POTENCIJALNI PRVI NALAZI DINOSAURA U BOSNI I HERCEGOVINI

POTENTIAL FIRST EVIDENCE OF DINOSAURS IN

BOSNIA AND HERZEGOVINA

Kao:

As:

LOŠE SAČUVANI TRAGOVI DINOSAURA ILI DINOSAUROLIKE SEDIMENTNE FORME NA SLOJNIM PLOHAMA KREDNIH VAPNENACA/DOLOMITA U JUGOZAPADNOJ HERCEGOVINI

POORLY PRESERVED DINOSAUR TRACKS OR DINOSAUR FOOTPRINT-LIKE SEDIMENT FORMS ON THE

CRETACEOUS LIMESTONE/DOLOMITE LAYERS IN SOUTHWEST HERZEGOVINA

Goran Glamuzina, dipl.ing.geol.

JEZIK TEKSTA: HRVATSKI TEXT LANGUAGE: CROATIAN

KRATKI UVOD

U ovom dokumentu iznosi se uvid u mogudu prvu evidenciju fosila dinosaura na teritoriju Bosne i Hercegovine. Otkride je u vidu fosilnih tragova, tj. ihnofosila dinosaura. Lokacije koje se prikazuju ovdje, otkrivene su od strane autora dokumenta tijekom 2010.godine dijelom slučajnim zapažanjem te dijelom geološkim istraživanjem i proučavanjem krednih sedimenata u jugozapadnom dijelu Hercegovine. Nakon pronalaska, na osnovu fotografskog uvida i diskusije sa paleontolozima ekspertima za otiske dinosaura iz Hrvatske i Italije, dobivena je potvrda mogudnosti da, forme s pojedinih lokaliteta koje de biti prikazane u nastavku, pripadaju tragovima dinosaura. Kao glavni pokazatelj prethodno rečenog prikazuju se brojne fotografije snimljene na ovim lokacijama, sa kratkim osvrtnim opisom zapaženih značajki i osobina. Potrebito je napomenuti kako su fotografije i lokacije pokazane u ovom dokumentu samo dio od ukupno snimljenih fotografija i zapaženih lokacija.

GEOGRAFSKI POLOŽAJ lokaliteta:

1. Crvena – lokalitet Cerno; 2. Žuta – lokalitet Privalj; 3. Zelena – lokalitet Mostarska Vrata i 4. Plava - Lokalitet Trn

1. LOKALITET ''CERNO'' - slojna ploha sa svim otiscima je nastavkom radova u kamenolomu u potpunosti uništena

--- nejasan i neistražen odnos i granica između K2

1,2 i K22,3 - na cijelom području je jasno vidljivo prisustvo gotovo svih krednih katova od najnižih

do turonsko-mastrihtskih na jugu

Pogled na kamenolom i gornje slojne plohe vapnenaca na ovom lokalitetu (sve slike u nastavku su slikane prije uništenja). Strelicom je označen sloj, na kojoj su zapažene forme mogudih otisaka dinosaura. Ni na jednoj drugoj plohi nisu bile uočene slične forme, s naglašenjem da su samo kod ove plohe uočeni valni riplovi,i to na sloju ispod, pa mozda su ostali slojevi u vert.profilu bili sekvencije nešto dubljeg mora,mada su stromatolitne lamine unutar puno sekvencija...

(Sad nepostojeda) slojna ploha s otiscima. Uočeno je bilo ukupno 20ak sličnih formi, a 2 najvidljivije u gornjem desnom uglu su prethodno bile očišdene od taloga, valni riplovi su vidljivi na sloju ispod(strelica).

Pobliže --- Uslikano prije čišdenja dvije najizraženije forme(traga) – sasvim je jasno da je na cijeli ovaj sloj naknadno dijelovala erozija, tektonika i korozija ali unatoč tome ostaje pitanje koji bi to takvi naknadni sedimentacijski procesi mogli ostaviti ovakve zaobljene utisnute forme ...?

Nakon čišdenja od taloga koji je popunio 2 najvidljivije forme-tragovi i udubljenja posve su ovisili o kinematici životinje i trenutnoj tvrdodi taloga,tj nekadašnje podloge točno na mjestima na kojima je životinja hodala-što je sve opet ovisilo i o rasporedu saturiranosti vodom i viskoznosti te podloge, tako da ondje gdje je mekše bilo s više vode tu je utisnuto dublje i tu je naknodno opet sediment pokrio udubinu,što je slučaj za ovaj ovdje dio sloja.

Otisak koji (ukoliki nije rezultat naknadnih sedim.procesa) bi mogao pripadati nekom manjem (patuljastom) obliku sauropodnih dinosaura. Vjerojatno je prednja (manus) noga, a kod četveronožnih sauropoda su česti slučajevi velike sličnosti prednjih i stražnjih stopala-što bi mogao bit slučaj ovdje.

Označene(rozom i zelenom) prepoznate forme, s tim da se forme označene rozom smještene u nizu, dok su zelene nasumične, tako da je zasigurno bilo više jedinki (ukoliko su forme-tragovi). U nastavku de biti prikazane roze forme koje su smještene u mogudoj stazi od dna prema prema desnom vrhu slike...

Ova forma(ukoliko je otisak dinosaura) ukazuje na malo tvrđu podlogu na ovom dijelu sloja zbog čega je i ovakav trag ostao. Može se fino vidjeti prstenasti malo uzdignuti obrub oko udubljenog dijela što bi moglo govoriti da je uzrok nastanka ove forme hodanje životinje(dinosaura) a ne naknadni sedimentacijski proces

Jasno se zapaža elipsoidni ovalni obrub...

Strelica- oblik skoro identičan ovom iznad samo sto je izbočen a ne udubljen – ( pri tome postoji mogudnost dinoturbacije sloja radi ponavljanja vrlo slicnih formi ali i preklapanja i zbijenosti puno udubljenja koji na prvi pogled nisu tako uocljivi ali se prelaskom ruke osjete ?)

Vidljiva velika slicnost oblika ove forme (poput 2 elipse, vece i manje) sa ovim gore oblikom iznad njega- moguda staza s ovim tragovima(označenim rozo) nastavljala se najvjerojatnije u dubljem neotkopanom dijelu sloja.

Cijela ploha - sa strelicama ucrtanim mogucim stazama na osnovu pruzanja uocenih formi. U nastavku slijede forme iz mogude staze označene crvenom strelicom te forma označena žutim okvirom koja ima najviše morfoloških osobina traga…

Prepoznate dvije forme, jedna veca i jedna manja na vrhu mogude staze. Dalje se ne može pratiti jer se ploha razlamala prema površini.

Iste forme – pogled s boka

Jos dvije udubine, gotovo identicne forme i rasporeda kao i prethodne, i u nizu oko 1m odmah ispod ovih prethodnih.

Žutim strel.-prepoznate najdonje forme, sa crnim str. označene su ostale, prethodne, koje su u stazi, (mislim da se može zamijetit opet sličnost po formi-jedna veda,jedna manja udubina i raspored- jedna uz drugu i smještaj u pravcu s ovim ostalim – sad zbog čega je to tako , ne znam ali svakako je ovo uočljivo).

Malim otkopavanjem geol.čekidom prepoznata je bila još jedna udubljena forma i to u nizu ispod ovih svih prethodnih. Dalje se sloj nastavljao u zemlju.

Utisnuce koje je na 1.slici u žutom okviru- najviše podsjeda na trag-(dolje)-Jasno se vidi kao da je riječ o 4prstom ili 5prstom stopalu – Po morfološkim karakteristikama ovakvo stopalo bi možda odgovaralo nekim oblicima sauropoda, ali puno manje dimenzije - tj.patuljastim primjercima

Pobliže, isti otisak

Ukoliko je ovo otisak: Lako bi bilo iscrtati izgled ovog 4/5.prstog stopala(vjerojatno desna stražnja tzv.PES noga) jer se jasno vidi 1.,2. i 3. najduži prst, pri čemu su fino utisnuti i 1.2.i 3. FALANZI(dijelovi prsta) pri čemu se fino vide zaobljeni obodi i granice između gornjih falanga prva 3 prsta.

Pogled na stromatolitnu strukturu unutar sekvencija otprilika 2,3 sloja ispod (gledajudi vertik.slijed) sloja s otiscima.

Valni riplovi na sloju ispod ovog s otiscima što ukazuje na sekvenciju maksimalnog oplidavanja – tj.ova struktura zajedno sa stromatolitnim riplovima dokazuje da su ovi slojevi uistinu bili u neposrednom plidaku – po kojem su mogli hodati dinosauri...

Malim otkopavanjem uočeno je da i odmah na sloju s tragovima slijedila stromatolitna sekvencija (strelica) što još više ukazuje na jako plitku, intertidalnu, sekvenciju ovih slojeva, kakvi su upravo slučajevi u sličnim krednim pa i jurskim vapnenačkim nalazištima stopa dinosaura u Hrvatskoj, Italiji, Švicarskoj, Portugalu ...

2. LOKALITET ''PRIVALJ / LJUBOTIĆI'' oko 5 km zapadno od Širokog Brijega

Položaj ovog lokaliteta na isječku spojenih OGK 100 000 listova Imotski i Mostar Ovdje iza jedne obiteljske kude dolaze ovi uslojeni vapnenci koji takađer sadrže stromatolitne sekvencije pa čak i sekvencije glinovitog mogudeg emerzijskog facijesa

Označen položaj 'neobičnijih' udubljenih formi

Označene strelicom forme – koje kao da su u nizu i ostale (elipsa) koje su izraženije ali nasumično raspoređene...

Prve dvije forme od dna formi (označenih strelicama) s prethodne slike

Na prvi pogled i morfološki vide se pukotinski oblici koji su ne sumnjam naknadnog tektonsko-okršavajudeg podrijetla, no, ovdje se vide ,strelicom označeni, i nekakvi zaobljeni rubovi, koji bi ipak možda mogli bit rezultat nekakvog utiskivanja nakon čega je se naknadno mikrotektonikom pretpostavljam utisnuta forma, zbog na tom mjestu manjeg otpora prema gibanju okolnog sedimenta, poremetila i dobila ovakav izgled, što je sve opet samo jedna moguda pretpostavka

Ovo je forma odmah u nizu iznad prethodno opisane

Sljededa, također u nizu i otprilike jednakom razmaku iznad prethodne. I ovdje je slučaj kao u prve forme, s tim, kao da se vidi četiri odvojena djelida, poput nekakvih prstiju (strelice) ili je opet sve mogudi rezultat anizotropne sedimentacije... ?

Sljededa 4.forma opet u pravilnom razmaku iznad ove prethodne..

Pogled od ove 4. ka najdonjoj formi – jasno je vidljiv (u kojem god slučaju) pravilan niz formi- Osim tog ove forme su dosta malih dimenzija (dužina do 15ak cm) i razmak do 1m.

I 5.prepoznata neobična forma na vrhu ovog cijelog niza.

Pogled na isti sloj samo jedno 3 m ulijevo od opisanih formi na ostale forme na ovom sloju

Ovo su one izraženije i jasno zamijetljivije utisnute forme u gornjem lijevom dijelu istog sloja...razmještaj je nepravilan što bi u slučaju autentičnosti govorilo da je možda više jedinki dinosaura prošlo ovuda, ili je možda pak jedna jedinka gotovo stajala na ovom mjestu i pomalo se pomjerala u različitim smjerovima...

Nakon počupavanja travčica postala je vidljiva ova morfologija , koja kao da se ponavlja i kod drugih formi pored ove... što bi opet prema značajkama oblika, u slučaju autentičnosti ukazivalo na nekakav manji (patuljasti) oblik sauropodnih dinosaura..

Jasno je zamijetljiva sličnost oblika ove forme s oblikom forme na prethodne dvije slike...

Forma iz samog vrha sloja ---dalje sloj ulazi pod drugi sloj

Još jedna od ovih formi

Ploha koja je oko 25 m ulijevo od prethodno opisane

Na plohi se jasno vide pukotine, koje najviše podsjedaju na pukotine isušivanja. Od desna na lijevo može se prepoznati 6 utisnutih formi koje su opet u nizu. Najveda, tj.najudubljenija je prva s desna i slijedi u nastavku.

Vidljiva prva najudubljenija i još jedna manja utisnuta forma (strelice).

Idudi oko 1,20 m ulijevo od prethodne dvije dolaze opet slične morfološki dvije forme (jedna udubljenija i druga manje udubljena .

Ova forma za razliku od ostalih ima jasan zaobljen obrub i ravno dno na kojem su prisutne i slabo zamjetne koncetrične linije

I ovo je zadnja uočljiva udubljena forma u ovom nizu

Pogled na označene sve forme

3. LOKALITET ''MOSTARSKA VRATA'' GEOGRAFSKI POLOŽAJ

Ovaj lokalitet nalazi se sjeverno od Ljubuškog u starim napuštenim kamenolomima jako dolomitiziranih mjestimično i pločastih vapnenaca.

GEOLOŠKA KARTA PODRUČJA I POLOŢAJ LOKALITETA

Poloţaj na geološkoj karti OGK 100ica list Metković, ovaj dio je označen kao K1,2 alb-cenomanski vapnenci i dolomiti.

Pogled na objektnu plohu kakva je litološki rijetka u svim ovim ovdje kamenolomima gdje su uglavnom prisutni dolomitno-grusni sedimenti ili tanko pločasti vapnovito dolomitni sedimenti. Ovaj dio kao da je stvrdnuti, izbetonirani sloj koji je bio iznad površine mora jer su na njemu prisutne brojne strukture i pukotine isušivanja. Na njemu se jasno vide forme koje bi mogle bit obične pukotine ili pak loše sačuvani ostaci tragova...

Pogled na prvi niz ovih pukotinolikih formi koje na prvu izgledaju kao da su produkt okršavanja...Ali sami izgled dvije gornje forme kao i jasan izgled staze hodanja one tri forme u horizontalnom okviru u prethodnoj slici ukazuju na mogućnost nastanka ovih formi hodanjem manjeg dvonoţnog dinosaura... Najveća zagonetka ovdje je ta slučajnost da su jasno vidljive dvije forme (na vrhu niza-strelice) sa poput otiska 3 prsta i jako puno podsjećaju na lijevu i desnu nogu ( gornje dvije strelice)...kao i skoro pravilan razmak izmeĎu formi u oba označena niza tj.staze.

Prva najdonja forma iz gore prikazanog niza. Ovo je prva donja forma koja je najlošije prepoznatljiva, ali kad se gleda malo izdaljeg (1.slika) vidi se mogućnost da je ovo prvi najdonji trag jer od njega se u pravilnim razmacima nastavljaju 3 ostale gornje forme...Osim ovog česti su slučajevi (promatrajući današnje tragove raznih sisavaca) da pojedini tragovi, ovisno o čvrstoći sedimenta koja moţe varirat svaki 10ak cm, budu prošireni izvlačenjem nogu u trenutcima hoda.... moţda je to slučaj i kod ove ovdje forme ?...

Dalje, ostale forme iznad ove prve u nizu. Ovdje se u gornjem središnjem dijelu na 2 vršne forme sasvim jasno vidi ponavljanje tri udubljena obruba..

Prvi troprstoliki otisak. Jasno je uočljiv izgled poput traga...

Drugi iznad- troprstoliki otisak, na kojem kao da je i kandţa malo utisnuta na prvom desnom prstu i na lijevom u obliku malog zareza? Ukoliko se radi o pravim otiscima dinosaura, postojanje otiska kandţi bi govorilo da je riječ o dinosauru mesojedu, tj.nekoj manjoj vrsti teropoda..

Zamijetljivo je kao da se radi u -- lijevoj – pa --desnoj--- nozi , ili je pak ovo igra slučajnosti u procesu okršavanja ..?

Iznad samog otiska se vidi manji nekakav otisak na kojem se vide ovalni obrubi što bi moglo ukazivati na uleknude sedimenta dok je bio još polutvrd tj. mekši.... a to bi dalje govorilo da je životinja s prednjim udovima (nogama) povremeno dodirivala tlo ...

NASTAVAK – isti sloj

Dalje na istom sloju udesno iznad prethodnih formi opet su jasno vidljive 3 udubljene forme u nizu i slične morfologije kao prethodne... kao da je jedna ţivotinja hodala i skrenula u ovom smjeru ili ja sasvim nešto drugo ... ?

Vidljivo je da je smjer pružanja ovih formi okomit na smjer pružanja pukotina i isušivanja i karstifikacije što se ne poklapa baš onda s isključivim uzrokom nastanka ovih formi okršavanjem. Osim ovog na ovom sloju je vidljivo još upitnih nekakvih ravnijih linijskih udubljenja i to u smjeru ovih otisaka.

Opet (ili se možda varam) kao da blago podsjeda na lijevu pa desnu nogu ..?

Pogled na ove kamenolome alb-cenomanskih dolomita i dolomitiziranih vapnenaca

4. LOKALITET '' TRN '' Oko 3,5 km zapadno od Širokog Brijega GEOLOŠKA KARTA PODRUČJA ( plava strelica – poloţaj lokaliteta)

Lokalitet dolazi u geološkim formacijama gornje krede i to 1K2

2, što bi odgovaralo najvjerojatnije cenomanu

Na ovom lokalitetu je pronaĎena jedna manja subhorizontalna ploha (strelica) koja sadrţi udubljene ovalne forme morfološki slične kao one na lokalitetima Cerno i Privalj. Postojanje mogućnosti da se radi o otiscima dinosaura dokazuje struktura ovog sloja s jasno uočljivim šesterokutnim pukotinama isušivanja – što pak govori da je ova ploha tj.sloj nekad bila iznad površine vode...

Slikano za kišnog vremena, dinosaurolike forme (strelice) izgledaju kao dijelovi tj.strukture sedimentacijskog postanka, no dvije činjenice: 1.Postojanje koncentričnih obruba oko formi koji se ne poklapaju sa pukotinskim sustavima i sedimentnim strukturama i 2. Nepostojanje ni pribliţno sličnih formi na gotovo identičnom sloju nekoliko metara iznad; ukazuju na mogućnost da se radi o fosilnim tragovima ţivotinja ( dinosaura )...

Slikano za 2.posjeta, gdje se nakon čišdenja cijele plohe jasno vide prethodno navedene tipične pukotine isušivanja ...i 'neobične' dublje utisnute forme.

I na ovom sloju kao i na 1.lokalitetu Cerno, vidi se nasumičan raspored utisnutih formi, što bi u slučaju autentičnosti s tragovima dinosaura govorilo o hodu više jedinki koje su na taj način izazvale tzv.dinoturbaciju sloja..

Na ovoj slici jasno se vidi polukružni tj.koncentrični smjer pukotine (strelice) iznad utisnute forme (traga), što govori da je nastanak takve polukružne pukotine mogude izazvan stresom sedimenta u trenutku i neposredno nakon utiskivanja forme ispod nje tako što se cijeli okolni dio sedimenta počeo (kao u lijevak) uklizavat prema udubljenju ostavljenog traga.

Pogled na neke forme na ovom sloju:

Kod ove forme jasno se vidi poput uske plitke pukotine ovalni obrub iznad najudubljenijeg dijela...

Širi pogled na približno ¼ površine cijelog sloja, s izraženijim utisnutim formama (strelice)..

Pogled s vedim kontrastom na cijelovitu plohu s utisnutim formama i mogudim smjerom staze kretanja životinje ( strelica ) na osnovu položaja i oblika formi.

ZAKLJUČNI KRATKI OSVRT: Ovdje prikazani fotomaterijal u paleontološkom smislu, osim uvida u postojanje mogudih fosila (ihnofosila) dinosaura na pojedinim lokalitetima, ukazuje na postojanje izrazito plitkovodnih facijesa u krednim sedimentima ( vapnencima i dolomitima) u Hercegovini, koji kao takvi imaju veliki potencijal sadržaja tragova kretanja dinosaura. Ovim se ukazuje, i na jedan način potiče sve one prirodoslovce, istraživače, geologe, paleontologe, sakupljače fosila i sl. - da obrate pozornost na sve strukturno slične sedimentne stijene, posebice ako se radi o sedimentima jure i krede. Opde poznata činjenica da su dinosauri bili najdominantnije i najprisutnije kopnene životinje na našoj planeti tijekom jure i krede potkrijepljuje ovaj navedeni potencijal. Osim dinosaura koji su vladali kopnom, bosansko-hercegovački jursko-kredni sedimenti, koji čine do 80 % udjela geološke građe u južnim dijelovima BiH ( Hercegovina), nose potencijalna nalazišta drugih brojnih morskih gmazova i riba. Svaki dosadašnji i bududi pronalazak ovakvih fosila, predstavlja i predstavljati de jako bitnu kariku u rekonstruiranju života i okoliša za vrijeme mezozoika, i to ne samo u Bosni i Hercegovini, ved i u mnogo širem regionalnom smislu. Goran Glamuzina