_____________________________________________________________ _____________________________________________________________

ΝΙΚΟ ΙΔΕΡΗ

Μηχανιςμού τησ Σϋχνησ, μηχανιςμού τησ τρϋλασ

Ειςόγηςη με τύτλο “ Μηχανιςμού τησ Σϋχνησ, μηχανιςμού τησ τρϋλασ” ςτο

επιςτημονικϐ ςυνϋδριο που πραγματοποιόθηκε (17 Οκτωβρύου 2014) ςτο

πλαύςιο τησ εκδόλωςησ

“Σϋχνη και τρϋλα”.

Επιμϋλεια Συνεδρύου: Υώτησ Καγγελϊρησ

Διοργϊνωςη Εκδόλωςησ: Εταιρεύα Μελϋτησ Πολιτιςμικόσ Ετερϐτητασ

& Δόμοσ Αθηναύων

- 2 -

Περιεχόμενα

Ειςαγωγό

Ι. Σρεισ εκβϊςεισ

ΙΙ. Σϋχνη και τρϋλα

IΙΙ. Μεταιχμιακό διαλεκτικό

ΙV. ΒΑΝ ΓΚΟΓΚ: Ο τρελϐσ καλλιτϋχνησ – ό ο τρελϐσ και ο καλλιτϋχνησ;

V. ΝΣΑΛΙ: Ενςωμϊτωςη τησ τρϋλασ ςτον εικαςτικϐ κώδικα

VI. SYLVAIN FUSCO (1903-1940): Ο καλλιτϋχνησ τρελϐσ – ό ο καλλιτϋχνησ και ο

τρελϐσ;

VII. Διαλεκτικό αμοιβαιϐτητα

- 3 -

Ειςαγωγό

ε δϑο πεδύα η ςχϋςη τϋχνησ και τρϋλασ εκδηλώνεται και θεματοποιεύται

προνομιακϊ: Μεγϊλοι καλλιτϋχνεσ που τρελαύνονται. Και «μεγϊλοι τρελού»

(grands fous) που παρϊγουν καλλιτεχνικϐ ϋργο αναγνωριςμϋνησ αξύασ. Εκεύ

κυρύωσ θα διερευνόςουμε τη διαφοροπούηςη των μηχανιςμών Σϋχνησ και

Σρϋλασ.

- 4 -

Ι. Τρεις εκβάσεις

ε κϊθε ϊνθρωπο, (ςυν)υπϊρχουν τρεισ εκβϊςεισ ωσ προσ την εκ-δόλωςη[!] τησ

ψυχικόσ πραγματικϐτητασ:

1) Ρουτύνα, τρϐποσ (γνώριςμα του χαρακτόρα/δομό προςωπικϐτητασ/

ςυςτημικό ςυνοχό/ «κανονικϐτητα του βύου»).

2) ϑμπτωμα και Χυχοπαθολογύα.

3) Δημιουργύα.

το πεδύο τησ δημιουργικϐτητασ, για κϊθε ςημαύνουςα πρϊξη των ανθρώπων,

ιςχϑει ϐτι

Πρϊξη = ψυχικό πραγματικότητα (ψπ)

αναδιατυπωμϋνη ςτη γλώςςα του πεδύου (γπ)

εκδόλωςησ τησ υποκειμενικότητασ

Π = (ψπ) γπ

- 5 -

ΙΙ. Τέχνη και τρέλα

Σϋχνη και τρϋλα: Η πρώτη ϑλη εύναι κοινό (η ψυχικό πραγματικϐτητα). Αλλϊ

υφύςτανται διαφορικού μηχανιςμού επεξεργαςύασ τησ ψυχικόσ πραγματικϐτητασ

και μεταςχηματιςμοϑ τησ ςε ϋργο. Ασ εντοπύςουμε τισ κϑριεσ διαφοροποιόςεισ:

●1. Η Σρϋλα εύναι κατ’ αρχόν ςυνϊρτηςη του μηχανιςμοϑ τησ διϊκλειςησ:

ψυχικϊ κρύςιμο υλικϐ που ϐφειλε να ςυμβολοποιηθεύ επιςτρϋφει ωσ

Πραγματικϐ (ψευδαύςθηςη, παραλόρημα…). Ό,τι δεν το χωρϊει ο νουσ με

λϐγια και εικϐνεσ, επιςτρϋφει ωσ κατϊςταςη πραγμϊτων. Πρϐκειται για

ϋκπτωςη του υμβολικοϑ, ςε ςημεύο που η ύδια η ςημειωτικό υπϐςταςη

του ςημαύνοντοσ ακυρώνεται. Όπωσ ςτην ψευδαύςθηςη: Η ακραύα

παλινδρϐμηςη διαμορφώνει ςυνθόκεσ ϐπου η παρϊςταςη

προςλαμβϊνεται ωσ μη-παρϊςταςη: ωσ πρϊγμα, ωσ αντικειμενικϐ

ςυμβϊν ό δεδομϋνο. Η ενδογενόσ πληροφορύα μετατρϋπεται ςε υλικό

οντϐτητα.

Η Σϋχνη εύναι ςυνϊρτηςη του μηχανιςμοϑ τησ μετουςύωςησ: Κϊτι που

ανόκε ςτο Πραγματικϐ ςυμβολοποιεύται. Πρϐκειται για μεταλλαγό του

κώδικα: απϐ ιδιωτικό αύςθηςη, μετϊβαςη ςε ςυμμεριςτό ςημειωτικό

μεταγραφό. Ό,τι όταν ϊφατο και ανεύκαςτο, μεταςτοιχειώνεται ςε

αιςθητϐ και νοητϐ. ε τροφό για «εκλεκτό ςυγκύνηςη», αλλϊ και για τη

ςκϋψη και τον αναςτοχαςμϐ ςε ϐλεσ τουσ τισ εκφϊνςεισ −μϋχρι τα πιο

παρϊδοξα ϊκρα : Escher, Magritte. Πρϐκειται για αναβϊθμιςη, αποθϋωςη

του υμβολικοϑ, ςε ςημεύο που «η ζωό μιμεύται την τϋχνη». Και κϊθε τι

εξυψώνεται –μϋςω τησ λειτουργύασ του κώδικα, όχι μϋςω κϊποιασ

«αδιαμεςολϊβητησ από κώδικεσ» εμπειρύασ !− ςτην τϊξη του ςημαύνοντοσ

(βλ. Il postino, Neruda/metaforo…). Η ύδια η υλικό οντϐτητα

μετατρϋπεται ςε γϐνιμη πληροφορύα.

- 6 -

●2. Σρϋλα ςημαύνει κώδικασ ιδιωτικϐσ, αδιαμούραςτοσ, ερμητικϐσ (βλ.

νεολογιςμϐσ).

Σϋχνη ςημαύνει κώδικασ κοινϐσ, ςυμμεριςτϐσ (βλ. γλωςςοπλϊςτησ).

●3. Σρϋλα ςημαύνει δημιουργύα νεο-πραγματικϐτητασ (παραλόρημα,

ψευδαύςθηςη) – ακϐμη και ςτη ςφαύρα των ςυμβϐλων (νεολογιςμϐσ,

νεογραφιςμϐσ…).

Σϋχνη ςημαύνει ςυμβολοποιημϋνη φανταςύα που διευρϑνει την

πραγματικϐτητα (βλ. ντε Κύρικο…).

●4. Σρϋλα ςημαύνει «γυμνό», «ωμό» ψυχικό πραγματικϐτητα

διατυπωμϋνη διαπιςτωτικϊ: «(Μου) ςυμβαύνει αυτϐ».

Σϋχνη ςημαύνει ψυχικό πραγματικϐτητα αναδιατυπωμϋνη (κατ’ αρχόν

μϋςω τησ φανταςύωςησ) επιτελεςτικϊ: «Υαντϊζομαι ϐτι/Θϋλω να ςυμβεύ

αυτϐ».

●5. Οριακϊ, ϋνασ μη-τρελϐσ τεχνύτησ (καλλιτϋχνησ) μπορεύ να παραςτόςει

(ςκηνοθετόςει, ερμηνεϑςει, εικονύςει, περιγρϊψει, αποδώςει

λογοτεχνικϊ…) την τρϋλα («Η τρελό μϊνα», «Βαςιλιϊσ Ληρ»). Ϊνασ

«επαρκώσ τρελϐσ» [βλ. παρακϊτω, περύ «μη 100% τρϋλασ»], ςτεροϑμενοσ

επύγνωςησ (insight), δεν μπορεύ να παραςτόςει τη μη-τρϋλα.

- 7 -

- 8 -

IΙΙ. Μεταιχμιακή διαλεκτική

ε κϊθε ψυχικϐ ςϑςτημα, τρϋλα και τϋχνη ςυνυπϊρχουν ςυςτατικϊ :

Κατϊ Υρϐυντ «Σο ϐνειρο εύναι μια όπια παροδικό ψϑχωςη» − το ϐνειρο, το

οπούο αντιπροςωπεϑει εϑγλωττο δεύγμα «ιδιωτικόσ τϋχνησ». Σϐςο ιδιωτικόσ και

ερμητικόσ, ενύοτε, που το νϐημϊ του διαφεϑγει και απϐ τον ύδιο/την ύδια

τον/την ονειρευϐμενη («Εύδα ϋνα πολϑ περύεργο ϐνειρο, που δεν καταλαβαύνω

τύποτε απ’ αυτϐ»). Αλλϊ πλαιςιώνονται και λειτουργοϑν διαφορετικϊ. Ϋτοι,

φϋρονται και μορφοποιοϑνται απϐ διακριτοϑσ, ειδοποιοϑσ ψυχικοϑσ

μηχανιςμοϑσ. Αλλιώσ απαρτιώνει την τρϋλα του (και τα λογικϊ του !) ο τρελϐσ κι

αλλιώσ ο μη-τρελϐσ: Επύγνωςη ϋναντι νοςηροϑ ορθολογιςμοϑ, ςημαύνον υλικϐ

τϋχνησ ϋναντι (νεο)πραγματικϐτητασ… κλπ.

Και ςτον τρελϐ, η τρϋλα ςπϊνια καταλαμβϊνει το 100% τησ ψυχικόσ του

ζωόσ (βλ. Ωγιοσ Ιςύδωροσ/ ΔρομοκαϏτειο). Οπϐτε, το θϋμα τύθεται ωσ εξόσ: Πϐτε

και πώσ λειτουργοϑν και εκδηλώνονται η τρϋλα και η τϋχνη ςτο πεδύο

παραγωγόσ ϋργου με αιςθητικϋσ ιδιϐτητεσ και/ό απαιτόςεισ; Πϐτε ϋνα ϋργο

εύναι προώϐν τησ τρϋλασ και πϐτε δημιοϑργημα τησ τϋχνησ –ϋςτω, ενϐσ τρελοϑ;

Μπορεύ να ςτοιχειοθετηθεύ, από την ϊποψη τησ υποκειμενικόσ λειτουργύασ, μια

τϋτοια διϊκριςη; Και, αν ναι, πώσ εκδηλώνεται;

Γενικό περιγραφό: Και του τρελοϑ το ψυχικϐ ςϑςτημα εμπεριϋχει νηςύδεσ

και δύκτυα μη-τρϋλασ (γλώςςα, νϐηςη, ςυναύςθημα, πρακτικϋσ δεξιϐτητεσ,

ςχϋςεισ – καθώσ και παραςταςιακϋσ δεξιϐτητεσ και ενϋργειεσ, που ενδεχομϋνωσ

ανόκουν ςτη ςφαύρα τησ καλλιτεχνικόσ πρϊξησ…). Αυτϊ τα δύκτυα

υποςτηρύζουν την ενδεχϐμενη καλλιτεχνικό πρακτικό του τρελοϑ. Ενώ,

αντύδρομα, αυτό η καλλιτεχνικό πρακτικό μπορεύ να λειτουργεύ ωσ ςύςτημα

πλωτόρων (ωσ ςυμπλόρωςη/ suppléance κατϊ Λακϊν) που προςδύδει

ευςτϊθεια ςε ϋνα ψυχικϐ ςϑςτημα επιρρεπϋσ ςτην εκδόλωςη τρϋλασ (παρϊβαλε

Σζϐυσ – Λακϊν sinthome/«ςϑνθε/ωμα» − ότοι, η ϋκφανςη υποκειμενικϐτητασ

ωσ πρακτικό που κϊπωσ ςυμπλϋκει τα ξϋπλεκα RSI).

- 9 -

Δεν υπϊρχει ςυςτατικό διϊκριςη παραςτατικόσ/εικαςτικόσ γλώςςασ

Τϋχνησ και Τρϋλασ: άδιοσ κώδικασ αναλογικόσ, με μηχανιςμοϑσ οικεύουσ ςτην

πρωτογενό διαδικαςύα –ςυμπϑκνωςη, μετϊθεςη, επικαθοριςμϐσ, μϋριμνα για

την παραςτατικϐτητα. Μια γλώςςα αναλογικό, πλαςτικό, εικαςτικό (βλ. ϐνειρο,

ςουρεαλιςμϐσ…). Μϊλιςτα, ς’ αυτϐν τον κώδικα δεν υφύςταται «νεο-

παραςτατιςμϐσ» [αντύςτοιχο του «νεολογιςμϐσ» ςτην ψηφιακό λεκτικό

γλώςςα]: Κϊθε παρϊςταςη και μεταχεύριςη παρϊςταςησ χωρϊει ςτην

προκεύμενη αναλογικό γλώςςα.

Η διϊκριςη ϋγκειται κυρύωσ αλλοϑ: τη ςυνομιλητικό, διώποκειμενικό

απεύθυνςη τησ Τϋχνησ αντιπαρατύθεται ο ερμητικόσ μονόλογοσ τησ Τρϋλασ (βλ.

πϊλι ϐνειρο/ Υρϐυντ «A dream does not want to say anything to anyone. It is not

a vehicle for communication; on the contrary, it is meant to remain

ununderstood.»*).

Μα και ςτον τρόπο χρόςησ του ύδιου κώδικα, η ςυγκρϐτηςη του

εκφερϐμενου εικαςτικοϑ λϐγου διαφϋρει ριζικϊ:

● Η Σϋχνη λειτουργεύ μϋςω του αληθώσ ψεύδεςθαι (mentir vrai κατϊ

Aragon). υγκροτεύ ϋναν ιδιϐτυπο, κοινωνόςιμο μεταφορικϐ μικρϐκοςμο, ϐπου

και ϐςα δεν χωρϊει ο νουσ ςτην κοινό ςημειωτικό ζωό αποκτοϑν και τη θϋςη

τουσ και την ιδιϐτητα του μεταφορικώσ αναπαραςτϊςιμου και επεξεργϊςιμου.

Σο αντικεύμενο μετουςιώνεται και εξυψώνεται ςτην τϊξη του ςημαύνοντοσ (βλ.

π.χ. «Η πηγό» κατϊ Duchamp). Σο ςημαύνον καθύςταται αιςθητϐ δύχωσ να

υφύςταται ϋκλειψη η υπϐςταςό του ωσ ςημαύνον. Σο ϋργο τϋχνησ ιςοδυναμεύ με

μύα μεταφορϊ που ρητϊ δηλώνει ϐτι εύναι μεταφορϊ. Η Σϋχνη εύναι η αποθϋωςη

τησ μεταφορικϐτητασ.

● Η Σρϋλα χαρακτηρύζεται απϐ ϋκπτωςη τησ μεταφορικότητασ (βλ.

ςχιζοφρϋνεια «ςυγκεκριμϋνη ςκϋψη/γλώςςα» ό «ςυμβολικό εξύςωςη» κατϊ

Φϊνα όγκαλ). Η υποκειμενικϐτητα εκφρϊζεται –και χϊνεται− μϋςα ςε μια

* goo.gl/KCDeOw

- 10 -

μεταφορϊ (ό κϊποιεσ μεταφορϋσϋσ) η οπούα απεγνωςμϋνα και απϐλυτα αρνεύται

την υπϐςταςό τησ ωσ μεταφορϊ (παραλόρημα, ψευδαύςθηςη – la métaphore

délirante, Lacan S iii). Η παρϊςταςη, εκδιωγμϋνη και αποκλειςμϋνη απϐ το

υμβολικϐ, επιςτρϋφει ωσ υλικϐτητα μϋςα ςτο Πραγματικϐ. Ο Ωλλοσ ανημπορεύ

να υποςτηρύξει τη ςημειωτικό εκδόλωςη τησ υποκειμενικϐτητασ μϋςα ςτουσ

ςυμμεριςτοϑσ κώδικεσ και το ςημαύνον πλανϊται ανϋςτιο, ωσ πρϊγμα.

- 11 -

ΙV. ΒΑΝ ΓΚΟΓΚ: Ο τρελός καλλιτέχνης – ή ο τρελός και ο

καλλιτέχνης;

Βαν Γκογκ: Τπόρξε διαπιςτωμϋνα τρελϐσ – και διαπιςτωμϋνα καλλιτϋχνησ.

Η ςτιγμό ϐπου η ύδια ψυχικό πραγματικϐτητα απτϊ μεταγρϊφεται τϐςο

ςε τρϋλα ϐςο και ςε τϋχνη εύναι η αποτομό του αυτιοϑ του.

Ο Βαν Γκογκ πρώτα αποτϋμνει το αυτύ του ςτη φυςικό/ςωματικό

πραγματικϐτητα. Ερώτημα: Καθώσ κϐβει το αυτύ του και το εμπιςτεϑεται για

φϑλαξη ςτη θεματοφϑλακα τησ «καθαρόσ ςεξουαλικϐτητασ» (πϐρνη), τι κϐβει;

Η «κυριολεκτικό αλληγορύα» του ευνουχιςμοϑ (αποτομό ενϐσ μικροϑ πολϑτιμου

ςωματικοϑ ςτοιχεύου) εύναι προφανόσ. Οπϐτε, με την κύνηςη αυτό αναπλϊθει

την εικϐνα του ςώματϐσ του (=πυρόνασ του Υανταςιακοϑ) εν τοισ πρϊγμαςι: Ση

μεταχειρύζεται ςαν να εύναι πρϊγμα και την τροποποιεύ με φυςικϊ μϋςα και

εργαλεύα (ακρωτηριαςμϐσ με ξυρϊφι).

τη ςυνϋχεια, ζωγραφύζει την αυτοπροςωπογραφύα του αναμορφωμϋνη

ςε ςυνϊρτηςη με το κομμϋνο αυτύ του, που μετατρϋπεται ςε επύκεντρο του

πύνακα. Δηλαδό, αναπλϊθει τη νϋα ςωματικό του πραγματικϐτητα

δημιουργώντασ μια αναμορφωμϋνη αναπαρϊςταςη (βλϋπε χαρακτηριςτικϊ τισ

μη-ρεαλιςτικϋσ χρωματικϋσ πτυχϋσ/ ςχϐλια του πύνακα). Η οπούα

ενςωματώνεται αβύαςτα (και παρϊ το φρικτϐ πραγματολογικϐ τησ υπϐβαθρο)

ςτον ςυμβολικϐ κϐςμο τησ εικαςτικόσ τϋχνησ (τησ εποχόσ του − και κϊθε

εποχόσ…). Η πρώτου βαθμοϑ τρελό φυςικό χειρονομύα (αυτοακρωτηριαςμϐσ),

που εγκλωβύζει τη γλώςςα τησ υποκειμενικϐτητασ ςτο μονοδιϊςτατο ςϑμπαν

τησ κυριολεξύασ («ςυμβαύνει»), μεταγρϊφεται ςε πύνακα – τουτϋςτιν, ςε

δευτϋρου βαθμοϑ, ςχολιαςμϋνη και μετουςιωμϋνη αναδιατϑπωςη τησ

πραγματικϐτητασ (κομμϋνο αυτύ) με ϐρουσ μεταφορϊσ (και μϊλιςτα,

αυτοςημαινϐμενησ/ αυτοαναφορικόσ μεταφορϊσ: «Εύμαι πύνακασ»).

- 12 -

Αλλιώσ: Οι μηχανιςμού τησ τρϋλασ (παλινδρομικϐσ εγκλωβιςμϐσ ςτην

κυριολεξύα) οδηγοϑν ςτην ανϊπλαςη τησ νοερόσ αυτοπροςωπογραφύασ του

ζωγρϊφου (εικϐνα του ςώματοσ) μϋςω φυςικόσ πρϊξησ: «Αυτϐ εύναι το

πρόςωπό μου (= Πρϋπει να του λεύπει κϊτι/ εκεύνο)». τη ςυνϋχεια, η τϋχνη

αποτυπώνει την εν λϐγω εικϐνα του ςώματοσ με ϐρουσ εικαςτικόσ ανϊπλαςησ

(πύνακασ με ςυγκεκριμϋνη ςυμβατικό μορφολογύα, χρωματικό ςπουδό,

ςυνθετικό εγγραφό ςε ςυγκεκριμϋνη εικαςτικό παρϊδοςη) – δηλαδό, μϋςω μιασ

ςυμβολικόσ χειρονομύασ που ενςαρκώνει και το (μετα-επικοινωνιακϐ) μόνυμα

«Αυτό εύναι η εικόνα του προςώπου μου». Η διαφορϊ μεταξϑ τρϋλασ και τϋχνησ

εύναι εδώ απτό και οξϑτατη.

- 13 -

V. ΝΤΑΛΙ: Ενσωμάτωση της τρέλας στον εικαστικό κώδικα

Όπωσ αναφϋρθηκε, και του τρελοϑ το ψυχικϐ ςϑςτημα εμπεριϋχει και

λειτουργικϊ δύκτυα μη-τρϋλασ. Αυτϊ τα δύκτυα υποςτηρύζουν την ενδεχϐμενη

καλλιτεχνικό πρακτικό του τρελοϑ. Σα εν λϐγω δύκτυα, μϊλιςτα, ενύοτε ϋχουν

τϐςη αποτελεςματικϐτητα, ώςτε ενςωματώνουν, αφομοιώνουν και

μετουςιώνουν και εμπειρύεσ-υλικϊ τρϋλασ που βιώνει το υποκεύμενο.

Παρϊδειγμα: Αν όταν φυςικό οντϐτητα, η κατϊ Νταλύ «Μαντϐνα του

Ραφαόλ» θα όταν αδϑνατο να υπϊρχει ωσ κατακερματιςμϋνο ςώμα –ενώ

αντύςτοιχα ςυλλογικϊ μορφώματα θα παρόγαγαν αφϐρητο ϊγχοσ (βλ. θρύλερ με

μυρμόκια, μϋλιςςεσ, μηχανόματα ςτο “Matrix”, Star Wars «Ο πϐλεμοσ των

κλώνων»…) .

- 14 -

τη μεταφορικό πραγματικϐτητα τησ Σϋχνησ (του), ωςτϐςο, και υπϊρχουν και

παρϊγουν καινοφανό απϐλαυςη και πλεϐναςμα αναδυϐμενου νοόματοσ. Η

εμπειρύα τησ Σρϋλασ (Υρϐυντ: «Η παρϊνοια αποςυνθϋτει…» /ρϋμπερ)

αναλαμβϊνεται απϐ τον τρϐπο και τουσ κώδικεσ τησ Σϋχνησ και μετουςιώνεται

ϐχι μϐνο ςε μόνυμα/ νϐημα, αλλϊ και ςε προςωπικϐ κώδικα/ μορφοπραξικϐ

εικαςτικϐ ιδύωμα. Σο οπούο ϐχι μϐνο αποδύδει καινοφανώσ αιςθόςεισ,

ςυγκινόςεισ και νοόματα, αλλϊ και εμπλουτύζει την ύδια τη γλώςςα του πεδύου

του. Με τρϐπο τϐςο ιςχυρϐ, που παρϊγει ϐχι μϐνο νοόματα και μορφϋσ για την

κοινό παρϊςταςη τησ εμπειρύασ, αλλϊ και απολϑτωσ διακριτϐ-προςωπικϐ ύφοσ:

Η μετουςύωςη τησ εμπειρύασ τησ Σρϋλασ με τη διαμεσολάβηση των

κωδίκων της Τέχνης παρϊγει διακριτό εικαςτικό υπογραφό τησ «τρελόσ

και καλλιτεχνικόσ υποκειμενικότητασ», ςε τόςο προχωρημϋνο βαθμό,

που και οι ύδιοι οι εικαςτικού κώδικεσ αναμορφώνονται και διευρύνονται

από τη ςυνϊντηςό τουσ με τη (διαμεςολαβούμενη από τουσ ύδιουσ!!!/

αυτοαναφορικό) εμπειρύα τησ τρϋλασ – υποβϊλλοντϊσ την, υπ’ αυτό την

ϋννοια, και ςε δευτερογενό επεξεργαςύα.

- 15 -

VI. SYLVAIN FUSCO (1903-1940): Ο καλλιτέχνης τρελός – ή ο

καλλιτέχνης και ο τρελός;

ποϑδαςε λύγο ξυλογλυπτικό και παρακολοϑθηςε νυχτερινϊ μαθόματα

ςτη χολό Καλών Σεχνών τησ Λυών. Εύκοςι χρονών ςκοτώνει («ϋγκλημα

πϊθουσ») μια γυναύκα ς’ ϋνα μπαρ, φυλακύζεται δϑο χρϐνια, ςτϋλνεται ςτα

κϊτεργα, τρελαύνεται και μϋνει ολϐτελα βουβϐσ. τα 27 του (1930) πϊει ςε

ψυχιατρεύο. Πϋντε χρϐνια αργϐτερα, αρχύζει να χαρϊζει τουσ τούχουσ και να

ζωγραφύζει με υλικϊ ϐ,τι ϋβριςκε: Λυωμϋνο χϐρτο, τριμϋνο κεραμύδι, κιμωλύα,

κϊρβουνο… Ο Δϐκτωρ André Requet τον εφοδιϊζει με υλικϊ ζωγραφικόσ τον

Ιοϑλιο του 1938. ε διϊςτημα ενϐσ ϋτουσ ζωγραφύζει 130 ςυνθϋςεισ, ϐλεσ

παραλλαγϋσ ενϐσ θεμελιώδουσ μοτύβου: Μια γυναύκα με το ύδιο πϊντα πρϐςωπο

και βλϋμμα «που η ςτϊςη και η εμφϊνιςό τησ θυμύζουν χορεϑτριεσ ςε καμπαρϋ».

Σον Ιοϑλιο του 1939 ςταματϊει οριςτικϊ τη ζωγραφικό. Πεθαύνει απϐ πεύνα ςτα

1940. τα 1982, το ϋργο του βρόκε τη θϋςη του ςτην Collection de l'art brut τησ

Λωζϊνησ.

- 16 -

Η περύπτωςη του Sylvain Fusco εικονογραφεύ παραδειγματικϊ το

διαφορετικϐ status Σϋχνησ και Σρϋλασ. Αν και ςυνυπϊρχουν ςτο ύδιο ψυχικϐ

ςϑςτημα, ο τρϐποσ ϑπαρξόσ τουσ διαφϋρει ριζικϊ: Πριν τρελαθεύ, ο καλλιτϋχνησ

αναζητϊ τη μαθητεύα. Επύ χρϐνια τρελϐσ, δεν ζωγραφύζει. Ϊνα παρϊθυρο ενϐσ

ϋτουσ επιτρϋπει ςτην Σϋχνη να υπερβεύ τισ φραγϋσ τησ Σρϋλασ και να γύνει ϋργο.

Η μονοθεματικό εμμονό του τεκμηριώνει ϐτι το ϋργο εύναι η (τραυματικό)

ψυχικό πραγματικϐτητα του υποκειμϋνου αναδιατυπωμϋνη ςτη γλώςςα του

πεδύου εκδόλωςόσ τησ (εικαςτικό πρακτικό). Σο τραϑμα οδηγεύ το ςυγκεκριμϋνο

ψυχικϐ ςϑςτημα ςε δϑο ςαφώσ διακριτϋσ οδοϑσ: Σρϋλα ΚΑΙ Σϋχνη.

- 17 -

VII. Διαλεκτική αμοιβαιότητα

Σϋχνη και Σρϋλα: Πρϐκειται ϊραγε για κϐςμουσ και διεργαςύεσ ςτεγανϋσ,

κλειςτϋσ ςτον εαυτϐ τουσ και αλληλοαποκλειϐμενεσ; Όχι και τϐςο. Οι μηχανιςμού

ςαφώσ διαφϋρουν. Αλλϊ η μετϊβαςη και η διολύςθηςη εκατϋρωθεν ςυναντϊ

ςϑνορα ημιδιαπερατϊ, ρευςτϊ. Σεκμόρια περύ τοϑτου το ϐνειρο –ταυτϐχρονα

ιδιωτικό τϋχνη και όπια, παροδικό τρϋλα. Οι λογικϐτατεσ και ρεαλιςτικϐτατεσ

ςτϊςεισ και κουβϋντεσ των τρελών ςε ποικύλα πεδύα («Απϐ παιδύ κι απϐ τρελϐ

μαθαύνεισ την αλόθεια»). Οι αλλοιωμϋνεσ καταςτϊςεισ του ψυχιςμοϑ

(παραιςθηςιογϐνα, διαλογιςμϐσ…). Και ϊλλα… με κοινϐ τουσ παρονομαςτό την

ικανϐτητα του ψυχικοϑ ςυςτόματοσ να παλινδρομεύ ςε καταςτϊςεισ και

τρϐπουσ λειτουργύασ που χαρακτηρύζονται απϐ υψηλοϑ βαθμοϑ χϊλαςη των

ςυνειρμών, ανεμπϐδιςτη ροό των ψυχικών επενδϑςεων, κυριαρχύα τησ αρχόσ

τησ ηδονόσ, ϋκδηλη απϐλαυςη απϐ τη ςημειωτικό εμπειρύα, και μη-καθόλωςη

τησ ςχϋςησ μεταξϑ ςημαινϐντων, αφ’ ενϐσ, και ςημαινϐντων/ςημαινομϋνων, αφ’

ετϋρου – κϊτι που ανευρύςκεται ςυςτατικϊ και ςτην ψυχωτικό και ςτη

δημιουργικό ψυχικό λειτουργύα με ϐρουσ πρωτογενοϑσ διαδικαςύασ.

Μηχανιςμού και τησ Σϋχνησ και τησ Σρϋλασ ενυπϊρχουν ςε κϊθε ψυχικϐ

ςϑςτημα, ωσ λειτουργικϊ υποςυςτόματα ό δύκτυα, ωσ φορεύσ δυνητικών

διεργαςιών, οι οπούεσ ενύοτε εκλϑονται και ενεργοποιοϑνται με διαφορετικϐ

κϊθε φορϊ τρϐπο, για διαφορετικοϑσ κϊθε φορϊ λϐγουσ και ςε διαφορετικϋσ

ςυνθόκεσ. Σο πεδύο διαςϑνδεςησ των εν λϐγω λειτουργικών δικτϑων

ςυγκροτεύται μϋςω μιασ διεπαφόσ (interface), που αντιςτοιχεύ ςε διαφορικό

επεξεργαςύα τησ ψυχικόσ πραγματικότητασ μϋςω μεταλλαγόσ του

κώδικα. Η οπούα μεταλλαγό του κώδικα ενεργοποιεύ εύτε τον μηχανιςμϐ τησ

μετουςύωςησ (με παρϊγωγο, ενδεχομϋνωσ, τϋχνη), εύτε τον μηχανιςμϐ τησ

παλινδρϐμηςησ-ςτο-ϋδαφοσ-τησ-διϊκλειςησ (με παρϊγωγο, ενδεχομϋνωσ,

τρϋλα).

- 18 -

Με ϊλλα λϐγια: Μηχανιςμού τησ Σϋχνησ και τησ Σρϋλασ ςυνυπϊρχουν ςε

κϊθε ψυχικϐ ςϑςτημα και αλληλοδιαςυνδϋονται διαλεκτικϊ ωσ δϑο διαςτϊςεισ

δυνητικόσ ψυχικόσ λειτουργύασ «ςτα ϐρια», κατϊ τρϐπο που θα μποροϑςε να

αποδοθεύ με τη βοόθεια τησ ταινύασ του Mӧbius:

Με ϐρουσ φαινομενολογικόσ αςυνϋχειασ ςε οριςμϋνα ςημεύα τησ εμπειρύασ και

τησ ψυχικόσ λειτουργύασ, αλλϊ και εφαπτϐμενεσ και ςυναλλαςςϐμενεσ μεταξϑ

τουσ με ϐρουσ αλληλοπεριχώρηςησ. Παρϊδειγμα, το αυτύ του βαν Γκογκ.

Η Σϋχνη εγκολπώνεται πληροφορύα, ςημειωτικοϑσ τρϐπουσ και αύςθηςη

του κϐςμου απϐ την Σρϋλα – τϐςο των ϊλλων και τησ ανθρώπινησ κατϊςταςησ

γενικϊ (Παςκϊλ), ϐςο και του ύδιου του υποκειμϋνου

Η Σρϋλα κατ’ αυτϐν τον τρϐπο τροφοδοτεύ την Σϋχνη. Αλλϊ και

ανακλύνεται ς’ αυτόν, προκειμϋνου να υπϊρξει ςημειωτικϊ και βιωματικϊ κατϊ

τρϐπο μη-καταςτροφικϐ: Πρβλ. coloration, sinthome, suppléance κατϊ Λακϊν.

- 19 -

Δηλαδό, προςφεϑγοντασ ςε διεργαςύεσ εξημϋρωςησ τησ τρϋλασ, ϐπου η Σϋχνη

λειτουργεύ ωσ ςϑςτημα πλωτόρων, το οπούο προςδύδει κϊποια ευςτϊθεια ςε μια

κλυδωνιζϐμενη υποκειμενικϐτητα.

Οι υποκεύμενοι μηχανιςμού που φϋρουν την τρϋλα και την τϋχνη

διαφϋρουν ριζικϊ. Μηχανιςμού τησ τρϋλασ και μηχανιςμού τησ τϋχνησ διαφϋρουν

τϐςο, που μετατρϋπουν την κοινό πρώτη ϑλη (ψυχικό πραγματικϐτητα) ςε

διαφορετικό ψυχικό διεργαςύα: Αλλιώσ δημιουργεύ η τρϋλα και αλλιώσ η

τϋχνη. Και ϐταν ο τρελϐσ δημιουργεύ ϋργο τϋχνησ, δεν το δημιουργεύ επειδό εύναι

τρελϐσ, αλλϊ επειδό εύναι [και] καλλιτϋχνησ. Όπωσ, αντύςτοιχα, ϐταν ο

καλλιτϋχνησ τρελαύνεται και παρϊγει παραλόρημα, ψευδαύςθηςη ό ϊλλη

εκδόλωςη τρϋλασ (το αυτύ του βαν Γκογκ), δεν τρελαύνεται επειδό εύναι

καλλιτϋχνησ, αλλϊ επειδό εύναι [και] τρελϐσ.

Προφανώσ, αν περιοριςτοϑμε μϐνο ςτο επύπεδο του δημιουργόματοσ

(του ϋργου), η προτεραιϐτητα ϋωσ και απολυτοπούηςη των μορφικών κριτηρύων

καθιςτϊ τη ςυζότηςη ςχετικϊ με το ερώτημα «Εύναι αυτό ϋργο τρελοϑ ό ϋργο

καλλιτϋχνη;» − «Εύναι αυτό ϋργο τρϋλασ ό ϋργο τϋχνησ;» πολϑ πιο δυςχερό, ςτο

μϋτρο που απουςιϊζουν επαρκεύσ ενδεύξεισ περύ τησ ψυχικόσ διεργαςύασ, η οπούα

το δημιοϑργηςε και ενςαρκώνεται ςτο ςυγκεκριμϋνο ϋργο. Ψςτϐςο, ςτο μϋτρο

που τϋτοιεσ ενδεύξεισ ςυγκεντρώνονται ςε επαρκό βαθμϐ, η αποδϋςμευςη των

υποκεύμενων μηχανιςμών που δημιοϑργηςαν το ςυγκεκριμϋνο ϋργο, ακϐμη και

ςτο πλαύςιο μιασ υποκειμενικϐτητασ ϐπου η τρϋλα κατϋχει ιςχυρϋσ θϋςεισ, θα

καταςτόςουν δυνατό τη διϊκριςη των διεργαςιών. Διϊκριςη που ςυνοψύζεται

ωσ εξόσ: Η τρϋλα ϐχι μϐνο δεν αποκλεύεται απϐ, αλλϊ εκφρϊζεται και μϋςω των

κωδύκων τησ τϋχνησ (ϐπωσ εκφρϊζεται και μϋςω των κωδύκων τησ γλώςςασ).

Ψςτϐςο, η τϋχνη δημιουργεύ και δύχωσ την τρϋλα. Οπϐτε, τυχϐν ρομαντικϋσ

εξιδανικεϑςεισ ςχετικϊ με τη θϋςη τησ τρϋλασ ωσ προσ την καλλιτεχνικό

δημιουργύα πιςτώνουν μεν την τρϋλα με φανταςτικϊ εϑςημα, αλλϊ μϊλλον

ςυςκοτύζουν την αναγνώριςη των αυθεντικών παιγνύων τησ ψυχόσ ςτισ δϑο

αυτϋσ ςημαδιακϋσ υπαρξιακϋσ καταςτϊςεισ.