Ἱεροσόλυμα ἢ Μέκκα;Τὸ προσκύνημα στὰ Ἱεροσόλυμα κατά τον

7ο αἰ. μ. Χ. ὡς ἄσκηση πολιτικῆς

ὁμιλία στὸ Ἱστορικὸ καὶ ΠαλαιογραφικὸἈρχεῖο τοῦ ΜΙΕΤ

Ἀθῆναι 22 Ἀπριλίου 2010

Ἑλληνικὴ Ἐπιστημονικὴ Ἑταιρεία Σπουδῶν

Μέσης Ἀνατολῆς

α. Πρόλογος

Τὸ Ἱστορικό καὶ Παλαιογραφικὸ Ἀρχεῖο τοῦ ΜΙΕΤ (ΙΠΑ-ΜΙΕΤ)

ὑπὸ τὸν Διευθυντή του Ἀγαμέμνονα Τσελίκα ἀπὸ τὴν δεκαετία

τοῦ ’80 ἐργάζεται συστηματικὰ στὸ Πατριαρχεῖο

Ἱεροσολύμων, τόσο στὸ Ἀρχεῖο ὅσο καὶ στὴν Βιβλιοθήκη τῶν

χειρογράφων, μὲ τὴν συμμετοχὴ πολυαρίθμων μαθητῶν καὶ

συνεργατῶν του.

Τὸ καλοκαῖρι τοῦ 2009, στὸ πλαίσιο τῆς ἀνακαίνισης τοῦ

κτιρίου τοῦ Ἀρχείου τοῦ Πατριαρχείου Ἱεροσολύμων, καὶ

ἄλλων ἐργασιῶν γιὰ κάποια βασικὴ τακτοποίηση στὸν χῶρο

ἐντοπίστηκε καὶ ἀποτέθηκε ἀρχικὰ ἔξω ἀπὸ τὴν αἴθουσα τοῦ

θρόνου ἕνας περισυλλεχθεὶς ἀπὸ τὶς οἰκοδομικὲς ἐργασίες

ὀγκώδης λίθος, ὁ ὁποῖος διαπιστώθηκε ὅτι ἔφερε ἀραβικὴ

ἐπιγραφὴ σὲ ἀρχαϊκὸ τύπο τῆς κουφικῆς γραφῆς.

Εἰκ. 1.

Τὸ μιλιάριο τῶν Ἱεροσολύμων πρὶν

Εἰκ. 2.

Τὸ μιλιάριο τῶν Ἱεροσολύμων μετὰ

-3-

τὸν καθαρισμό. τὸν καθαρισμό.

Ἡ ἐπιγραφὴ παρουσιάστηκε πρώτη φορὰ στὴν Ἀθῆνα στὸ ΜΙΕΤ

στὶς 22.04.2010 καὶ στὸ 6ο ἐτήσιο συνέδριο τῆς

ἐπιστημονικῆς ἑταιρείας γιὰ τὴν ἰσλαμικὴ τέχνη καὶ

ἀρχαιολογία Ernst-Herzfeld-Gesellschaft στὶς 2-3.06.2010

στὸ Πανεπιστήμιο τῆς Βόννης.

-4-

β. Περιγραφὴ καὶ θέση

Ἡ ἐπιγραφὴ ἐναπόκειται καὶ σήμερα στὸ Πατριαρχεῖο

Ἱεροσολύμων. Ἡ ἀκριβὴς τοποθεσία ἀνεύρεσής της ὅμως δὲν

εἶναι γνωστή.

Φαίνεται ὅμως ὅτι ἐξ ἀρχῆς ἦταν ἀνεγερμένη μεταξὺ τοῦ

σημερινοῦ Πατριαρχείου -δηλ. πλησίον τοῦ παλαιοῦ

τυπογραφείου στὴν ὁδὸ Ἑλληνορθοδόξου Πατριαρχείου, τὸ

ὁποῖο κατὰ τὶς οἰκοδομικὲς ἐργασίες αὐτὲς κατεδαφίσθηκε-

καὶ τοῦ Ναοῦ τῆς Ἀναστάσεως.

Αὐτὸ συνάγεται καὶ ἀπὸ τὸ ὅτι ὁ παλαιὸς ρωμαϊκὸς δρόμος

μέχρι σήμερα διέρχεται πλησιέστατα πρὸς ταὴν τοποθεσία

ἀνευρέσεως, ἐνῶ λίγα μέτρα μακρύτερα ἦταν ὁ τόπος τοῦ

πατριαρχείου τὸν 7ο αἰ. κι ἀκόμη εἶναι ἡ Δ. πλευρὰ τοῦ

Ναοῦ τῆς Ἀναστάσεως, σήμερα μὴ προσβάσιμη.

Ἐπὶ πλέον ἡ πύλη τῆς Ἰόππης (Γιάφφας) ἀπέχει περίπου 200

μ., δηλ. ἡ τοποθεσία ἀποτελοῦσε πάντοτε κεντρικὸ σημεῖο

τῆς πόλεως.

Ἡ πιθανολογούμενη ἀρχικὴ τοποθεσία τῆς

ἐπιγραφῆς. Ἡ ἐπιγραφὴ ἔχει βρεθεῖ περὶ

τὰ 50-100 μ. ἀριστερότερα στὴν εἰκόνα.

Πρόκειται γιὰ τὴν κατάληξη τῆς ὁδοῦ

τοῦ Πατριαρχείου ἐπὶ τῆς Δυτικῆς

πλευρᾶς τοῦ Ναοῦ τῆς Ἀναστάσεως,

σήμερα ὁδὸς πλήρης καταστημάτων

τουριστικῶν καὶ ἐκκλησιαστικῶν εἰδῶν.

Ἐδῶ διακρίνεται τὸ Hotel de Melita τοῦ

Μαλτέζου Atonio Zamit, πρώην κατοικία

Ὀθωμανοῦ ἀριστοκράτη, σήμερα μέρος του

Πατριαρχικοῦ συμπλέγματος.

-5-

W. H. Bartlett, Jerusalem Revisited.

Λονδῖνο 1862, σελ. 90-91

Εἰκ. 3. Τὰ Ἱεροσόλυμα τὸν 5ο αἰῶνα σύμφωνα μὲ τὸν ψηφιδωτὸ χάρτη τῆςΜαδηβᾶ (Ἰορδανία).

Οἱ ἐρυθρὲς κουκκίδες εἶναι γιὰ προσανατολισμό καὶ μόνο:Θέση εὕρεσης τῆς ἐπιγραφῆς Πατριαρχεῖο Πύλη Ἰόππης Τέμενος

Βράχου Ναὸς ἈναστάσεωςἩ ἐπιγραφὴ δὲν ἐμφανίζει ἴχνη δεύτερης χρήσης, ἂν καὶ

εἶναι σπασμένη καὶ ταὸ κείμενο ἀκέφαλο καὶ κολοβό.

Χρειάστηκε ὡστόσο νὰ καθαριστεῖ ἀπὸ ἴχνη νεωτέρου

ἀσβεστοκονιάματος, μὲ τὸ ὁποῖο εἶχε ἐπιφανειακὰ κιληδωθεῖ

ὡς ἀποτέλεσμα πολὺ προσφάτων οἰκοδομικῶν ἐργασιῶν στὸν

χῶρο.

Τὸ κείμενο τῆς ἐπιγραφῆς εἶναι ἁπλὸ καὶ δυστυχῶς δὲν

παρέχει χρονολογικὲς πληροφορίες, πλὴν τοῦ ὀνόματος τοῦ

-6-

Χαλίφη καὶ μᾶς ἀποζημιώνει μὲ τὸ ὅνομα τῆς πόλεως ὅπου

στήθηκε.

Οἱ ἀπόψεις γιὰ τὴν ἀκριβὴ ἀρχικὴ θέση τῶν μιλιαρίων

διΐστανται.1

Ὡστόσο μὲ δεδομένη τὴν ἀνεύρεση καὶ τῆς παρούσης

ἐπιγραφῆς στὴν πλευρὰ τοῦ Πατριαρχείου καὶ τῆς

ἀντίστοιχης χρονολογικὰ καὶ παλαιογραφικά, ἐπιγραφῆς τοῦ

Ἄμπου Γῶς/Ἐμμαούς, στὴν σταυροφορικῆς ἐποχῆς ἐκκλησία

τοῦ χωριοῦ αὐτοῦ, τὸ ζήτημα θὰ πρέπει νὰ ἐπανεξεταστεῖ,

καθὼς δὲν φαίνεται εὔλογη ἡ χρήση ἀραβικῶν σπολίων ἀπὸ

χριστιανοὺς γιὰ πολλοὺς λόγους, πρὸ πάντων ὅμως ἐπειδὴ

ὑπὸ μουσουλμανικὸ καθεστὼς μποροῦσαν νὰ ἐγερθοῦν νομικὲς

ἀξιώσεις ἐναντίον τῶν χριστιανῶν ἀπὸ τοὺς μουσουλμάνους.2

δ. Τὸ σῶμα τῶν κειμένων τῶν ἐπιγραφῶν

1 Katia Cytryn-Silverman, The Fifth mīl from Jerusalem: another

Umayyad milestone from southern Bilād al-Shām. Bulletin of the School

of Oriental and African Studies, 70. σελ. 603-610. Καῖμπριτζ 2007.

σελ. 607 κἔ.2 Χαρακτηριστικὴ εἶναι ἡ περίπτωση τῆς Μοσούλης ὅπου οἱ χριστιανοὶ

κατηγορήθηκαν ὅτι καταπάτησαν μέρος ἀπὸ τὸ ἐγκαταλελειμένο τζαμὶ καὶ

ὁ χαλίφης Μάχδι ἐκδικάζοντας τὴν ὑπόθεση δικαίωσε τοὺς μουσουλμάνους.

Βλ. Chase F. Robinson, Empire and Elites after the Muslim Conquest.

The Transformation of Northern Mesopotamia. Καῖμπριτζ 2006. σελ. 76.

-Ἄλλωστε τέτοιας φύσεως ἐπεισόδια εἰς βάρος τῆς χριστιανικῆς

κοινότητας ἐντὸς τῆς παλαιᾶς πόλης τῶν Ἱεροσολύμων δὲν εἶναι σπάνια

ἀκόμη καὶ σήμερα.

-7-

Ἀπὸ τὶς μέχρι τώρα γνωστὲς ἐπιγραφὲς συμπεραίνεται ὅτι τὸ

κείμενο εἶναι σταθερὸ καὶ ἑνιαῖο. Ἔτσι σύμφωνα μὲ τὸ

κείμενο οἱ ἐπιγραφὲς χωρίστηκαν σὲ τρεῖς ὁμάδες. 3

Ὁμάδα A (4 ἐπιγραφὲς ἀχρονολόγητες)

Περιλαμβάνει 4 μιλιάρια τὰ ὁποῖα ἀναφέρουν τὴν Αἰλία,

δηλ. τὰ Ἱεροσόλυμα, μαζὶ μὲ τὸ ὑπὸ συζήτηση. Τὰ ἄλλα τρία

μιλιάρια τῆς ὁμάδας Α προέρχονται ἀπὸ τὴν διαδρομὴ

Ράμλης-Ἱεροσολύμων, ἡ ὁποία ἔχει φυσικὴ κατάληξη τὴν

Ἰόππη καὶ ἔχουν βρεθεῖ στὶς ἀκόλουθες τοποθεσίες:

1) Ἐμμαούς (Ἄμπου Γῶς/ وش� و غ� (اب�2) Ἄιν Χέμεντ (Aqua Bella/ דדד דדד)

3) Μπάμπ ἐλ-Οὐάντ (واداب� ال (ب�

Εἰκ. 4. Ἡ ἐπιγραφὴ τοῦ Ἄμπου Γῶς

Στὴν ὁμάδα Α τὸ κείμενο εἶναι ταυτόσημο καὶ τὸ βασικὸ

χαρακτηριστικὸ εἶναι ὅτι δὲν ἀναφέρεται ὁ ἀνάδοχος, τοῦ

ἔργου.

Ἀντιθέτως, οἱ ἀκόλουθες ὁμάδες ποὺ ἀφοροῦν τὴν διαδρομὴ

πρὸς Δαμασκὸ ἔχουν κάπως διαφορετικὴ τυπολογία.3 Katia Cytryn-Silverman, ἔ ἀ. σελ. 604-609.

-8-

Ὁμάδα Δ (2 ἐπιγραφὲς ἀχρονολόγητες)

Περιλαμβάνει 2 μιλιάρια ἀπὸ τὴν εὐρύτερη περιοχὴ τῆς

Ἰεριχοῦς, τὰ ὁποῖα ἀναφέρουν τὴν Δαμασκό, ἀλλὰ ὄχι τὸν

ἀνάδοχο.

1) Ντέιρ ἀλ-Κάλτ ( ي��ر لط د الق� /Χοτζεβᾶ) Δαμασκός-Ἱεροσόλυμα

2) Χάν ἀλ-Χατρούρα ( דדדדדד ان# الح ت�رورة�/דדדד خ �   ) Δαμασκός-

Ἱεροσόλυμα

Εἰκ. 5. Ἡ διαδρομὴ Ἰόππη-Ράμλη-Ἰεροσόλυμα-Ἰεριχὼ καὶ οἱ θέσειςἀνευρέσεως τῶν μιλιαρίων τῶν ὁμάδων Α καὶ Δ . K. Baedeker 1912.

Ὁμάδα Γ (3 ἐπιγραφὲς χρονολογημένες)

Αὐτὴ διαιρεῖται σὲ δύο ὑποομάδες, 1 ὁδικὴ ἀπιγραφὴ καὶ 2

μιλιάρια καὶ ὁμαδοποιήθηκαν, ἐπειδὴ ἀφοροῦν τὴν ὁδοποιία

ἀλλὰ ἔχουν καὶ περίπου ταυτόσημο κείμενο:

Ὑποομάδα ΓΔ1 (2 ἐπιγραφὲς 704 μ. Χ.)

-9-

Περιλαμβάνει 2 μιλιάρια ἀπὸ τὴν Γαυλανίτιδα (Γκολάν), τὰ

ὁποῖα ἀναφέρουν τὴν Δαμασκό.

Ὑποομάδα ΓΔ2 (1 ἐπιγραφὴ 692-693 μ. Χ.)

Αὐτὴ δὲν εἶναι μιλιάριο, ἀφορᾶ διαπλάτυνση περάσματος καὶ

προέρχεται ἀπὸ τὴν Ἄκαμπατ ἀλ-Φίκ (Τιβεριάδα)

-

γ. Τὸ κείμενο τῆς ἐπιγραφῆς τοῦ μιλιαρίου τῶν Ἱεροσολύμων

Χρονολογία: 685-705 μ. Χ. (65-86 Ἐγίρας) Χαλιφεία Ἄβδου ’λ-Μάλικ.Διαστάσεις: Ὕψος 50 ἑκ. Πλάτος 32 ἑκ. Πάχος 17 ἑκ. Διάστιχο 6 ἑκ.Γραφή: Κουφική - τύπου Ἄμπου Γῶς

Τὰ γράμματα ـ .ἔχουν στιγμές (τελικόـ)ن# καὶ (ἀρχικό) ق�

Ἐν ὀνόματι τοῦ ἐλεήμονος καὶ εὐσπλάχνου Ἀλλάχα

ب�سم الله الرحمن#]م الرحي�

Δὲν ὑπάρχει θεὸς εἰ μὴ ὁ Θεὸς μόνος οὐκ ἔστιν ἑταῖροςβ

لا اله الا الله وخدة لاک: ي�� ر ش�

αὐτῷ [……………………………………...γ......... ...............له ]…………………] Μωάμεθ δοῦ[λος τοῦ 1...........[] حمدـ م [د]عب�Ἀλλὰχ καὶ] προφήτης του, εὐχέσθω2[له وال]لیوله صرس[ὁ Ἀλλὰχ] ἐπ’ αὐτὸν καὶ εὐλογίας. Διέταξεν3[لهال]ه سلم امر و علي�[διάνοι]ξιν τῆς ὁδοῦ ταύτης4سهـ ت� ل[]ي� ق �ـب� �Xب ا الطر هد�[τὴν κατασ]κευὴν τῶν μιλιαρίων ὁ ὑπηρέτης 5[ـ د[ وصب� ال عب� ـعه� الامب�[τοῦ Ἀλλὰχ] Ἄβδου ’λ-Μάλικ, ἡγέτης6[لهال] ر د الملک: امت� عب�[τῶν πι]στῶν. Ἴ[λ]εως γένοιτο ὁ Ἀλλὰχ7

ن# ر]مـؤiال] ي� مت�[خـ]مب�الله

-

[αὐτῷ]. Ἔστη ἐν Αἰλίᾳ πρὸς [….]8ه] م ا[علي� ا الیي�ق� لب� اب�

]...[ […………………………………]δ........[.............]....

4 ΓΔ2ل سهب� ب�ا الامت�ر 7 لب� اب� ...ب� ن# ي� مـؤi مب� Γ: ر الامت�ر دي� مساور مولی امت� ن# علی ب� ي� مـؤi مب�

ق�ال ن# من# دمش� ي� ماي� مسه� وث� ة� ح� ان# من# سي� عب� ی� س� ن# ف� ي� مـؤi مب� ...

8 lacuna [ا] م ا الیي�ق� لب� اب� : A ال ل X امب� ا المب� ا الی هد� لب� ,من# اب�ΓΔ #نق� م دمش� ...

-

ε. Σχόλια κειμενολογικὰ

Ἡ ἀνεύρεση τῆς ἐπιγραφῆς τῶν Ἱεροσολύμων ἀποσαφηνίζει τὸ

πλαίσιο ἑρμηνείας καὶ συμπληρώνει το κείμενο ποὺ ἔλειπε

ἀπὸ τὰ μέχρι τώρα ἀνευρεθέντα μιλιάρια.

Συγκεκριμένα, τὸ κείμενο τῆς ἐπιγραφῆς τῶν Ἱεροσολύμων

διαφέρει ἀπὸ τὰ ἄλλα μιλιάρια τῆς Ὁμάδας Α ὡς πρὸς τὸ

κλείσιμο τοῦ κειμένου, καθὼς δηλαδὴ μὲ τὴν φράση ما ق�(scripta defectiva ἀντὶ اما ق� ) «ἔστησε» δηλώνεται μὲ ἔμφαση

ἡ θεμελίωση, κάτι ποὺ λείπει ἀπὸ τὶς ἄλλες ἐπιγραφές.

Καὶ στὴν ἐπιγραφὴ αὐτὴ ἐπιβεβαιώνονται τὰ ὀρθογραφικὰ

ἑρμηνευτικὰ συμπεράσματα τοῦ Kaplony, δηλ. φέρουν τελεῖτσες

τὸ ـ ὡς ἀρχικὸ σὲ ρήματα καὶ τὸ τελικὸ ق� ن# καταλήξεως ὀνομάτων ـ πληθυντικοῦ (-īna).4

Γιὰ τὴν γραφὴ τοῦ ρήματος ام م) χωρὶς ἄλεφ اق� ἐπίδραση θὰ ,(اق�πρέπει νὰ ἀσκεῖ καὶ ἡ ὀρθογραφία τοῦ συνωνύμου καὶ

ὁμοιoγράφου συριακοῦ ρήματοςܐܩܝܡ (αqῑm <πεάλ: ܩܡ/qᾱm),

τὰ ὁποῖα (ام (ܐܩܝܡ καὶ اق � συντάσσονται καὶ τὰ δύο μὲ τὴν

πρόθεση b-.5 4 Γιὰ τὴν σημείωση τῶν τελειῶν βλ. Kaplony/ Arabica 55(2008) σελ. 102

Suffix -īna καὶ σελ. 105-106 γιὰ τὰ παραδείγματα μὲ τελεῖες στὸ ـ ق�(ἀρχικό). 5 Ἀντίθετα ἀπὸ τὴν κυρίαρχη ἄποψη τῆς Gruendler θὰ πρέπει νὰ θεωρηθεῖ

κάποια ἐκδοχὴ τοῦ συριακοῦ ἀλφαβήτου ὡς μήτρα τοῦ ἀραβικοῦ, γιὰ λόγους

ὄχι μόνο παλαιογραφικοὺς ἀλλὰ καὶ ἐσωτερικῆς ὀρθογραφικῆς λογικῆς. Τὸ

-

Δυστυχῶς λείπει ἡ συνέχεια, ἡ ὁποία ἴσως ἀνέφερε τὸ

ἀκριβὲς σημεῖο τοποθέτησης ἢ τὴν κατάληξη τῆς διαδρομῆς

ἀπὸ τὰ Ἱεροσόλυμα.

Κατὰ τὰ ἄλλα τὸ κείμενο τῶν ὁμάδων Α καὶ Δ εἶναι

ταυτόσημο μὲ μόνη εὔλογη διαφορὰ ἐκείνη τῆς ἀναφορᾶς τῆς

πόλεως ἀφετηρίας δηλ. Αἰλία ἢ Δαμασκὸς ἀντιστοίχως.

Ἡ διαφορὰ ὀφείλεται στὸ ὅτι ἡ ὁμάδα Α ἔχουν βρεθεῖ δυτικὰ

τῶν Ἱεροσολύμων, ἄρα ἡ σημαντικότερη πλησιέστερη πόλη

εἶναι τὰ Ἱεροσόλυμα (Αἰλία), ἐνῶ ἡ ὁμάδα Δ, μεταξὺ

Ἱεροσολύμων καὶ Δαμασκοῦ ἔχει ὡς σημαντικότερη τὴν

Δαμασκό.

Ἐξ αὐτοῦ συνάγεται ὅτι ἡ ὁδὸς τῆς ὁμάδας Α θὰ πρέπει νὰ

κατέληγε στὴν ἀκτὴ καὶ ὄχι πάλι πίσω στὴν Δαμασκό.

Ὅλα τὰ μιλιάρια ἦταν ἐξ ἀρχῆς ἀχρονολόγητα καὶ σὲ

συνδυασμὸ μὲ τὴν φράση ه ,ἴλεως γένοιτο ὁ Ἀλλὰχ αὐτῷ/ رحمت� الله علي�

ἔχει ὁδηγήσει στὴν ὑπόθεση ὅτι οἱ ἐπιγραφὲς στήθηκαν μετὰ

τὸν θάνατο του Χαλίφη.6

Ὡστόσο δὲν φαίνεται πιθανὸν διότι ἡ Ὁμάδα Γ (ἐπιγραφὲς

ὁδοποιΐας ἀπὸ τὴν Γαυλανίτιδα) παραδίδει χρονολογίες πρὶν

τὸν θάνατό του, ἀλλὰ κυρίως ὁ Θόλος τοῦ Βράχου, δηλ. ἡ

προφανὴς αἰτία κατασκευῆς τῶν ὁδοδεικτῶν, ὁλοκληρώθηκε

ἐπίσης πρὶν τὸν θάνατό του.7

θέμα δὲν εἶναι τῆς παρούσης, εὐελπιστῶ ὅμως νὰ ἐκθέσω τὰ σχετικὰ σὲ

μελλοντικὸ δημοσίευμα.6 K. Cytryn-Silverman ἔ ἀ. σελ. 609-610.7 Ἀναλυτικὰ γιὰ τὴν σκοπιμότητα καὶ τὶς πολιτικὲς συνθῆκες

οἰκοδόμησης τοῦ Τεμένους τοῦ Βράχου βλ. Amikam Elad, Medieval

Jerusalem and Islamic worship: holy places, ceremonies, pilgrimage.

Λέιντεν - Νέα Ὑόρκη - Κολωνία. 1994, ἰδίως σελ. 147 κ. ἔ. Ἀντίθετα

πρβλ. Oleg Grabar, The formation of Islamic art. Νιού Χέιβεν 1987.

-

Ἄλλωστε τὸ μιλιάριο τῶν Ἱεροσολύμων ἀναγράφει τὸν Χαλίφη

ὡς δρὼν ὑποκείμενο (ἔστησε) πρᾶγμα ποὺ σαφέστατα

ἀποκλείει τὴν μετὰ θάνατον δραστηριότητα!

Ἡ ἐπιγραφὴ τῶν Ἱεροσολύμων εἶναι σὲ μάρμαρο καὶ οἱ

ἀρχικές της διαστάσεις φαίνεται νὰ ἦταν παραπλήσιες μὲ

ἐκείνη ἀπὸ τὸ Ἄμπου Γῶς κρίνοντας ἀπὸ τὸ κείμενο ποὺ

λείπει, καθὼς καὶ ἀπὸ τὰ διάστιχα, τὰ ὁποία καὶ στὶς δύο

εἶναι 6 ἑκ. ἐνῶ ὅλη ἡ Ὁμάδα Α ἀποτελεῖ μία ὁμάδα καὶ

παλαιογραφικά.

Ἡ φράσηک: له ي�� ر συμπεριελήφθη στὴν ἀποκατάσταση τοῦ لا ش �

κειμένου, ἂν καὶ ἐμφανίζεται μετὰ βεβαιότητος μόνο στὴν

ὁμάδα Δ, ἐπειδὴ ὅμως εἶναι ἡ ἐμβληματικὴ φράση τῶν

ἐπιγραφῶν τῶν νομισμάτων τοῦ Ἄβδου ’λ-Μάλικ ἀλλὰ καὶ τοῦ

Θόλου τοῦ Βράχου καὶ φαίνεται ἡ ἀποδοχή της ἀπολύτως

αὐτονόητη καθὼς ἄλλωστε ἀντιδιαστέλλει τὴν ἰσλαμικὴ

Ἱερουσαλὴμ πρὸς τὰ χριστιανικὰ Ἱεροσόλυμα.

Ἀπορρίφθηκε ἡ συμπλήρωση τοῦ κειμένου καὶ στὶς ἐπιγραφὲς

(Ὁμάδες Α καὶ Δ) μὲ τὴν φράση * عم ارة� διότι ἡ ,امر μετὰ τὸ ب�ἐπιγραφὴ τῶν Ἰεροσολύμων διασώζει δεύτερο ἥμισυ λέξεως

ληγούσης σὲ لـ ب� καὶ τὸ ὁποῖο συμπληρώνεται σὲ سه ت� لي� ب� ὅπωςἀκριβῶς στὴν ΓΔ2.

σελ. 47 κ. ἔ.

-

ε. Σχόλια ἐπὶ τοῦ ἱστορικοῦ πλαισίου τῶν μιλιαρίων

Θὰ μποροῦσε κανεὶς ἐκ πρώτης ὄψεως νὰ ὑποθέσει ὅτι

πρόκειται ἁπλῶς γιὰ τὴν συνέχιση τῆς ρωμαϊκῆς ὀργάνωσης

τῶν ὁδικῶν δικτύων καὶ μὲ αὐτὸ νὰ κλείσει ἡ ἀρχαιολογικὴ

ἀξία τῆς ἐπιγραφῆς.

Ὡστόσο παρατηρεῖ κανεὶς ὅτι ἀπὸ κανένα ἄλλο μέρος τοῦ

ἀραβικοῦ χαλιφάτου δὲν ἔχουμε ὁδοδεῖκτες, παρὰ μόνο ἀπὸ

τὴν Παλαιστίνη καὶ μάλιστα ὅλοι προέρχονται ἀπὸ τὴν ἴδια

περίοδο, τὴν χαλιφεία τοῦ Ἄβδου λ-Μάλικ (685-705 μ.

Χ./65-86 Ἐγ.).

Ἐπὶ πλέον, τὰ σωζόμενα μιλιάρια σηματοδοτοῦν μόνο δύο

διαδρομές:

1) Ἀπὸ τὴν Δαμασκὸ πρὸς τὰ Ἱεροσόλυμα καὶ ἡ δεύτερη

διαδρομὴ

2) Ἀπὸ τὰ Ἱεροσόλυμα πρὸς κάποια ἄγνωστη πόλη τῆς

Κεντρικῆς παλαιστινιακῆς ἀκτῆς μέσω Ράμλης, ἴσως πρὸς τὴν

Ἰόππη.

Κατ’ οὐσίαν σηματοδοτοῦν τὶς δύο βασικὲς διαδρομὲς ἀπὸ

καὶ πρὸς τὰ Ἱεροσόλυμα, ἐντὸς τῆς ἐπικράτειας ὑπὸ τὸν

ἄμεσο ἔλεγχο τοῦ Ἄβδου ’λ-Μάλικ, ὅταν κατέλαβε τὴν

ἐξουσία.8

Θὰ μποροῦσε νὰ ὑποθέσει κανεὶς ὅτι ἡ διάνοιξη τῶν ὁδῶν

πρὸς Ἱεροσόλυμα καὶ ἡ σήμανσή τους μὲ ὁδοδεῖκτες ἀφοροῦσε

τοὺς χριστιανοὺς καὶ μόνο καθώς:

1) Ἕνα προσκύνημα στὰ Ἱεροσόλυμα δὲν εἶναι πολὺ

σημαντικὸ γιὰ τοὺς μουσουλμάνους ἰδίως μέχρι τὸν Ἄβδου

’λ-Μάλικ. Ὁ κατακτητὴς τῆς πόλης

8 EI2 Λῆμμα ABD al-MALIK b. MARWΑN

-

2) Ἀφοῦ ὁ Ἄβδου ’λ-Μάλικ εἶχε ἠττηθεῖ ἀπὸ τὰ ρωμαϊκὰ

ὅπλα, μαζὶ μὲ τὸν φόρο ποὺ πλήρωνε καὶ τὴν 10ετὴ εἰρήνη,

θὰ μποροῦσε νὰ ὑποθέσει κανεὶς παραχωρήσεις καὶ ὡς πρὸς

τὸ προσκύνημα τῶν χριστιανῶν.

3) Τὸ ὅτι εἶναι γραμμένη στὰ ἀραβικὰ δὲν σημαίνει ὅτι

ἀφορᾶ τοὺς μουσουλμάνους ἀποκλειστικῶς, καθὼς ὁ Ἄβδου

’λ-Μάλικ καθιέρωσε τὴν Ἀραβικὴ ὡς ἀποκλειστικὴ ἐπίσημη

γλῶσσα τοῦ Χαλιφάτου.

4) Ἂν πράγματι δὲν θὰ ἀφοροῦσε τοὺς μουσουλμάνους

εὐλόγως δεν βρέθηκε ἀνάλογη ὁδικὴ σήμανση γιὰ τὴν Μέκκα .9

Θὰ ἔκλεινε λοιπὸν ἡ ἑρμηνεία τοῦ εὑρήματος ἂν δὲν ἔπρεπε

νὰ λάβουμε ὑπ’ ὄψιν τρία σημαντικὰ ἐνδοϊσλαμικὰ ζητήματα:

9 Τὸ μόνο ἰσλαμικὸ μιλιάριο ἐκτὸς Παλαιστίνης ποὺ ἔχω ὑπ’ ὄψιν μου

εἶναι ἀπὸ τὸ μουσεῖο τοῦ Ριάδ στὴν Σαουδικὴ Ἀραβία. Ἡ ἐπιγραφὴ τοῦ

μιλιαρίου ἐκείνου κουφικὴ καὶ συναφὴς μὲ τὰ ὡς ἄνω

ه� | الکوف � د من# ��| ي�رب ن# ي� ب� ن# وس ي� ب� و علی ا|ث � د|وه ب �� ر | الت� ل من# Μιλιάριον τοῦ Ταχυδρομείου καὶ τόδε ἐπὶ / مب �

τοῦ 62ου (μιλίου) Ταχυδρομείου ἐκ τῆς Κούφας. Βλ. Ὁδηγὸς τοῦ Ἐθνικοῦ

Μουσείου. Ἐθνικὸ Ἀρχαιολογικὸ καὶ Λαογραφικὸ Μουσεῖο (ἀραβ.-ἀγγλ.)

Ριάδ 1431 Ἐγείρας. σελ. 187: Ὡστόσο θὰ πρέπει νὰ χρονολογηθεῖ εἴτε

πρὶν εἴτε μετὰ τὸ 692, ἔτος ἀνακατάληψης τῆς Μέκκας καὶ ὁλοκληρώσεως

τοῦ Τεμένους τοῦ Βράχου. Σημαντικὴ εἶναι ἡ ἀπουσία ἀναφορᾶς χαλίφη.

Ἂν χρονολογηθεῖ πρὶν τὸ 692 τότε ἐνισχύει τὴν ὑπόθεση τοῦ

προσκηνυματικοῦ ἀνταγωνισμοῦ. Ἡ ἀπουσία ὀνόματος χαλίφη πάντως εὐνοεῖ

τὸ διάστημα 692-694, δηλ. τὴν περίοδο τῆς Χαριτζιτικῆς κυριαρχίας στὸ

Ἰρὰκ ποὺ ἔληξε μὲ τὴν ἀνάληψη τῆς ἐπαρχίας ἀπὸ τὸν ἀλ-Χατζτζάζ.

Πάντως ὅπου καὶ ἂν καταλήξει ἡ χρονολόγηση δὲν φαίνεται νὰ ἐπηρρεάζει

τὴν παροῦσα ἑρμηνεία. Σὲ κάθε περίπτωση διαφέρει ἐντελῶς ὡς πρὸς τὸ

περιεχόμενο καθὼς ἀναφέρει ρητῶς τὸ Ταχυδρομεῖο ὡς σκοπό τῆς

ὁδοσήμανσης.

-

1) Ἡ Μέκκα τελοῦσε ὑπὸ τὸν ἀνταπαιτητὴ τοῦ χαλιφάτου Ἴμπν

Ζουμπάιρ ἐπὶ δεκαετία ἀπὸ τὴν ἀνάληψη τῆς ἐξουσίας ἀπὸ

τὸν Ἄβδου ’λ-Μάλικ

2) Ὁ Ἄβδου ’λ-Μάλικ οἰκοδόμησε καθ’ ὅλη τὴν περίοδο τῆς

χαλιφείας του τὸν περίφημο Θόλο τοῦ Βράχου, ἕνα

οἰκοδόμημα ποὺ δὲν ἔχει ἀντίστοιχο οὔτε πρὶν οὔτε μετά,

ἐνῶ καμμία προφανὴς ἐξήγηση δὲν ὑπάρχει γιὰ τὸν σκοπό

του, κι ὅλες οἱ ἑρμηνεῖες προτάθηκαν ἐκ τῶν ὑστέρων.

3) Κατὰ τὴν δική του Χαλιφεία οἰκοδομοῦνται τουλάχιστον 4

τζαμιὰ, ἐξ ὧν τὰ τρία στὸ Ἰράκ (Κούφα, Βαγδάτη, Ουάσιτ),

καὶ ἕνα στὸ Φουστάτ, μὲ ἂς ποῦμε πρὸς τὸ παρὸν, ἀπρόσεκτο

προσανατολισμό.

Μὲ αὐτὰ ὑπ’ ὄψιν γεννᾶται τὸ ἐρώτημα:

Εἶναι δυνατὸν ὁ συγκεκριμένος χαλίφης νὰ θἐλησε νὰ

ἀλλάξει τὴν κατεύθυνση τῆς προσευχῆς καὶ τοῦ

προσκυνήματος τῶν μουσουλμάνων;

Ἂς ἔρθουμε στὸν ἴδιο τὸν χαλίφη τὸν Ἄβδου ’λ-Μάλικ.

Αὐτὸς ἄνηκε στὴν δυναστεία τῶν Ὀμαϊαδῶν. Πέμπτος στὴν

σειρά, κυβέρνησε ἀπὸ τὸ 685-705 μ. Χ. Ἡ χαλιφεία του

σηματοδότησε μία νέα ἐποχὴ γιὰ τὸ Ἰσλᾶμ καὶ τὸν ἀραβικὸ

πολιτισμὸ γενικά. Ἦταν ὁ πρῶτος χαλίφης ποὺ γεννήθηκε

καὶ μεγάλωσε καὶ ἀνατράφηκε ὡς μουσουλμάνος.

Καθιέρωσε τὴν ἀραβικὴ ὡς μόνη ἐπίσημη γλῶσσα τοῦ

χαλιφάτου. Ἔκοψε χρυσὰ νομίσματα καταργώντας τὰ ρωμαϊκά,

μεταρρύθμισε τὴν γραφὴ καὶ ἐπιμελήθηκε τὸ κείμενο τοῦ

Κορανίου ξανά, μετὰ τὴν περιβόητη ἔκδοση τοῦ χαλίφη

Ὀθμᾶν.

-

Ὁ Ἄβδου ’λ-Μάλικ μάλιστα, 10χρονος τότε εἶδε μὲ τὰ μάτια

του τὴν ἔφοδο τῶν στασιαστῶν στὴν οἰκία τοῦ Ὀθμᾶν καὶ τὸν

φόνο του.

Ἡ χαλιφεία του ἦταν δύσκολη καθὼς ἡ κυβέρνηση τῶν

Ὀμαϊαδῶν σημαδεύτηκε ἀπὸ συνεχεῖς στάσεις καὶ ἐμφύλιες

συγκρούσεις παρὰ τὴν θεαματικὴ ἐξάπλωση τοῦ κράτους πρὸς

ὅλες τὶς κατευθύνσεις.

Ὑποχρεώθηκε σὲ εἰρήνη μὲ τοὺς Ρωμαίους, (Ἰουστινιανὸς Β΄)

ἔναντι καταβολῆς φόρων μὲ ἀντάλλαγμα 10ετὴ εἰρήνη καὶ

ἀπόσυρση τῶν Μαρδαϊτῶν ἀπὸ τὸν Λίβανο στὰ ρωμαϊκὰ ἐδάφη.

Τὸ Ἰρὰκ καὶ ἄλλες περιοχὲς περιῆλθαν στὰ χέρια στασιαστῶν

ἐνῶ -τὸ σπουδαιότερο-ἡ Ἀραβικὴ χερσόννησος μὲ τὴν Μέκκα

περιῆλθαν ἀπὸ τὸ 683 στὴν κυριαρχία τοῦ Ἄβδου ’λλάχ Ἴμπν

Ζουμπάιρ, ὁ ὁποῖος μάλιστα ἀνακηρύχθηκε χαλίφης, ὣς τὸ

692 ὁπότε καὶ σκοτώθηκε ὑπερασπιζόμενος τὴν Μέκκα ἀπὸ τὸν

στρατὸ τοῦ Ἄβδου ’λ-Μάλικ.

Διαπιστώνουμε δηλαδὴ ὅτι ἐπὶ 10 χρόνια ἡ Μέκκα βρισκόταν

στὰ χέρια στασιαστῶν καὶ ἀνταπαιτητῶν τοῦ χαλιφάτου.

Μὲ τὴν ἀνακατάληψη τῆς Μέκκας συμπίπτει καὶ ἡ ὁλοκλήρωση

τῆς οἰκοδόμησης τοῦ Θόλου τοῦ Βράχου 691/2 σύμφωνα μὲ

σωζόμενη ἐπιγραφή.

Ἀρχιτεκτονικὰ ἀκολουθεῖ τὸν τύπο τῶν χριστιανικῶν

μαρτυρίων, τῶν οἰκοδομημάτων δηλαδὴ ποὺ στέγαζαν τάφους

μαρτύρων.

Εἶναι χτισμένο στὸν χῶρο τοῦ Ναοῦ τοῦ Σολομῶντος καὶ

πιθανότατα ὁ βράχος τὸν ὁποῖο περικλείει εἶναι τὸ

θυσιαστήριο, ἐνῶ ἀπὸ κάτω ὑπάρχει μικρὸ σπήλαιο.

Πάντως ἀπὸ τὶς γνωστὲς μαρτυρίες τόσο τῶν χριστιανῶν ὅσο

καὶ τῶν μουσουλμάνων συγγραφέων γνωρίζουμε ὅτι μέχρι τὸ

-

670, ὁ βράχος τὸν ὁποῖο περικλείει ὁ Θόλος δὲν συνδεόταν

μὲ κανένα θρύλο ἢ παράδοση τουλάχιστον σὲ ὅ,τι ἀφορᾶ τοὺς

μουσουλμάνους.

Ἤδη ὁ Μωάμεθ παραδίδει στὸ Κοράνι τὴν κατεύθυνση τῆς

προσευχῆς στὴν Σούρα ΙΙ, 142 κἔ χωρὶς ὡστόσο νὰ ἀναφέρει

τίποτε ὀνομαστικά, οὔτε τὴν Μέκκα οὔτε τὰ Ἱεροσόλυμα οὔτε

κάτι ἄλλο.

Ἀπὸ τὰ συμφραζόμενα καὶ ἀπὸ τοὺς μουσουλμάνους ἑρμηνευτὲς

συνάγεται ὅτι ἀρχικὰ ἡ κατεύθυνση τῆς προσευχῆς ἦταν τὰ

Ἱεροσόλυμα ἢ κατὰ μία παραλλαγὴ ἡ Μέκκα σὲ εὐθυγράμμιση

μὲ τὰ Ἱεροσόλυμα.

Μετὰ τὴν ρήξη μεταξὺ τοῦ Μωάμεθ καὶ τῶν Ἑβραίων ὅρισε ὡς

κατεύθυνση τὴν Μέκκα.

Στὸ Κοράνι ὅμως ὅπως προαναφέρθηκε δὲν ὑπάρχει ὀνομαστικὴ

ἀναφορά, ἀλλὰ γράφει ἀναφέρεται μόνο ἡ λέξη Κίμπλα δηλ.

κατεύθυνση προσευχῆς, ἡ ὁποία ὁρίζεται ὡς Μάστζιντου ’λ-

Χαράμ, τὸ ὁποῖο ἑρμηνεύεται ὡς Κάαμπα.

Πέραν βέβαια τῆς ἰσλαμικῆς ἱερᾶς παραδόσεως φιλολογίας

καὶ θεολογίας εἶναι γνωστὸ καὶ ἀπὸ ἄλλα κείμενα τόσο μὴ

ἰσλαμικὰ ὅσο καὶ ἀπὸ τὰ ἐλάχιστα πρώιμα τζαμιά, ὅτι ἡ

κατεύθυνση τῆς προσευχῆς εἶναι ἡ Μέκκα.

Τὸ τζαμὶ ποὺ φαίνεται ὅτι ἔχτισε ὁ χαλίφης Ὄμαρ, ὅταν

παρέλαβε τὰ Ἱεροσόλυμα (638), δὲν χτίστηκε παρὰ γιὰ νὰ

έξυπηρετήσει τὶς πρόσκαιρες ἀνάγκες τῶν μουσουλμάνων.

Χτίστηκε στὸν χῶρο τοῦ Ναοῦ τοῦ Σολομῶντος ἀλλὰ δίχως

κάποια σύνδεση μὲ τὸν βράχο, ὅπου χτίστηκε ὁ Θόλος.

Μάλιστα παραδίδεται ὅτι οἱ Ἑβραῖοι κατασκεύασαν ἐκεῖ

κάποια μικρὴ οἰκοδομὴ ἐκμεταλλευόμενοι τὴν ἀλλαγὴ τῆς

-

πολιτικῆς κατάστασης, ἀλλὰ σύντομα ἐκδιώχθηκαν ἀπὸ τοὺς

μουσουλμάνους.

Αὐτὰ δείχνουν ὅτι ὁ τόπος δὲν εἶχε καμμία ἰδιαίτερη

σημασία γιὰ τοὺς μουσουλμάνους ἀρχικά.

Γιὰ ποιὸ λόγο λοιπὸν νὰ οἰκοδομηθεῖ ἕνα τόσο λαμπρὸ καὶ

μὴ λειτουργικὸ κτήριο;

Εἶναι ὅμως πράγματι μὴ λειτουργικό;

Τὸ ἴδιο τὸ κτήριο ἔχει ἐσωτερικὸ κυκλικὸ διάδρομο, κάτι

ποὺ θὰ ἐξυπηρετοῦσε ἕνα προσκυνηματικὸ τελετουργικό, δηλ.

τὸν κυκλικὸ προσκυνηματικὸ περίπατο γύρω ἀπὸ τὸ ἱερὸ

ἀντικείμενο-χῶρο, κάτι ἐξ ἀρχῆς τυποποιημένο στὸ Ἰσλᾶμ,

σὲ ὅ,τι ἀφορᾶ τουλάχιστον τὸ προσκύνημα στὴν Κάαβα.

Ἡ σήμερα παραδεκτὴ θεωρία τοῦ Ὄλεγκ Γκραμπάρ λέει, ὅτι

τὸ κτήριο ὑπῆρξε συμβολικὸ, ὡς θρίαμβος τῆς νέας

θρησκείας, μέσα στὴν καρδιὰ τοῦ προσκυνήματος τῶν παλαιῶν

θρησκειῶν: Ἰουδαϊσμοῦ-Χριστιανισμοῦ.

Ἡ διακόσμηση καὶ ἡ σωζόμενη ἐπιγραφή του ἑρμηνεύονται

κατ’ αὐτὸν τὸν τρόπο:

Ἡ ἐπιγραφὴ ποὺ διατρέχει τὴν ἐσωτερικὴ περίμετρο τοῦ

Θόλου ἀποτελεῖ κορανικὸ ἀπόσπασμα καταφερόμενο ἐναντίον

τοῦ τριαδικοῦ δόγματος καὶ μέρος της ἐπαναλαμβάνεται καὶ

στὰ μιλιάρια καθὼς καὶ στὰ νομίσματα τοῦ Ἄβδου ’λ-Μάλικ:

Δὲν ὑπάρχει θεὸς εἰ μὴ ὁ Ἀλλάχ (47:19)10 لا اله الا الله

μόνος του (40:12) وخدةک: ي�� ر δὲν ὑπάρχει αὐτῷ ἑταῖρος (6:163) لهلا ش�

Δηλαδὴ ὅτι ὁ Θεὸς εἶναι ἕνας ὄχι ὅμως τριαδικός.

Ἑρμηνεύεται λοιπὸν ὡς δογματικὴ πολεμικὴ κατὰ τοῦ10 Οἱ παραπομπὲς σὲ Σοῦρες εἶναι ἐνδεικτικές.

-

χριστιανισμοῦ καὶ διακύρηξη τῆς ὀρθότητας τῶν ἰσλαμικῶν

δογμάτων.

Ἡ ἔμφαση στὸ οἰκοδόμημα αὐτὸ ὑπογραμμίζεται περαιτέρω μὲ

τὴν διάνοιξη τῶν ὁδῶν πρὸς τὰ Ἱεροσόλυμα καὶ τὸ στήσιμο

ὁδοδεικτῶν, τῶν μιλιαρίων δηλαδή.

Κάτι ἀντίστοιχο ὅμως δὲν συμβαίνει μὲ τὴν Μέκκα, ὅταν τὴν

ἀνακαταλαμβάνει, ἐνῶ ἡ Κάαβα ἀνακατασκευάζεται καὶ πάλι

(γιὰ 3η φορά) στὴν μορφή ποὺ εἶχε κατὰ τὴν ἐποχὴ τοῦ

Μωάμεθ, διότι ὁ ἀντιχαλίφης Ἴμπν Ζουμπάιρ τὴν εἶχε

ἀνακατασκευάσει (2η φορά) ὅπως ὑποτίθεται ὅτι ἦταν κατὰ

τὴν ἐποχὴ τοῦ Ἀβραάμ.11

Ἆρα ἤδη βλέπουμε ἕναν ἀνταγωνισμὸ ὡς πρὸς τὸ κύρος τῆς

προσκυνηματικῆς τοποθεσίας.

Βέβαια ἡ Μέκκα δὲν θὰ μποροῦσε νὰ ὑποβιβαστεῖ ποτέ, θὰ

μποροῦσε ὅμως νὰ ἰσοφαριστεῖ καθιστώντας τὰ Ἱεροσόλυμα

πιὸ ἑλκυστικά.

Ἡ ἐμφάνιση τῶν θρύλων περὶ τῆς θυσίας τοῦ Ἀβραὰμ στὸν

Βράχο καὶ ἰδίως τὸ ὅτι ἀπὸ ἐκεῖ ἀνελήφθη ὁ Μωάμεθ στὸν

οὐρανό, θεωρία ποὺ ἀντικρούστηκε ἀπὸ πρώιμους θεολόγους

τοῦ Ἰσλᾶμ, καταδεικνύουν τὴν ἔντεχνη κατασκευὴ ἑνὸς

ἀνταγωνιστικοῦ προσκυνήματος, στὴν σκιὰ τῆς πρωτεύουσας

Δαμασκοῦ.12

Εἶναι σαφὲς ὅμως πλέον ὅτι ὁ χαλίφης θὰ ἔπρεπε νὰ

ἀποδείξει ὅτι δὲν ἀποκλίνει ἀπὸ τὸ ἰσλαμικὸ δόγμα, οὔτε

ὅτι ἡ ἐπιλογὴ αὐτὴ δείχνει κάποια ὕποπτη συμπάθεια πρὸς

τὸν χριστιανισμό.

11 Ἡ πρώτη ἀνακατασκευὴ εἶναι τῆς ἐποχῆς τοῦ Μωάμεθ, ὅπως περιγράφεται

στὴν (μυσθιστορηματική) βιογραφία τῶν Ἴμπν Ἰσχάκ/Ἴμπν Χισᾶμ.12Amikam Elad, ἔ. ἀ. σελ. 62 κ. ἔ.

-

Ἄρα ἀντὶ γιὰ πολεμικὲς δογματικὲς διακυρήξεις, οἱ

ἐπιγραφὲς μέσα στὸν Θόλο τοῦ Βράχου θὰ πρέπει νὰ

θεωρηθοῦν ἀπολογητικὲς μᾶλλον, δηλ. διακηρύσσει τὸν

ἀντιτριαδικὸ μονοθεϊσμό, γιὰ νὰ διαχωρίσει τὴν θέση καὶ

τὴν λειτουργία τοῦ νέου μνημείου ἀπὸ τὴν ὑπόλοιπη,

χριστιανική, Ἱερουσαλήμ. Ἀναγνωρίζει δηλαδὴ τὰ Ἱεροσόλυμα

ὡς ἱερὴ πόλη ἀλλὰ μὲ τὶς ἀντιτριαδικὲς ἐπιγραφὲς

ἐξαλείφει κάθε περιθώριο παρερμηνείας γιὰ ἐνδεχόμενη

δογματικὴ ἀπόκλιση.

Ἄλλωστε ἡ ἀπαγόρευση εἰσόδου πρὸς τοὺς χριστιανοὺς, ὅπως

καὶ ἡ προαναφερθείσα ἔξωση τῶν Ἑβραίων ποὺ προσωρινὰ

πρόλαβαν νὰ ἐπιστρέψουν στὸν χῶρο τοῦ Ναοῦ τοῦ

Σολομῶντος, δείχνουν ὅτι οὐδεὶς ἄλλος θὰ διάβαζε τὶς

ἐπιγραφὲς πλὴν τῶν Μουσουλμάνων.

Ὁ ἀνταγωνισμὸς μὲ τὸ Ρωμαϊκὸ Κράτος σὲ θέματα κρατικῆς-

θρησκευτικῆς ἰδεολογίας δὲν θὰ ἐπιφέρει σύγκρουση. Ἔτσι

μετὰ τὴν ἀποπεράτωση τοῦ Θόλου δὲν ἦρθε σὲ σύγκρουση μὲ

τὸ Ρωμαϊκὸ Κράτος ὅπως οὔτε καὶ μὲ τὴν ἀλλαγὴ τῆς γλώσσες

ἢ τῆς τυπολογίας τῶν πρωτοκόλλων. Ἡ προσπάθεια ὅμως

ἀνατροπῆς τῆς οἰκονομικῆς κυριαρχίας τοῦ Ρωμαϊκοῦ Κράτους

μὲ αἰτία τὴν κοπὴ δικῶν του ἰσλαμικῶν χρυσῶν νομισμάτων,

ἐξανάγκασε τοὺς Ρωμαίους σὲ πόλεμο παραβιάζοντας τὴν

μέχρι τότε συνθήκη, αὐτὴν τὴν φορὰ μὲ εὐτυχὴ γιὰ τὸ

χαλιφᾶτο κατάληξη.

Ἡ τοποθέτηση τῶν ὁδοδεικτῶν σαφῶς θὰ πρέπει νὰ συνδέεται

μὲ τὸν Θόλο τοῦ Βράχου, ὁ ὁποῖος ἀπετέλεσε ἕνα ἀντίπαλο

προσκυνηματικὸ κέντρο ὡς πρὸς τοὺς χριστιανούς, πρὸ

παντὸς ὅμως ἔναντι τῆς Μέκκας, στὴν ὁποία κυριαρχοῦσε ὁ

Ἄβδου ’λλάχ Ἴμπν Ζουμπάιρ.

-

Δύο στοιχεῖα ποὺ πρέπει νὰ ἀνεφερθοῦν ἀκόμη ἀλλὰ μόνο ἐν

συντομία:

α) Ἡ ψηφιδωτὴ διακόσμηση τοῦ Θόλου τοῦ Βράχου καὶ

β) ὁ προσανατολισμὸς τῶν τεσσάρων κεντρικῶν τζαμιῶν ἐπὶ

τῆς χαλιφείας τοῦ ἰδίου Ἄβδου ’λ-Μάλικ: Βαγδάτης,

Οὐᾶσιτ, Κούφας, Φουστᾶτ (Κάιρο).

α) Ἡ διακόσμηση

Αὐτὴ περιλαμβάνει νέες συνθέσεις μὲ παλαιὰ μοτίβα:

Εἰκονογραφικὰ ὅμως ὑπάρχει γιὰ τὸν τότε πρατηρητὴ

οἰκειότητα, καθὼς ἀπεικονίζονται στέμματα καὶ κοσμήματα,

ἀκριβῶς ὅπως κρέμονταν καὶ σὲ μεγάλους ναοὺς βασιλικὰ

στέμματα, ὅπως πάνω ἀπὸ τὴν τράπεζα τῆς Ἁγίας Σοφίας στὴν

Κωνσταντινούπολη.

Ἡ ἀφιερώσεις αὐτὲς μποροῦν νὰ ἑρμηνευτοῦν ποικιλοτρόπως.

Σὲ ὅτι ἀφορᾶ τὸν Θόλο τοῦ Βράχου θεωροῦνται συμβολικὰ

λάφυρα, τὰ ὁποῖα ἐκτίθενται σὲ δήλωση τοῦ θριάμβου τοῦ

Ἰσλᾶμ.

Αὐτὰ εἶναι γνωστά, ὅμως ὡς συνέπεια ἀναιρεῖται ὁ

ὑποτιθέμενος κοσμικός-μνημειακός χαρακτῆρας τοῦ κτηρίου

καθὼς δομικὰ παρουσιάζεται ὡς συμβολικὴ ἀφιέρωση λαφύρων

σὲ ἕναν ἱερὸ τόπο, ἄρα δηλαδὴ τὸ κτήριο λαμβάνει

αὐτομάτως προσκυνηματικὸ χαρακτῆρα ὡς ἐκ τῆς ἱερότητός

του.

Δηλαδὴ δὲν ἔχουμε ἕνα τρόπαιο ἢ τὴν λογικὴ μίας

θριαμβικῆς ἀψίδας, ἀρχιτεκτονικὲς δηλώσεις μὲ

ἐξωστρέφεια. Ἔχουμε ἀντιθέτως τὴν δομὴ ἑνὸς

προσκυνηματικοῦ μνημείου (περιφορὰ, μυστηριῶδες κέντρο-

βράχος συνδεδεμένο μὲ ἱερὲς παραδόσεις), τὸ ὁποῖο

κοσμεῖται ἐσωτερικὰ καὶ μόνο, δηλ. μόνο γιὰ τοὺς

-

μουσουλμάνους, μὲ συμβολικὰ ἀφιερώματα, τέτοια ποὺ μόνο

σὲ ἱεροὺς τόπους ἁρμόζουν.

Ἀκόμη καὶ τὸ μοτίβο τοῦ φτερωτοῦ δένδρου, εἶναι μία

συμβολικὴ ἀπεικόνιση τῆς παρουσίας τῆς θείας χάριτος

ἐκείνης ὅμως ποὺ προσιδιάζει στοὺς βασιλεῖς καὶ μόνο,

κατὰ τὴν ἰρανικὴ πάντα ἀντίληψη.13

β) Ὁ προσανατολισμὸς κάποιων σύγχρονών του τζαμιῶν

ἀποκλίνει ἀπὸ τὴν Μέκκα καὶ φαίνεται νὰ συγκλίνει στὰ

Ἱεροσόλυμα!

Ἂς μὴ παραβλέψουμε ὅτι πρόκειται γιὰ κεντρικὰ τζαμιὰ

στὶς ἕδρες διοικήσεως σημαντικῶν περιφερειῶν, δὲν εἶναι

ἀπλὰ ἐπαρχιακὰ κτήρια παρὰ τὴν ἁπλότητα τῆς κατασκευῆς

τους.

Τὴν πιὸ ἀκραία ἀπόκλιση παρουσιάζει τὸ τζαμὶ τῆς Οὐάσιτ,

χτισμένο ἀπὸ τὸν περιβόητο Χατζάτζ, τὸν ἄτεγκτο διοικητὴ

τοῦ Ἄβδου ’λ-Μάλικ στὸ Ἰρὰκ καὶ ἀργότερα στὴν Μέκκα, τὴν

ὁποία ὁ ἴδιος ἀνακατέλαβε μὲ αἰματηρὴ ἔφοδο μὴ

σταματώντας οὔτε στὴν Κάαβα, σκοτώνοντας τὸν ἀντιχαλίφη

Ἄβδου ’λλάχ Ἴμπν Ζουμπάιρ.

Στὴν πόλη Οὐάσιτ στὸ Ἰράκ, κατὰ τὶς ἀνασκαφὲς τοῦ

Ὀμαϊδικοῦ τζαμιοῦ φανερώθηκαν διπλὰ θεμέλια μὲ πολὺ

μεγάλη ἀπόκλιση.

Ἂν δοῦμε στὸν χάρτη πόσο ἁπλὸ θὰ ἦταν νὰ προσανατολιστεῖ

τὸ τζαμὶ πρὸς Νότον ἀρχίζουμε νὰ ἀποροῦμε γιὰ αὐτὴν τὴν

ἀπόκλιση ἡ ὁποῖα μὴ δυνάμενη σὲ κάποια ἀπροσδιόριστη

χρονικὴ στιγμὴ νὰ καθιερωθεῖ ἢ νὰ γίνει ἀνεκτὴ ὁδήγησε

στὴν ἀνοικοδόμηση ἑνὸς νέου τζαμιοῦ.

13 Ἡ παράσταση θὰ πρέπει νὰ συνδεθεῖ μὲ τὴν περιγραφὴ τοῦ Φερεκύδου ἐκ

Σύρου γιὰ τὴν ὑπόπτερο δρῦ, ἐνῶ εἰκονογραφικὰ εἶναι γνωστὸ ἤδη ἀπὸ

τὴν σασανιδικὴ περίοδο (3ος αἰ. μ. Χ.).

-

Εἰκ. 6. Σχεδιάγραμμα ἀπὸ τὴν ἀνασκαφὴ τοῦ τζαμιοῦ στὴν Οὐάσιτ. Εἶναιφανερὴ ἡ ἀπόκλιση τῶν δύο τζαμιῶν. Τὸ παλαιότερο εἶναιτὸ τζαμὶ Ι.

Ἐδῶ θὰ κλείσω θέτοντας τὸ ἐρώτημα: ἐπιβεβαιώνει τὴν

ὑποτιθέμενη προτίμηση πρὸς τὰ Ἱεροσόλυμα τόσο προκλητικὰ

ἢ πρόκειται περὶ λάθους. Κι ἂν πρόκειται περὶ λάθους σὲ

τί ὀφείλεται;

Γιὰ νὰ δοθεῖ μία ἀπάντηση θὰ πρέπει νὰ ἐπανατοποθετηθοῦν

τὰ κτήρια στὸν χάρτη μὲ βάση ὅμως τὶς πτολεμαϊκὲς

συντεταγμένες καὶ τότε μόνο νὰ δοῦμε τὸν προσανατολισμό

τους, ἂν δηλ. πρόκειται γιὰ ἠθελημένη ἀπόκλιση ἢ γιὰ

χονδροειδὲς λάθος.

-

Βιβλιογραφία

M. van Berchem, Matériaux Pour Un Corpus InscriptionumArabicarum, τόμ. 2, Institut Français d’archéologieorientale du Caire. Κάιρο 1920

Adolf Grohmann, Arabische Paläographie II: DasSchriftwesen. Die Lapidarschrift, ÖsterreichischeAkademie der Wissenschaften Philosophisch - HistorischeKlasse: Denkschriften 94/2. Βιέννη.

W. H. Bartlett, Jerusalem Revisited. Λονδῖνο 1862.

Katia Cytryn-Silverman, The Fifth mīl from Jerusalem:another Umayyad milestone from southern Bilād al-Shām.Bulletin of the School of Oriental and African Studies,70. σελ. 603-610. Καῖμπριτζ 2007.

Amikam Elad, Medieval Jerusalem and Islamic worship: holyplaces, ceremonies, pilgrimage. Λέιντεν - Νέα Ὑόρκη -Κολωνία. 1994.

Oleg Grabar, The formation of Islamic art. Νιού Χέιβεν1987.

Andreas Kaplony, What Are Those Few Dots For? Thoughts onthe Orthography of the Qurra Papyri (709-710), theKhurasan Parchments (755-777) and the Inscription of theJerusalem Dome of the Rock (692). Arabica τόμ. 55, τεῦχ.1. Ἔκδ. Brill 2008. Σελ. 91-112

The National Museum Guide. [Ὁδηγὸς τοῦ Ἐθνικοῦ Μουσείου.Ἐθνικὸ Ἀρχαιολογικὸ καὶ Λαογραφικὸ Μουσεῖο (ἀραβ.-ἀγγλ.)]Ριάδ 1431 Ἐγείρας

-

Παράρτημα ΑΤὸ διορθωμένο κείμενο τῶν πέντε μιλιαρίων περὶ τὰ

Ἱεροσόλυμακαὶ τὸ μιλιάριο τῶν Ἱεροσολύμων

Ὁμάδα Α

Ἱεροσόλυμα (Αἰλία-Aelia-

ا لب� (اب�م] αب�سم الله الرحمن# الرحي�

ک: ي�� ر βلا اله الا الله وخدة لا ش�

γله ......... ......... .........

ـ محمد.................[ 1د[]عب�2رسوله صلیالله و[]ه وسلم امر[الله] 3علي�سهـ[] ت� لي� ق�ـب� �Xب ا الطر 4 هد�ـ] د[ وصب� ال عب� 5ـعه� الامب�ر [الله] د الملک: امت� 6عب�

ن# ر[مـؤi]ال ي� 7مت� الله[خـ]مب�ه] م [ا علي� ا الیي�ق� لب� 8اب�

..........[.....................]....δ

Μπάμπ ἐλ-Οὐάντ

اب� الواد) (ب�[Ράμλη] -

Ἐμμαούς

(Ἄμπου Γῶς/ و وش� اب� غ� )[Ράμλη] - Ἱεροσόλυμα

Ἄιν Χέμεντ(Aqua Bella/

)[Ράμλη] -

-

Ἱεροσόλυμα Ἱεροσόλυμα

α م] ب�سم الله الرحمن# الرحي� α م] ب�سم الله الرحمن# الرحي� α م] ب�سم الله الرحمن# الرحي�β لا اله الا الله وخدة β لا اله الا الله وخدة β لا اله الا الله وخدةγ ............................. γ ............................... γ ...............................

د.............. محمد عب� د.............. محمد عب� د.............. محمد عب�ه رسوله صلی اللهالله و رسوله صلیالله و علي� رسوله صلیالله و

سهوسلم امر ت� ل ي� اب� [ هد� ه الله ه الله سلم امر و علي� سلم امر و علي�1 ق� �Xب ال]الطر عه� الامب� 1 وصن� سه ت� لي� ا الطرب� عـ[ هد� ق� وصن� ـه�]ب� سه ت� لي� ق�ب� �Xب ا الطر هد�2 د الله د الملک: عب� عب� 2 ال عـ د الله[الامب� ـ ـب� ـد]عب� د ال عب� عه� الامب� وصن�3 ن# رحمت� الله الامت�ر ي� مب� iـمؤ 3 ن# رخـ ال امت�ر[الملک: ي� مب� iت�]ـمؤم

[اللهر الله د الملک: امت� عب�

4 ا ا الی هد� لب� ه من# اب� 4 علي� ا الی لب� ه من# اب� ل] علي� ا المب� [ هد� 1 ن# رحمت� الله علب�ال ي� مب� iـه[ـمـؤمن#

5 ال ه� امب� ي� ��ث ما ل ث� المب� عه� ا ال]سن� مب� 2 ا ال] ا الی هد� لب� مسه�ــ[اب� ل ح� مب�..........[..............]... .................

...........] 3 الــ[امب�]..........[...............]...

Ὁμάδα Δ

ΧοτζεβᾶἸεροσόλυμα – (Ἱεριχώ)

Δαμασκός

Χᾶν ἀλ-ΧαθρούραἸεροσόλυμα – (Ἱεριχώ)

Δαμασκός

-

م] م]αب�سم الله الرحمن# الرحي� αب�سم الله الرحمن# الرحي�

βلا اله الا الله وخدةβلا اله الا الله وخدة

.....................................γ.....................................γ

د.............. د..............محمد عب� محمد عب�ه رسوله صلی اللهالله ورسوله صلیالله و علي�

ه سهامر] وسلم سلم امر و الله علي� ت� ل ي� 1 ب�سه ت� لي� ق�ب� �Xب ا الطر ق� هد� �Xب ا الطر 2 و هد�

ـ عه� الامب� د[وصن� د1ـال عب� ال عب� عه� الامب� 3صن�د ا الله] د الملک: ا الله2لملک: امت�ر[عب� 4عب�

ـ]ال ب� من� iمت� ا[ـمؤله[ـن# رحله المت�ر3لمت� الن# رح ي� مب� i5مـؤه] ق�من# [علي� ا4لی[ ادمش� ق� الی هد� ه من# دمش� 6علي�ل [هـ ا المب� عه� 5ـد� ل سن� لالمب� ه� مب� iائ7وم

ال[ا... ل مب� ه� مب� iائ6وم..........[.....................]..............[............................]....

-

Emmanuel GeorgoudakisEin neuer umajjadischer Meilenstein Abd al-Maliks ausJerusalem

Seit vielen Jahren (1987) arbeitet der Kulturanstalt derNationalbank von Griechenland (MIET) an die Pflege deshistorischen Archivs und der Handschriften desGriechisch-Orthodoxen Patriarchats von Jerusalem.Die Expedition aber von Sommer 2009 ist auch auf einearabische Inschrift gestossen, die sich als umajjadischerMeilenstein Abd al-Maliks erwies.Diesmal wird Jerusalem selbst als Stellungsortbezeichnet. Die Inschrift selbst ist innerhalb desPatriarchatskomlexes gefunden, nicht mal 100m weit vonder römischen Strasse, wegen Bauarbeiten. Der Text (zum Teil wiederhergestellt) lautet

1 [...] Muḥammad Diener 2 Gottes und sein Apostel, Segen3 Und Gebet Gottes auf ihn. Es Gebot4 Das Ebnen dieser Strasse5 und Aufbau der Meilensteine der Diener 6 Gottes ʿAbdu l-Malik, Befehlshaber 7 der Gläubigen. Die Barmherzigkeit Allahs8 auf ihn. Er stellte (sie) auf Aelia zu/nach [...]

Der Text wurde im Vergleich zu den bisher gefundenenrelevanten Inschriften ediert. Durch ihn werden die relevanten Inschriften aus Palästinain Gruppen nach ihrem Text verteilt.Jerusalem muss als Ziel der nördlichen Route von Jaffa(?)über Ramla-Lydda gesehen und als Startpunkt der Routenach Damaskus.Die Funde wirft eine Reihe von alten Fragen wieder auf:Warum ist aber nur der Weg nach Jerusalem mitMeilensteinen versehen?Gibt es eine Verbindung mit der Bau der Qubbat as-Sahraunter dem selben Kalif?Warum gibt es keine Meilensteine nach Mekka? Betreffen die Meilensteine nur die christlichePilgerfahrt oder soll die Diskussion über dieQiblaverlegung durch Abd Al-Malik wieder eröffnet werden?

-