demokrat partİ dÖnemİnde basin - İktİdar İlİŞkİlerİ

7/29/2019 DEMOKRAT PART DNEMNDE BASIN - KTDAR LKLER

1/26

LETM FAKLTES DERGS/ Demokrat Parti DnemindeBasn - ktidarlikileri

93

DEMOKRAT PART DNEMNDE BASIN - KTDAR LKLER

Aye Elif EMRE KAYA

z

Bu almann konusu, 1950 ylnda iktidara gelen Demokrat Parti (DP) ile dnemin basn arasndayaanan ilikileri ortaya koymaktr. 1950lerde dnyaya hakim olan deiim rzgarlar, Trkiyeyi deetkilemi, siyasette ve toplumsal yapda baz dnmlere yol amtr. 27 yl boyunca tek parti idaresialtnda hak ve zgrlk mcadelesi vermi basnn, yeni dnemden nasl etkilendiini anlamayaalmak ise, bu almann amacn oluturmaktadr. DP dnemini ele alan ok sayda aratrmaolmasna karn, bu dnemin basn ortamn ele alan alma says olduka snrldr. Bu nedenle,yaplan bu betimleyici alma, bu boluu doldurmay hedeflemesi asndan neme sahiptir. Geni birkaynak aratrmasna dayanan bu alma da yer yer ariv bilgilerinden ve gazete taramalarndan da

yararlanlmtr. alma konusu, basn ile iktidar arasndaki ilikilerin seyrini olduka iyi ortayakoymas nedeniyle dnemin gei dnemleri olan balk altnda incelenmitir. alma, konubalklar altnda toplanmam, on senelik dnemi btn olarak grebilmek ve deiimleri daha iyisaptayabilmek iin kronolojiye sadk kalnmtr. Yaplan bu inceleme sonucunda, basn -iktidarilikilerinin bu dnemde de salkl bir zemine oturtulamad, iktidarn basnn hak ve zgrlklerinikullanma hakkn, ancak kendi ynetimsel kusurlarn dillendirmemesi lsnde tand ve bunakarlk basnn da tamam olmamakla birlikte, baz yayn organlarnn iktidar ile maddi karlardorultusunda iktidar ile girift ilikiler ierisine girerek, gvenceleri hususunda mcadele etmeyi arkaplana ittikleri degrlmtr. Buna karn, yayn organlarnn ounun, iktidarn kurduu dl -cezasistemi olarak zetlenebilecek sisteme boyun emediini ve basklara kar kendisinin diren politikalar

rettiini ve iktidarn deitirilmesi ynnde aktif rol stlendiini sylemek mmkndr.Anahtar Kelimeler:Demokrat Parti, basn, Cumhuriyet Halk Part isi

Abstract: The Relationship Between Press and the Power in Democrat Party Period

The subject of this study is, to examine the relationship between the press and the Democrat Party

which came to power with 1950 elections The changes in world politics has been felt most in this year.

According to these changes; political, and social transformations have occurred in Turkey and

inevitably the press has been influenced by them. In this study, we try to understand the Turkish

presss experience with a different party that had a different rhetoric from the old one. We also want toknow, how the press was affected from these transformations and how it was changed. Because of that

this descriptive study is very important. This study is based on an extensive literature review and also

archieve information and newspaper scans have been used. Subject of study, under three headings

which were demonstrated the progress of the relations of the press and the power . They are examined

in chronological order to detect the changes. In conclusion, we see that the relationship between press

and the power couldnt build a healthy relationship and the ruling party didnt let press to use itsrights. However, some publications entered into complex relationships, because of financial interests

and they put up their real aims. But most of the press, didnt submit the award-punishment system,

Ara. Gr. Dr., Gazi niversitesi Sosyal BilimlerEnstits, [email protected]


2/26


94

produced resistance policies against to the pressures and they assumed active role in changing the

power.

Key Words: Democrat Party, press, Republic People's Party

GRkinci Dnya Savann bitmesiyle birlikte,dnya zerinde ortaya kan yeni dengeler,lkelerin kendi i siyasetlerini deerlendirme-lerini gerektirmitir. Trkiyede 27 yldrdevam eden tek parti iktidar, gerek bu dkoullar, gerekse de ynetimi iyice andrmolan i koullar nedeniyle ok partili hayatagei karar almtr1. Bu kararn hayatageirilmesi iin gerekli olan ikinci bir partininoluumuna politik manevralarla zeminhazrlayan iktidar, 1950ye kadar geen besenelik sre ierisinde yer yer bu amacylaelikiye decek politikalar sergilese de,ynetimin demokratikletirilmesi ve siyasalsrecin ileyebilmesi iin nemliadmlar atmve seimlerin serbest ve salkl bir biimdegerekletirilmesine hizmet etmitir. Bu srecebasn da ciddi bir destek vermi ve iktidarn eldeitirmesi ile birlikte mcadele ettikleri hak

ve hrriyetlere sahip olabilecekleri bir dnemegirdikleri inanlar da artmtr. Basnn, yenidnemden nasl etkilendiinin anlalmayaalld bu betimleyici almada, 10 yllkDP dnemi, ariv bilgilerinden ve gazetetaramalarndan yararlanlarak aratrlmtr.alma konusu, basn ile iktidar arasndakiilikilerin seyrini olduka iyi ortaya koymasnedeniyle dnemin gei dnemleri olan balk altnda incelenmitir. alma, konu

balklar altnda toplanmam, on senelikdnemi btn olarak grebilmek vedeiimleri daha iyi saptayabilmek iinkronolojiye sadk kalnmtr.

19501954 Yllar Arasnda Basn-ktidarlikileri14 Mays 1950 gn yaanan iktidar deiimi,Trkiyede bir yenilik oluacana ve sosyal

bnyenin zihniyetinde baz farkllklarmeydana getireceine dair baz umutlar daberaberinde getirmitir. Bu inanc tayankesimlerin banda da muhalefet yllarndaDemokrat Partiden (DP) desteiniesirgemeyen basn yer almtr2. Basnn yeniiktidardan en byk beklentisi ise,yrrlkteki basn kanununun deitirilmesiolmutur. ktidar ise, basnn sorunlarnazm reteceine ilikin ilk ipularnhkmet programnda vermitir. BabakanAdnan Menderes, burada yaptkonumada; basn hrriyetinin teminatnaallacan ifade etmi, fakat basnhrriyetinin hakaret hrriyeti olarakalglanmasna izin vermeyecekleri eklindebir uyar yaparak, basna tannacak olanhrriyetin snrlarn batan belirlemekten degeri durmamtr.

Basn kanununun hazrlanmas srecindetasarya ilikin Cumhuriyet Halk Partisinin(CHP) yayn organ Ulus'a yansyanhaberler, iktidarn basn konusunda batanitibaren anti-liberal eilimleri olduuiddiasn tamtr3. Kanunun kmasndanbirka gn evvel Ulus'ta yaynlanan birhaberde, kanun tasarsnn beklentilerikarlamadn ortaya konmutur.Gazeteciler Cemiyetinin tasarya ilikin

olarak yapt aklamann yer aldhaberde, cemiyetin tasarnn eski iktidartarafndan hazrlanan son kanun tasarsnatamamen benzedii ynndeki endiesi vetasarnn dzeltilmesi istei aktarlmtr(Ulus, 7 Temmuz 1950). Birka gn sonra, hkmetin yneltilen eletirileri dikkateald ve basn memnun etmeyen tasardanvazgeildii bildirilse de (Ulus, 9 Temmuz


3/26


95

1950), basn kanunun kabul ediliinin Af veBasn Kanunlar dn gece kabul olundu.Basn Kanununa baz kaytlar konuldu.Ekspres Kanun diye ite buna derler (Ulus,

15 Temmuz 1950) eklinde gazete maneti,kanuna ilikin getirilen dzenlemelerin iesinmediini gstermitir.

Kanunun Meclis grmelerindeyaanan 31.maddeye ilikin tartmalar ise; tasaryailikin yneltilen eletirileri dorulamaktaidi. Bu madde de, kiilerin izni alnmadanaile ve zel hayat hakknda ima ile dahi olsa yaynda bulunanlarn ikayet edilmelerihalinde hapis ya da para cezasnaarptrlmalar ngrlmt. Meclisgrmeleri srasnda milletvekili BahadrDlger, zel hayatlarn, eref vehaysiyetlerin korunmas gerektii ve kiininnamusunun kstasnn gazeteciyebraklamayaca szleri ile savunmu, bunakarlk Stk Yrcal ise; kamu alanlarnnfaaliyetlerinin milletin denetiminde olmasgerektiini, bu denetimin de basntarafndan yapldn, bu durumda basn

hrriyeti salanmazsa, baka trlhkimiyetlerin kurulacan belirtmitir(TBMM Tutanak Dergisi, 14 Temmuz 1950).

Stk Yrcalnn maddenin kartlmasgerektii ynndeki teklifi grmelerdekabul grm, bylece basn iin sorunoluturabilecek bu durum ortadankaldrlmtr. Her ne kadar, bu maddeninkarlmas salanm olsa da, hem hkmetprogramnda bu konuya deinilmesi, hem

de bu maddenin hazrlanan metne ilaveedilme abalar, iktidarn basn hrriyetineilikin ileride alaca tavra dair nemliipular vermesi asndan nemtamaktadr.DP iktidar, Temmuz aynda kard 5680sayl basn kanunu ile 1931 basn kanununuyrrlkten kaldrmtr. Yeni kanundagazete karmak iin, bildirimde bulunmak

yeterli grlm, basn sularnn toplubasn mahkemelerinde grlmesine4, gazetesahiplerinin yaymlanan yazlarndan dolaycezai sorumluluklarnn kaldrlarak, yaz

ileri mdrleri ile yazarn sorumlututulmasna karar verilmitir. Kanundaayrca, kt hretli kiilerin basndaalmasn yasaklayan hkme de yerverilmemitir. Ayn gn kabul edilenmatbaalar kanununa gre ise; matbaaalmadan nce bulunulan yerin en bykmlkiye amirine beyanname verilmesi,matbaaclarn bastklar eserlerden ikierkopyasn basmn sona erdii gnnalma saati iinde bulunulan yerin

Cumhuriyet Savcs ile en byk mlkiyeamirine vermeleri gerektii ngrlmtr(Alemdar, 1996:128; Kabacal,1998: 214;TBMM Tutanak Dergisi,15 Temmuz 1950;

Topuz 1996: 105106).

DP ynetimi, iktidarnn ilk yllarnda,gazetecilerin bir dier sorunun daha zerinegiderek, gazetecilerin alma koullarndzenleyen bir kanun kartmtr. 5953 sayl

bu yasa ile gazetecilere sendika hakk, kdemtazminat, i szlemesi gibi basnmensuplar iin son derece nemli haklartannmtr (Alemdar, 1996: 128; Ycel, 1995:34). Bu yasaya ilikin olarak Zafer'de yer alanyazda, 15 Temmuzda Mecliste kabul edilenbu basn kanunu ile basnn siyasizgrlnn saland ve gazetecilereekonomik zgrlklerinin verildii ifadeedilmi ve yazda ayrca basn mesleinin

gvencesi olmad iin o gne dein birmeslek olarak alglanmad, bu nedenle dehep daha iyi meslekler iin bir atlama taolarak grld, fakat karlan bukanunla gazeteciliin gerek anlamda birmeslee dnt ifade edilmitir5.

DP iktidara getikten sonra, basn sularnda ieren bir af kanunu karmtr. Bu


4/26


96

kanunla, 15 Mays 1950 tarihinden nceilenen sular hakknda takibatyaplmayaca ve hkmedilmi cezalarninfaz olunamayacan ifade edilmitir.

Kanun da ayrca, yrrle girmesindenevvel istenip de, 37. maddede gnlkyaynlar hakknda dava ikamesi iingsterilen srenin getii hallerde, 1881 saylMatbuat Kanunu gereince alt aylk srebitmemi ise de, yrrlk gnnden itibarenbir ay iinde dava alabilecei hkmngetirmitir (TBMM Tutanak Dergisi, 14Temmuz 1950). DP'nin iktidarnn ilkgnlerde ard ardna gerekletirdii buadmlar, basn uzun yllardr mcadelesiniverdikleri hak ve hrriyet mcadelesinitamamladklar dncesine sevk etmi,yle ki yeni ve farkl bir dneminbaladna inanmalarna yol amtr6.

Bu yllarda gazetecilik anlaynda da bazdeiimler sz konusu olmutur. Bu dnem,birikim sahibi olmayan gazetecilerin bir

gazete karmasnn g hale geldii,sermaye sahibi kimselerin, toplumda itibar

sahibi olmak isteiyle gazete satn almayabaladklar bir dnemi iaretler. Madenciler,armatrler,borsaclar hatta baz sanayicilerbasn alanna girmiler, bunlardan bir ksmbelli sre bir baar yakalamlar, fakatounluu basn sektrnde uzun srebarnamamlardr (Demirkent, 1995: 20).Gazete sahipliindeki bu deiim, ierii deyansmtr. Bayazya dayanan gazeteanlayndan, habere ve resme ncelik tanyan

anlaya geilmi, yorum zetle birliktebalkta verilmeye balanmtr. Halkynlendirmek yerine, kendi yargsna varmayntemi tutulmutur. 1950lerde ayrcabasnn tirajlarnn dmesine sebep olandatm ilerinde de deiime gidilmitir.Datm hzlandrlm ve kolaylatrlmtr.Eskiden gazetelerin datmnda demiryoluulam kullanlrken, DP dneminde

karayolu yapmna arlk verilmesi nedeniyletamamlanm olan karayollarndan yarar-lanlm7, baz byk merkezlerle havayolubalants kurularak, gazetelerin okura

daha erken ulamasn salamtr. Budnemde, sabah iine gitmeden okurungazetesini okumas fikrinin ar basmas, herne kadar datmda nemli aamalarkaydedilmesine yol asa da, bunun ouzaman haberden fedakrlk etmeyednmesi gazeteciliin ieriksel geliiminebir darbe oluturmutur.

Gazetelerin ele ald konularda dadeiiklikler grlmtr. Basn, bu dnemiinde daha ok siyasi haberlere arlkvermi, parlamento muhabirliinin oldukaaktifletii bu dnemde, parlamentomuhabirlii kavram gndeme gelmitir.CHP-DP ekimesi bata olmak zerepartiler aras tartmalar, haberleringenelini oluturmutur. Ekonomi haberleri,dier haberlere oranla snrl iken,genellikle KT eletirileri ve hayat pahallkonular ilenmitir. Ekonomiye gazetelerin

bak, partisel dzeyde kalm, retim sistemiolarak ele alnmamtr. 1950 ylnda, DPiktidarnn politikalarna paralel olarakbasnda; din tarihi ve slami deerlerin nplana karlmasna ilikin rnekler verilmeyebalanmtr. Ramazan aynda zel ekleryaplmas, gazetelerin birbirleriyleyarrcasna, Kuran- Kerim, PeygamberTarihi gibi kitaplar datmas veAtatrk'le atm eski Kuvay- Milliyeci

ttihatlarn, hatta yz elliliklerin anlarn,btn Atatrk ilkelerini yeren kitaplarnyaynlanmas, hem basndaki, hem dednem politikalarndaki deiime ktutmutur8. DP dneminin de basn merkezistanbul olmutur. Bu dneminde partiorgan kimlii tamayan balca gazeteler;Cumhuriyet, Milliyet, Hrriyet, Akam,Tasvir, Yeni Sabah, Yeni stanbul, Gece Postas,


5/26


97

zaman zaman Vatan olmutur. CHP'ninyayn organ Ulus, DP'nin yayn organZafer ve Millet Partisinin (MP) yaynorgan da Kudrettir. Dnya, Vakit ve

Tercman CHP'ye bal iken; Son Posta veHer Gn DP'ye bal idiler. 1960a kadarkan byk gazeteler, stanbul'da Hrriyet,Cumhuriyet, Vatan, Tan, Yeni Sabah; orta

tirajl gazeteler ise, Her Gn, Akam, SonPosta,Tasvir, Dnya'dr (Balum, l991:140;Kabacal, 1998: 215; Oral, 1968: 176;apolyo, 1969: 241).

Basnn yaad bu deiim ve iktidarnbasna ilikin ilk dzenlemeleri, basnhayatna ilikin olumlu bir izlenim olutursada, o gne dair baz ayrntlar, bambaka birtabloyu gzler nne sermekte idi. ktidarageldii ilk ay iinde yaplan toplant vedavetlere dier tm gazeteleri armasnaramen, Ulusu srekli dlayan iktidar,gazetenin bayazar Hseyin Cahiti degazetedeki eletirileri nedeniyle, BM FilistinArabulma Komitesindeki TrkDelegeliinden almtr. DPnin, 1950

Hazirannda Anadolu Ajans ynetim kuruluye saysnn bee kartlmasn istemesi,ayn yln Eyll aynda resmi ilanynetmeliinde deiiklik yaparak, ilanlarhkmetin datmna almas, ardndan dakendi taraftarlarna datma ynnde kararalmas da dier giriimlerdir. Bununlabirlikte, 8 Austos 1950 tarihinde gazetelerdekan haberler ise, DPnin sadece CHPmuhalefetine kar deil, ynelebilecek her

trl muhalefeti susturmaya alacana dairizler tamaktayd. Ulus'ta, Rejim AleyhindeNeriyat balkl haberde, stanbulSavclnn bir ok gazete ve dergisahiplerinin sorgusunu bitirerek, tutukladbildirilmekte ve haberin devamnda, birzmrenin dierine tahakkmn tesissuretiyle mevcut itimai durumu ortadankaldrmak, sosyal, ekonomik, politik ve

hukuki nizamlar ykmak suretiyle hedefi ilepropaganda yapmaktan, Yeni Batan sahipve yaz ileri mdr Mustafa Bykalp veyazar ve ressamlar ve Hr Marko Paa sahip

ve yaz ileri Mdr Fahri Oktavntutukland ifade edilmekteydi.

1950 ylnn sonlarna gelindiinde ise,muhalif gazetecilerin yarglanmalarna ilikinhaberler, gazete stunlarndan inmezolmutur9. Muhalefet szcleri nutuk vedemeleri yznden, muhalif gazetelerinnemli simalar ise, yazlar nedeniyle sreklisoruturmaya uramakta idiler. rnein, 16Eyll 1950 tarihli Ulus u haberivermekteydi:

Peyami Safa'nn 29-30 Temmuz 1950tarihli nshalarnda kan iki fkrasdolaysyla, Adalet Bakanlnntahriki ile Ankara Cumhuriyet

Savcl tarafndan hkmetinahsiyeti maneviyesini tahkir vetehzil iddiasyla yazlanlarnmuharrir ve gazetemizin sorumlularaleyhine takibata geilmi ve ilk

soruturmay mteakip dosya,Ankara Sorgu Yarglnagnderilmitir.

Ulusa alan davalara ilikin haberler,bununla da snrl kalmam, Kasm ayndahkmetin manevi ahsiyetine hakaretiddiasyla, yazar Orhan Rahmi Gkehakknda be dava birden alm, Kasmaynn sonlarna doru ise, Kore Savana

asker gnderme hususunda yazlanyazlardan dolay Ulus yazarlar hakkndadava alm, Aralkta ise, istifa eden Nazmnen'in mektuplarnn yaynlanmas zerinegazete yine mahkemeye verilmitir (Ulus, 13Ekim 1950; 3 Kasm 1950; 22 Kasm 1950; 22Aralk 1950).


6/26


98

lkedeki sorunlar basnn yaratt ya dabasnn tahrik ettii dncesi, ynetimtarafndan dnem iinde pek ok kez ilerisrlm ve bu nedenle de basnn zerinde

eitli bahanelerle ve farkl yaptrmlarlahakimiyet kurulmaya allmtr. DPdnemine bakldnda, pek ok gazetecihakknda dava aldn ve pek okgazetecinin mahkum olduu grlmektedir.Hseyin Cahit Yalnn dokunulmazlnnkaldrlmasnn yan sra, bu tarihten itibareneitli tarihlerde pek ok gazeteci gzaltnaalnm ve hapis yatmtr: Yusuf ZiyaAdemhan, Selam Akpnar. CneytArcayrek, Cemil Sait Barlas, BeyhanCenki, Bedii Faik, Tark Halulu. NaimTiral. Kemal Toker. Cemalettin nl, OktayVerel, Ahmet Emin Yalman, bu isimlerden

bazlardr (Alemdar, 1996: 131)10.

CHP dneminde ceza kanununa eklenmiolan 161. madde11, DP iktidarnn muhalifbasn terbiye etme aralarndan biriolmutur. DP, dnem iinde bu maddeyedayanarak, bir ok muhalif partiliyi vemuhalif gazeteciyi mahkemeye vermi,muhalefetin ve muhalif basnn tm srar veikazlarna ramen, bu maddeyi kaldrmayayanamam ve uygulamaya devam etmitir.DP, 161. maddenin antidemokratik bir

kanun olduu ve kaldrlmas gerektiiynndeki eletirilere, bu maddenin eskiiktidar dneminde karldn, eer kanunantidemokratik idiyse, 1945-1950 yllararasnda niin kaldrlmad sorusunuyneltmitir. Muhalefet ise, buna karlk, CHP

dneminde bu kanunun uygulanmadaklamasn yapmtr. Bu aklamaya kariktidar ise, o dnemde bu su kapsamnagiren fiiller olmad iin iktidarn, bu yndebir adm atmadn, oysa imdi cereyaneden olaylarnbu madde kapsamna girdiinive bu nedenle de kanunun uygulamak

gerektiini, esas yapmamann kanunsuzluk

olacan ifade etmitir. 161. maddenintartma yaratan dier boyutu ise, sukapsamna giren fiillerin askerimahkemelerde grlmesine ilikindir.

Muhalefetin bu maddede itiraz ettiinoktalardan biri olan bu hkm, iktidartarafndan bir mddet, kanun bu ekildehazrlanm, biz ne yapalm eklindesavunulurken, daha sonra artan eletirilernedeniyle bu maddeye giren sularn sivilmahkemelerde grlmesi eklinde birdeiiklie gitmitir12. ktidar bu deiimesnasnda, muhalefeti zor durumdabrakmak adna, kamuoyuna muhalefetinaskeri hakimlerin objektif deerlendirmeyaptklarna inanmadklar fikrini yaymayaalmtr. Muhalefet ise, gerek verilendemelerle, gerekse yazlan yazlarlahakimlere duyulan gvenin dile getirildiinive ayet halen basn hrriyetine halelgelmemise, bunun hakimler sayesindeolduunu dile getirmitir. DP iktidar,kanundaki mevcut olan hkmlerdenyararland gibi, bunlar yetersiz grddurumlarda da, bakalarn kartmtr.

rnein, sa ve sol cereyanlarla mcadele iinhazrlanan tasarya basn hrriyetinikstlayabilecek maddeler eklenmesi,fesatl nleme kanunun karlmas,ceza kanununun 159. Madde-sinin

deitirilmesi 13bunlardan bazlardr 14.

DP'nin basna yaptrmlar, dnem iindedeiik ekillerde kendini gstermitir.Bunlardan biri de, 1951 ylnn bandagazete kad fiyatna getirilen zamlardr.

Hkmetin resmi ilan politikasndakidengesiz uygulamalar nedeniyle, bazgazetelerin gelir kaynaklarnda meydanagelen azalmalarn stne, Ocak aybanda yaplan 20 kuruluk zam,gazeteleri daha da zor bir duruma

sokmutur. Mart aynda ise, gazeteler katsknts ekildiine ilikin haberlerle


7/26


99

alkalanm, letmeler Bakanl bu olayzerine yaynlad bir teblide; dnyahadiselerinin gsterdii gelimelerkarsnda, selloz mamullerinin almnn

gletiini, zmit Kat fabrikasnn yldaancak 6000 ton gazete kad imal edebildiini,halbuki memleket gazetelerinin senelik

ihtiyacnn 12000 ton olduunu haritengazete kad getirilmedii takdirde, yerliistihsal ile yllk ihtiyacn ancak yarsnnkarlanabilecei bildirilmitir (Ulus, 7 Mart1951). Bunun zerine, Mart ay sonunda,gazeteler kt pahall gerekesiyle,fiyatlarna zam yaptklarn aklam ve budurum gazetelerin tirajlarna da yansmtr.

Gazeteler kat sknts iinde zor gnlergeerken, bu defa da gazetelerin postacretine yzde 300 zam yaplmtr. Ayntalimat gereince basl kat, uak postasile gnderilecek mektup ve fotoraflarncretleri artrlmtr. Gazeteler bu gelimeyifikir ve basn hayatna bask olarakokurlarna iletmitir (Ulus,11 Temmuz 1951).DPnin dnem iinde gazetelere uyguladen byk mali yaptrm ise, resmi ilan

politikalar olmutur15. ktidarn bu konudagsterdii keyfi uygulama; basnda bir ikilikyaratm, mantkl herhangi bir kriteredayanmadan yaplan ilan datmsonucunda, iktidara yakn kiilerinkardklar ve fiili sat dk olan yaynorganlarnn binlerce lira gelirsalayabilirken, muhalefet yapan yaynorganlar sat ve byk okuyucu kitlesinekarn hi ilan alamaz duruma

gelmilerdir16. DP dnem ierisinde resmiilan politikalarna ilikin baz dzenlemelergetirmi, ou zaman da ynetimin kendisibu dzenlemelerin dna kmtr17.

DP iktidar ilk imtihan olan 1954 seimlerinehazrlkl girmek istemi, bir ok yoldan bunutemin etmeye almtr. lan datmndakidzenlemenin ardndan, iktidar en ciddi

rakibinin zerine gitmi ve CHPninmallarnn hazineye devredilmesine ilikinbir kanun kartmtr. Bu kanun maddesipartinin yayn organ olan Ulusu da

etkilemi, gazete yayn hayatna YeniUlusadyla devam etmek durumunda kalmtr.Ynetimin att ikinci adm ise, NeirYoluyla veya Radyo ile lenecek BazCrmler Hakknda Kanun balkl birkanun kartmak olmutur. Yayn ve basnzgrlnn ktye kullanlmasylavatanda, eref ve haysiyetine tecavznnlenmesini ve yalan haber ve havadisyaymyla toplumun huzur ve sknunun,devletin yksek karlarnn ihlalininnlemesinin amalanan kanunda; namus,eref veya haysiyete tecavz edilmesi, itibarkinci yayn yaplmas, zel veya ailedurumunun rza alnmadan tehiri halindealt aydan yla kadar hapis ve bin liradanon bin liraya kadar para cezas ngrlm,bu sularn resmi sfat olanlara karilenmesi halinde ceza te birden yaryakadar arttrlmasna ve sz konusu sularnikyete bal olmadan, savcnn madurun

yazl muvaffakatn alnmasna kararverilmitir. Kanunun en ok tartlacak olanhkm ise, gazetecinin olayn bulup yazmave ortaya karma hakkn ortadan kaldranispat hakknn elinden alnmasna ilikinhkm olmutur. Babakan Menderes, bukanunun kabul edilmesindeki gerekelerini,...btn vatandalarmzn, namus, eref vehaysiyetlerinden de emin olarak korkusuz

yaama hakkna sahip olmalarn temin

etmek icap eder. Bu medeni cemiyetiniardr. Hrriyet nizam iinde yaayanvatandalarn korkusuz yaamasn istemekhaklarn esasdr szleriyle ortayakoymutur (TBMM Tutanak Dergisi, 9 Mart1954). CHP'li Server Somuncuolu ise, basnhrriyetinin zedelenmemi olduunu iddiaedenlere derim ki bu kanunda basn hrriyetivardr dense bile eletiri hrriyeti yoktur.


8/26


100

Bundan sonra basn ya havadan sudanbahsedecek, ya da iktidara methiye

dzlecektir szleriyle tasary eletirmitir(aktaran Nutku, 1979: 363), Menderes ise

eletirilere u szlerle cevap vermitir:... Matbuat hrriyetindenbahsediyorlar. Matbuat hrriyetivatandalara svme sayma veyahutsvme sayma tehdidi altndabulundurma hrriyeti deildir. Birgazete karan insann politikahayatnda olsun, hususi hayatndaolsun herhangi bir vatanda yarnyle yazar tehdidi altndabulundurmas , hrriyetlere tecavz

manasndan baka bir mana ifadeetmez. Bu dereceye kadargelmiken ortalk tamamenkendilerine ak ve serbesttir. Bununaksini iddia edemezler, matbuat

hrriyetinin taraftar olanlar, matbuathrriyeti kelimesini telaffuz ettirmeyeseneler ve seneler msaade etmeyeninsanlardr (aktaran Skan, 1991: 125).

Babakan Menderes kanunu karmagerekelerini bylesine iyi niyetli ifade etse de,

o gnlerin tan olan gazeteci-yazar CihadBaban, bu kanunu seim ncesi artan eletirileriortadan kaldrmak isteinin bir sonucu olarakyorumlam ve babakann mizac gereitenkitlere tahammlszolduunu ve bu fikrinibeyan edemeyecei iin de vatandalarneref ve haysiyetini korumak18 eklinde birslogan formle ettiini ifade etmitir.Babakann kanunu karmadan nemligazete sahipleri ile bir araya gelerek, onlar

ikna ettiini, bylelikle kamuoyunu daetkilemeyi hedeflediini belirten Baban,kendisinin de bizzat bu kanunun kmamasiin gayret sarf ettiini, fakat bundabaarlolamadn anlarnda aktarmtr (1970:149).

Bir almada, bu kanunun ilk olarak YeniUlus bayazar Hseyin Cahit Yaln'a

uyguland ifade edilmiken (rvan, 2000: 33),dnemin bayazarlarndan Mmtaz Faik isekanunun ilk defa, nnye hakaret eden zDemokrat'a kar uygulandn ileri srmtr.

Mmtaz Faik,

kanunun uygulanmasna nedenolan durumu da u ekilde izah etmitir:

...Talihe bakn, son basn kanununhimayesinden ilk defa faydalanan

nn olmaktadr. Mesele u; zDemokrat isminde bir varakpare,

nn hakknda hakaret dolu yazneretmitir. nn'nn derisiniyzp, iine saman doldurmal diyemanet koymutur. Byle bir yazeref ve haysiyet mefhumlarna bal

vatandalar arasnda elbette infialuyandrmtr. nk basn hrriyetikim olursa olsun herhangi bir ahshakknda alabildiince kfretmehrriyeti deildir(Zafer, 27 Mart1954)19.

Bu artlar arlnda girilen 1954 seimlerindemuhalefet partilerinin ngrleri boa km,DP oy orann daha da artrarak, yenideniktidar olmutur. Bununla birlikte, iktidarn bugven tazelemesi rahatlamasna yol amam,aksine daha da hrnlatrm ve politikalarnsertletirmitir.

1954-1957 Yllar Arasnda Basn-ktidarlikileri1954 seimleri sonras gazetecilere ynelikar cezalar ard ardna gelmitir20.Cezaevine giren ilk isim, Hseyin CahitYaln olmutur. Halkdaki yazlarndandolay, 26 ay 20 gn hapis ve 4444 lira para

cezasna arptrlan yazar, 1 Aralk 1954testanbul Paakaps Cezaevini konmutur.Ksa sre sonra hastalanan Yaln, tedavialtna alnm,youn tepkiler sonucunda da,DP iktidarnca 19 Mart 1955te cezaskaldrlarak, tahliye edilmitir. CemalSalam altm be ay hapis ve 9332 lira arpara cezasna hkm giyerken, Yeni Ulusunsahibi Nihat Erim ise, 35222 lira ar para


9/26


101

cezasna arptrlmtr. 17 Kasm 1954teMilletin sahibi Fuat Arna sekiz ay hapsemahkm olmu, Bedii Faik de MkerremSarola hakaret etme suundan hapse

atlm, fakat bir sre sonra o daaffedilmitir. 7 Nisan 1955te MkerremSarola aslsz isnatlarda bulunmaksuundan Akisin sahibi Metin Tokermahkm olmu21, derginin yaz ilerimdr Cneyt Arcayrek, NizamettinNazif ve Orhan Gke tutuklanmtr. FalihRfk Ataya ise, soruturma alm, SabahPostas da kapatlmtr. Bu olaylarnyaand gnlerde, DP milletvekillerimeclisin tatile girmesini teklif etmiler,muhalefet ve basn ise kanununun tadiledilmesi gereine deinerek,bu teklife karkmlardr. Bunun zerine mecliste bykbir mnakaa yaanm, smet nn AdnanMenderese atarak, Bavekil matbuatnmurakabesi altnda bulunmak vaziyetindedeildir. Bavekil matbuat rejiminin butarzda kalacan ilan ediyor. Trk Milletikendisinden davacdr. Bu bavekil kendigrubunu dinlemiyor. Meclisi dinlemiyor,

artk byle bir bavekili kimse durduramazszleriyle eletirilerini dile getirmitir(Akpnar, 2002: 284; avdar, 2000: 67;Eroul, 1998: 167168).

lerin bu boyuta gelmesi zerine, stanbulGazeteciler Sendikas harekete geerek birtoplant dzenlemitir. Basnn eitlisorunlarnn grld bu toplantda,basnla ilgili kanunun aksak taraflar vebasn hrriyetiyle badamayacak hkmler

zerinde durulmu, bunlarn deitirilmesive basn aff karlmas istenmitir. Bugiriim, iktidar organlar tarafndan temyizzerinde etki yaratp, mahkeme kararnnbozulmasnda rol oynayaca iddiasyla suolarak grlmtr22.

Gazetecilerden ykselen bu seslerinduyulup, sorunlarn giderilmesi bir yana, o

gnlerde lke gndemine den Kbrsmeselesi ve ardndan yaanan 6-7 EyllOlaylar23basnn zerindeki kontroln dahada sklatrlmasna yol amtr. Kbrs

konusunu lkenin gndemine yerletirengazeteci Sedat Simavi olmutur. Simavi, bukonuyu uzun sre gazetesinde ilemi, yeryer ynetim ile ters dmesine karn,Kbrsn bir sorun olduunu, kamuoyunakabul ettirmeye almtr (Barutu, 2004:4150). Bir mddet sonra ise; Yunanistan,ngiltere, Trkiye geninde, Kbrs siyasisahada da ciddi bir ekilde ele alnmayabalanm ve nihayetinde bu grmelerresmi bir ereveye oturtularak, LondraKonferans dzenlenmitir. Konferansdevam ederken, stanbul Ekspresin akambasksyla verdii24 Atatrkn evininbombaland haberi, halkta galeyana yolam, gsteriler bym ve arlkl olarakgayri Mslim aznla ynelik iddeteylemlerine dnmtr. Bu olaylarnardndan, lkede skynetim ilan edilmitir.Bunun zerine basn iin yasaklar dnemibalam, gazetelere her gn nelerin

yazlmayacana ilikin talimatlarverilmitir. Bunlar da yeterli grlmeyerek,gazeteler kapatlm; Ulus, Hrriyet,Tercman, Hergn, Medeniyet, Dnya veVatana yayn yasaklargetirilmitir.

1955 ylna damgasn vuran dier bir olay,DPnin parti iinde uzun zamandan beriykselmekte olan muhalefetin, kendini bellietmesine de olanak veren basna ispat hakktartmalar olmutur. spat hakknn ierii

ve basn iin nemini dnemin dergilerindenbirinde kan bir yazu ekildezetlemitir:


10/26


102

demektir. spat hakknn tannmama-s demek, aleniyete dayanan birrejimde halk efkrnca bilinmesizaruri olan birok hakikatlerin gizlikalabilmesi demektir. Nihayet ispat

hakknn tannmamas demek, ammeilerinde vazife alan namusluinsanlarn bile lzumsuz yere phealtnda kalmalar demektir. spathakknn bulunduu bir cemiyette,bir memur hakknda isnatlaryaplmamas ceza korku-sundandeil, o ahsn hakikaten drstolduuna herkesin inan-masndanileri gelir. Hlbuki ispat hakknnbulunmamas halinde, dedikodu

gazetesi hr basnn yerine geer. Birmemura yolsuzluk isnat eden birkimse mahkm olsa bile bu isnadnhakikaten doru olup olmadhususunda halk efkrnda yerleenphe ortadan kalkmaz. Ancak ispatmevcudiyeti halindedir ki madurerefine srlmek istenen lekeyitamamyla silmee muvaffak olabilir(Doruyu Sylemek Hakk, 1955:1).

Basna, yaynladklar haberlerde ispat hakktannmasnn istenmesi, DP Meclis grubundatam anlamyla bir frtna koparmtr. ktidarevrelerinde spat Hakk m, smail Hakkm eklinde olay kltc tekerlemelerletartma ciddiyetinden uzaklatrlmayaallsa da, iler bym ve DPmilletvekillerinden bir blm partilerindenistifa etmi ve Hrriyet Partisi (HP) adylayeni bir parti kurmulardr (Baban, 1970: 75;

avdar, 2000: 67). Basna ispat hakk istemiise, bu tartmalarla birlikte devam etmi;fakat basn, dier zgrlk abalarndaolduu gibi bu giriiminde de hedefineulaamamtr25.

Basna ynelik basklar, gitgideeitlenmitir; cezai ve ekonomik basklarn

yan sra, iktidar basnn haber kaynaklarnda kstlamaya gitmitir. Bu kstlamalarnbizzat tan olan dnemin gazetecilerindenKemal Balum, gazetecilerin Toplant ve

Gsteri Yryleri kanununu protestoetmesi zerine kendilerine Meclise girmeyasa getirildiini ve gazetecilerin buduruma nasl bir tepki gelitirdiklerini uszlerle aktarmtr:


11/26


103

affetti. Ancak bizler de bir yl sre ileMeclise girmedik (1991: 100101).

6-7 Eyll olaylar ardndan ilan edilenskynetimin kalkmasna basn henzsevinmiti ki, 7 Haziran 1956 tarihindeiktidar bu defa da, basn zgrlnnyitirilmesi olarak yorumlanan gazetecilii vegazeteleri, gazete haberlerini, yorumlarsnrlayan, tekzip haklarn genileten birdeiikliegitmitir. 6733 sayl kanunda veNeir Yoluyla veya Radyo ile lenecek BazCrmler Hakknda Kanun27 balklkanunda yaplan bu deiikliklere gre; gizliyaplan toplantlardaki grmelerin veya

alnan kararlarn yazlmas28, memleketahlakn, dzeni bozacak ekilde heyecanuyandracak tafsilat verilmesi29yasaklanm,basn yoluyla ilenen sularda CezaMuhakemeleri Usul Kanunu maddesindeyer alan tutuklama zorunluluundangazetecilerin muaf tutulmas hkmkaldrlm, sorumlu mdr olabilmek iinlise renimi zorunlu klnm, cevap vedzeltme yazlarnn yaymlanmasn

zorlayc koullar ngrlm, yaynlarieriinden sz ederek satanlarndacezalandrlmasna karar verilmitir(Albayrak, 2004: 284287; Eroul,1998:189;Kabacal, 1990: 172173). Kanun, DP Meclisgrubunda grldnde ise, AdnanMenderes yapt konumada, 1950debasna zgrlk vermekle hata ettikleriniitiraf etmesi (Kabacal, 1990: 172) zerinegrupta sert tartmalar yaanm ve ciddi

eletiriler yneltilmi, hatta lml bir partiyesi olan bilinen Burhanettin Onat grupbakanlndan istifa etmitir. Basn ise, yenibasn kanununun getirdii kstlamalarnedeniyle bu konuda grleriniaklamaktan kanmtr (Ahmad veAhmad, 1976: 153)30. Basnn bu kanunkarsnda suskun kalna ilikin MerrefHekimolu, 1961 ylnda o gnlerde yaanan

Dokuz Patron Olay31 ile karlatrarak,basndaki sermaye yapsnn karlarnaynelik olarak nasl farkl davran biimlerisergilediini arpc bir biimde ortaya

koymutur:


12/26


104

zira fiil ve hareketleriyle kk den vedevleti kk dren insanlar, baskkanunlaryla yceltmeye almannimkansz olduunu belirtmitir. Kanunun

kabulnn DPnin de zararna olacansyleyen Blkba, bu tezini u szlerleaklamtr (2005, 212):

Kanaatimizce bu kanun kabul

edildii takdirde rejim vememleketle beraber en bykktlk, DPye de yaplmolacaktr. Yaz ve sz hrriyetininkaldrlmasyla DP iktidar kendisinisigorta edeceini zannediyorsa, buok yanl bir hesaptr. Memleketileri bugnk durumda devamettii ve rejim uurum kenarnda velme mahkm edildii mddetebu memlekette muhalefetin

durdurul-masna imkn yoktur.Serbest ve ak tenkit devrikapatld takdirde halk ktleleriarasndaki muhalefet paydosedilecek deildir.

Turan Gne ise, ngilterede kamu karasndan gazetecilere hakaret hakk biletanndn, zel yaamn da ispat hakkdnda braklmadn ve her durumdakamu karnn esas alndn anlatm veher iki kanunun da anayasaya aykrolduunu syleyerek, bunlar iddetkanunlardr, iktidar bir polis devleti olmayolundadr diyerek, iktidar eletirmitir.Siyasilerin yan sra kanun, hukukularn veuluslararas basn enstitsnn protestolar

ile de karlamtr (Kabacal, 1994: 252).

28 Haziran 1956da kabul edilen Toplant veGsteri Yryleri hakkndaki kanunla ise,siyasi partilerin faaliyetlerine arkstlamalar getirilmitir. Siyasi partilerinseim dnemi dnda ak hava toplantlaryapmasn yasaklayan salon toplantlarn da

mlki amirlerin iznine balayan yenikanunda polise izinsiz toplantlar datmakiin ate ama yetkisi de verilmitir. OsmanBlkba, 28 Haziran 1956da Mecliste

yapt konumada, bu kanunlardemokrasinin esaslarna ve milletvekiliteminat altnda bulunan anayasaya aykrkanund kanunlar olarak nitelendirmi veDP Hkmetini, kurduu rejimin adn artkaka ifade etmeye davet etmitir.Blkba, bu bask ve tehdit tedbirlerinin,aczini ve zaafn hisseden bir iktidarn zorlai banda kalmak gayretlerinden baka birey olmadn, DP iktidarnn kendisiniiktidara getiren yollar iktidardandmemek iin kapamak istediinisylemitir. Blkba krsden indiktensonra, Meclis Bakan, Osman Blkbannbu konumasnda, hkmete hakaretanlamna gelen baz szlerin mevcutolduunu ileri srm, bunun zerineMecliste bu ifadelerin resen zabtlardankarlmas iin bakanla yetki veren birkarar alnmtr. Meclis mzakerelerialenidir ve harfiyen yaymlanr hkmn

ieren anayasann 20. maddesi inenerek,Meclis Bakan, Blkbann konumasnnbaz blmlerini sansr etmi ve ertesi gnbasnda bu blmler noktalanarak yeralmtr. Blkbann krsden inmesindensonra, muhalefet partileri topluca Meclisiterk etmitir. Basn locasnda oturan veBlkbann konumasnn tam metninialmak iin aaya inen aralarnda Altanymen, Oktay Eki ve Gngr Yerdein de

bulunduu 11 gazetecinin hviyetleri de,Meclis emniyet memurlarnca tespitedilerek, muhalefetle o anda grmeleriengellenmitir (Blkba, 2005: 214215)32.

DP iktidar kt datmn kullanarak da,gazeteleri kendi istedii yne ekmeyealmtr. 1956 ylnn Temmuz aynda,Hrriyetinkat tahsisini yar yarya kesmi


13/26


105

(Barutu, 2004: 63), Selim Babana ait birakam gazetesini de, Cihad Babana olanhusumeti nedeniyle birdenbire katszbrakmtr (Baban, 1970: 311). 1957 ylnda

da, sayfa saysn snrlayc kararname, bazmaddelerle yeniden dzenlenmi, buna gregazetelerin ikinci bask yapmas yasaklanmve gazetelerin aylk bask ve iademiktarlarnn her ay sonu basndan sorumludevlet bakanlna bildirilmesine kararverilmitir. Ylsonuna doru da, gazete vedergi ktlarnn tek elden ithali yolunagidilmi ve Bakanlar Kurulu kararyla ticarigazetelerin ilanlar da datma tabi edilmi,1958 banda da, ilan ve reklamlarn tekelden datm uygulamasna geilmitir33.Ayn sene, piyango dzenlemesi deyasaklanmtr. Bylelikle, gazetelerinzerinde tam bir ekonomik baskoluturulmutur. Aziz Nesin, gazeteninkdn kesmek, her eyden ncegazetecinin ekmeini kesmektir. Politikaclarbylece iin en kestirme yolunu bulmuoluyorlar szleriyle, iktidarn buuygulamasna ynelik tepkisini dile

getirmitir (aktaran Kavakl, 2005: 164). Bunakarn, 2 Aralk 1958 tarihli DP Gruptoplantsnda konuan Sezai Akda(Manisa), tonlarca kat, mrekkep vebinlerce dviz verdikleri Demokrat zmir,Cumhuriyet ve Hrriyetin bile iktidara serteletiriler yneltmesinden ikayet etmi(DPMGMZ), Selahattin Karayavuz (Trabzon)

ise, basn kanununun daha daarlatrlmasn isteyerek, gazete

sahiplerinin de hapis cezas ilecezalandrlmalar gerektiini savunmutur(Albayrak, 2004: 401402).

1957- 1960 Yllar Arasnda Basn-ktidarlikileri1957 seimlerinde gemi baarsnyakalayamayan ve oy kaybeden iktidar,

artan ekonomik problemlerle birlikte basna

ynelik basksn artrm, zaman zaman bubask fiziksel iddete dnmtr. 1957ylnda kan baz olaylarda polisinmuhabirleri coplamas34 ve fotoraf

makinelerini ellerinden almas bu olaylardanyalnzca bir kadr. Bu durumu knayanstanbul Gazeteciler Sendikas ise, bir geceyars baslp,kaps mhrlenmi ve dokuzay kapal kalmtr (Ahmad ve Ahmad, 1976:164; Cokun, 1960:4)35. Basnn zerindekibask, bu ekilde arttka, alanlardadirenme hissi de bir o kadar fazlalamtr.Turhan Feyziolu, ynetime seslendii biryazsnda, hkmetin uygulad basnrejimini u szlerle tenkit etmekte idi (1957:7):

Bugnk basn rejiminizin hepimizinher eyden nce dnmeklemkellef olduumuz Trk Milletiiin zararl olduuna kuvvetleinanyorum. Bir basn rejimininyalnz memleketimize deil, bandabulunduunuz siyasi teekkle vekendi siyasi ahsiyetinize ne bykzararlar getireceinizi sizin de er ge

idrak edeceinizden eminim< Bumemleketin basn sular hrszlktandaha ar cezalara arplmaktadevam ettii mddete su snrlarsiyasi tenkidi bile iine alacak kadarseyyal ve geni kaldka ve sizTrkiyede basnn batdemokrasilerindeki kadar hrolduunu ileri srmektenbkmadka, biz de bu hakikatleriyazmaktan bkmayacaz. Kalemimiz

krlncaya kadar


14/26


106

lkedeki basn zgrlnn tehlikeyegirmesinden duyduu endieyi dilegetirmi, basn zgrlnn korunmasnistemitir. Bu mektupta, herhangi bir

lkedeki i politika olaylar elbette biziilgilendirmez ama enstitmz basnzgrlnn korunmas iin btndevletlerin dikkatini ekmekle kendinigrevli saymaktadr. Trkiyede basnzgrl tehlikeye girmitirdenilmitir37.Ancak tepkiler, hkmetinkararll bozmasnda etkili olmam,gazeteciler yarglanmaya ve hapis cezasnaarptrlmaya devam etmitir (nuur, 1992:327328). Bunun zerine; IPI yayn organIPI Reportn Kasm saysnda, Trk basnnsorunlarna yer vermi, basn zerindekibaskdan sz etmitir38. Enstit, bir ay sonrada bir bildiri yaynlayarak, hr dnyabasnn Trkiyede 1954te yrrle girenkanunla ortaya kan basn rejimini protestoetmeye armtr39 (Albayrak, 2004: 402403). Babakan Adnan Menderes, IPInin bugiriimlerini tepki ile karlam veynetimine yneltilen bask iddialarna

karlk, lke ii muhalefete ynelttiikomnistlik iddiasn, IPInin direktrnede yneltmi, bylelikle enstitnntutumunu aklamaya almtr (Kim, 30Mart 1960: 21). Bununla da yetinmeyen

iktidar enstity i politikaya mdahaleetmekle sulam40 ve enstitnnmahkemeler zerinde etki ettiini ilerisrmtr. Ynetimin bu tutumu zerineenstit, Trkiye ile yeliini bitirme

durumuna gelmi, bu tartmalarngndeme geldii o gnlerde Blent Ecevit,enstitnn gerekliliini ortaya koyan biryaz yazmtr. Yazar, askeri savunmaalannda Batl mttefiklerimizle ibirliinison haddine kadar kabul etmemiz, yerine

gre kendi askeri birliklerimizi bir yabanckomutana balamamz mterek savunmaihtiyacnn ne kadar tabii bir sonucu

saylyorsa, lk cephesini salam tutmakiin Bat dnyasnda belirli lde bir idenetlemenin ilemesini de, en az o kadartabii karlanmas gerektiini, enstitnn

yelii bitirmeyi dndn, fakat Trkgazetecilerinin fedakarlklar ve azimlerinedeniyle buna yeltenmediklerini belirtmi;enstitnn deil, iktidarn mahkemeleretelkin ettiinisyleyerek, bu yndeki iddiayda rtmeye almtr (1958: 18-19).

Trk basn, dnyann gndemine buprotestolarla iyice yerlemi, ilgi odanagelen Trkiyeye yabanc yazarlar da nemvermilerdir. Bunlardan biri de, Indiana PolisStarn yazar Eugene Pulliamdr. Yazar,Trkiyeye ilikin yazlar kaleme alm41,bunlar da Ahmet Emin Yalmanagndermitir. Pulliam, birmddet sonra da,Trkiyeyi ziyaret karar alm, Trkiyeyegelince de, Babakanla grmek talebindebulunmu ve bu istei de kabul edilmitir.Fakat bu randevu, Babakann atlatmalarnedeniyle gereklememitir. EugenePulliam, Amerikaya dndnde iki sert

yaz yaymlam42, bu yazlar Ahmet Eminegndermi ve yazar da bu yazlar Trkeyeevirmi ve kendisi de sert bir bayaz yazarak gazetesinde yaynlamtr43. Trkbasnnda bunlarn alntlanmas zerine,pek ok yayn soruturmaya uram ve cezaalmlardr 44.

Tekzipler45, yasaklar ve sansrler dneminegirilmitir46. Artk basn, CHP muhalefetinin

stanbulda dzenledii basn toplantsndasylenildii gibi, orta yolu kabul etmeyen biriktidarn elinde mutlaka bir tarafayerletirilirhale gelmiti (Muhalefettesmetnn (1950-1960) Konumalar, DemeleriMesajlar Sohbetleri ve Yazlaryla: 1962:71). 27 Nisan 1960 tarihinde ise DP, Tahkikat

Komisyonu kurulmasn kararlatrmtr.Tahkikat Komisyonunun kurulmasna


15/26


107

ilikin teklifin grld Meclis oturumuise, tarihi niteliktedir. O gn sz alabilenmuhalif milletvekillerinin iaret ettiklerigerekler yaklak bir ay sonra iktidarn

yaayaca olaylarn balangcn tekiletmitir. O gn kurulmas kararlatrlankomisyona verilen zel yetkiler ierisinde,basn da balayc hkmler yer almaktaidi. Her trl yaynn yasak edilmesi veyasaklanmas halinde bu yasaa uymayangazete ve dergilerin basm ve datmnnnlenmesi ve yayn yasaklarna srarlekilde uymayan yaynlarn kapatlmasolarak zetlenebilecek bu maddeye ekolarak, Tahkikat Komisyonu almayabaladktansonra da, Meclis grmelerininyazlmas da yasaklanmtr. Tahkikatkomisyonun kurulmas teklifinin, Meclisgrmelerinde basna ynelik hkmlerinifade edildii ksmda muhalif milletvekillerisz alm, basna ynelik snrsz bir yetkikullanmn iddetle eletirmilerdir. TurhanFeyziolu, basn zerinde kurulmak istenenbasky u ekilde dile getirmitir:


16/26


108

arabalar ile gazete datmn danlemek istediler. Ben gazetenin birsorumlusu olarak polislerin efleriile grtm ve bu yapacanz ikanunlara aykrdr, ayet aldnz

emri yerine getirir-seniz suluduruma dersiniz dedim. Bundansonra polisler emri uygulamaktan

vazgetiler. Ulus Anadoluyadatld. Bu benim kanunlarbildiimden deil de neyin kanuniolmadnn belli olmamasndankaynaklanan bir hadisedir (aktaran

nuur, 1992: 363366).

Ankara ve stanbulda skynetim

komutanlar pek ok yasak getirmitir. YeniSabah, 4 Mays 1960 tarihli saysnda GneyKorede profesrlerin dzenledii bir gsteriile ilgili resim ve yaynlad iin 10 gnkapatlm ve gereke olarak halk kkrtcmahiyette grlmtr denilmitir. BeyhanCenki, Cemil Sait Barlas, Erdoan Tamer,Cenap etinel cezaya arptrlm;Ulus, YeniGn, Vatan ve Dnya gazetelerinin resmiilanlar tamamen kesilmi, Ulus matbaas

polis tarafndan baslmtr. TahkikatKomisyonunu protesto eden rencilerinyaptklar gsterilerde kan olaylara ilikinard ardna yayn yasaklar gelmi, buyasaa uymayan gazeteler decezalandrlmlardr. Basnn renciolaylarna destek vermesi ve bu olaylarstunlarna tamalar sonucundagazetelerin btn saylarna el konmu,ardndan da Cumhuriyet 10 gn, Yeni Sabah,10 gn, Milliyet 15 gn, Zafer 27 gnkapatlmtr (Albayrak, 2004: 402-403;Kabacal, 1990: 184;Tl, 1998: 81)51.

DP iktidarnn Basn Yayn Genel MdrAltemur Kl, 27 Maystan evveldzenledii son basn toplantsnda, halengazeteleri kendilerine eki dzen vermeleriynnde uyarmakta ve aksi halde

gazetelerin piyasada tutundurulmayacatehdidi savurmakta idi:

Gazeteci olarak hrriyet bir takmimtiyazlara hak kazanmamz iinevvela kendi kendimizi kontrol

sistemini kurmamz iletmemiz vebir mesuliyet duygusunu

yerletirmemiz gerekiyor.Amerikada toplanan ve basnhrriyeti mevzuunu enine boyunainceleyen bir komisyon da aynneticeye varm ve netice olarak,basn kendi kendini kontrol edipkaytlamadka hkmetinhrriyetin suiistimaline kar

tedbirler almas zaruri olacaktr,eklinde mtalaa yrtmtr.Basn hrriyetini o hrriyetini btnvecibeler ve mesuliyetlerini mdrikbir ekilde kullanlacak olangazeteciler halledip, garanti altnaalacaklardr. Basnmzdakieksiklikler ve hatalarn telafiolunmas bilgili ve ammemesuliyetlerini mdrik gazetecilerinyetimesi ve piyasadan kt gazete

ve gazetecileri kovmalaryla btncemiyetimizde basn mevzuundamevcut olan anlamazlklarnkendiliinden halle-dileceineinanyorum (aktaran Oral, 1968:382383).

Bu toplantdan ksa sre sonra, iktidarTahkikat Komisyonu almalarnn sonaverdii aklamasn yapm, fakat sonudeimemi ve 27 Mays gn asker

ynetime el koymutur.TARTIMA VE SONUDP dnemini konu edinen pek ok almamevcuttur. Bu almalardan bazlar dadnemin basnn ele almaktadr.almalarn ounda, DP dnemi ilencesinde yaanan tek parti dnemiarasnda bir kopukluk varm gibisunulmakta, politikalarn devamll


17/26


109

yadsnmakta, bu nedenle de DP iktidarnnpolitikalar ve basnla kurduu ilikiler eksikdeerlendirilmektedir. Bu almada, bukaygdan hareketle on yllk sre ele

alnm, bylelikle de literatrdeki genelyarglarn aksine, iktidarnn daha ilkgnlerinden itibaren basn ile kurduuilikilerin anti demokratik eilimlersergiledii grlmtr. Ayrca literatrdenfarkl olarak, basn iktidar ilikileri konusu,basn kanunu ve kararnameleri olarak snrlbir biimde alglanmam, gazetecilerinalma pratiklerinde karlatklar sorunlarda dikkate alnmtr. nk bilindii zere1950 dnemi lkemizde sermayenin basnayneldii ve basn organlarnn yaynpolitikalarn ve alma pratiklerinin de busrece uyum salad bir dnemiiaretlemektedir.

Bu alma sonucunda grlmtr ki,yaanan on senelik DP iktidar, Trkiyededemokratik kurum ve kurulularnn salklileyebilmesi iin gerekli olan hak vehrriyetlerin salanamamasnn sonucunda

baarszlkla sonulanmtr. Demokratikgelenekleri benimseyememi veiselletirememi bir politik geleneindevamcs olmann tesine geemeyeniktidar, lkedeki aksaklklar gidermeninyolu olarak zm retme yerine, politikgiditeki aksaklklara iaret eden vekamuoyunu bu ynde bilinlendirmekanallar olan basn ve muhalefeti denetimi

altna almaya almtr.Buna ynelikolarak da ikili bir yntem uygulam; bazkesimleri maddi ynden destekleyerek kendiyanna ekmi, baz kesimleri de

cezalandrarak etkisizletirmeye gayretetmitir. ktidarn bu yndeki tavr,literatrde belirtildiinin aksine iktidarnnilk yllarndan itibaren grlm olup, ilkyllarda muhalifbasnn zerindeki bask,geen yllar ve bununla beraber artanolumsuzluklarla beraber giderek genilemi;muhalif, yanda ve tarafsz ayrmnagidilmeksizin iktidar kendisine yneltilenbtn eletirileri engelleme yoluna gitmitir.Dnemin sonuna gelindiinde ise, iktidarnbasn politikalar yalnzca ulusal tepkileredeil, uluslararas boyutlarda protestolaramaruz kalr hale gelmitir. Trk basn budnemde byk bir imtihan vermi,zellikle de ekonominin bu denli g birkmazda olduu o gnlerde, iktidarnuygulad maddi basklara direngstererek,yayn politikalarndan tavizvermeyerek ve hatta fiziksel olarak

zgrlklerinin kstlanmasn gze alarak,

iktidarca istenmeyen konular stun vekelerine tayarak rnek bir tavrsergilemilerdir. Basnn iktidar ilemcadelesi bununla snrl kalmam, dnemsonuna gelindiinde, iktidarn devrilmesiynnde siyasilerle hareket etmi ve 27Mays ihtilalini de bu gzle grp,basn iinbayram ilan etmitir.

SON NOTLAR


18/26


110

1Sava yllar boyunca iktidarn rettii politikalar ve zellikle de basn denetleme ve ynlendirme biimlerihakknda ayrntl bilgi iin bkz. Gvenir, 1987.2Halk Partisini iktidardan drmek iin DPyle birlikte mcadeleye girmi olan gazetelerin sahiplerininou DP tarafndan milletvekili karlmlar, karlmayanlar da evvelki ak mcadelelerinden sonra, bir

daha DPden ayrlamamak ve bu yoldan dnememek durumuna dmlerdir. Bu suretle, birka gazetednda stanbul basnn neredeyse tamamnn DPyi destekledii ifade edilmitir (Balkanl, 1951:11,83). Odnemde stanbul basnn partilere desteinin neminin anlalmas iin Ylmaz Karakoyunlunun u szlerinemlidir: Trkiye sadece stanbul basnn tesirindeydi. Ve yeni bir demokrat hareketi vmeye hazrkadrolar olduunu gryordu. Btn mesele ilikilerin scak ve yakn tutulduu bir propaganda dnemibalatmakt. stanbul basnnn destei, DPyi ihya edebilirdi (2004: 300).3Bu grlere kart olarak, basn kanununu fazlasyla liberal bulanlarda vardr. rnein; smet Bozda,kanunun basn sorumsuzlua braktn ve bunun neticesinde de lkede 30 komnist gazetesi, 40 tanedin istismarcs gazetenin ortaya ktn ileri srmtr (1992: 185- 187). Yazar, bu grn Babakanada am, bunun karlnda da partinin basn hrriyeti anlayn ortaya koyan u cevab almtr: Basndemokrasinin lazm-i gayri mfarikidir. Biz, DP olarak millete demokrasi sz verdik. Hrriyetleri

kstlayan btn kanunlar kaldracaz dedik. imdi bu szmz yerine getiriyoruz. Sizin gibi bazarkadalarda tereddt var: Acaba basn bu geni hrriyeti suistimal eder mi diye, edip etmeyeceininmzdeki aylarda greceiz< eer basnmz kendisine tannan hrriyetleri kullanmak ehliyetindeolmadn ortaya koyarsa, biz de kendisine verdiimiz haklarn bir ksmn geri alrz. Halk Partisihrriyet emesi musluunu iyice skm, basn susuz brakmt. Biz atk bol su verdik. Eer bu su iyikullanlmaz, emenin evresi batak olmaya balarsa musluk elimizin altndadr, ksarz olur biter! Ozaman bize airin dedii gibi - kendi elimle yontup yre verdiim kalem fetva-i hun-una hakkm yazdiptida der kaderimize kseriz (1992: 187).4Bu mahkemeler, Trk adalet tarihine 1950 tarihinden sonra girmitir. ller Cumhuriyet Savclklarna ekolarak bir veya daha ok sayda basn savclar verilmitir. te yandan, byk basn ehirlerinde de birbakan iki ye ve savcl Toplu Basn Mahkemeleri kurulmutur. 1954ten sonra, bu savclklarn Bakanlkemriyle dava aar hale gelmeleri zerine Trk basnnda yaynlar yaplmaya balanm, gazeteciler

arasnda, bu savclara (mdde-i iktidar) denilmek suretiyle espri yaplmtr (Oral, 1968: 186).5 ktidar, gazeteciliin bir meslek olarak alglanmasna bu kanunla hizmet etmi, fakat ksa bir sresonra basnla ilikilerinin bozulmas sonrasnda yine kendisi meslei bambaka biimlere sokmayaalmtr. Bu konuyu Niyazi Berker, izmeden Yukar balkl bir fkrasnda u ekilde rneklemitir:Babakan Adnan Menderes gene bizim mesleimizi tarif etmi. Gazetecilik de bakkaliye iletmek gibiticari bir itir. Tereciye tere satmak gibi olacak ama biz de kendisine cizane unu hatrlatalm: Devletadaml bakkaliye iletmek gibi ticari bir i deildir (Tarihsiz:38).6 Fakat bu uzun srmeyecek, ksa sre sonra DPnin uygulamalar, CHPnin yaptklarn unutturup,eski iktidar aranr hale getirecektir. Bu yndeki gr iin bkz. Karaosmanolu, 1984: 216. Basnn birmddet sonra, tekrar CHPye ynelmesi, iktidar ve dnemi inceleyen baz aratrmaclar tarafndantiraj elde etmek iin muhalefet yaplmas olarak yorumlanmtr. Bu aratrmaclardan biri olan Karanis,

bu yndeki grn u szlerle aklamtr: Aznlkta kalan Halk Partisi ynetici durumundakibrokrat kesimi sahaya indirmek ve oyuna kartrmakla Demokratlar keye sktrmay planlamt.Maalesef bu gayretlerinde byk lde baarl oldular. nk Demokrat iktidar onlara arayp dabulamadklar bir takm frsatlar verdi. Bu frsatlar yalnz ana muhalefet tarafndan deil, basnnbyk kesimi tarafndan da iktidar aleyhine kullanld. Bunda tirajlarn d karsnda muhalefetidestekleme zorunluluunun hesab da yok deildi (1994: 286).7 Datmdaki gelimelerin, devlet eliyle sbvanse edilmesi, basn siyasal iktidar bamllnnpekimesine yol amtr (Dursun, 1999: 210).8Ayrntl bilgi iin bkz. Kololu, 1992.


19/26


111

9Bu yllara ilikin yaplan aratrmalardan birinde, burada geen bilgilerin tam tersi ekilde,DPnin ilkyllarnda kovuturmaya urayan, tutuklanan gazeteci olmamtr ynnde bir saptama yaplmtr(Kavakl, 2005: 136- 139).10 Bu isimlerin yanna Vur Abasza adl mizah dergisini yaymlayan Samim Akayn da eklenmesi

gerekmektedir. Akay bu dnemde, birka kez tutuklanm, toplam 2 yl 11 ay hapis cezasna arptrlmtrve bu nedenle dergide, sahibi hapishanede olmad zamanlar kar st bal kullanarak ve kimi zamanda stunlarn bo brakarak kmak durumunda kalmtr (Kabacal,1990: 165).11161.maddenin alm u ekildedir: Harp esnasnda, ammenin tela ve heyecann mucip olarak veyahalkn maneviyatn kracak veya dman karsnda memleketin mukavemetini azaltacak ekilde, aslszmbalaal veya maksad mahsusa mstenit havadis yayan veya nakleden veya milli menfaatlere zararverecek herhangi bir faaliyette bulunan kimse, be seneden aa olmamak zere ar hapis cezasylacezalandrlr (nder,1965: 6465).12 Nurullah Kunter, 161. madde balkl yazsnda, babakann 161. maddeye ilikin deiiklikleregidilecei mjdesi verdiini ifade etmitir. Yazar, yaplacak deiikliklerin de bu madde kapsamnagiren sular ileyenlerin artk askeri mahkemelerde deil, sivil mahkemelerde yarglanmas ve

cezalarda indirime gidilmesi olduunu belirtmitir. Kunter yazsnn devamnda da, antidemokratikhkmler zerine alan ilim heyetinin 161.maddeyi niin antidemokratik nitelediini geni birbiimde aklamtr (Cumhuriyet, 2 ubat 1954).13 Ceza kanununda yaplan bu deiimle, babakan ve bakanlar da birer manevi ahsiyet halinegetirilmi, bu kiilerin manevi ahsiyetlerini alenen hakaret edenlerin bir seneden alt seneye kadarhapis cezasna arptrlmas ngrlmtr (rvan, 2000: 32). Bu ve benzeri maddelerle dnemierisinde babakan ve bakanlar koruma altna alnmaya devam etmi, yle ki 1956 ylnn Eyll ayndagazetelerde 15 yandaki bir gazete satcsnn istifa eden bir bakana ait haberin baln bararaksatmas nedeniyle basn mahkemesinde yarglanmaya balad haberi yer almtr (Cumhuriyet, 21Eyll 1956).141960 sonras Trk basn zerine yaplan bir deerlendirme de; 10 yllk DP iktidarnn basna karok sert tedbirler ald ve bu nedenle de defalarca IPI tarafndan iddetle protesto edildii ifade

edilmi, DPnin yrtt basn rejiminin durumunu en iyi ortaya koyann da, o dnemde kullanlansz geen ceza maddelerinin olduu belirtilmitir (Pollack ve Reverdin, 1963: 6-10).15DPnin resmi ilan politikasna ilikin dnemin muhalefet partisi Millet Partisi Genel Yrtme Kuruluraporunda unlar yazmakta idi: < Resmi ilanlarn hkmet tarafndan adaletsiz ve keyfi datlmasyznden Trk basnnn bir btn olarak ele alnmas artk kanlmaz hale gelmitir. Bu gereklerinhi olmazsa bamsz gazetelerimizde pek az tartldn grmek bize znt vermektedir. Basnhrriyeti yalnz antidemokratik kanunlarla tahrip edilmez. Asli grevini yapmayan, hkmettarafndan beslenen ve basn tarihinde srngen matbuat olarak nitelendirilen gazetelerle de buhrriyet baltalanabilir. Trkiyemizde bu hadise teden beri vukua gelirdi. Fakat o vakit tek partisistemi cari olduu ve muhalif gazete kamad iin pek gze arpmazd. 14 Maystan sonra bazgazeteleri milyonlarla beslemek, dierlerini yldrmaya almak, demokrasi olduu sylenen bir rejim

iin yepyeni bir crm mehut tekil eder (Blkba, 2005: 137).16 DP iktidarnn devletin rtl deneinden ayn gazetelere ciddi miktarlarda yardmlar yaptbilinmektedir. Gnmzde isim yapm baz medya imparatorluklarnn temelinde de, bu sz edilenrtl denekten alnm paralarn varolduu ifade edilmitir. yle ki evket Bilginin 1951 ylndartl denekten bugnk rayile yzlerce milyon para ald Yksek Adalet Divan kararna greverilen bu para ile Din Bilginin ailesininSabahnbasld tesisleri kurduu iddias mevcuttur (Avar,1990:55).17ktidarn verdii keyfi kararlarn, basnda yaratt skntlara rnek olarak Kudretin yaadklar rnekgsterilmitir. Buna gre, iktidar gazeteye resmi ilan verdirmeyerek, gazetenin yayn hayatn sona


20/26


112

erdirmeye zorlam, MP, her ne kadar Kudrete tm gcyle dersek verse de, bu olumsuz artlaragazete fazla dayanamam, 27 Temmuz 1952de kapanmtr (Blkba, 2005: 136).18Cihad Baban, Babakan Menderesin bizzat kendisinin sevmedii kiilere ynelik sarf ettii szlerinbahsi geen vatanda haysiyeti ve erefini korumak hkmn ihlal ettiini ifade etmi, bylelikle de

Babakann bu aklamasndaki samimiyetsizlii ortaya koymutur (1970: 149).19Cumhuriyette de kanunun ilk defa nn iin z Demokrata uyguland haberi verilmitir (25 Mart1954).20 19551960 arasnda 867 gazetecinin mahkmiyetiyle sonulanan 2300 basn davas almtr(Kololu, 1992: 69).21Akis, kastl yanl haber yapmakla yllar sonra dahi sulanmtr. Gdml basn organlarndan biriolarak grlenAkis, masa ba haberi yazmakla ve Yassada mahkemelerinde bu yalan haberlerinin belgeolarak kullanlp, DP iktidarna hakszlk yapld ima edilmitir (Grsoy, 1992: 27).22Cumhuriyette de konuya ilikin bir yaz km ve yazda af giriimlerinde bulunmann kararnbozulmas zerinde etki yapaca dncesinin yanl olduu, aksine byle bir istein suu kabuletmek olaca iin mahkeme kararn baka trl etkileyebilecei sylenmitir. Yaznn devamnda,

gazetenin amacnn hukuki bir tartma yaratmak olmad, devleti idare edenleri uyarmak maksadylahareket ettikleri aklanm, CHP devrinde basna ilikin kanunlardan ziyade, onlarn etrafndaoluturulan korku havasnn etkili olduunu ve imdi de byle bir hava yaratlmak istendii, buna DPiktidarnn dikkat etmesi gerektiine iaret edilmitir. Yaznn bitiminde, Cumhuriyetin kullandslup, meslektalarnn sorunlarna kar duyarlln ortaya koymas asndan olduka anlamldr: basn kanunu tadilinin ne olduu ve ne netice verecei istikbalde anlalacaktr. Ona imdilik szmzyok. Fakat u kanunu tefsir yoluyla basn korkutmak isteyenler yok mu ite onlardan davacyz, imdibiz btn iimizi gcmz brakp af isteyen meslektalar affettirecek areler mi aratracaz. Yabizimki de su olursa bizi kim affettirecek ve onlarn affn kim isteyecek? i srklemek istediinizmecra bu mudur? (Cumhuriyet, 15 Ekim 1954). Cumhuriyette kan bu yaz, gazetenin iktidarla arasnngrnte ok da iyi olmad bir dnemde kalemealnmas asndan da dikkat ekicidir. Oysa, basnsularnn affedilmesini ve cezaevindeki gazetecilerin hrriyetine kavumasn birka yl sonraCumhuriyet kendisi isteyecek ve bu ynde iktidar harekete gemesi konusunda uyaracaktr (9 Kasm1958).23Konuya ilikin ayrntl bilgi iin bkz. Emre Kaya, 2006: 165184.24 Bu olay, gazetelerin o gnlerde ynelmi olduu akam basks yapmak yoluyla rn farkllyaratarak, sat artrma abasnn kt bir sonucu olarak yorumlanmtr (Vuran, 1996: 79).25Adalet Bakan Halil zyrk, ispat hakk isteyen yaz ileri mdrlerini baldr plak olaraknitelemitir. Bu durumu bir yazsnda ele alan Nadir Nadi, bu aklamann gazetecileri ok zdnve zyrkn aklamasnn glzet-i beyan (kaba beyan) olduunu ve zyrkn basna ispathakkna ilikin yapt aklamalarn ilim ve hukuk metotlarna aykr olduunu ifade etmitir (Baldrplak, Cumhuriyet, 11 Mart 1954).26 Kemal Balum, aldklar bu karara uymayan tek gazetecinin Hrriyetin Ankara temsilcisi Emin

Karaku olduunu sylemitir (1991:100101). Protesto eden dier 11 gazetecinin isimleri unlardr:Nilfer Yaln, Oktay Eki, Gngr Yerde, Haluk Tuncal, Ratip Tahir Burak, Erdoan rtl, Altanymen, Aydn Kker, Seyfettin Turhan, Cokun Blkbaolu (Albayrak, 2004: 400).27Kanunun isminde de bir deiiklie gidilmi, Neir yoluyla veya radyo ile yahut toplantlarda ilenenbaz crmler hakknda kanun olarak kabul edilmitir (Kabacal, 1990: 172).28DP iktidarn bu karara itenneden, gizli komisyon toplantlarnda yaplan grmelerin bir gn sonrabasnda ayrntlaryla yazlmas olmutur.29 Her trl yoruma ak olan bu hkm, basn zgrlne yneltilen tehdidin yasal klfnoluturmaktadr.


21/26


113

30 1956 ylnda en ok ceza alan gazeteciler ise; Metin Toker, Yusuf Ziya Ademhan, Adnan Dvenci,Ziya Hanhan, Ratip Tahir Burak, Kasm Glek, brahim Cceolu, inasi Nahit Berker, Nihat Subaolmutur (Albayrak, 2004: 399).31 Dokuz Patron Olaynda, 1960 sonras karlan 212 sayl basn kanununa basn patronlarnn tepki

gstererek gn gazete kapatma eylemine gitmiler, bu sre zarfnda fikir ileri Basn isimli bir gazetekarmlar ve gn boyunca gazete patronlarn hedef alan gsteriler yapmlardr.32 Ahmet Hamdi Baar, kabul edilen kanunun sadece muhalefet zerinde uygulanmasn bir partiliolarak u szlerle eletirmitir: Basn Kanunuyla yeni karlan gsteri yryleri ve toplantlarkanunu rfi idare kalkm olmasna ramen, ne matbuatta, ne siyasi partilerde ve ne de baka yerlerdekimsenin artk az amasna imkn vermeyecek ekilde tatbikata baland< br tarafta, DPtoplantlar eskisi gibi serbest yaplyor ve oralarda hatipler istedikleri gibi konuuyorlard. Bukongrelerde konuan DP mebuslar alnanlarn kifayet etmedii anlalrsa, daha iddetli tedbirlerkonacan da sylemekte idiler (1960: 116).33 Nadir Nadi, 5 Ocak 1958 tarihli Cumhuriyette tepkisini yle ifade etmitir:


22/26


114

idaresine basnna mdahaleye hibir haklar yoktur. Bugn dnyada strap iinde kvranan vehayvanlara reva grlen muameleler iinde yaayan memleketler var. Bu basn enstits bunlarlaurasn, kalkp henz demokrasisi daha gen yata olan bu memleketin vatandalar arasna partilerarasna nifak sokmak gayretinde bulunursa buna ne muhalifi ne de muvaf itibar eder. Yer yer bu gibi

hareketlere kar bir akslamel olmusa bunu vatann mterek akslameli eklinde kabul etmek vebundan memnun olmak lazmdr (Oral, 1968: 381). Enstitnn bu yndeki beyanlara cevap niteliindeolan bir yazda ise, Trkiyenin i ilerine mdahale etmenin kt zerinde mmkn olmadn,nk enstit ile Trkiye arasnda antlama imzalanrken, herhangi bir sorun olmas halinde lkeninuluslar aras alanda yarglanmasnn nnn kapatld ifade edilmitir (Balkanl, 1961: 5759).41Ayn dnemde Trk basnnda da benzer eletirileri gsteren nemli yazlar yer almaktadr. Bunlardan biriiin bkz; Savc, 1959: 252.42Eugene Pullliamn bu yazlar, 24 Ekim 1958 tarihli Kimdeyaymlanmtr.43 Ahmet Emin Yalman, bu olaydan drt sene nce ise, iktidarn basn politikasna ilikin bambakadnceler iinde olup, bu dncelerini de IPIye bir rapor halinde yollamtr. Yalmann raporunda,yazarn iktidarn basna ynelik baz tedbirler almasn yerinde bulduunu ve enstitnn iinde

bulunulan ortam hakknda bilgiye sahip olmamas nedeniyle bunlar anlayamadklarn ve farklyorumladklarn belirtmi ve basn kanununa yaplan son deiikliklerin de basn patronlarnn dagrleri alnarak yapldn belirtmitir (Cumhuriyet, 5 Kasm 1954).44 Bu isimler unlardr: Ahmet Emin Yalman, Naim Tiral, Selami Akpnar, lk Arman, zdemirHazar, eref Bakk, Adnan Dvenci, Necip Fazl Ksakrek, Cemalettin nl, Can Kaya, GazanferKunt, O. Suda, Semih Balcolu. Ayrca Kimdekapatlmtr (nuur, 1992: 347349).45Hkmetin iine gelmeyen her konuyu tekzip etmesi karsnda, basn da tekzipleri arptmannyollarn, yntemlerini gelitirmitir. rnein; yaymlanmak zorunda kalnan tekzip metinlerine atlanbalklar iin kullanlan harfler farkl byklk ve karakterlerden seilerek anlalmaz biimleresokulmaya balanm, beyaz stunlarn yannda heceler de blnerek, anlamsz duruma getirilentekziplerin yan sra ilgin yazlar yaymlanmtr. Ayrca, su saylmayacak eletiri yntemleri degelitirilerek, halka mesajlar verilmeye allmtr (Yienolu,1996: 52).46DP iktidar dneminde yasaklar, sadece lke snrlar ierisinde kalmam, lke dndaki yaynlarnlke iine girmesine ynelik de youn bir sansr uygulanmtr. Fransada yaynlanan Action adlderginin (T.C.Babakanlk Muamelat Umum Mdrl Kararlar Mdrl, Karar Says 3/ 11819),Pariste kan NoyenOrient adl derginin (T.C. Babakanlk Muamelat Umum Mdrl KararlarMdrl, Karar Says 3/ 11666), Paris Hollywood adl Franszca dergi, The Naturist ve Health andEffiency adl ngilizce dergilerin (T.C. Babakanlk Muamelat Umum Mdrl Kararlar Mdrl,Karar Says 3/ 12895) ve Nazm Hikmet tarafndan yazlan Trkiye Hakknda Hikaye adl piyesin veSuriyeli Dr. Ali Suat tarafndan yazlan Min iir Nazm Hikmetadl Arapa kitabn (T.C. BabakanlkMuamelat Umum Mdrl Kararlar Mdrl, Karar Says 3/ 529) yurda sokulmamasnn vedatmlarnn men edilmesine Bakanlar Kurulu karar vermitir.47Tahkikat Komisyonunun basn ileri ile ilgili blmne bakanlk etmekte olan milletvekili gazetecilik

mesleinden meclise gelmi olan Bahadr Dlgerdir48 Erdoan Tamerin sorgusu srasnda oluan diyalog, komisyonun kanuni durumunu ortaya koyanifadelere sahiptir. Erdoan Tamer yaynlanmas yasak olan bir grmeyi nasl yaynlad eklindekisoruya, Meclis konumalarnn yasak edilebileceini nasl hatra getirebilirdim? nk Anayasann 20.maddesinde meclis grmeleri alenidir, denilmektedir eklinde ilgin bir cevap vermitir (Inuur,1992: 363366).49Yazar urad soruturmay anlarnda u szlerle tanmlamtr: < ok deil, yirmi be gn nceateler iinde yanan halime bile hi aldrlmadan, Tahkikat Komisyonu denilen ve imparatorluunKrt Mustafa Divanndan dahi daha belal bir yetkiyle donanm heyetin nnde tam bir hafta bazengnde on saati geen bir sorgu ikencesine uram bulunuyordum (Faik, 2003: 9).


23/26


115

50 Forum sahibi Metin And ile tahkikat komisyonu arasnda yaananlar Alpay Kabacal yleaktarmtr:sebep dergide kan Messeseler ve Siyaset balkl bir yazdr. Yaz, Kayseri olaylarnele almakta ve orduyu vmektedir Tahkikat Komisyonu yeleri bu sralarda orduyu vmenin nealemi var dncesiyle And bir hayli hrpalamlar, dergiye kimlerin yazdn sormulardr. And,

kendisini yaz ileri mdr Osman Okyar ve sekreter Bekir Ekinciyi bildirince yelerin hiddetleri birkat daha artm. Blent Ecevitin, Mahmut Makaln, Fakir Baykurtun, Aziz Nesinin ve dahabiroklarnn Foruma yaz yazdklarn bildiklerini sylemilerdir. Metin And, Tahkikat Komisyonuyelerinin beyinlerine kan sratan bu dehetin sebebini bir trl anlayamam, birer vatan haini gibitek tek saylan bu isimlerin neden bu kadar grlt karttna hayret etmitir (Kabacal, 1990: 183;Kabacal, 1994: 267-268).51 Basnn bu yasaklamalarla ald son hali ise, Orhan Birgit u ifadelerle eletirmitir: Senistenmiyorsun dedin mi gel hesaba. Bana sopa ile sokak sergerdeleri mi vuracak? Arkandan kamaktn iddia eden zabtlar m tutulacak? Her hafta birinci ubeyi ziyarete mi zorlanacaksn? Tahkikatkomisyonunun devaml mterisi mi olacaksn? Evinin nnden sokakta arkandan ve telefonlarndansilik glgeler ayrlmayacaklar m? Hepsini hepsini gze alacaksn. Suun ne? Suun dIsraelin

muvaffak olmay bilen ve akll politikaclar tenkitten holananlardr szn meslek hayatnda birfelsefe olarak kabul etmek. Suun memleketini her eyin stnde tutup sevmek. Suun bu memleketiidare edenlerin hangi siyasi inanca sahip olursa olsunlar gemiyi selamete gtrmelerini temin iinvazifeli olduuna inanmak onlarn kendi aklnn yettii gcnn erdii kadar yol gsterip yardmetmee almak (1960: 21).

KAYNAKLAR

Ahmad, F. & Ahmad, B. T. (1976). Trkiyede ok Partili Politikann Aklamal Kronolojisi(1945-1971).1.Basm. stanbul: Bilgi Yaynevi.

Akpnar, H. (2002). Onlarn Hikayesi. Nasl Gazeteci Oldular. kinci Bask. Ankara: mit Yaynclk.

Albayrak, M. (2004).Trk Siyasi Tarihinde Demokrat Parti (1946-1960). Ankara: Phoenix Yaynevi.

Alemdar, K. (1996). letiim ve Tarih. Ankara: mge Yaynevi.

Avar, B. Z. (1990). Trk Basnnda Kavgalar Babalide Krk Katr. Ankara: Rehber Yaynclk.

Baban, C. (1970). Politika Galerisi (Bstler ve Portreler). stanbul: Remzi Kitabevi.

Balum, K. (1991).Anpolitik (1945-1960). Ankara: Bilgi Yaynevi.

Balkanl, R. (1951). Kanunlarmz Bakmndan Matbuat Hrriyeti ve Yeni Basn ve Matbaalar Kanunu ve BuKanunlar zerinde Fikirler - Tenkidler - Tefsirler. Ankara: Yeni Matbaa.

Balkanl, R. (1961). Basn Hrriyeti, Ankara: Resimli Posta Matbaas.

Barutu, . (2004). Babali Tanrlar. Simavi Ailesi. 3. Basm. stanbul: Agora Kitapl.

Baar, A. H. (1960). Yaadmz Devrin yz. Ankara: Ayyldz Matbaas.


24/26


116

Berker, .N. (Tarihsiz). Demedim mi Nazl Yarim Ben Sana. Ankara: Ajans Trk Matbaas.

Birgit, O. (1960, 30 Mays). En Byk Ders. Kim, Cilt :7, 98.

Bozda, . (1992). Dnyada ve Trkiyede Basn stibdad. stanbul: Emre Yaynlar.

Blkba, D.(2005). Trk Siyasetinde Anadolu Frtnas Osman Blkba.2.Bask. stanbul: DoanKitaplk.

Cokun, N. S. (1960). Son Meclis ve 1950-1960 Aras Siyasi Olaylarn yzleri. Birinci Fasikl. stanbul:Yeni Sava Matbaas.

avdar, T. (2000). Trkiyenin Demokrasi Tarihi. 1950-1995. 2.Bask. Ankara: mge Kitabevi.

Demirkent, N. (1995).Medya Medya, stanbul: Dnya Yaynlar,1995.

Doruyu Sylemek Hakk. (1955, 1 Mays). Forum, C. 3, 27.

DPMGMZ. (1958, 2 Aralk). Dnem XI, Cilt 242, Oturum 1.

Dursun, . (1999). Trk Basnnda Datmn Tarihesi ve Yaps. Korkmaz Alemdar (Ed).Medya Gcve Demokratik Kurumlar (209-218). stanbul: Afa Yaynclk.

Ecevit, B. (1958, 28 Kasm). I.P.Inin Protestosu, Kim.

Emre Kaya, A. E. (2006, Bahar).6-7 Eyll Olaylarnn Ulus ve Zaferde Yanstl.KLAD, 7., 165-184.

Er, T. (2003). Trkiyede Basn Yayn ve Tantma. Babakanlk Basn Yayn ve Enformasyon GenelMdrl. Ankara: mit Yaynclk.

Eroul, C. (1998). Demokrat Parti. Tarihi ve deolojisi. 3. Bask. Ankara: mge Kitabevi.

Faik, B. (2003).Matbuat Basn derken. Medya. C.4. 1. Bask. stanbul: Doan Kitaplk.

Feyziolu, T. (1957, 15 Mays). Menderese Ak Mektup: Hrszlk ve Basn Suu. Forum, C. VII, 76.

Grsoy, N. (1992). 14 Mays 1950 ncesi ve Sonras. Trk Demokrasi ve Kalknma Tarihinde 14 Mays 1950ve 27 Mays 1960 Dnemeleri Sempozyumu (27-28 Mays 1992) zel Says, Konya: Seluk

niversitesi Basmevi, S. 3, 23-28.

Gvenir, O. M. (1987). Siyasal ktidarn Basn Denetlemesi ve Ynlendirmesi, 2. Dnya Savanda TrkBasn. stanbul: Gazeteciler Cemiyeti Yaynlar.

I.P.I. DPnin Sevgilisi. (1960, 30 Mart). Kim , Y. 2, 93.

nuur, N. (1992). Trk Basn Tarihi (1919-1989). stanbul: Gazeteciler Cemiyeti Yaynlar, 37.

rvan, S. (2000). Demokrat Parti Dneminde Trkiye'de Basn zgrl. letiim, 7.


25/26


117

Kabacal,A.(1990). Balangtan Gnmze Trkiyede Basn Sansr. stanbul: Gazeteciler CemiyetiYaynlar, 29.

Kabacal, A. (1991, 1 Eyll). Demokrasinin, nsan Haklarnn, zgr Basnn dnsz Savunucusu.Milliyet Sanat Dergisi, 271, Sra 261, 2-5.

Kabacal, A. (1994). Trk Basnnda Demokrasi. Ankara: Kltr Bakanl Milli Ktphane Basmevi.

Kabacal, A. (1998). Cumhuriyet ncesi ve Sonras Matbaa ve Basm Sanayi. stanbul: Cem Ofset.

Karakoyunlu, Y. (2004). Yorgun Mays Ksraklar. 10. Bask. stanbul: Doan Kitap.

Karanis, F. (1994). Koltuk Denekli Demokrasi ve 27 Mays Darbesi. stanbul: Ajans Medya/ Media Print.

Karaosmanolu, Y. K. (1984). Politikada 45 Yl. 2. Basl. stanbul: letiim Yaynlar.

Kavakl, N. (2005). Bir Gazetenin Tarihi. Akam. stanbul: YKY.

Kololu, O. (1992). Osmanldan Gnmze Trkiyede Basn. stanbul : letiim Yaynlar.

(1968).10 Ocak ve tesi. stanbul: stanbul Gazeteciler Sendikas Yaynlar .

(1962).Muhalefette smet nn (1959- 1960) Konumalar, Demeleri, Mesajlar, Sohbetleri veYazlarylaSabahat Erdemir (Edited By). stanbul, Cilt 3.

Nutku, E. (1979). DP Neden kt ve Politikada Yitirdiim Yllar. 1946-1958. stanbul: Faklteler

Yaynlar. 12ye eyrek Kala (1958, 24 Ekim). Pulliam, E. Kim.

Oral, F. S. (1968). Trk Basn Tarihi, 1919- 1965. Cumhuriyet Dnemi. Ankara: Dou Matbaaclk.

nder, A. (1965). Trk Ceza Kanunu . stanbul.Pollak, O.& ve Reverdin O. (1963). Trk Basn Hakknda Rapor. stanbul: stanbul Gazeteciler Sendikas

Yaynlar.

Savc, B. (1959, Mart). Demokrasi zerinde Tartmalarn Ortaya kard Meseleler.A..SBF Dergisi,Ankara: SBF Yaynlar, 5, C. XIV, No: 1, 249- 281.

Skan, F. (1991). Babakan Adnan Menderes'in Meclis Konumalar, TBMM 1950-1960.Ankara: Kltr BakanlYaynlar.

apolyo, E. B. (1969). Trk Gazetecilik Tarihi ve Her Yn le Basn. Ankara: Gven Matbaas.

TBMM Tutanak Dergisi. (1950, 14 Temmuz). Dnem : IX, C. 1 , Ksm 2.

TBMM Tutanak Dergisi. (1950, 15 Temmuz). Dnem : IX, C.1 , Ksm 2.

TBMM Tutanak Dergisi. (1950, 9 Mart). Dnem: IX, Cilt: 29, Ksm 1.


26/26


TBMM Zabt Ceridesi. (1960, 27 Nisan). Devre XI, C. 1, tima : 1.

Topuz, H. (1996). 100 Soruda Balangtan Bugne Trk Basn Tarihi. kinci Bask. stanbul: Gerek

Yaynevi.

Tl, L. D. (1998). Utanyorum Ama Gazeteciyim. Trkiye ve Yunanistanda Gazetecilik. I. Bask, stanbul:letiim Yaynlar.

Vuran, A. (1996). Medyada Promosyon. Basn Kendini Sorguluyor. stanbul: TGC Yaynlar.

Yalman, A. E. (1957). Turkey, In My Time. Oklohoma: University of Oklohoma Press.

Yienolu, . (1996).Metelikten Medyaya.stanbul: ada Yaynlar .Ycel, S. (1995). ktidar ve Basn Kart. Ankara: GD Yaynlar.

Gazeteler

Cumhuriyetin 1950 - 1960 yllar arasndaki kopyalar Gazi niversitesi letiim Fakltesi arivinden

temin edilmitir.

Ulus ve Zaferin 1950-1954 yllar arasndaki kopyalar Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi,

Ankara niversitesi letiim Fakltesi, Gazi niversitesi letiim Fakltesi, Milli Ktphane

arivlerinden temin edilmitir.

Belgeler

T.C. Babakanlk Muamelat UmumMdrl Kararlar. T.C. Babakanlk Arivinden temin dilmitir.

demokrat partİ dÖnemİnde basin - İktİdar İlİŞkİlerİ

Documents