) yoktur. Btiylece, ma4di diin'

ilr*di;;n ;l+"riaebnrmasr uor-a* yanrn fyrn", *.1aaiorrn-{an,ii1.gor,1 dcan,ahqdu. Bu seriiveni en kestirme yoldan ycrlegtirilmektedir: Ona gore diigtin'en 6zne

izlemeye ga1ga1m. ve dtigiintilen nesne unsurlan bir arqy?/ggle-

,ortasaf,,rn en biiyiik din dieii,riirii st l*fitffi;{filffiilffiiff;.to**f.'r1*u" ?1I".?d

ve,onu11eyu.p il;"i ;;B;;;-4.hl ruiur, s"yr"otal$u diigtince gkoliinii en kamil bigimde olmadrf,rm fari edebitdig mi, halie, kendi_yeniden iireten ilk filozoftur. Akrl ve vahiy mizin olmadrprm farz edemiyoruz. ihsanrnkonusunda Aquinas, -nedense "commenta- ruh ile beden-den olugmasr; iuhu dog*rutot'' diye anmayr tercih ettig', ibn Rtigd'ii atiiti"u" Ui. ti^"ni", A;ii;;y;"-cisimselaynen tekrar eder. Ona gdre de bilginin iki bir bedeni tagrmak zomnda olnraslr,insamnkaynagr vardrr. Bunlardan birisi inang di$eri tannsalhsrun dni.indeki en:biiytik engeldir.akrldr. inancrn kayna$r kutsal kitaphr. Dii- o Tann saJece ruhtan miitegekkil,olCu$i iqingiiLnme ise duyu organlannrn verilerinin ak- " miikemneldir, insanrn *hur,u, bedeni,,ya-lur stizgecinden gegirilmesi, dtizenlenmesi ve prqh6 ve bu baf,rmhhk da "aEkga bir kusuf'yorumlanmasrdrr. ibn Ri.igd'den aldrfir ilham- oldu$q iqin insan eksik bir varhktu, Dgmekla,Aquinas,'insanvarlt$rmilahibirdiizenigi- ki insan, ne denli,bedensel zaaflanndan an.ne konumlandrrmakta, Comte ve Durkheim nabilirse kendisini tannsal niteliklerle teghizgibi sosyologlarrn, sonradan, toplumu orga- efrleyi o denli bagarabilecek ve tanrrgn hernik'bir sistem olarak tahayyiil etmelerinin geye hiikmettigl glbi o da do$aya htikme-zeminini hazrlamaktadrr. Ayrtca, Descartes debilecektir. Nitekim, bedenset veya maddi,geligtirsin diye, ruh ve beden aynghrmasmr higbir geyle ilgisi olmadr$r, tiimtiyle ruhsalona emanet etmektedir. Aquinas, giinigleri- bir tiriin oldu$'u iqrn ve i'knulhnru.nleesinli{i,

n-e,tntarhhk kazandrrurak igln de iiteden beri apaEtkhfi dolaystyla" matematik en bagta 8e-l,',lt$ilariilu., ve halen de gegerli olan gu ytin- lenbilimselalandrrvekendisinimatematikle

tetne,b*a$uurmaktadu: Bir varsaylm ortaya karutlayabildikleri kadanyla, di$er alanlann

aulma(q,rye bunun kamtlan srralanmakta- biltg1 spyrlma gansr olacaktr: Gdriildti$i

20

126 /Bahar 2016

:. Cengie,.An$

iizere Descartes, bilim ile dinin yollanm son

derece, keskin bir bigimde aynqhrmaktadu.Dini, sadeee,inanc alam ile srntrlandrrmakta-dtr. Dini ve ilahi bilgiyi, diinyevi iddialardanti,imiiyle irrndrrmaktadrr. Aqrk ve segik ola-rak gdzlemlenebilecek diinya igleri ile sadece

insan aklmr, daha dofrusu insani performan-sr ytikiimlti krlmaktadrr. Dtinyevi sorunlarrntiimi.iniin, tanr'rsal bir tizellik olan bu insaniperformans ile kesin bir bigimde giiztilebile-ceglni iddia etmektedir. Bunun nasrl yaprl-masr gerekti$ine dair metodolojik ilkeleri,bugi.in de kullandrf,emz haliyle, belirlemek-tedir.

.,Megqai gelenek, Koyre'nin dikkat gekti$r,

" tann bende dilpltnendi/' ilkesinden asla Odtinvermedi. Mutlak bir akrl vardr. Bu tannsalbir niifuzdu ve bu sayede insanoSlu dtg diin-

"y,ayl anlayabiliyor, anlamlandrrabiliyordu.Dolayrsryla tannrun ayetleri sadece Peygam-berlerin aktardr$r vahiylerden ibaret def,ildi.,Kainahn tiim varhfl da tannmn ayetleriydi.Bu ayetlerdeki ilahi nizami kavrayabilelim

, vg kavradrkga imarumzr takviye edelim diye

tann, her kulun4 kendi ruhundan ruh iifle-

'{.ni$d, tnsan varhslndaki dtigiinen cevher tam

' 1...r!

1., da bil ruhtu. Descartes, meggailerin qok bi.i-

giindermigtir. Insan varltf,r orada; kendi ken-

dini yiinetmenin, kendisi drgmdaki bir giiciinegemenli$ine boyun e$memenin ve.bilhassa

kendi drgrndaki maddi evrene hakim olma-

nrn bir yolunu bulmahdrr. Bununla d4 y-gtin-

memelidir. Tannsal cevherle (cogito) mi.iceh-

hez insan varhfn, her geyi olumlu (pozitif)hale getirebilmek ve cenneti bu dtinyada inga

edebilmek igin, bedeni de dahil, tiim &gdiin-yayr bir tann gibi yiinetrnelidir. Dolapsrylaartrkbudiinyadanetannya,ihtiyag,y,atdu,lnede tannsal tanzimata. Insan varhfi tanns.albir hassasiyetle bu dtrnyayr tanzim eEney€

muktedirdir. Krsacasr " o bmdedi/' demek ben

tek bagrma "rnuhtatg" varh$m demektir. "Obenim" demek ise tibn donammlarr kendin-de menkul "miimkiitt" varb$rm demektir Kmodernitenin, rnodem ozneye'en fazla gekici

gelen telkini, tam da lu"uss{lal,

Bu Diiniigttirmenin KiikenindekiAmir Kaynak

Descartes'irr mo{em diiny.3ry1 rqsastna

y6nelik olarak, ibn Riigd'ti yeniden formiileetmesinin kiikeninde, gayri ihtiyari olarak,

tevhidin teslise inkrlap etiirilrhesi qabiurunbulundu$u yorurnuna mesnet tegkil edecek

emareler gormek mi,imkiindiir;

Tevhid, bilindigi gibi, tek bir ilaha baf,h

ve sadrk kalmak demektir. Bunun 6n kogu-

Iu tiim ilahlan ret ebnektir. Yani tek bir ila'ha iman etrnenin 0n:kogulu ret etmektir. Higkugkusuz ki, bu da insan varh$rnr, iry-ran vg

inkar eksenindg grdip gelen bir varLkolaraktasarlamak deniektir. Bu iinemli. Sonradan

"ambhnlance" tasanmt ile yeniden iplendiliigin defil. insan varh$run; hayrrh,ile hayr-s:u;r, $i ile kdtiiytl, dof,nr ile yanl$l faydatrt

ile zaqarlryt iqin-dp baqndlran bir vartt\ oldu.

$una delil tegkil etmesi agrsrndqn iinemlidit.

Teslisin b6yle bir dngiiriisii yokhrr:rElbet-te bir hiyerargi vardq ama teslis inanqndaiman ehnenin yolu inkardan de$il tercihtengegmektedir. Bunun anlamt gudur: Otoritele-ri srasryla tercih etthek. Bu tercih sondcunda

2lTtirkiye ,Giinliifii 125 / Bahg 2016

ytik bir tizenle sadakat gdsterdikleri bu ilkeyi

" 4ilgilnen tann b endedi/' (ego cogito) ilkesiylede$igtirip, ddniigtiiriip, i$ledi. Onceleri Eok

,r 'fazla dikkat gekneyen bu defigiklikle, "iflsan

,r:,,i ;tgnrtlagabilir" denilmek istenmekteydi. Tanrr

varh$rnda kendisini ruh (cogito) ola-'rak g6steriyorsa, tannsal nitelikli bu varltSrt

irdryrnda tann arayrgrna kal}egmak saqmahkh.

insan tann roliirri.i devralabilir; dof,a-

toplumilaki ve bireydeki gerqekliklerive tannsal bir performans ile

diinyevi yagaml her bal.lmdan denetirn

ahp, tiim olumsuzluklan yok ederek,geyin en olumlu (pcirzitif) hale gelmesini

bir hikmet ve maharetle sa$layabilir-

Sonuq olarak Descartes bilim ile dinin yol-ayrrt etmekle yetinmemigtir. Madem kiyeryiiztinii var etmig ve insaru da oraya

l

birlp-eyu,9f{e,etmek ve bir geye sahip olmak.l

iirkar ya da imah, kabul ya da ret, itirazya da itaat bireyi rzorunlu olarak muhake-meye zorlamaktadrr. Kaygr yaratrnakta, so-runllullk yiiklerhekte, rahatsr2hk vermekteve huzursuzluSa neden olmaktadrr. Suasurauyggn olarak tercihte bulunmak ise bir qahbulqp,glgxs,ayr; giivende olmayr, rahat et-meyi temin etmekte ve taFnin vaat etmek-tedii. Muhakeme; hayrrhyr - hayrrsrzr, iyiyi- k6ttiyi.i, do$ruyu - yanhgr, faydahyr - zarar-hp ayrrt etme yetisine hitap ethekte regit vemiimeyyiz bir bireysel varh$a ahf yapmak-tadrr. Tercih etmek ise arzu etmeyi, tatminolmayr, rahata ermeyi vaat etmekte ve bunaydneimeye davetiye grkarrnaktadrr. Birincisikarari Vermeye zorlamakta, ikihcisi ydnelme-yi telkin ehngktedir

:

Bu tespitler gok basit bir aynghrma grbigelebilir ve iki farkh zihniyet diinyasuun ay-ngtlnlmasmr hakh krlatak kamtlar gibi gitriil-meyebilir ama her iki durum (case)'a iligkin

'' ernareler, yagam alamnda srkhkla gozlemle-yebilecef,imiz insan varhklan ile ilintilidir.

Insan varhklannrn btr tarzdaki davrarug-lannrn "nfltura"sr:ra iligkin teorik zemin de ,- mevcuttur. Grek, Helen, Babil ve Roma mito-lojik metinlerinin birinci ortak paydasrndanadaarfurza gore, insanlar kendi ihtiyag-larura gdre tann segebilmektedirler; savagt'arr4iir, agk' tannsr/tanngasl, bereket tannsr/tanngasr v.s. gibi. iglevlerine ve mafifetleri-ne gtire de tannlar gegit gegiftir. Her birininkendisini ayncahkh krlan bir silalu, giictivardu. Dahasr pagan tannlarrmn bazrlarr iyi,bazrlan ktittidtir. Bu yi.izden de bazr tannlarinsalun dqstu bazrlarr dtigmarudrr. iyili$i deinsarilar lannlanndan gtir0r, kottiliifii de.

Teslis inancr, gu veya bu biqirnde bu ikiortak paydaya istinat etmektedir. Bu betim-lemelerden qrkartrlabilecek tin iinemli verigudur: insan v3rh$rnrn drgrnda otorite,kay-naklan vardu. Insanlara tercihler sunarlar veonlan ydnelimlere davet ederler;:Bunun so-nucunda da insanlara ya dost ya da dtigmanolurlar. insan da bu yiizden dostunu terciheder, dosfundan yardrm ister, onun vaaz et-ti$ dof.rultuya yonelir ve rahata erer, Diig-mamru da bilmek zorundadr. giintdi ondansakmmak ve ona uzak durmaya mecburdur.

Tevhid, (isa da dahil) elbeue peygamber-ler dolayrmlyla vahyedilen bir inang sistemi.Ancak bir miiessese olan peygamberlifin dekadim kiikenleri olmahdu. Bunlardan bidsiolan Eski:Mrsrlda 6te diinya ve bu dtinyaaynml vardu ve her iki diinyanrn tannsr dd,ismi de$igik olsa bile, aym tanndrr. Melek vegeytan etlketleriyle yaftalanan iyilikler vq,ktiltiil,iikler vdrdu ama bitbirtnden, (ok. fakh btiki kategori de aym tiirdtir. Melek de geytanda aym fiiriin iki ayn kategorisidiri Zerdiigt!Itik bunu daha fazla vurgulamaktadrr. Onag6re geytan da insandrr,'melet de. iyilikler deinsamn igindedir, kdti.iltikler de. Dolayrsry-la insan varlrt"rnur iyili$i ve kottili.i$ii kendidrgrndaki varbklara hamletmesi sorumluluk-tan kaqmaktan bagka bir gey olqmaz. DoBuve uzak do!"u tannlan daha da ilgingtir. in-samn ekolojik olarak bir unsuru olan tabiatdrgrnda bagka bir tann yoktur ve tabiat ve ta-'nbiatta'6rtaya gkan olaylar, tannlann bizatihikendisinden bagka bir gey de$ildir.

Bu de$erlendirmeleri genigle@rek v€ ay-rrnhlandrmak miimkiindiir ama gkartrlacaksonug gok deSigmeyecektir. gunu netlegtir-memiz lazrm: "Benile diigiinen, binim d6tmda-ki bir varltk olan tanndn/' tinermesi ile 'iyilikde kbtilliik de benim igimdediy'', anlayigrnr telkineden teyhidin kdkenlerindeki kadimi 6n.ka-bul arasrnda bir tenakuz yok mudrrr?. r,.

Bagka bir ifade ile, muhakemeyi vaazeden tevhide kargr tercih, talep ve sahip ol-mayr va.rz eden teslis; nasrl oluyor da, "ben-

Bu mitolojik metinlerin ikinci ortak paydasrdaha dnemlidir: Biitiin tannlar insan varhfa-

otoritedir. Bu tannlar ta-iyilik bazen kitttiliik iqin

insanlera kargr kullanular. Yani, bu tannlarinsanrn,iekcilOiik biitiinliik iginde bulunduButabiafin dp:dlgrrrda yer almaktadrr.

da Tiirk lslam

de dilgiinen tanndtr. O halde benim drymda bir: tann aramak beyhudedif' ekabirliSine siiriik-lenmig modem "d.iscourse"'tJn kadim argivini

naktadrr. Yani duygularla tercihlerde bulu-rarak tatmin elde etmek ve her tatminden

Bu son sorumuzdu. Lakin, bu sorularrnhep birlikte diigiinelim ve durma-

'. dan cevaplar arayahm. Hap gibi de bir cevap

ryin ama elbette bende bir cevabt var.

bir vesile ile, daha analitik bir cevap

a s6zii vererek, buna gimdilik "frag-igerikli bir cevap verip yaztmr tamam-

itkinae Enakuz yok. iyilik de kiiti.iliik$erim igimde. Buna mukabil; benim iyilik ya

kdtiiliikle ilgili duygulartmm drpnda, be-

duygulanmrn tasallutunda olmayan ve

le dtigtinen bir giig var. Demek ki benim.larrmrn esaretine kaprlmadan bana en

yolu giisterecekbende bir gtig var. "Biroar bende bmden igeru" diyen dervig, beni

ama bendeki iyi ve kiitti duYgula-

&q*4+ kalan bir benden soz ediliyor

ise rizne olqrak kendini kuruYor-gibi yola grkarak, kendisine vaat edilen

nesnesi olma durumunu agrkla-

Prometheus'u zincirleyen,Zeus,onun,ci.

$erlerini her giin bir. kartalalpargalat'rr' Dola.yrsryla, insan varh$rna dost mu;,diigman mtoldu$una tannlar bile karar verernemi$ i'sg), ,

baba ile oful arasrnda bile bir uzlagma yokise, insan varkf,rnrn kendi bagrmn garesine

bakmaktan bagka yolu yokfur.

Oysa ki; ilkinde oldufu gibi, insarun,keR., , I

disini, kendi iginde var olan 44a dryar{ay;mrg gibi yoneten bir giiEle ytinehnesi ciddibir sorumluluk i.istlenmesi demektir. Mu;hakeme etmek demek; bi.ittin iyi ve kdttileritasniflemek, ayngtumak ve tiqtefiide iyi gtbigtiriinenin ashnda nasrl bir ktitii, ktitti:;gibigoru4enin (HrZu krssEqr orne$) aslmd,,3 np

kadar iyi olduf,u4u da iingor.mek, iyi ile k6ttitasniflerinin sonuglanm isabetli ve !gfarh,. ,

bir biqimde kestirebilmek demektir. Bu tarz

muhakeme gok ciddi bir zihinsel Performanp ",

gerektirmekte, iggiidiilerin ve duygufairndomine edici etkilerinden tirmiiyle ken4iniarrndrrmayr icap ettirmektedir. Esasmda buzihir:rsel muhakgrhe, Esfel-i Safilin dett, insatt

varh$naevrilmeyibetimlemektedir.'

ikincisinde ise tercih ehnek, talepletmekve almak, insa4a tarurymtg hazzt bafuediyorgibi gitrtinmekle birlikte, insant tiim sorurnrluluklardan mahrum brakmaktadu. Sonug"

lardan sorurnlu olmamak, tann olma'cesared,'

vaat etmektedir. Kendi kendini y6netmekitiim dtinyayr da yiinetmesi gerekti$ine dair,

ona, pervasvhk telkin etmektedir.

Qoztimlememizin tam bu momentinde en

baga diindiik: Bilindi$i gibi ticaii buri'uVa2i,

kendi kendini yiinetmek iqin yola grkmryh.

Ona giire egemenlik kayrtsrz gartsrz milletinolmahydr. Millet bizatihi kendisi idi. Ne var

ki dihrrya igleri ile o kadar,'meqguldi.i,ki,.yit-netim iglerine ayrracak zamanl yoktu' Enin-

de sonunda ybnetim igi ozel bir emek, zeka

ve beceri istiyoldu ve hatta filozof bilge kralgibi, liyakat ve ehliyet isteyen bir igti. Burjuva

b6yle bir ehliyet ve liyakata ne sahipti ne de

biryle bir hevesi vardr. Dolayrsryla kendisinindefer verdi$i, elde etmek igin gaba harcama-

23

Tiirkiye Giinliilii 126 / Bahar,207i6'

kavugulan rehavetin biiytisiiyle kendig6yle telkinlerde bulunmayr anlat-

': "Demek ki, istiyorum, ahyorum ae

Qilnkii o bagkalanntn bana ne zaman

,dost ne zaman dilgman oldulu belli de{il' Zira

bagknlarmt,lccndime dost ya da dilgman eden

isem gayet (cennetten kovulmama neden olan

i giinah gibi, giinah igleyince cezalandtrildr

snap igleyince ijdilllmdirildi{ime gdre)

bana taatmt takdir eden deben olmahytm" .

Meghur hikayenin anlahlaca$ yer de tam

Thnnlanfi en amansrz silatu olan:bilgigizlice kagrran Prometheus, dof,ada

oluyorum, Bu giig, benim bizatihi igilnde

t. B agkalnn b ana b6yle liltuflarda bulunmug

payalruz ve gurlgplak kalan insan varhfir-

bilgi ategini verir. Insanlara yardtm eden

t

'"Mqsltiman Commonwealth ya da Tiirk islam Proiesi

,.'.i:1,,:,;1.1. .l,rrL r, i: lr. '

para kazanmaya ayrrdr$r zeka, zaman ve Ea-' r r' rr i'"ibAl'all, hem kendisini hem de bagkalanru yo-

'neqneye zamaru da yolqtu,.begerisi dq, rne{alide. Sonugta bilindif,i grbr, ticari burjuvazi,bri'handikaptan kendini kurtarabilmek igin,Giiftldr ve Latinlerden beri bilinen, temsiliyetmeltani2masurr devreye soktu. Kendi grkarla-nru,r6pkl L"ndisi gibi korulacak ve Lendisiadrna gahgacak,,kendisini temsil edecek y<i-

ngtsel,mekanizmalar tasarladr. Bugiinkii par-llainenterltemsili demokrasi bu tasanrhlarrnen fazla itibar edilenidir. Yani Parlamentertemsili demokrAsl burjuvamn el ahp, yeter-sizli$i'nedeniyle elde edemedi$i ama mti-rnessillerini devreye sokarak sahip oldut"ubir'yiinetsel mekanizmadrr. Nitekim bu tarzy,6.netim bigimlerine Duverger, bu nedendendolqydrr ki, plutodemokrasi adrru takmrghr.

, Eureya \adar 4nlagrlr gibi gtiriiniiyorama gtiyle bir sqnrn da giirmezden geline-mez. Ytineten tizne ile viinetilen nesne avrubtinyede nasrl bir araya gelecek? Yani tanrr-

' yi'yerinden etrnenih yolu hem tann hem de,kul olmakhri Bu 6yle iginden grldmaz birlabirerntti ki;.horhalde ancak gu rnisallerle an-lagtlabilirl Giizii yerinden Ekanp t' hadi kendi"ni giilf', kula$r kopanp "kendini duyl', bumuoyup "kendini lakla" demek gibi bir labirent.

"Beynini yerinden gkarhp masarun iizerinekoyuyorsun ve diyorsun ki "tyy beyin, garga-

buk benim bedenimi yi)net" .

Farabi'nin ilk defa dikkat gekti$i ve son-ralarl Foucault'nun kitabrm y az&fir ve adrna

, t'insfln uc:ikizlerit, dedi$i ,bu,handikap; yani, bil8inif,,l hem {)znesi,lhem de nesnesi ohna du-,Ntnq, ne pratikte iglerli$i vardr ne de teorideanlqg{ebilir bir durumdg, insqn ve ikizlerilrasm{a, bagka bir aqrdan bal,unca da asrllarile vekiller arasmd4 her zaman, ptiriizlerinq*masr kaqrmlmazdr. Bilhassa Mills'in ikti-

,,',,dg,,$ggtialeh'ni yayrnladrktan sonra, temsil,1ri,,:sisteminin siyasal alamn bir kanadrnda, nasrl

'rp4iii"' Tiirkiye Giinltigii 1126 t&ahlii2ot6

irltli'i i,l: ,

etti$i takdirde, rakipleri onugigney,ip gegerdi. Yani niyeti olsa

kendisini ve bagkalanm yd-

Sa{prk igledi$ine,blgtin biz de :bu;zat, tarukoluyoruz.

Temsil ile insan ve ikizleri konusunu bag-

ka vesilelerle yeniden ele almap,ur4qt ede-

rek, gimdilik yazrmlzr burada noktalayalrm.

Sonug

Mtisliiman alemi igin alternatif bir {lirnyptasarlanabilir mi? nu amaca uygun bir Ttiikislam Projesi olabilir mi? Oiai,haz.

Keynes bir projeydi 6me$'in. Kapitati4mintrkanal ana damarlannr agh. Onabenzer pekgok krsa, orta ve uzun vadeli projeksiyonlarigeren projeler her zaman devreye sokul-maktadrr, sdzgeltrrii Yeni Dfinyd' Dti2dni tibi.Teorik tahayyiiller birer tasawur olarak ppy-lagrma sunuldu$unda, konjonkHiriin uygunolmasr gerekir. Aynca proje ve projeksiypn-lann belirli dlgiide olgusal miitekabiHygfinide dikkate almak gerekir. $u anda konjohk-ttir ve olgu Mtibliiman birli$ olugturrneyrzorunlu krhyor. Ama bunu kapsayacak ta-hayyiilden yoksunuz.

Ahlaki temennilerimiz, iyi niyetli bek-lentilerimia aydrrlik umutlarrmrz, goniillerifeth eden niyetlerimiz, kendi baglanna birerdoktriner tahayyiil iiretemez. Reaksiyonerislarncrhk discoursetlan, dostlar arasmda dadiigmanlar arasrnda da nifak kayna[,r olmak-tan bagka bir ige yararnaz. Tahayyiil, yagadr-

f,r*fi2 hayatm her alamna (siyasal, ekonomikve sosyo kiilttirel) iligkin, mar#i olmayanproje ve projeksiyonlar 6nerme potansiyelitagrmahdrr.

Kapasitesi buna uygun bazr izlerimiz veemarelerimiz var. Tevhid biitiin efendilerekayrtsr4 gartsrz ittaat ongiirmez. Tek bir oto-riteye itaat,etmeyl..di$erlerine itiraz ve hattaisyan etmeyi sahk verir. Teslis: ise efendi.ler ile arayr iyi tutmayr, bir efencli yeterincebahgedici ve ba$rglayrcr olmadrfrnda di$e.rini tam zamanrnda tercih etme becerisinigostermeyi dngdriir. Tevhid, iyi ile kiitiini.inmizarunx emf_egler. ileslis iyi ile k6tii hedefle-

T

l,,,ll

tli,l

ri iqaret eder. Tevhid, iyi ile k0tiiyii bireyin

kendi iginde bulugturmasrm, kaynaghrmasr-

ru ve hatta uzlaghrmasrm tavsiye eder. Teslis,

iyi olaru tercilr ve taleP etrneyi, kdtii o]an$an

saktnrP uzak dqrntaln bireye iinerir. Tevhi{dostlufu ve diiqmanh$ bir kategori olarak

bireyler igin tespit ve tarif eder. Teslip, dost-

larur ve dtigmanlann gephelerini igaret eder,

dostun yanrnda yer ahp nemalanmayr, 6dii-

le nail olmayr, dtigmamn kargrrnda yer ahp

cezalandmlmaktan kutulma heves ve he-'define bireyi ydneltir. Bunlar blzim 9u anda

deneyimlerimiz ile kapt aluna aldrttmu ve-

rilerimizdir: c)

Tahayytil ba$amrnda ise bu yaa pion i9-

levi iistlenmeye azmetmektedir' Miisliiman-lann kendi Commonwealth'lanm olugturup,

bu gah dtmda toplanmalanmn arbk bir za-

ruret olduf,u aksiyomundan hareket etmek-

,"ai" rtailU],.tgilikduygulan onlara yol g6s'

terecektir; Ama,iasla -lusalo'(belief anlamrn-

daki inangodakh ya'di mezhebi ya da emik,

hamasi v.s.) fanatizmlere asla tevessiil efine'

meleti gerekir. "Transmisyon Kayry{' iglevi

riinfTt*"k avlt-Sarde kadrolara ihtiyae

vard[ ve sanki Anadoltr,Kaplanlan biiyle bir

potansiyel igeriyor gibi giiriinmektedir.

Teorik olarak bakrldr$rnda diirrya PoPji-lasyonu tevhid ve teslis adr verilebilecek iki

safa&utba ayrrghnlmlg-ayr$m$ durumda-

drr. Tevhid safrmny'cephesinin iglemcisi igle-

vini ifa edebilecek yeterlilik Ti.irk etiketi ile

yaftalanmrg durumdadu. Bu etiket bir srfat

de$I, kategoridir. Bunun mesnedi islam ile

Mi.isliiman ayrrghrmasrdtr ve bu ayr$tlrma-

mn tam olarak anlagrlmasr igin, kadim tev-

hidi epistemik formu ile kadim teslis episte'

mik formunu anlamak gereknoektedir. Ziia'tevhid epistemik formundan mtilhem lbrRiigd'iin, teslis epistemik formuna garPrtrla-

rak nasil dtini.igtiir0ldiif,i.iniin alalizi, kafa

karrgrkh$rmrzrn nasrl tesis edilmig oldu$una

dair bize yol giistermektedir. Bugiiun de, bu

tarz garprk ddntigtiirmelere karqr, zihinsel

olarak dingm olmaya mecburuz. Aksi tak-

dirde; en doSru bildikleirimizilr ashnda birer

yanhg, en yanlq bildiklerimizin ashnda birer

do$ru oldu$u hakikahna vasrl olmayr baga-

ramalnz. I

Ttirkiye Gtinlil$ii 126 / Bahar 2016

25