delimitacja przestrzenna obszarów wiejskich o słabym dostępie do
TRANSCRIPT
Delimitacja przestrzenna obszarów wiejskich
o słabym dostępie do usług publicznych
w województwie lubuskim
Zielona Góra, 16 grudzień 2013 r.
2
Ekspertyza wykonana na zlecenie Urzędu Marszałkowskiego Województwa Lubuskiego z
siedzibą w Zielonej Górze, przez zespół autorski:
prof. zw. dr hab. Krystian Heffner
Katedra Gospodarki Przestrzennej,
Uniwersytet Ekonomiczny w Katowicach,
dr Piotr Gibas
Katedra Gospodarki Przestrzennej,
Uniwersytet Ekonomiczny w Katowicach
3
Spis treści
Wstęp (Krystian Heffner) ........................................................................................................... 5
1. Uwarunkowania delimitacji wiejskich obszarów funkcjonalnych (WOF) ...................... 11
1.1. Usługi publiczne na wsi i ich znaczenie dla rozwoju obszarów wiejskich (Krystian
Heffner) ................................................................................................................................ 13
1.2. Dostęp do usług publicznych na obszarach wiejskich (Krystian Heffner) .............. 18
1.3. Najważniejsze uwarunkowania tworzenia lubuskich WOF (Piotr Gibas) ............... 20
1.4. Dokumenty koncepcyjne określające przyszłość lubuskich obszarów wiejskich
(Piotr Gibas) ......................................................................................................................... 23
2. Wydzielenie przestrzenne obszarów wiejskich o określonym poziomie dostępności do
usług publicznych ..................................................................................................................... 26
2.1. Opis metody badawczej (Piotr Gibas) ...................................................................... 26
2.2. Wskaźniki i ich wagi (Krystian Heffner) ................................................................. 31
2.3. Główne typy lubuskich gmin (Piotr Gibas) .............................................................. 36
3. Potencjały i bariery rozwojowe lubuskich gmin województwa lubuskiego .................... 39
3.1. Potencjały rozwojowe gmin nieuczestniczących w procesach rozwoju (Krystian
Heffner) ................................................................................................................................ 39
3.2. Bariery rozwojowe gmin nieuczestniczących w procesach rozwoju (Piotr Gibas) . 41
3.3. Charakterystyka biegunów wzrostu i gmin uczestniczących w procesach rozwoju
(Krystian Heffner, Piotr Gibas) ............................................................................................ 44
Podsumowanie (Krystian Heffner, Piotr Gibas) ...................................................................... 46
4
Spis literatury ........................................................................................................................... 50
Spis rycin (z treści dokumentu) ................................................................................................ 53
Spis map (z załączników) ......................................................................................................... 54
Spis tabel .................................................................................................................................. 59
Załącznik 1. Wizualizacja wartości wskaźników użytych w badaniu...................................... 61
Załącznik 2. Mapy ocen MCE wyszczególnionych obszarów problemowych ........................ 92
Załącznik 3. Trendy powierzchniowe ocen MCE wyszczególnionych obszarów
problemowych .......................................................................................................................... 98
Załącznik 4. Syntetyczna ocena MCE .................................................................................... 103
Załącznik 5. Rozmieszczenie głównych typów funkcjonalnych gmin w przestrzeni
województwa lubuskiego ....................................................................................................... 106
Załącznik 6. Główne typy funkcjonalne gmin w województwie lubuskim ........................... 111
Załącznik 7. Rozmieszczenie głównych typów funkcjonalnych gmin o złej lub
niezadawalającej sytuacji społeczno-rozwojowej (w tym o słabym dostępie do usług
publicznych) w przestrzeni województwa lubuskiego ........................................................... 113
Załącznik 8. Główne typy funkcjonalne gmin o złej i niezadowalającej sytuacji społeczno-
rozwojowej (w tym o słabym dostępie do usług publicznych) w województwie lubuskim .. 119
5
Wstęp (Krystian Heffner)
Województwo lubuskie – podobnie jak pozostałe regiony w Polsce – realizuje w latach 2014-
2020 nową politykę regionalną w oparciu o ustalenia unijnych i krajowych dokumentów
strategicznych, z wykorzystaniem tzw. terytorialnego podejścia do zagadnień
rozwojowych. Oznacza to nacisk na wykorzystanie endogenicznych potencjałów związanych
z zasobami i wiedzą, a także dokonywanie interwencji warunkowanej lokalnie i regionalnie.
Wdrażanie tak pojmowanej polityki wiąże się z koncentracją geograficzną i tematyczną
wsparcia (dystrybucji środków) w odniesieniu do obszarów i zagadnień kluczowych dla
osiągania celów rozwojowych województwa.
W szerszym ujęciu chodzi o zidentyfikowanie obszarów, wobec których niezbędne będzie
podjęcie interwencji, tj. obszarów strategicznej interwencji (OSI), obszarów problemowych
(OP) oraz obszarów funkcjonalnych (OF).
W Krajowej Strategii Rozwoju Regionalnego (KSRR) została wprowadzona kategoria
obszarów określanych jako obszary strategicznej interwencji (OSI), które są definiowane
jako: „ obszary, wobec których
a) wymagana jest interwencja rządu, ze względu na ciężar, którego region sam nie
jest w stanie udźwignąć oraz
b) obszary, które ze względów społecznych, gospodarczych lub środowiskowych
wywierają lub mogą w przyszłości wywierać istotny wpływ na rozwój kraju”.
Przyjmując powyższe kategorie, jako OSI klasyfikowane są dwa, całkowicie przeciwstawne
typy obszarów:
- z jednej strony są to strefy koncentracji procesów rozwoju społeczno-
gospodarczego (które mogą być określane (w wielu opracowaniach i strategiach są)
mianem biegunów wzrostu), a
- z drugiej strony obszary problemowe czyli terytoria cechujące się największą
koncentracją negatywnych zjawisk rozwojowych o zasięgu i znaczeniu krajowym
lub ponadregionalnym.
Z kolei w Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2030 (KPZK 2030) zostały
zdefiniowane i wyznaczone obszary funkcjonalne, które w szerokim ujęciu są rozumiane
jako obszary charakteryzujące się wspólnymi cechami geograficznymi (społeczno-
gospodarczymi i przestrzennymi). W takim ujęciu oba typy OSI mieszczą się w definicji
obszarów funkcjonalnych przyjętej dla KPZK 2030.
6
Obszary strategicznej interwencji (OSI) w województwie lubuskim
Na podstawie analiz diagnostycznych sytuacji województwa lubuskiego, wyznaczonych
obszarów funkcjonalnych oraz odniesień wynikających z krajowych i regionalnych
dokumentów strategicznych1, w Strategii Rozwoju Województwa Lubuskiego 2020
wyróżniono osiem obszarów strategicznej interwencji podzielonych na dwie grupy.
Pierwszą grupę stanowią najważniejsze OSI z punktu widzenia poziomu krajowego,
wyróżnione w KSSR i w założeniach kontraktu terytorialnego:
− [1] miasta wojewódzkie i ich obszary funkcjonalne,
− [2] ośrodki subregionalne i lokalne,
− [3] obszary przygraniczne,
− [4] obszary wiejskie, w szczególności o słabym dostępie do usług publicznych.
Pierwsze dwa OSI odpowiadają – w ogólnym ujęciu – tzw. biegunom wzrostu, natomiast dwa
kolejne – to obszary problemowe z intensywnym występowaniem negatywnych zjawisk
spowalniających lub ograniczających rozwój.
Do drugiej grupy OSI zaliczono inne obszary, które wymagają wsparcia i ochrony z
poziomu regionalnego lub krajowego:
− [1] obszary zagrożone powodziami,
− [2] obszary o najwyższych walorach przyrodniczych, w tym objęte ochroną prawną,
− [3] obszary potencjalnej eksploatacji złóż surowców o strategicznym znaczeniu,
− [4] obszary o najkorzystniejszych warunkach dla prowadzenia gospodarki rolnej.
Wyróżnione grupy to obszary wymagające różnego typu interwencji, ochrony, często
wsparcia, są również (w ujęciu KSRR) obszarami problemowymi.
Obszary wiejskie, w szczególności o słabym dostępie do usług publicznych
Obszary wiejskie województwa lubuskiego należą do obszarów strategicznej interwencji o
dużym zróżnicowaniu potencjałów rozwojowych i problemów natury społecznej,
gospodarczej i infrastrukturalnej. Zróżnicowanie potencjałów i obszarów problemowych
zależy również od położenia względem miast wojewódzkich i ośrodków subregionalnych
oraz szlaków komunikacyjnych rangi krajowej i regionalnej2.
1 Na podstawie materiałów dostarczonych przez Wydział ds. Rozwoju Regionu, Departament Rozwoju Regionalnego i Współpracy Zagranicznej, Urząd Marszałkowski Województwa Lubuskiego w Zielonej Górze. 2 Strategia Rozwoju Województwa Lubuskiego 2020, UMWL, Zielona Góra 2012.
7
Wśród obszarów wiejskich województwa lubuskiego należy wyróżnić tereny
charakteryzujące się wyraźnie niższym poziomem dostępu do usług publicznych. Krajowa
Strategia Rozwoju Regionalnego (KSRR) definiuje obszary o najsłabszych wskaźnikach
dostępu do usług publicznych na podstawie kryterium zatrudnienia, funkcji
gospodarczych i stopnia rozwoju społecznego. Należą do nich obszary o bardzo wysokim
poziomie zatrudnienia w rolnictwie (to kryterium nie występuje na terenie województwa
lubuskiego na tak wysokim poziomie jak w innych miejscach Polski), niskim poziomie
przedsiębiorczości mieszkańców, dużym odsetku osób o niskim poziomie wykształcenia i
kwalifikacji zawodowych oraz o niskim poziomie dostępu do instytucji publicznych, w tym
administracji, a także niskim poziomie inwestycji i wyposażenia infrastrukturalnego3.
Część obszarów wiejskich w województwie lubuskim wymaga podejmowania działań na
rzecz wzmocnienia rozwoju społeczno-gospodarczego, w tym zwiększenia dostępności
podstawowych usług społecznych.
Rycina 1. Dostępność komunikacyjna powiatów
Źródło: Identyfikacja i delimitacja obszarów problemowych i strategicznej interwencji w Polsce. Wnioski z analiz, DPP MRR, Warszawa 2009, s. 99.
3Krajowa Strategia Rozwoju Regionalnego 2010-2020, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa 2010, s.32.
8
Rycina 2. Poziom informatyzacji wg powiatów
Źródło: Identyfikacja i delimitacja obszarów problemowych i strategicznej interwencji w Polsce. Wnioski z analiz, DPP MRR, Warszawa 2009, s. 100. Rycina 3. Jakość edukacji w powiatach
Źródło: Identyfikacja i delimitacja obszarów problemowych i strategicznej interwencji w Polsce. Wnioski z analiz, DPP MRR, Warszawa 2009, s. 101.
9
Rycina 4. Typy obszarów problemowych ze względu na wyzwania rozwojowe wg powiatów
Źródło: Identyfikacja i delimitacja obszarów problemowych i strategicznej interwencji w Polsce. Wnioski z analiz, DPP MRR, Warszawa 2009, s. 102.
Z analizy zapisów Krajowej Strategii Rozwoju Regionalnego wynika, że na terenie
województwa lubuskiego co najmniej kilka powiatów charakteryzuje się niskim dostępem do
usług publicznych. W kategorii powiatów o bardzo złej dostępności znalazł się wyłącznie
powiat wschowski. Jako obszary o złej dostępności do usług publicznych wskazano
powiaty krośnieński i słubicki4. W KSRR wskazano także powiaty, w których występuje
kumulacja negatywnych wskaźników społeczno-gospodarczych. Do grupy powiatów
o złej sytuacji społeczno-gospodarczej zaliczony został powiat strzelecko-drezdenecki.
Również w innych dokumentach analitycznych poziomu krajowego5, wskazuje się
praktycznie tą samą grupę powiatów jako obszary problemowe ze względu na wyzwania
rozwojowe (strzelecko-drezdenecki, słubicki, świebodziński i wschowski, por. ryc. 1-4).
4Krajowa Strategia Rozwoju Regionalnego 2010-2020, op. cit., s.33, mapa nr 10. 5 Identyfikacja i delimitacja obszarów problemowych i strategicznej interwencji w Polsce. Wnioski z analiz, DPP MRR, Warszawa 2009, s. 102.
10
Rycina 5. Powiaty o najgorszym dostępie do usług publicznych i złej sytuacji społeczno-gospodarczej w województwie lubuskim wskazane w Strategii Rozwoju Województwa Lubuskiego 2020
Źródło: Strategia Rozwoju Województwa Lubuskiego 2020, Zarząd Województwa Lubuskiego, Zielona Góra 2012, s. 23.
Uzasadniona jest konstatacja w Strategii Rozwoju Województwa Lubuskiego 2020, że w
układzie regionalnym (województwo lubuskie) delimitacja obszarów o najgorszym
dostępie do usług publicznych powinna być przeprowadzona na poziomie jednostek
lokalnych (gmin). Poziom ponadlokalny (powiatowy) w zbyt dużym stopniu generalizuje
charakterystyki społeczno-gospodarcze, infrastrukturalne i organizacyjne lokalnych jednostek
terytorialnych, co utrudnia właściwe wskazanie rzeczywistych obszarów występowania
problemów z dostępem do usług publicznych na wsi (por. ryc. 5). Przygotowanie delimitacji
11
obszarów o utrudnionym dostępie do usług publicznych na poziomie jednostek
podstawowych przeprowadzono również w innych regionach6.
Podjęta ekspertyza ma na celu wskazanie takich obszarów w skali lokalnej, a to z kolei może
być podstawą (lub materiałem pomocniczym) do określenia terytorialnego wymiaru
interwencji w ramach środków UE w perspektywie 2014-2020 na obszarach wiejskich
województwa lubuskiego.
1. Uwarunkowania delimitacji wiejskich obszarów fun kcjonalnych (WOF) Obszary wiejskie w Polsce – podobnie jak w innych krajach Unii Europejskiej są bardzo
zróżnicowane pod wieloma względami, w tym również różnią się funkcjami, jakie wynikają z
ich struktury jak i z roli, jaką spełniają w relacji do swojego otoczenia.
Nacisk kładziony na wymiar terytorialny polityk publicznych można sprowadzić do przejścia
od podejścia sektorowego do zintegrowanego terytorialnie, które polega na integracji działań
różnych podmiotów publicznych wobec terytoriów określonych nie tyle administracyjnie, co
funkcjonalnie. Wskazywane obszary (terytoria) mają się charakteryzować podobnymi
cechami społecznymi gospodarczymi i przestrzennymi. Tak rozumiane obszary funkcjonalne
mają być przedmiotem interwencji polityk publicznych. Wiejskie obszary funkcjonalne (i
analogicznie miejskie) można określić na podstawie więzi natury gospodarczej, społecznej i
środowiskowej zachodzących na określonym terytorium. Zdefiniowanie takich obszarów ma
kluczowe znaczenie w polityce rozwoju bowiem tradycyjne pojęcia, na których opiera się
polityka rozwoju miast i gmin, zamykają się w obrębie granic administracyjnych i nie
odpowiadają rzeczywistym układom przestrzennym. Wg Organizacji Współpracy
Gospodarczej i Rozwoju (OECD) region funkcjonalny (obszar silnych powiązań
funkcjonalnych) to obszar geograficzny wykraczający poza oficjalne granice administracyjne,
na którym obserwuje się konkretne (funkcjonalne) współzależności terytorialne, które mogą
wymagać pewnej formy zarządzania7.
Obszar funkcjonalny (OF) definiuje się jako wyodrębnione przestrzennie terytorium, które
charakteryzuje się wspólnymi uwarunkowaniami geograficznymi, przestrzennymi, społeczno
– gospodarczymi, systemem powiązań funkcjonalnych oraz określonymi na ich podstawie
jednolitymi celami rozwoju, zapewniającymi efektywne wykorzystanie jego przestrzeni. W
6 Np. w Strategii Rozwoju Województwa Opolskiego do r. 2020, UMWO, Opole 2013. 7 Projekt opinii Komisji Polityki Spójności Terytorialnej Partnerstwo obszarów miejskich i wiejskich oraz sprawowanie rządów, COTER-V-039, 18. posiedzenie komisji w dniu 11 lipca 2013 r.
12
polityce regionalnej wyróżniono obszary funkcjonalne o charakterze planistycznym
(miejskie i szczególnego zjawiska – górskie i przygraniczne) oraz o charakterze
diagnostycznym – wiejskie obszary funkcjonalne (uczestniczące w procesach rozwojowych
i wymagające wsparcia procesów rozwojowych) oraz obszary funkcjonalne szczególnego
zjawiska w skali makroregionalnej (ochrony gleb dla celów produkcji rolnej a także tereny
zamknięte).
Obszary funkcjonalne wskazuje się zarówno dla wspomagania wzrostu konkurencyjności
regionów, jak i dla budowania spójności terytorialnej i przeciwdziałanie marginalizacji
obszarów problemowych. Bezpośrednio są do nich odniesienia w tej pierwszej grupie celów
interwencji. W KSRR (Krajowa Strategia Rozwoju Regionalnego) wskazuje się trzy rodzaje
wiejskich obszarów funkcjonalnych:
− gminy wiejskie traktowane jako część obszarów zurbanizowanych – funkcjonalnych
terenów miejskich. W KPZK (Krajowym Planie Zagospodarowania Przestrzennego) są to
odpowiednio wiejskie obszary funkcjonalne uczestniczące w procesach rozwojowych lub
miejskie obszary funkcjonalne;
− obszary wiejskie (gminy) objęte procesami dyfuzji rozwoju i posiadające warunki do ich
absorpcji oraz posiadające endogeniczne potencjały (KSRR) i odpowiednio wiejskie
obszary funkcjonalne uczestniczące w procesach rozwojowych (KPZK);
− obszary wiejskie o najgorszych wskaźnikach dostępności do usług publicznych i rozwoju
społeczno-gospodarczego (KSRR), którym odpowiadają wiejskie obszary funkcjonalne
wymagające wsparcia procesów rozwojowych (KPZK).
Część obszarów funkcjonalnych (w tym wiejskich obszarów funkcjonalnych) to obszary
strategicznej interwencji (OSI). Są one wyodrębnionymi przestrzennie obszarami, wobec
których wymagana jest interwencja rządu, ze względu na ciężar, którego region sam nie jest
w stanie udźwignąć oraz który ze względów społecznych, gospodarczych lub
środowiskowych wywiera lub może w przyszłości wywierać istotny wpływ na rozwój kraju
(KSRR). Obszary strategicznej interwencji (OSI) powinny być wyznaczone w sensie
geograficznym, tak, by można określić ich potencjały rozwojowe, cele rozwojowe oraz
przedsięwzięcia służące realizacji tych celów podlegające procedurze uzgadniania kontraktu
terytorialnego ze stroną rządową8. Analogicznie można rozumieć wskazane indykatywnie w
KSRR obszary problemowe, na których planuje się interwencję polityki regionalnej
bezpośrednio z poziomu krajowego. Ogranicza się ona jedynie do przypadków, gdy skala i
8 Zakres terminologiczny obszarów „specjalnych” w dokumentach planistycznych i strategicznych, Wrocław, grudzień 2012 r. Wojewódzkie Biuro Urbanistyczne we Wrocławiu. Prezentacja.
13
kompleksowość problemów uzasadnia bezpośrednie zaangażowanie rządu lub, gdy
efektywność działań podejmowanych na poziomie regionalnym jest zbyt niska.
1.1. Usługi publiczne na wsi i ich znaczenie dla r ozwoju obszarów wiejskich (Krystian Heffner)
Generalnie, w opracowaniach dotyczących usług publicznych grupuje się je na wiele
sposobów, ale najczęściej można je podzielić na trzy grupy i kilkanaście kategorii9. Jeśli wziąć
pod uwagę zróżnicowanie zadań realizowanych przez jednostki samorządu terytorialnego w
układzie hierarchicznym (gminy, powiaty i województwa), to w tych samych grupach usług
można wyróżnić różne ich kategorie, przy czym na poziomie lokalnym chodzi zwykle o
najbardziej podstawowe zagadnienia (np. szkolnictwo podstawowe, lecznictwo otwarte), na
poziomie ponadlokalnym o kwestie wyższego rzędu (np. szkolnictwo średnie), a na poziomie
regionalnym o problemy ogólniejsze (np. drogi wojewódzkie) 10.
Na poziomie lokalnym (gminy wiejskie i miejsko-wiejskie) do usług publicznych
zalicza się:
- usługi administracyjne: wydawanie wszelkiego rodzaju dokumentów na życzenie
klienta, dokumentów niebędących decyzjami administracyjnymi, zezwoleniami, czy
koncesjami (np. dowodów osobistych, praw jazdy itp.), wprowadzanie do rejestru (bazy
danych) wszelkich danych uzyskiwanych bezpośrednio od klienta, często obligatoryjnie (np.
rejestrację urodzeń, ślubów, samochodów itp.), wydawanie pozwoleń i decyzji w rozumieniu i
trybie Kodeksu Postępowania Administracyjnego (np. dotyczących ochrony środowiska,
gospodarki przestrzennej i budownictwa itp. z wyjątkiem wydawania pozwoleń i koncesji
odnośnie działalności (rozumianych jako prowadzenie działalności gospodarczej)
kontrolowanych (reglamentowanych) przez państwo, gdzie państwo oznacza wszystkie
kategorie administracji publicznej, a więc rządową i samorządową,
- usługi o charakterze społecznym: ochronę zdrowia (profilaktyka zdrowotna,
lecznictwo otwarte), oświatę i wychowanie oraz edukację (przedszkola, szkoły podstawowe i
gimnazja), kulturę, kulturę fizyczną i rekreację, pomoc i opiekę społeczną, mieszkalnictwo
oraz bezpieczeństwo publiczne,
9 Poniższy fragment został przygotowany na postawie: W. Wańkowicz, Wskaźniki realizacji usług publicznych, Małopolska Szkoła Administracji Publicznej Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Kraków 2004. W przygotowaniu wskaźników wymieniony autor skorzystał z opracowania: A. Mitchell, E. McSweeney, Service Performance Indicators, 2002. 10 Por. J. Duda, A. Jeżowski, W. Misiąg, B. Nowak, J. Szlachta, J. Zaleski, Mierzenie ilości i jakości usług publicznych jako element programu instytucjonalnego, Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową, Warszawa, luty 2004; B. Klemens, Dostęp do usług publicznych na obszarach wiejskich województwa opolskiego, Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, nr 296, Wrocław2013, s. 151-163.
14
- usługi o charakterze technicznym: transport – usługi wraz z infrastrukturą i jej
utrzymaniem, gospodarkę wodną – zaopatrzenie w wodę, odprowadzanie ścieków
(kanalizacja), gospodarkę odpadami oraz utrzymanie porządku i czystości, cmentarnictwo,
zaopatrzenie w energię (elektroenergetyka, gazownictwo, ciepłownictwo), zieleń publiczną.
Na poziomie ponadlokalnym (powiaty) usługi publiczne realizowane są w zakresie
usług administracyjnych w analogicznym zakresie jak na poziomie gmin, natomiast zakres
usług publicznych o charakterze społecznym obejmuje ochronę zdrowia (lecznictwo
zamknięte), oświatę i wychowanie oraz edukację (szkoły średnie), kulturę, kulturę fizyczną i
rekreację, pomoc i opiekę społeczną oraz bezpieczeństwo publiczne. W sferze usług
publicznych o charakterze technicznym chodzi o transport i komunikację – zarówno w polu
usług komunikacyjno-transportowych, jak i infrastruktury transportu wraz z jej utrzymaniem.
Do usług publicznych realizowanych w województwach samorządowych zalicza się
usługi administracyjne, usługi publiczne o charakterze społecznym oraz usługi publiczne
o charakterze technicznym, do których oprócz transportu (usługi i infrastruktura) wlicza się
gospodarkę wodną.
W podjętej ekspertyzie, która ma zidentyfikować potencjały i problemy rozwoju
społeczno-gospodarczego woj. lubuskiego w ujęciu terytorialnym - odniesiono się – poprzez
przyjęte do analizy wskaźniki - do wielu z powyższych kwestii, przy czym oceny stanu
dotyczą poziomu lokalnego (gminy) i pośrednio ponadlokalnego (powiaty). Rekomendowany
- na podstawie badań literaturowych - wybór usług publicznych na obszarach wiejskich
obejmuje te zagadnienia, które mają kluczowe znaczenie dla funkcjonowania mieszkańców
wsi, chociaż kolejność analizowanych usług publicznych niekoniecznie bezpośrednio oddaje
ich znaczenie dla wiejskiej populacji regionu.
Wśród wielu kwestii, dotyczących zaspokojenia potrzeb mieszkańców wsi, wiodące
znaczenie mają usługi o charakterze technicznym - usługi transportowo-komunikacyjne
(transport zbiorowy, gęstość i jakość dróg, itp.) i usługi dostępu do infrastruktury
komunalnej (typu: wodociągi, kanalizacja, gaz, ogrzewanie, itp.).
Wśród usług publicznych o charakterze społecznym kluczowe znaczenie posiadają
usługi związane ze szkolnictwem, w tym edukacją przedszkolną (usługi edukacyjne), służbą
zdrowia i opieką nad dziećmi (żłobki) oraz opieką nad ludźmi starszymi, wreszcie usługi
związane z kulturą, kulturą fizyczną i rekreacją.
Istotny jest również dostęp do usług administracyjnych, chociaż częstotliwość
występujących zapotrzebowań na ich świadczenie nie jest tak duża jak w wypadku usług typu
technicznego lub społecznego.
15
Pogarszanie się poziomu świadczenia usług publicznych i brak poprawy w sferze ich
dostępności bezpośrednio oddziałuje na pogarszanie się warunków życia na wsi, wprowadza
stopniowo obszary wiejskie w spiralę pogarszających się warunków rozwojowych
skutkującą zmniejszającym się zaludnieniem coraz szerszych stref wiejskich (ryc. 6)11.
Rycina 6. Czynniki samopogłębiającej się peryferyzacji obszarów wiejskich
Poprawa dostępności kluczowych usług publicznych wymaga podjęcia działań
zwiększających możliwości bezpośredniego korzystania z nich, jak i „przybliżających”
miejsca ich świadczenia mieszkańcom wsi (m. in. usługi edukacyjne, medyczne, kultury,
turystyczne, rekreacyjne, administracyjne itd.). W pierwszej kolejności działania
koncentrować się będą na zwiększaniu efektywności ich dostarczania i udostępniania oraz
poprawie jakości. W opracowaniach strategicznych sugeruje się możliwość m.in. ich zlecania
podmiotom niepublicznym (jest to kwestia rozwiązań prawnych (ustawy, rozporządzenia)
wykraczających poza politykę rozwoju regionu) oraz wydatną poprawę dostępności
transportowej i teleinformatycznej (np. e-usługi)12.
11 Por. K. Heffner, Regiony międzymetropolitalne a efekty polityki spójności w Polsce, (w:) Jaka polityka spójności po roku 2013? Red. nauk. M. Klamut, E. Szostak, Wyd. Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, Wrocław 2010, s. 163-184; K. Heffner, Wieś jako przedmiot badań w gospodarce przestrzennej. Procesy zagospodarowania przestrzeni wiejskiej w Polsce, (w:) Wieś jako przedmiot badań naukowych na początku XXI wieku, red. nauk. M. Halamska, Wyd. Naukowe Scholar, Warszawa 2011, s. 49-72. 12 Zob. Polska 2030. Trzecia fala nowoczesności, MRR, Warszawa 2011.
16
Rycina 7. Model okrężny degradacji cywilizacyjnej obszarów peryferyjnych
Źródło: Polska 2030. Trzecia fala nowoczesności, MRR, Warszawa 2011, (za:) The New Rural Paradigm: Policies and Governance, OECD, Paris, 2006.
Polepszenie jakości świadczenia usług publicznych na obszarach wiejskich (są one
utożsamiane z obszarami słabiej rozwiniętymi) ma kluczowe znaczenie dla powstrzymania
odpływu migracyjnego z tych obszarów. Brak działań w tym kierunku może uruchomić
proces stopniowego spadku gęstości ludności na wsi, a co za tym idzie zmniejszenie popytu
na usługi publiczne (niewystarczającego do ich utrzymywania), co prowadzi do spadku
jakości życia mieszkańców i przyspieszenia dalszego odpływu ludności do miast i za granicę
(ryc. 7). Niedopuszczenie do uruchomienia takiego procesu degradacji obszarów wiejskich o
najczęściej peryferyjnym charakterze, jest celem polityki rozwoju obszarów wiejskich oraz
celem polityki rozwoju regionalnego i rozwoju regionów.
W układach intraregionalnych, głównie w zewnętrznych, wiejskich strefach
poszczególnych regionów, w tym również w woj. lubuskim, ujawniają się tendencje do
utrwalania trendów spowolnienia rozwoju i stabilizacji negatywnych charakterystyk
poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego. W woj. lubuskim strefa pogłębiających się,
negatywnych zjawisk rozwojowych na obszarach wiejskich stopniowo ukształtowała się w
zachodniej części regionu, obejmując niektóre gminy w powiatach żarskim i żagańskim oraz
słubickim, a także w północno-wschodniej i wschodniej strefie pogranicza z woj.
wielkopolskim, w powiatach strzelecko-drezdeneckim, międzyrzeckim i wschowskim (ryc.
3). Jest to zwykle łączny skutek pogarszania się dostępności i poziomu obsługi w zakresie
17
szeroko rozumianych usług publicznych, odpływu migracyjnego wewnętrznego i
zewnętrznego oraz zmniejszającej się konkurencyjności wiejskich obszarów lokalnych13.
Rycina 8. Wiejskie obszary zagrożone peryferyzacją w Polsce
Źródło: Krajowa Strategia Rozwoju Regionalnego 2010-2020, Regiony, Miasta, Obszary wiejskiej, MRR, Warszawa 2010
13 Więcej K. Heffner, Regionalny wymiar dychotomii rozwoju obszarów wiejskich, (w:) Dychotomiczny rozwój obszarów wiejskich? Czynniki progresji, czynniki peryferyzacji. Pod red. W. Kamińskiej i K. Heffnera, Studia KPZK PAN, t. 138, Warszawa 2011, s. 9-34.
18
Rycina 9. Ocena atrakcyjności migracyjnej obszarów wiejskich (średnia z lat 2000-2004)
Źródło: A. Rosner, M. Stanny, Wykorzystanie zasobów pracy na wsi – uwarunkowania, bariery, nowe rozwiązania instytucjonalne, (w:) Wyzwania przed obszarami wiejskimi i rolnictwem w perspektywie lat 2014-2020. Pod red. M. Kłodzińskiego, IRWiR PAN, Warszawa 2008, s. 45-60.
Jakkolwiek w literaturze wskazuje się również usługi publiczne innych kategorii14, to
nie mają one tak priorytetowego znaczenia (np. utrzymanie zieleni publicznej) dla oceny
dostępności świadczonych usług.
1.2. Dostęp do usług publicznych na obszarach wiejskich (Krys tian Heffner)
Dostępność usług publicznych na obszarach wiejskich z jednej strony zależy od
ulokowania miejsc ich świadczenia w bezpośrednim sąsiedztwie potencjalnych
usługobiorców, z drugiej – ze względu na charakter usług, nie wiąże się z ich bezpośrednią
lokalizacją na wsi, ale z łatwością dotarcia do najbliższego ośrodka lokalnego (wsie gminne i
małe miasta), ponadlokalnego (małe i średnie miasta) albo subregionalnego (miasta średnie)
czy regionalnego (chodzi m. in. o część usług społecznych, administracyjnych).
Dostępność większości usług publicznych na wsi (o charakterze społecznym i
administracyjnym) jest praktycznie równa dostępności miejsc, w których te usługi są
zlokalizowane. Oznacza to, że kwestią priorytetową jest dobra jakość połączeń
komunikacyjnych i drogowych z ośrodkami świadczącymi tego typu usługi, a więc z
14 Zob. A. Frączkiewicz-Wronka, Ekspertyza nt. Regionalne usługi publiczne w rozwoju województwa śląskiego dla Regionalnego Forum Rozwoju Województwa Śląskiego, Akademia Ekonomiczna w Katowicach, Zarząd Województwa Śląskiego, Katowice 2008.
19
miejscami lokalizacji takich usług i siedzibami urzędów gmin. Generalnie chodzi o stałą
dostępność w systemie usług komunikacyjnych (komunikacja zbiorowa) oraz w układzie sieci
drogowej lub kolejowej - lokalnych centrów (większe wsie, wsie gminne, małe miasta) i
centrów ponadlokalnych (miasta powiatowe, subregionalne i regionalne – tu Zielona Góra i
Gorzów Wielkopolski). Głównym problemem obszarów wiejskich, w kontekście dostępności
do usług zlokalizowanych zewnętrznie (ośrodki lokalne i miasta), jest niestałość i niepewność
transportu zbiorowego i jego połączeń komunikacyjnych, która wymusza
zindywidualizowane formy dotarcia (np. samochodem prywatnym, dowozem
zorganizowanym indywidualnie itd).
Kluczową rolę w usprawnianiu dostępności do usług publicznych na obszarach
wiejskich odgrywają więc rozwiązania lokalizacyjne (łatwość osiągnięcia miejsc
świadczenia usług) oraz sprawność i stabilność obsługi komunikacyjno-transportowej na
obszarach wiejskich, trwale łączącej miejscowości wiejskie z wsiami i miastami - siedzibami
gmin oraz z ośrodkami ponadlokalnymi (miasta powiatowe) i centrami regionalnymi (Gorzów
Wielkopolski i Zielona Góra) oraz subregionalnymi (w regionie lubuskim odpowiednio:
Nowa Sól, Świebodzin, Żary, Żagań i Słubice)15.
Inną kwestią jest lokalizacja usług publicznych w strukturze przestrzennej ww.
ośrodków, która często dodatkowo zmniejsza ich dostępność. Nieodosobnione są przypadki,
że usługi o charakterze publicznym są zlokalizowane peryferyjnie w ośrodku ponadlokalnym,
subregionalnym lub regionalnym, a także w trudno dostępnych komunikacyjnie dzielnicach
miast16. Zewnętrzne umiejscowienie wielu usług publicznych o charakterze społecznym oraz
administracyjnym skutkuje niewspółmiernie wyższymi kosztami społecznymi i dodatkowymi
utrudnieniami dostępności, sprzyja społecznemu wykluczeniu mieszkańców wsi. Zarówno
usługi typu społecznego jak i administracyjnego powinny być łatwe do zlokalizowania i
szybko dostępne, bez utrudnień w formach korzystania (m. in. parkingi, dojazd komunikacją
miejską, koleją itp.) najlepiej w lokalizacjach domyślnych, a więc centrach miast i
ośrodków wiejskich.
15 KPZK proponuje wyznaczenie obszarów funkcjonalnych obu miast obejmujących tereny ościennych gmin: Gorzów Wlkp.: Kłodawa, Santok, Deszczno i Bogdaniec; Zielona Góra: Zielona Góra, Sulechów, Trzebiechów, Zabór, Świdnica i Czerwieńsk. Rzeczywiste powiązania obu miast wykraczają poza ten zasięg. Zob. Strategia Rozwoju Województwa Lubuskiego 2020. W innych dokumentach i opracowaniach wskazuje się więcej ośrodków jako subregionalne i regionalne w województwie lubuskim (zgodnie z zapisami Zmiany PZPWL, wyznaczającymi ośrodki o znaczeniu regionalnym są to Nowa Sól, Żary, Żagań, Gubin, Słubice, Kostrzyn nad Odrą, Świebodzin i Międzyrzecz. 16 Instytucje świadczące usługi publiczne (najczęściej administracyjne, ale często również społeczne) wykorzystują tzw. nadarzające się „okazje” lokalizacyjne (np. tereny poprzemysłowe lub powojskowe) i są charakterystyczne dla wielu miast w tym również woj. lubuskiego.
20
1.3. Najważniejsze uwarunkowania tworzenia lubuskich WOF (Piot r Gibas)
Delimitacja WOF powinna wpisywać się w istniejące uwarunkowania kształtujące
procesy współpracy, w tym ramy wynikające z istniejących i planowanych wydzieleń
Miejskich Obszarów Funkcjonalnych. Z tego punktu widzenia istotnym zagadnieniem jest
rozpoznanie istniejącej sieci miast i ośrodków wiejskich oraz rangi poszczególnych
ośrodków. Należy odnotować, że w województwie funkcjonuje (por. ryc. 10):
o 9 gmin miejskich: dwa ośrodki wojewódzkie (Gorzów Wielkopolski i Zielona Góra), trzy
średnie (Nowa Sól, Żagań, Żary), dwa małe (Gubin i Kostrzyn n/Odrą) oraz dwa bardzo
małe (Gozdnica oraz Łęknica17),
o 33 gmin miejsko-wiejskich, z tego największa Świebodzin liczy powyżej 30 tys.
mieszkańców (jej obszar miejski przekracza liczbę 22 tyś mieszkańców), zaś najmniejsza
to Lubniewice (nieco ponad 3 tys. mieszkańców). Należy odnotować że aż w 9 gminach
miejsko-wiejskich nie prowadzi się usług oświatowych na poziomie
ponadgimnazjalnym (Babimost, Bytom Odrzański, Cybinka, Jasień, Lubniewice,
Małomice, Nowogród Bobrzański, Szlichtyngowa, Torzym),
o 41 gmin wiejskich, z tego największa Zielona Góra liczy prawie 19 tys. mieszkańców, zaś
najmniejsza jest Bytnica (około 2,6 tys. mieszkańców).
Rycina 10. Delimitacja miejskich obszarów funkcjonalnych lubuskich ośrodków wojewódzkich (według MRR) na tle siedzib gmin miejskich i miejsko-wiejskich
Źródło: opracowanie własne na podstawie Kryteria delimitacji miejskich obszarów funkcjonalnych ośrodków wojewódzkich, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa, luty 2013 r. s. 14 i 21, [za:] http://www.strategia2020.pomorskie.eu/res/strategia2020/obszary_funkcjonalne/kryteria_delimitacji_mof_o_rodk_w_wojew_dzkich_mrr__luty_2013.pdf
17 Miasta te nie świadczą usług oświatowych na poziomie ponadgimnazjalnym
21
Rycina 11. Typologia ośrodków rozwoju województwa lubuskiego na tle powiatów uznanych w KSRR jako problemowe
Źródło: opracowanie własne na podstawie Strategia Rozwoju Województwa Lubuskiego 2020, UMWL, Zielona Góra 2012
Najważniejsze znaczenie dla kształtowania procesów rozwoju mają oczywiście
ośrodki wojewódzkie, najsilniej powiązane ze swoimi obszarami funkcjonalnymi (gminy
wiejskie): Kłodawą, Santokiem, Deszcznem i Bogdańcem w przypadku Gorzowa
Wielkopolskiego oraz Czerwieńsk (gmina wiejsko-miejska), Sulechów (gmina wiejsko-
miejska), Zielona Góra, Świdnica i Zabór w przypadku Zielonej Góry (por. ryc. 10). Tym
niemniej na analizowanym obszarze funkcjonują jeszcze obszary funkcjonalne sześciu
ośrodków subregionalnych: Nowa Sól, Świebodzin, Żary, Żagań, Kostrzyn n/Odrą, Słubice
(stolica powiatu o złej dostępności do usług publicznych18) i dziesięciu ośrodków
lokalnych (por. ryc. 11).: Gubin, Krosno Odrzańskie, Międzyrzecz, Skwierzyna, Drezdenko,
Strzelce Krajeńskie, Sulęcin, Szprotawa, Lubsko i Wschowa, z tego połowa funkcjonuje w
powiatach ujmowanych w Krajowej Strategii Rozwoju Regionalnego jako powiaty:
o o złej sytuacji społeczno-gospodarczej (strzelecko-drezdenecki),
o o złej dostępności do usług publicznych (krośnieński),
o o bardzo złej dostępności do usług publicznych (wschowski).
18 Według rozstrzygnięć KSRR, zob. Krajowa Strategia Rozwoju Regionalnego 2010-2020, op. cit., s.33, mapa nr 10.
22
Rycina 12. Lokalne Grupy Działania funkcjonujące na obszarze województwa lubuskiego
Źródło: opracowanie własne na podstawie Mapa Polski z podziałem na Lokalne Grupy Działania
Nie bez znaczenia dla kształtowania się przyszłej współpracy w ramach WOF są także
doświadczenia zdobyte podczas realizowania programu LEADER w ramach Programu
Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013. W województwie lubuskim funkcjonuje
obecnie dziesięć oddolnie ukształtowanych grup działania (por. ryc. 12), realizujących
swoje cele w formie stowarzyszenia lub fundacji, z tego cztery są grupami
międzywojewódzkimi (Stowarzyszenie Lokalna Grupa Działania Bory Dolnośląskie,
Stowarzyszenie Kraina Lasów i Jezior – Lokalna Grupa Działania, Fundacja „Porozumienie
Wzgórz Dalkowskich oraz Stowarzyszenie Lokalna Grupa Działania Regionu Kozła).
Istniejące LGD oczywiście nie przesądzają zakresu przestrzennego przyszłej
współpracy między gminami wchodzącymi w skład WOF stanowią jednak znaczący czynnik
o dużym potencjale aktywizacyjnym, którego nie powinno się ignorować.
23
1.4. Dokumenty koncepcyjne okre ślające przyszło ść lubuskich obszarów wiejskich (Piotr Gibas)
Do najważniejszych dokumentów koncepcyjnych kreujących przyszłość wiejskich
obszarów funkcjonalnych na obszarze województwa lubuskiego należą m.in.:
o przyjęta dnia 19 listopada 2012 roku Strategia Rozwoju Województwa Lubuskiego 2020 r.
(SRWL 2020) oraz
o przyjęta dnia 21 marca 2012 roku Zmiana Planu Zagospodarowania Przestrzennego
Województwa Lubuskiego (ZPZPWL).
Na obszarach wiejskich (w tym szczególnie obszarach wiejskich o słabym dostępie do
usług publicznych) w zgodzie ze SRWL 2020 realizowane będą głównie następujące cele19:
o W zakresie celu 1. Konkurencyjna i innowacyjna gospodarka regionalna
1.2. Rozwój przedsiębiorczości i zwiększenie atrakcyjności gospodarczej,
1.3. Podnoszenie jakości kształcenia i dostosowanie go do potrzeb regionalnego rynku
pracy,
1.6. Udoskonalenie oraz rozbudowa infrastruktury energetycznej i ochrona środowiska,
1.8. Poprawa jakości rolniczej przestrzeni produkcyjnej.
o W zakresie celu 2. Wysoka dostępność transportowa i teleinformatyczna
2.1. Budowa nowej i modernizacja istniejącej infrastruktury komunikacyjnej,
2.2. Usprawnienie systemu transportu publicznego,
2.3. Rozwój społeczeństwa informacyjnego.
o W zakresie celu 3. Społeczna i terytorialna spójność regionu
3.1. Wzrost dostępności i atrakcyjności kształcenia w placówkach edukacyjnych,
3.2. Zwiększenie dostępu do usług medycznych i profilaktyka zdrowotna,
3.3. Zapewnienie różnorodnej oferty kulturalnej i sportowej,
3.4. Promocja włączenia zawodowego i społecznego,
3.5. Zrównoważony rozwoju obszarów wiejskich
3.6. Wsparcie budowy oraz modernizacji systemów i infrastruktury zapobiegania
zagrożeniom
o W zakresie celu 4. Region efektywnie zarządzany
4.3. Wzmocnienie potencjału kapitału społecznego oraz kształtowanie tożsamości
regionalnej
19 Zob. Strategia Rozwoju Województwa Lubuskiego 2020 r., UMWL, Zielona Góra 2012, s. 31-32.
24
4.4. Wzmocnienie integralności systemów zarządzania strategicznego i planowania
przestrzennego na poziomie regionalnym i lokalnym
Zgodnie z powyższym wykazem, tylko siedem z dwudziestu dwóch celów operacyjnych
nie ma silnego powiązania z obszarami strategicznej interwencji jakimi są obszary wiejskie, w
szczególności o słabym dostępie do usług publicznych.
Jak zauważono, w strategii obszarami wymagającymi szczególnej interwencji będą
nadal tereny byłych Państwowych Gospodarstw Rolnych20. Zakłada się, że będzie ona
polegała m.in. na21:
a. wspieraniu rozwoju przedsięwzięć wynikających z programu LEADER na rzecz
zrównoważonego rozwoju obszarów wiejskich,
b. wspieraniu rozwoju przedsięwzięć wynikających z programu rozwoju obszarów wiejskich
i programów dotyczących rybactwa,
c. wspieraniu procesów rewitalizacji zdegradowanych obszarów wiejskich, w tym
popegeerowskich oraz ochrona krajobrazu wiejskiego,
d. działaniach na rzecz zwiększenia dostępności do usług publicznych,
e. aktywizowaniu obszarów wiejskich poprzez rozwój krajowej sieci obszarów wiejskich,
f. poprawie infrastruktury wiejskiej
g. budowie i modernizacji przepompowni melioracyjnych i urządzeń melioracji wodnych
podstawowych.
Należy zaznaczyć że zapisy Strategii w zakresie wspierania obszarów wiejskich są
spójne z celami strategicznymi Krajowej Strategii Rozwoju Regionalnego 2010-2020 (w
szczególności z wyznaczonym w niej celem 2.2.: Wspieranie obszarów wiejskich o
najniższym poziomie dostępu mieszkańców do dóbr i usług warunkujących możliwości
rozwojowe).
ZPZPWL również zwraca uwagę na liczne zdegradowane obszary popegeerowskie,
zaliczając je w poczet słabych stron związanych z kapitałem naturalnym. Należy odnotować
że, w zakresie analizy mocnych i słabych stron, znajdujemy wskazania wprost odnoszące się
do obszarów wiejskich. Jawią się one jako tereny o przewadze słabości, wśród których należy
wymienić: niski poziom dostępności do Internetu, niedostateczną rozbudowę sieci
kanalizacyjnej, złą jakość gleb i deficyt wód gruntowych dla produkcji rolnej, niski poziom
uczestnictwa w kształceniu i szkoleniu ustawicznym zawodowym, niską jakość ochrony
zdrowia. Posiadają jednak i mocne strony: duży potencjał turystyczny w postaci zasobów
20 Por. tamże, s. 49 21 Zob. tamże, s. 51
25
naturalnych i bogatego dziedzictwa kulturowego, efektywny potencjał produkcji i
przetwórstwa mięsa, mało przekształcone środowisko naturalne (przewaga tzw. krajobrazu
naturalnego) 22.
ZPZPWL wymienia następujące cele, poprzez które obszary wiejskie mogą wyzbywać
się swoich słabości23:
o Zapewnienie przestrzennej, gospodarczej i społecznej spójności regionu, w tym:
• wspomaganie procesów rewitalizacji miast i obszarów wiejskich,
• podejmowanie działań na rzecz zrównoważonego rozwoju obszarów wiejskich,
o Podniesienie poziomu wykształcenia społeczeństwa, zwiększenie potencjału
innowacyjnego nauki oraz informatyzacji społeczeństwa,
o Rozwój przedsiębiorczości oraz działania mające na celu podniesie poziomu
technologicznego i ich innowacyjności dzięki współpracy z nauką,
o Efektywne, prorozwojowe wykorzystanie zasobów środowiska przyrodniczego
i kulturowego.
Z punktu widzenia przyszłości lubuskich WOF w kontekście ich rozwoju – niezmiernie
ważne wydają się również zapisy ZPZPWL określające zasięgi przestrzenne24:
o Głównych pasm rozwoju:
• pasma o znaczeniu krajowym Gorzów Wielkopolski-Zielona Góra-Nowa Sól,
• pasma o znaczeniu regionalnym wzdłuż rzeki Odry i Nysy Łużyckiej,
• pasma o znaczeniu subregionalnym pomiędzy Kostrzynem n/Odrą a Drezdenkiem,
o Obszaru węzłowego:
• Skrzyżowanie autostrady A-2 i drogi ekspresowej S-3 w rejonie miejscowości
Świebodzin i Międzyrzecz,
o Stref przyśpieszonej urbanizacji:
• Zielona Góra - Nowa Sól – Sulechów (Lubuskie Trójmiasto),
• Gorzów Wielkopolski – Skwierzyna,
• Żary – Żagań – Szprotawa,
• Dwumiasta polsko-niemieckie (Guben – Gubin, Słubice – Frankfurt/O, Kostrzyn
n/Odrą – Kietz),
• obszar funkcjonalny (aglomeracyjny) miasta Gorzowa Wielkopolskiego,
22 Por. Zmiana Planu Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Lubuskiego, UMWL, Zielona Góra 2012, s. 188 23 Por. tamże, s. 189 24 Por. tamże, s 204
26
• Kostrzyn n/Odrą – Gorzów Wielkopolski – Strzelce Krajeńskie – Drezdenko.
o Stref równoważenia struktury funkcjonalno-przestrzennej:
• Strefy gospodarki leśnej,
• Strefy wielofunkcyjnego rozwoju terenów otwartych.
W ZPZPWL mówi się o tym, że jednym z wyzwań rozwojowych obszarów
wiejskich województwa lubuskiego jest rolnictwo (wyróżniające się na tle kraju w
produkcji drobiarskiej oraz mlecznej). W szybkim tempie rośnie także liczba gospodarstw
ekologicznych, agroturystycznych i enoturystycznych (winiarskich). W dokumencie tym
pokazano również preferowany kierunek rozwoju wielofunkcyjnego rolnictwa zmierzający
do:25
o poszukiwania dodatkowego dochodu w gospodarstwie poprzez zwiększanie
różnorodności produkcji (rozwój działalności pozarolniczych),
o pobudzania pozarolniczej aktywności rodzin rolniczych,
o rozwój rolnictwa ekologicznego,
o rozwój turystyki wiejskiej.
Rozwój wielofunkcyjnych gospodarstw rolnych ma się odbywać poprzez innowacyjne
rozwiązania i w sposób zrównoważony. Przy wsparciu finansowym ze strony budżetu
państwowego i unijnego, nowych rozwiązaniach systemowych (głównie w części
ekonomicznej) oraz sprzyjających warunkach infrastrukturalnych26.
2. Wydzielenie przestrzenne obszarów wiejskich o ok reślonym poziomie dost ępności do usług publicznych
2.1. Opis metody badawczej (Piotr Gibas)
Badanie poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego gmin, które stało się podstawą
wydzielenia przestrzennego obszarów wiejskich województwa lubuskiego o określonym
poziomie dostępności do usług publicznych, przeprowadzono łącznie dla 83 gmin tego
regionu (dane głównie za 2011 r. – porównaj załącznik nr 1). Chodziło przy tym bardziej o
określenie poziomu rozwoju funkcji27 w tych jednostkach niż stwierdzenie, czy i w jakim
stopniu ośrodki regionalne (Zielona Góra i Gorzów Wielkopolski) swoim oddziaływaniem
obejmują całe województwo, czy też istotne znaczenie mają wpływy innych miast.
25 Por. tamże, s. 242-243 26 Por. tamże, s. 244 27 Funkcji składających się na usługi publiczne, bądź istotnie oddziałujących na ich dostępność.
27
Badanie przeprowadzono z uwzględnieniem następujących etapów:
1. wybór wskaźników i ich uzasadnienie,
2. ważenie i standaryzacja wskaźników,
3. ocena stopnia rozwoju gmin w ramach poszczególnych funkcji (zastosowano metodę
Multi-criteria evaluation (MCE) z wykorzystaniem wag),
4. delimitacja grup gmin na podstawie wyników cząstkowych analiz MCE (metodą K-
średnich),
5. wybór zwartych przestrzennie obszarów ponadlokalnych,
6. pogłębiona analiza potencjałów oraz wskazanie barier dla uzyskanych obszarów w
zakresie dostępności do usług publicznych.
Do badania wykorzystano zmienne (wybrane w etapie 1) poddane procesowi ważenia
za pomocą odwróconej odległości od miast siedzib powiatów28 oraz procesowi standaryzacji
(na podstawie s-kształtnych funkcji rozmycia – etap 2 badania). W tym celu wskaźniki29
zostały poddane rozmyciu z wykorzystaniem funkcji s-kształtnych (przy czym maksymalną
oceną jaką można było uzyskać było 255) z uwzględnieniem ich dychotomicznego podziału na
stymulanty oraz destymulanty.
Dla zobrazowania stopnia rozwoju poszczególnych funkcji (rozumianych jako grupy
cech) wykorzystano metodę MCE (Multi-criteria evaluation), umożliwiającą ocenę wielu
miejsc na podstawie różnego rodzaju mierników równocześnie. Metoda ta posiada obecnie
ponad trzydziestoletnią tradycję, stanowiąc popularne narzędzie oceny alternatywnych
rozwiązań i wspierania procesu podejmowania decyzji (w tym decyzji przestrzennych)30.
Użyteczność oceny wielokryteriowej polega na możliwości integrowania różnych kryteriów
oceny w jeden syntetyczny wskaźnik. Jest to podstawowy etap procedury sprowadzający się
de facto do definiowania kryteriów oceny (tj. wag dla poszczególnych rozmytych wartości
28 Odległość od miasta (większego centrum miejskiego) jest znaczącym czynnikiem selektywnym, który w istotny sposób zmniejsza dostępność do różnego rodzaju usług, szczególnie publicznych (w klasycznych ujęciach odwrotnie proporcjonalnie do odległości). 29 Listę wskaźników zaprezentowano w tabeli nr 1 (zob. s. 31) 30 K. Heffner, P. Gibas, Obszary funkcjonalne ośrodków regionalnych w Polsce [w:] Zrozumieć terytorium. Idea i praktyka, [red.] A. Nowakowska, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2013, s. 217-240 [za:] S. Santos, V. Belton, S. Howick: Adding Value to Performance Management by Using System Dynamics and Multicriteria Analysis. Strathclyde Business School, Management Science – Theory, Method & Practice. Glasgow, 2001. No. 19, s. 6. [por.:] Hejmanowska B., Ryzyko procesów decyzyjnych w aspekcie dokładności baz danych GIS, Akademia Górniczo-Hutnicza im. St. Staszica w Krakowie, Kraków 2004, http://home.agh.edu.pl/~galia/dyda/Praca%20BHejmanowska%2020050902.pdf, Hejmanowska B., Hnat E., Wielokryterialna analiza lokalizacji zabudowy na przykładzie gminy Podegrodzie [w:] Archiwum Fotogrametrii, Kartografii i Teledetekcji, Vol. 20, 2009, s. 109–121, http://www.sgp.geodezja.org.pl/ptfit/wydawnictwa/ krakow2009/10_Hejmanowska_Hnat.pdf,
28
wskaźników). Na potrzeby badań wykonano osiem analiz cząstkowych31, w których za
każdym razem uwzględniono jedno ograniczenie twarde (oceniane będą obszary uznane za
wiejskie), oraz w sumie trzydzieści założeń o charakterze rozmytym, które prezentują
wyznaczone wskaźniki32. Wyniki oceny MCE (etapu 3) zostały zaprezentowane na mapach
oceny, ogólnych mapach trendu stopnia trzeciego oraz szczegółowych mapach trendu stopnia
siódmego (porównaj załącznik nr 2).
Delimitacji gmin, ze względu na osiągnięty poziom rozwoju (etap 4), dokonano metodą
k-średnich (K-Means), którą przeprowadzono na podstawie map rastrowych prezentujących
zważone uprzednio wskaźniki33. Badanie tą metodą rozpoczyna się od inicjowania tzw.
centroidów ciężkości, a następnie przypisuje każdy piksel do klastra, którego środek ciężkości
znajduje się najbliżej, aktualizacje „środek” ciężkości klastra, a następnie powtarza proces. Jest
to heurystyczny algorytm minimalizacji sumy kwadratów błędów. Ponieważ jego wydajność
zależy silnie od wstępnej oceny ilości grup, zaleca się rozpoczynać analizę od wyznaczenia
stosunkowo dużej liczby klastrów (by wzór wstępnej ciężkości był kompletny34), metoda
pozwala redukować klastry zbyt małe, zatem ich liczba jest ustalana na podstawie obliczeń35.
Jako proces inicjowania centroidów ciężkości wybrano regułę „random seed” tj. centroidy
generowane są według zasady, że pierwsze losowo wybiera się początkowe punkty ciężkości, a
następnie przydziela się każdy piksel do centroidu ciężkości zgodnie z zasadą minimalnej
odległości36.
Zastosowanie metody k-średnich pozwoliło podzielić gminy województwa lubuskiego
na cztery grupy, prezentujące główne typy funkcjonalne gmin regionu:
(1) miasta – bieguny rozwoju,
(2) gminy uczestniczące w procesach rozwoju,
(3) gminy o niezadowalającej sytuacji społeczno-gospodarczej, 31 Polegały one na wyznaczeniu poziomu rozwoju gmin względem wybranego wymiaru rozwoju obszarów wiejskich powiązanych z problematyką dostępności usług publicznych, wyniki tych analiz były podstawą grupowania metodą k-średnich 32 maksymalną oceną jaką można było uzyskać było 255 33 listę wskaźników zaprezentowano w tabeli nr 1 (zob. s. 31) 34 W przypadku tego badania zdecydowano by liczbę grup wstępnie wyznaczyć jako sześć, takie ustawienie podyktowane było chęcią zbilansowania dokładności informacji oraz czytelności mapy. Ostatecznie jednak algorytm procedury doprowadził do wygenerowania czterech grup cechujących się maksymalnym podobieństwem wewnątrzgrupowym oraz maksymalnym niepodobieństwem międzygrupowym. 35 W badaniu (ze względu na czytelność wyników) ograniczono liczbę grup do ilości jaka wynikała z analizy dendrogramu wykonanego w programie Statistica w oparciu o macierz odległości Euklidesa pomiędzy zważonymi, rozmytymi wskaźnika (grupowanie wykonano metodą Warda). 36 Zobacz. np: Eastman J. R., IDRISI 32 Release 2. Guide to GIS and Image Processing. Vol. 2, Clark Labs Clark University, 2001, USA; Pietrzykowski R., Kobus P., Zastosowanie modyfikacji metody K-średnich w analizie portfelowej, Ekonomika i organizacja gospodarki żywnościowej, Zeszyty Naukowe Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie nr 60, Wydawnictwo SGGW, Warszawa 2006, s. 301-308, http://ekrol.sggw.waw.pl/ publikacje/pdf/zeszyt_60_2006.pdf
29
(4) gminy o złej sytuacji społeczno-gospodarczej.
W kolejnym kroku dokonano wyboru zwartych przestrzennie obszarów
ponadlokalnych klasyfikowanych jako gminy nieuczestniczące w procesach rozwoju (etap 5)
poprzez łączenie gmin o niezadowalającej i złej sytuacji społeczno-gospodarczej w jedną
grupę37 oraz wydzielając zwarte przestrzenie obszary wiejskie cechujące się słabym dostępem
do szeroko pojmowanych usług publicznych38. Posiłkując się ich charakterystykami
liczbowymi (średnimi wartościami poszczególnych wskaźników wyliczonymi dla wszystkich
gmin wchodzących do grupy)39 oraz przynależnością do poszczególnych poziomów
(uzależnioną od rangi wartości średniej, uzyskanej w wyniku sortowania średnich grupowych
według kolejności malejącej w przypadku stymulant (wartość najwyższa jest pożądana) i
rosnącej w przypadku dystymulant (wartość najniższa jest pożądana).
W efekcie uzyskano pięć podtypów obszarów wiejskich o słabym dostępie do usług
publicznych:
o obszar północno-wschodni,
o obszar północno-zachodni,
o obszar wschodni,
o obszar zachodni,
o obszar południowy.
Pogłębioną analizę potencjałów oraz barier dla gmin województwa lubuskiego (etap
6) przeprowadzono z uwzględnieniem kształtowania się wartości średnich poszczególnych
wskaźników40) wyliczonych w sześciu obszarach analitycznych (tj. dla czterech typów
obszarów wiejskich o słabym dostępie do usług publicznych oraz dla gmin – biegunów wzrostu
i gmin uczestniczących w rozwoju). Jako potencjały przyjęto te atrybuty, które:
o wskazywały średnią wskaźnika powyżej średniej wyliczonej dla tego indykatora w grupie
miast-biegunów wzrostu lub gmin uczestniczących w rozwoju,
o plasowały się na pierwszym lub drugim miejscu (poziom bardzo dobry i dobry) w rankingu
sześciu średnich wskaźników wyliczonych dla wszystkich grup analitycznych.
Jako bariery przyjęto te atrybuty, które: 37 W trakcie łączenia, ze względu na brak innych, podobnych sąsiadów, dokonano przyłączenia gminy Łagów (powiat świebodziński) do grupy gmin uczestniczących w procesach rozwoju. Natomiast ze względu na formalne nie spełnianie wymogów definicyjnych obszaru wiejskiego Kostrzyn n/Odrą i Gubin zaklasyfikowano do grupy gmin uczestniczących w procesach rozwoju. W sumie do grupy gmin tworzących obszary nieuczestniczące w procesach rozwoju zaklasyfikowano więc 24 jednostki lokalne. 38 Zgodnie z szeroką definicją usług publicznych stosowaną w punktach: 1.1 i 1.2 39 Stosowano wskaźniki prezentowane w tab. 1. 40 Por. tab. 1 oraz tab. 2 do 20.
30
o wskazywały średnią wskaźnika poniżej średniej wyliczonej dla tego indykatora w grupie
miast-biegunów wzrostu lub gmin uczestniczących w rozwoju,
o plasowały się na ostatnim i przedostatnim miejscu (poziom bardzo zły i zły) w rankingu
sześciu średnich wskaźników wyliczonych dla wszystkich grup analitycznych.
Założono, że liczba uwzględnionych w badaniu cech będzie możliwie mała, ale
ograniczenie ilości cech nie stanowiło kryterium ich doboru. Łącznie wybrano trzydzieści
zmiennych w większym lub mniejszym stopniu opisujących osiem wymiarów rozwoju
obszarów wiejskich powiązanych z problematyką dostępności usług publicznych (w
nawiasach podano ilość wskaźników)41:
o [1] cechy położenia w przestrzeni, dostępność komunikacyjna i transportowa (3 zmienne),
o [2] urbanizacja, suburbanizacja i semi-urbanizacja, urban sprawl (5 zmiennych)42,
o [3] rolnicze funkcje gospodarcze (6 zmiennych),
o [4] pozarolnicze funkcje gospodarcze – przemysłowa/produkcyjna (3 zmienne),
o [5] pozarolnicze funkcje gospodarcze – usługowa (głównie usługi rynkowe) (3 zmienne),
o [6] pozarolnicze funkcje gospodarcze – turystyczno-wypoczynkowa, rekreacyjna (3
zmienne),
o [7] aktywność społeczna i kulturalna (3 zmienne),
o [8] zarządzanie obszarami wiejskimi (głównie usługi publiczne) (4 zmienne).
Z punktu widzenia przedmiotu badania (dostęp do usług publicznych), cechy przyjęte
do budowania wskaźników, a więc i do analizy, potraktowano wstępnie jako równoważne, co
z pewnością jest pewnym uproszczeniem, ale nie pogłębia to poziomu subiektywizacji całej
procedury.
41 Stosowano wskaźniki prezentowane w tab. 1. 42 Suburbanizacja jest rozumiana jako bezpośrednie oddziaływanie większych ośrodków miejskich poprzez liczne, silne związki funkcjonalne z miastami, ograniczenie funkcji rolniczej do marginalnej roli, dominacja dochodów mieszkańców ze źródeł nierolniczych, relatywnie niski poziom bezrobocia, długotrwały wzrost liczby ludności w obszarach bezpośrednio przylegających do miasta oraz wysoka presja na tereny użytkowane rolniczo (np. ze względu na zwiększony popyt na działki budowlane). Semi-urbanizacja odnosi się do stref wiejskich, w których wpływ miasta, przy postępującym procesie urbanizacji, nie obejmuje całych wsi, które w części zachowują tradycyjne cechy wsi. Nie dochodzi do pełnej urbanizacji (np. zaniku typowej, wiejskiej zabudowy zagrodowej), a formy miejskie i wiejskie najczęściej wzajemnie się przenikają i współwystępują ze sobą. Jest to częściowa urbanizacja wsi, która nie musi prowadzić do pełnego „umiastowienia” osiedla wiejskiego (suburbanizacji). Urban Sprawl to żywiołowe narastanie rozległych przedmieść oraz ekspansja zabudowy mieszkaniowej i usługowej poza zwartą strefą zabudowy miejskiej na otwartych terenach wiejskich. Współcześnie proces przyjmuje na obszarach wiejskich wiele form, które wcześniej nie występowały – tzw. miasta zewnętrzne (edge cities), osiedla typu park tematyczny (theme parks), osiedla zamknięte (gated communities), struktury konsumpcji (consumption opportunities), centra zarządzania (command & control centers) itd. W każdym przypadku następuje rozszerzanie obszaru zurbanizowanego kosztem innych form użytkowania (łąk, lasów, wód i pól uprawnych). Por. K. Heffner, Problematyka związana z procesami semiurbanizacji w woj. opolskim, (w:) Obszary urbanizacji i semiurbanizacji wsi polskiej a możliwości ich rozwoju w ramach PROW 2007-2013. Pod red. T. Markowskiego i Z. Strzeleckiego, Warszawa 2008, „Studia KPZK PAN”, t. 119, s. 57-71.
31
2.2. Wskaźniki i ich wagi (Krystian Heffner)
Do analizy układów przestrzennych występujących na obszarach wiejskich
województwa lubuskiego, której celem jest delimitacja przestrzenna obszarów wiejskich o
słabym dostępie do usług publicznych na poziomie lokalnym (a więc poziomie jednostek
gminnych) wykorzystano zestaw wskaźników, które charakteryzują różne uwarunkowania
dostępności tych usług. Jest oczywiste, że dobór wskaźników musi być uzasadniony
merytorycznie, równocześnie wybrane charakterystyki muszą one cechować się
kompletnością dostępnych i wykorzystanych danych (informacji). Równocześnie można sobie
wyobrazić dobór innych wskaźników, które – po odpowiednim uzasadnieniu, również mogą
doprowadzić do delimitacji takich obszarów. Może ich być zarówno więcej jak i mniej, stąd
w podjętym badaniu główny nacisk położono na umotywowanie powiązań między
wybranymi do analizy cechami (wskaźnikami) a przedmiotem badania (obszary wiejskie i
dostępność usług publicznych na poziomie lokalnym).
Jak wskazano wyżej, do badania wybrano łącznie 30 charakterystyk obszarów
wiejskich (wskaźników umożliwiających ocenę poziomu rozwoju gminy wiejskiej w
wybranym zakresie), które pogrupowano w osiem grup, obejmujących różne wymiary
rozwoju wsi (A-H)43. Wskaźniki, które wzięto pod uwagę, są powiązane z dostępnością usług
publicznych na obszarach wiejskich, jednak nie zawsze jest to związek bezpośredni. Pierwsza
grupa cech wiąże się z kwestiami lokalizacyjnymi oraz dostępnością komunikacyjną i
transportową gmin (A - Położenie i dostępność komunikacyjno-transportowa). Udział
powierzchni związanych z działalnością człowieka wyznacza pola potencjalnie lepszej
dostępności do usług (w tym publicznych) na wsi (cecha 1 - stymulanta). Średnia odległość
od dużego miasta wskazuje na dystans do usług oraz koszty konieczne do poniesienia (cecha
2 – destymulanta). Natomiast izochrona teoretyczna wskazuje na czasochłonność i
skomplikowanie dostępu z obszarów wiejskich do miejsc z usługami publicznymi (cecha 3 –
destymulanta).
Druga grupa cech wiąże się z wielokierunkowymi skutkami i problemami urbanizacji
występującymi na obszarach wiejskich – suburbanizacją, semi-urbanizacją czy zjawiskiem
Urban sprawl (B - Urbanizacja wsi). Są to zarówno kwestie związane z infrastrukturą
wiejską, jak i z intensywnością powiązań społecznych, ekonomicznych i rynkowych z
43 Por. tab. 1.
32
miastami. Intensywność wykorzystania obszarów wiejskich dosyć dobrze charakteryzuje
gęstość zaludnienia (cecha 4 – stymulanta). Zakres zainteresowania konkretnymi obszarami
na wsi, a tym samym wzmacnianie sieci powiązań z miastami wskazuje ilość osób
przenoszących się z miast (cecha 5 - stymulanta). Sytuację na wiejskim rynku pracy
charakteryzuje relacja przyjeżdżających do wyjeżdżających do pracy – ma ona związek
bezpośredni z poziomem usług publicznych w gminach (cecha 6 – stymulanta). Z kolei
intensywność ruchu budowlanego w gminach pośrednio potwierdza dobrą sytuację w zakresie
dostępności usług (cecha 7 – stymulanta). Jak pokazują liczne badania, definitywny odpływ
migracyjny jest bezpośrednio związany z słabym dostępem do usług publicznych44 (cecha 8 –
destymulanta).
W wielu opracowaniach wskazuje się na znaczenie rolniczych funkcji gospodarczych
w rozwoju wsi oraz na ich stabilizujące oddziaływanie na struktury wiejskie45 (C -
Intensywność rolnictwa). Generalnie wysoki poziom rolnictwa i jego znaczący udział w
lokalnej gospodarce jest czynnikiem co najmniej utrwalającym dobrą dostępność do usług
publicznych na wsi46. O znaczeniu funkcji rolniczej świadczy intensywność rolniczego
użytkowania ziemi – uprawy orne (cecha 9 – stymulanta), łąki i pastwiska (cecha 10 –
stymulanta), sady i plantacje (cecha 11 – stymulanta) oraz jego jakość – użytki rolne w dobrej
kulturze (cecha 12 – stymulanta) i rynkowy charakter, wyrażony udziałem gospodarstw
dużych w strukturze własności ziemi (cecha 13 – stymulanta). Natomiast czynnikiem
osłabiającym jest duże obciążenie pracą gospodarstw rolnych, a więc niska efektywność
(cecha 14 – destymulanta).
Analogicznie, czynnikiem różnicującym gospodarkę wiejską, a co za tym idzie
również zwiększającym mobilność mieszkańców wsi są ulokowane na obszarach wiejskich
funkcje pozarolnicze. Dla dostępności usług publicznych istotne znaczenie ma funkcja
przemysłowa (D - Pozarolnicze funkcje produkcyjne). Duża liczba podmiotów
44 Por. np. K. Heffner, B. Solga, Współczesne wyzwania i zagrożenia dla rozwoju regionów w kontekście zjawisk emigracji i reemigracji, (w:) Problemy Śląska ze szczególnym uwzględnieniem województwa opolskiego wyzwaniem dla ekonomii społecznej, pod red. nauk. A. Zagórowskiej, Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej w Opolu, Opole 2013, s. 58-69. 45 Np. J. Rakowska, 2013, Klasyfikacje obszarów – kryteria, definicje, metody delimitacji. Studium metodyczno-statystyczne. Wyd. Wieś Jutra, Warszawa; J. Wilkin, 2005, O potrzebie i zasadach tworzenia wizji rozwoju polskiej wsi, [w:] Polska wieś 2025 Wizja rozwoju, J. Wilkin (red.). Fundusz Współpracy, Warszawa, s. 9-14. 46 Wysokorozwinięte funkcje rolnicze (rolnictwo towarowe, rynkowe rolnictwo rodzinne, rolnictwo ekologiczne) stabilizuje zarówno powiązaną z nim populację, jak i sferę okołorolniczych usług i przetwórstwa. W strefach urbanizujących się przeważająca część mieszkańców korzysta z usług publicznych w miastach, w których pracuje i realizuje funkcje społeczne. W efekcie podtrzymywane są również usługi publiczne poziomu lokalnego w wysokorozwiniętych strefach rolniczych. Por. J. Wilkin, Obszary wiejskie w warunkach dynamizacji zmian strukturalnych, (w:) Ekspertyzy do Strategii rozwoju Społeczno-Gospodarczego Polski Wschodniej do roku 2020, Tom 1, MRR, Warszawa 2007.
33
gospodarczych w relacji do liczby ludności wskazuje na intensywność procesów odchodzenia
od rolnictwa (cecha 15 – stymulanta). Również znaczący udział pracujących w sektorze
produkcji przemysłowej można połączyć z lepszą dostępnością do usług publicznych (cecha
16 – stymulanta). Natomiast wskaźniki charakteryzujące zasobochłonność sfery produkcyjnej
mają pośrednio związek z ograniczeniem dostępu do usług publicznych (cecha 17 –
destymulanta). Funkcja usługowa i jej poziom na wsi (E – Intensywność aktywności w
sferze usług) bezpośrednio łączy się z dostępnością usług publicznych. Świadczy o tym
zarówno ilość podmiotów świadczących usługi (cecha 18- stymulanta), ilość nauczycieli na
wsi (cecha 19 – stymulanta) jak i dostęp do usług medycznych (cecha 20). O intensywności i
znaczeniu turystyki, rekreacji i wypoczynku w funkcjonowaniu jednostek lokalnych świadczy
ilość podmiotów zaangażowanych w obsługę i podtrzymywanie funkcji turystycznej i
wykorzystanie potencjału turystyczno-rekreacyjnego gmin (cechy 21 i 22 - stymulanty).
Osłabiająco na funkcjonowanie turystyki i rekreacji w gminach wpływa antropopresja i
nieuporządkowane oddziaływania na środowisko przyrodnicze (cecha 23 – destymulanta).
Generalnie, funkcjonowanie turystyki i rekreacji w sferze lokalnej łączy się zarówno
bezpośrednio, jak i pośrednio z lepszą dostępnością usług publicznych (F- Funkcja
turystyczno-wypoczynkowa i rekreacyjna).
Powiązania z dostępnością usług publicznych na wsi są stosunkowo szeroko uznawane
w sferze aktywności społecznej i kulturalnej mieszkańców gmin (G). Aktywność
mieszkańców w działalności kulturalnej bezpośrednio łączy się z dostępnością usług
publicznych na wsi (cecha 24 – stymulanta), podobnie aktywność sportowa (cecha 25 –
stymulanta). Natomiast wysokość wydatków budżetowych w sferze kultury oddziałuje na
możliwości świadczenia usług w tej dziedzinie na poziomie lokalnym (cecha 26 -
destymulanta). Dostępność do usług publicznych ma bezpośrednie powiązania z
zarządzaniem obszarami wiejskimi (H). Jako charakterystyki tej grupy zmiennych
wybrano: dochody gminy i poziom finansowania ze środków UE (cecha 27 – stymulanta),
znaczenie podatku rolnego w dochodach gminy (cecha 28 - stymulanta), poziom
uporządkowania gospodarki przestrzenią (cecha 29 – stymulanta) i poziom wydatków na
administrację publiczną (cecha 30 - destymulanta) zob. tab. 1 i tab. 2).
Łącznie wśród wybranych do badania cech 9 ma charakter destymulant, a 21 cech to
stymulanty. Poszczególne wymiary rozwoju gmin oraz charakteryzujące je grupy
wskaźników mają różną liczebność (od trzech cech do sześciu), co można w pewnym stopniu
łączyć z ich znaczeniem dla analizowanego problemu, ale również (w zdecydowanie
mniejszym stopniu) z dostępnością odpowiednich danych.
34
Wybrane wskaźniki zanalizowano w dwóch ujęciach – odnosząc się do wszystkich
wybranych cech w analogiczny sposób – co sprowadza się do założenia, że mają one
jednakowe znaczenie dla przedmiotu badania, oraz nadając wybranym cechom znaczenie
większe, a więc zakładając, że mają one silniejsze oddziaływanie na przedmiot badania (tu
dostępność usług publicznych) i na rozkład przestrzenny badanego zjawiska od pozostałych
cech. Różnicowanie cech przeprowadzono poprzez wybór z każdej grupy jednego wskaźnika
o znaczeniu kluczowym (50% wagi)47, natomiast pozostałe wskaźniki – niezależnie od ich
liczby – „konsumują” ł ącznie resztę wagi (50%).
Tabela 1. Grupy problemowe, wskaźniki i skrótowe ich oznaczenia Wymiar rozwoju Nazwa wskaźnika oraz jego źródło Nazwa
skrótowa
A. Położenie i dostępność komunikacyjno-transportowa
1. procent powierzchni wykorzystywany pod funkcje antropogeniczne (S) – na podstawie danych CORINE Land Cover 2006
powierzchnia antropogeniczna
2. średnia odległość od dużego miasta (D) – wyliczenia na podstawie map wektorowych48 i obliczeń w oprogramowaniu GIS
odległość od miasta
3. izochrona teoretyczna odległości do dużego miasta (D) – wyliczenia na podstawie map49 wektorowych i obliczeń w oprogramowaniu GIS
izochrona teoretyczna
B. Urbanizacja wsi
4. gęstość zaludnienia w osobach na km2 (S) – na podstawie danych Banku Danych Lokalnych (BDL)50
gęstość zaludnienia
5. zameldowania z miast na 1000 ludności (S) – na podstawie danych BDL
zameldowania z miast
6. liczba osób przyjeżdżających do pracy przypadająca na 1 osobę wyjeżdżającą do pracy (S) – na podstawie danych BDL51
przyjazdy do pracy
7. średnioroczna liczba52 budynków oddanych do użytkowania w przeliczeniu na 1000 ludności (S) – na podstawie danych BDL
budynki nowo oddane
8. wymeldowania do miast na 1000 ludności (D) – na podstawie danych BDL
wymeldowania do miast
C. Intensywność rolnictwa
9. udział procentowy powierzchni wykorzystywanej pod uprawy orne lub złożone systemy upraw i działek w powierzchni gminy ogółem (S) – na podstawie danych CORINE Land Cover 2006
powierzchnia orna
10. procent powierzchni wykorzystywany pod łąki i pastwiska (S) – na podstawie danych CORINE Land Cover 2006 powierzchnia łąk
11. procent powierzchni wykorzystywany pod sady i plantacje (S) – na podstawie danych CORINE Land Cover 2006
powierzchnia sadów
47 W zestawieniu wskaźników (tabele 1 i 2) wybraną cechę o znaczeniu kluczowym (50% wagi w grupie) podkreślono pogrubieniem. 48 tj. od Gorzowa Wielkopolskiego i Zielonej Góry, wg. danych za 2012 r., mapy wektorowe sieci drogowej oraz granic administracyjnych gmin 49 j.w. 50 o ile nie zaznaczono inaczej wskaźnik liczony dla danych za 2012 r. 51 dane za 2006 r. 52 za okres od 2004 do 2012r.
35
12. użytki rolne w dobrej kulturze jako część użytków ogółem (S) – na podstawie danych powszechnego spisu rolnego 2010
dobra kultura użytków
13. gospodarstwa rolne o areale powyżej 15 ha jako procent powierzchni wszystkich gospodarstw rolnych (S) – na podstawie danych powszedniego spisu rolnego 2010
areał gospodarstwa rolnego
14. członkowie rodziny użytkownika pracujący w indywidualnych gospodarstwach rolnych w AWU w przeliczeniu na średnią powierzchnię gospodarstwa rolnego w gminie (D) – na podstawie danych powszechnego spisu rolnego 2010
efektywność pracy w rolnictwie
D. Pozarolnicze funkcje produkcyjne
15. podmioty wpisane do rejestru REGON w sekcjach B do F na 10 tyś. ludności (S) – na podstawie danych BDL
REGON przemysł
16. pracujący w sektorze przemysłowym jako procent ludności w wieku produkcyjnym (S) – na podstawie danych BDL
pracujący w przemyśle
17. zużycie wody w przemyśle jako procent zużycie wody na potrzeby gospodarki narodowej i ludności w ciągu roku (D) – na podstawie danych BDL
zużycie wody w przemyśle
E. Intensywność aktywności w sferze usług
18. podmioty wpisane do rejestru REGON w sekcjach G do H oraz J do Q na 10 tyś. ludności (S) – na podstawie danych BDL
REGON usługi
19. nauczyciele pełnozatrudnieni i niepełnozatrudnieni w gimnazjach w przeliczeniu na etaty (S) – na podstawie danych BDL
oświata gimnazjalna
20. ludność na aptekę ogólnodostępną (D) – na podstawie danych BDL
zdrowotność mieszkańców
F. Funkcja turystyczno-wypoczynkowa i rekreacyjna
21. podmioty wpisane do rejestru REGON w sekcji I na 10 tyś. ludności (S) – na podstawie danych BDL
REGON turystyka
22. korzystający z noclegów w ciągu roku w przeliczeniu na 1000 mieszkańców (S) – na podstawie danych BDL
atrakcyjność turystyczna
23. powierzchnia dzikich wysypisk w m2 na 100 km2 powierzchni gminy ogółem (D) – na podstawie danych BDL
poszanowanie środowiska
G. Aktywność społeczna i kulturalna
24. członkowie zespołów artystycznych w przeliczeniu na 1000 mieszkańców (S) – na podstawie danych BDL
aktywność kulturalna
25. członkowie klubów sportowych w przeliczeniu na 1000 mieszkańców (S) – na podstawie danych BDL
aktywność sportowa
26. wydatki w Dziale 921 - Kultura i ochrona dziedzictwa narodowego na mieszkańca (D) – na podstawie danych BDL
wydatki na kulturę
H. Zarządzanie obszarami wiejskimi
27. średnie (za lata 2010-2012) dochody gminy stanowiące finansowanie i współfinansowanie programów i projektów unijnych na mieszkańca (S) – na podstawie danych BDL
pozyskiwanie funduszy
28. podatek rolny i leśny jako procent dochodu własnego gminy (S) – na podstawie danych BDL
pozyskiwanie podatków
29. udział powierzchni objętej obowiązującymi miejscowymi planami zagospodarowania przestrzennego w powierzchni ogółem (S) – na podstawie danych BDL
planowanie przestrzenne
30. wydatki na bieżące wynagrodzenia w Dziale 750 - Administracja publiczna w przeliczeniu na mieszkańca (D) – na podstawie danych BDL
wynagrodzenia administracji
Źródło: opracowanie własne
36
W woj. lubuskim przestrzenne rozkłady intensywności zjawisk charakteryzowanych przez
poszczególne cechy są silnie zróżnicowane, również w obrębie poszczególnych wymiarów
rozwoju (zob. załącznik nr 1).
2.3. Główne typy lubuskich gmin (Piotr Gibas)
W toku przeprowadzonej analizy, w szczególności poprzez dokonanie przekształceń
związanych z wymogami procedury MCE (rozmycie oraz ważenie wskaźników) otrzymano
zbiór map, które były podstawą procedury delimitacyjnej, wykonanej na podstawie metody
K-średnich. Ostatecznie, w wyniku przeprowadzonej procedury, otrzymano cztery grupy
gmin wyraźnie różniących się zaawansowaniem oraz intensywnością procesów rozwoju (zob.
ryc. 15 oraz załącznik nr 5 i 6):
o Miasta, które można określić jako regionalne i ponadlokalne bieguny wzrostu i rozwoju,
z tego dwa ośrodki wojewódzkie (Gorzów Wielkopolski i Zielona Góra) oraz trzy ośrodki
powiatowe zlokalizowane w południowej części województwa lubuskiego - Żary, Żagań
oraz Nowa Sól,
o gminy uczestniczące w procesach rozwoju, są skoncentrowane głównie w centralnej
części województwa jak również tworzą pasma okalające regionalne bieguny wzrostu i
rozwoju, a także ciągną się pasem od Słubic, przez Sulęcin do Międzyrzecza i Pszczewa
oraz występują w południowo-wschodniej części regionu (gminy Wschowa i
Szlichtyngowa),
o gminy o niezadawalającej sytuacji społeczno-gospodarczej, koncentrują się głównie w
pasie o przebiegu południkowym, przy granicy z województwem wielkopolskim,
pomiędzy gminami Pszczew na północy i Sława na południu, gminy okalające Kostrzyn
n/Odrą (północno-zachodnia cześć województwa) w pasie łączącym go z Gorzowem
Wielkopolskim, dwie sąsiadujące gminy zlokalizowane na południu regionu - Szprotawa
oraz Niegosławice, oraz dwie gminy okolone przez jednostki terytorialne przynależne do
innych grup: położony pomiędzy Żarami i Lubskiem Jasień oraz zlokalizowany mniej
więcej w połowie drogi pomiędzy Gorzowem Wielkopolskim a Zieloną Górą, Łagów,
o gminy o złej sytuacji społeczno-gospodarczej, koncentrujące się głównie w pasie
o przebiegu południkowym przy granicy z Niemcami, pomiędzy sąsiadującą ze Słubicami
Cybinką na północy i Przewozem na południu, ponadto dwie gminy zlokalizowane w
północno-wschodniej części regionu przy granicy z województwem wielkopolskim i
37
zachodnio-pomorskim - Drezdenko i Dobiegniew oraz otoczony przez gminy o
niezadawalającej sytuacji społeczno-gospodarczej wspomniany już Kostrzyn n/Odrą53.
Rycina 13. Zakres przestrzenny głównych typów funkcjonalnych gmin w województwie lubuskim
Źródło: opracowanie własne
Rycina 14. Główne typy funkcjonalne obszarów wiejskich
Źródło: opracowanie własne
53 Formalnie rzecz ujmując Kostrzyn n/Odrą i Gubin są małymi miastami z funkcjonującymi szkołami ponadgimnazjalnymi, tym samym nie spełniają definicyjnych norm gminy zaliczanej do obszaru wiejskiego.
38
Obszary wiejskie gmin nieuczestniczących w procesach rozwoju w województwie
lubuskim wskazano poprzez połączenie dwóch grup gmin: o niezadowalającej i o złej sytuacji
społeczno-gospodarczej (łącznie 24 gminy). Dodatkowo, zastosowano kryterium zwartości
przestrzennej wydzielonych obszarów54. Uzyskane w ten sposób zwarte przestrzennie strefy
wiejskie cechują się (wszystkie) słabym dostępem do szeroko pojmowanych usług
publicznych. Ostatecznie możliwe stało się wyznaczenie w woj. lubuskim pięciu podtypów
obszarów wiejskich nieuczestniczących w procesach rozwoju, tj. (zob. ryc. 16 oraz załącznik
nr 7 i 8):
o obszary koncentrujące się. w północno-wschodniej części regionu przy granicy z
województwem wielkopolskim, grupujące trzy gminy wiejsko-miejskie: Dobiegniew,
Drezdenko oraz Skwierzynę oraz gminę wiejską Przytoczna (łącznie 4 gminy),
o obszary koncentrujące się w północno-zachodniej części regionu przy granicy z
województwem zachodnio-pomorskim, grupujące: gminę wiejsko-miejską Witnicę
oraz trzy gminy wiejskie: Lubiszyn, Górzycę i Słońsk (łącznie 4 gminy),
o obszary koncentrujące się w południowo-wschodniej części regionu przy granicy z
województwem wielkopolskim, grupujące: pięć jednostek terytorialnych typu
wiejsko-miejskiego, tj: Trzciel, Zbąszynek, Babimost, Kargowę, Sławę oraz jedną
gminę wiejską: Kolsko (łącznie 6 gmin),
o obszary koncentrujące się w południowo-zachodniej części regionu przy granicy z
Niemcami, grupujące: miasto Łęknicę, trzy gminy miejsko-wiejskie: Cybinkę, Lubsko
i Jasień oraz cztery gminy wiejskie: Gubin, Brody, Przewóz, Trzebiel (łącznie 8
gmin),
o obszary koncentrujące się w południowej części regionu przy granicy z
województwem dolnośląskim, grupujące: gminę wiejsko-miejską Szprotawę oraz
gminę wiejską Niegosławice (łącznie 2 gminy).
54 W trakcie łączenia, ze względu na brak sąsiadów przynależących do grupy o niezadawalającej lub złej sytuacji społeczno-gospodarczej dokonano przyłączenia gminy Łagów (powiat świebodziński) do gmin uczestniczących w procesach rozwoju. Dodatkowo ze szczegółowej analizy obszarów wiejskich wymagających strategicznej interwencji wyłączono Kostrzyn nad Odrą i Gubin (miasto). Gminy te są małymi miastami z funkcjonującymi szkołami ponadgimnazjalnymi, tym samym nie spełniają definicyjnych norm zaliczania jednostki samorządowej do obszaru wiejskiego.
39
3. Potencjały i bariery rozwojowe lubuskich gmin wo jewództwa lubuskiego
3.1. Potencjały rozwojowe gmin nieuczestnicz ących w procesach rozwoju (Krystian Heffner)
Dla poszczególnych typów obszarów wiejskich gmin nieuczestniczących w procesach
rozwoju (wyróżniono ich łącznie pięć) w województwie lubuskim warto również wskazać
charakterystyczne wiodące funkcje i cechy, które stosunkowo łatwo można wykorzystać jako
przesłankę do kształtowania polityki regionu w zakresie wykorzystywania lokalnych
potencjałów oraz przezwyciężania barier w dostępności do usług na obszarach wiejskich.
Tabela 2. Funkcje i cechy wiodące obszaru północno-wschodniego funkcja wiodąca cecha wiodąca poziom bardzo dobry poziom dobry
rolnictwo efektywność pracy w rolnictwie 0.036831
turystyka atrakcyjność turystyczna 2482.963518 poszanowanie środowiska 0
kultura wydatki na kulturę 125.068689 Źródło: opracowanie własne
Wiele wskazuje na to, że dla grupy gmin w północno-wschodniej części województwa
(por. tab. 2), kluczowym czynnikiem wzrostu może być rolnictwo, szczególnie w intensywnej
formie (wykorzystanie stosunkowo dobrej efektywność pracy). Ponadto problemy rozwojowe
może złagodzić wykorzystanie potencjału turystycznego (atrakcyjność turystyczna i
poszanowanie środowiska) oraz inwestowanie w działalność kulturalną (dodatkowo
podnoszącą atrakcyjność turystyczną tego obszaru).
Tabela 3. Funkcje i cechy wiodące obszaru północno-zachodniego funkcja wiodąca cecha wiodąca poziom bardzo dobry poziom dobry
urbanizacja wymeldowania do miast 72.719333 rolnictwo powierzchnia łąk 25.617067
powierzchnia sadów 0.589345 dobra kultura użytków 98.308644
kultura aktywność sportowa 28.616002 zarządzanie (usługi publiczne) pozyskiwanie funduszy 378.382036 Źródło: opracowanie własne
Z kolei grupa gmin z obszaru północno-zachodniego (tab. 3) charakteryzuje się
dobrym poziomem gospodarki rolnej mogącym pochwalić się znacznym potencjałem
obszarowym (łąki i sady) oraz dobrą kulturą użytków. Dość dobrze rozwinięte rolnictwo w
powiązaniu z poprawnie funkcjonującym samorządem lokalnym (pozyskiwanie funduszy)
40
oraz stosunkowo dużą aktywnością sportową mieszkańców skutkuje, iż gminy wiejskie nie
notują wysokiego odpływu ludności do miast.
Tabela 4. Funkcje i cechy wiodące obszaru wschodniego funkcja wiodąca cecha wiodąca poziom bardzo dobry poziom dobry
urbanizacja wymeldowania do miast 47.592279 rolnictwo powierzchnia orna 35.267409
powierzchnia łąk 9.929042turystyka atrakcyjność turystyczna 3825.383639 kultura aktywność kulturalna 15.447743 Źródło: opracowanie własne
W grupie gmin z obszaru wschodniego (por. tab. 4) wiodące znaczenie ma funkcja
turystyczna (jest to obszar o niewystarczająco wykorzystanych walorach środowiskowych,
atrakcyjny dla ruchu turystycznego) i kulturalna. Jest to obszar w którym notuje się najniższe
wartości odpływu ludności wiejskiej do miast. Wysokie znaczenie ma także produkcja rolna
(obszar o stosunkowo dużym odsetku łąk i gruntów ornych).
Tabela 5. Funkcje i cechy wiodące obszaru zachodniego funkcja wiodąca cecha wiodąca poziom bardzo dobry poziom dobry
rolnictwo efektywność pracy w rolnictwie 0.044155 przemysł zużycie wody w przemyśle 0.58857 usługi rynkowe zdrowotność mieszkańców 2129.791307 turystyka poszanowanie środowiska 1.914812 zarządzanie (usługi publiczne) pozyskiwanie podatków 12.784392 Źródło: opracowanie własne
W toku przeprowadzonych badań okazało się, że gminy z obszaru zachodniego (por.
tab. 5) cechują się stosunkowo dobrą infrastrukturą podstawowej ochrony zdrowia
mieszkańców oraz poprawnie funkcjonującym samorządem lokalnym (pozyskiwanie
funduszy z własnych źródeł). Gminy te mogą także wykorzystać skutki wysokiej
efektywności pracy w rolnictwie (funkcja rolnicza) oraz jakość środowiska przyrodniczego i
rozwój rynku turystycznego (niskie zużycie wody na cele przemysłowe w powiązaniu z
poszanowaniem dla środowiska).
41
Tabela 6. Funkcje i cechy wiodące obszaru południowego funkcja wiodąca cecha wiodąca poziom bardzo dobry poziom dobry
rolnictwo powierzchnia orna 51.565731 dobra kultura użytków 98.149168 areał gospodarstwa rolnego 76.050461
przemysł zużycie wody w przemyśle 0 kultura aktywność kulturalna 9.9039
wydatki na kulturę 63.044041 zarządzanie (usługi publiczne) pozyskiwanie funduszy 88.171185
pozyskiwanie podatków 9.812898 Źródło: opracowanie własne
W obszarze południowym (zob. tab. 6) kluczowe znaczenie dla ich rozwoju ma
rolnictwo (funkcja rolnicza - relatywnie wysoki udział gruntów ornych oraz duże
gospodarstwa rolne (dodatkowo występuje tutaj dobra kultura użytków rolnych). Znacząca
dla sytuacji rozwojowej tej grupy gmin jest także jakość zarządzania i pozyskiwanie funduszy
ze źródeł własnych i obcych, a także stosunkowo wysoka aktywność na gruncie kultury
(finansowanej przez gminy oraz wynikającej z aktywności społecznej).
Generalnie obszary o słabym dostępie do usług publicznych możliwości poprawy
sytuacji rozwojowej mogą upatrywać w: dobrym poziomie rolnictwa, funkcjach:
turystycznej i kulturowej oraz we wzroście aktywności mieszkańców i lokalnych
samorządów.
3.2. Bariery rozwojowe gmin nieuczestnicz ących w procesach rozwoju (Piotr Gibas)
Obszary północno-wschodnie, cechują się (zob. tab. 7): niską gęstością zaludnienia w
powiązaniu z niskim odsetkiem powierzchni zajmowanej pod funkcje antropogeniczne oraz
stosunkowo niewielkim obszarem użytkowanym rolniczo. Dodatkowymi barierami rozwoju
na tym obszarze są - stosunkowo długi czas dotarcia do ośrodków wojewódzkich oraz słabo
rozwinięta lokalna infrastruktura ochrony zdrowia. Funkcjami i cechami opóźniającymi
rozwój społeczno-gospodarczy obszarów funkcjonalnych są te spośród charakterystyk
wymiarów rozwoju jak i reprezentujących je cech (przedstawionych za pomocą dobranych
wskaźników), które w ujęciu całościowym obniżały pozycję jednostek lokalnych tworzących
obszar funkcjonalny.
Gminy obszaru północno-zachodniego cechuje (zob. tab. 8) niski odsetek etatów dla
nauczycieli zatrudnionych w placówkach oświatowych oraz bardzo niska aktywność
mieszkańców na niwie kultury. Obszar ten cechuje się także stosunkowo słabo rozwiniętym
42
lokalnym rynkiem pracy. Nie należy się spodziewać, że potrzebne koło zamachowe dla
gospodarki stworzy tu sektor budowlany lub usługowy.
Tabela 7. Funkcje i cechy opóźniające obszaru północno-wschodniego funkcja opóźniająca cecha opóźniająca poziom bardzo zły poziom zły położenie powierzchnia antropogeniczna 34.517794
izochrona teoretyczna 81.893941 urbanizacja gęstość zaludnienia 35.104684 rolnictwo powierzchnia orna 20.34613 usługi rynkowe zdrowotność mieszkańców 3482.814899 kultura aktywność sportowa 13.571338 Źródło: opracowanie własne
Tabela 8. Funkcje i cechy opóźniające obszaru północno-zachodniego funkcja opóźniająca cecha opóźniająca poziom bardzo zły poziom zły
urbanizacja przyjazdy do pracy 0.47964 budynki nowo oddane 21.859949
usługi rynkowe REGON usługi 416.395135 oświata gimnazjalna 20.565989
kultura aktywność kulturalna 2.332617 Źródło: opracowanie własne
Gminy współtworzące obszar wschodni cechuje (w świetle przeprowadzonej analizy)
(por. tab. 9): nadmierne zużycie wody oraz wykorzystanie przestrzeni pod nielegalne
wysypiska śmieci. Dodatkowo, występuje tu tendencja do oszczędności w sferze kultury oraz
ponadśredniego (w skali wojewódzkiej) wynagradzania kadry urzędniczej. Obszar ten cechuje
się mała liczbą zameldować z miast.
Tabela 9. Funkcje i cechy opóźniające obszaru wschodniego
funkcja opóźniająca cecha opóźniająca poziom bardzo zły poziom zły urbanizacja zameldowania z miast 47.422004 przemysł zużycie wody w przemyśle 21.452367 turystyka poszanowanie środowiska 2663.530373 kultura wydatki na kulturę 177.069194 zarządzanie (usługi publiczne) wynagrodzenia administracji 239.720203 Źródło: opracowanie własne
Obszar zachodni cechują następujące bariery rozwojowe (zob. tab. 10): niedorozwój
funkcji przemysłowej (i budowlanej), usługowej (szeroko rozumianej, tj.: rynkowej i
publicznej, związanej z oświatą, turystyką i kulturą) i lokalnego rynku pracy. Ponadto obszar
cechuje się niskimi wartościami w zakresie planowania przestrzennego i gęstości zaludnienia
43
Tabela 10. Funkcje i cechy opóźniające obszaru zachodniego funkcja opóźniająca cecha opóźniająca poziom bardzo zły poziom zły
położenie odległość od miasta 47794.5226 izochrona teoretyczna 123.105897
urbanizacja gęstość zaludnienia 35.512072 zameldowania z miast 42.441329 przyjazdy do pracy 0.425315 budynki nowo oddane 10.262243
przemysł REGON przemysł 160.237607 pracujący w przemyśle 11.098219
usługi rynkowe REGON usługi 399.266426 oświata gimnazjalna 22.170329
turystyka REGON turystyka 18.914063 atrakcyjność turystyczna 244.619205
kultura aktywność kulturalna 2.668371 wydatki na kulturę 161.269528
zarządzanie (usługi publiczne) planowanie przestrzenne 0.03037 wynagrodzenia administracji 240.639467
Źródło: opracowanie własne
Tabela 11. Funkcje i cechy opóźniające obszaru południowego
funkcja opóźniająca cecha opóźniająca poziom bardzo
zły poziom zły położenie odległość od miasta 34907.82622 rolnictwo powierzchnia łąk 4.352792 przemysł pracujący w przemyśle 6.998754 usługi rynkowe zdrowotność mieszkańców 4003.678259 turystyka REGON turystyka 21.435945
atrakcyjność turystyczna 427.238017 kultura aktywność sportowa 10.967174 zarządzanie (usługi publiczne) planowanie przestrzenne 0 Źródło: opracowanie własne
Obszar południowy charakteryzują bariery rozwojowe (zob. tab. 11) wynikające z
niskiego poziomu wyposażenia w podstawową infrastrukturę ochrony zdrowia (co w
połączeniu z niską aktywnością mieszkańców w dziedzinie sportu – może być zjawiskiem
niekorzystnym). Na tym, stosunkowo odległym od ośrodków wojewódzkich obszarze, uwagę
zwracają także takie aspekty funkcjonowania tych gmin jak: stosunkowo niski odsetek
pracujących w przemyśle oraz niedorozwój funkcji turystycznej.
Generalnie obszary o słabym dostępie do usług publicznych muszą przezwyciężyć
bariery wynikaj ące z ich peryferyjnego położenia, niekorzystnych trendów
urbanizacyjnych, słabości lokalnych gospodarek głównie w sektorze przemysłowym i
usługowym (usług rynkowych i publicznych, w tym administracyjnych i
kulturotwórczych).
44
Tylko niektóre ze wskazanych barier można przezwyciężyć poprzez środki
interwencji zewnętrznej (np. regionalne i krajowe programy operacyjne) - poprzez
inwestycje infrastrukturalne można istotnie zmniejszyć odległości czasowe (dostępność),
zachęcić do inwestowania w rynek pracy w gminach (np. FDI) czy zachęcić do działań
przedsiębiorczych (zakładanie przedsiębiorstw usługowych, turystycznych, okołorolniczych i
pozarolniczych).
3.3. Charakterystyka biegunów wzrostu i gmin uczest niczących w procesach rozwoju (Krystian Heffner, Piotr Gibas)
Bieguny wzrostu i rozwoju (Zielona Góra i Gorzów Wielkopolski) posiadają przewagę
potencjałów (aż szesnaście z trzydziestu średnich liczonych dla wskaźników ma
najkorzystniejsze wartości liczbowe właśnie w tej grupie gmin). W szczególności (por. tab.
12) miasta te cechuje: dobra dostępność komunikacyjna, rozbudowany lokalny rynek pracy
(przemysł, usługi rynkowe), trend napływowy ludności (zameldowania w powiązaniu z
budynkami nowo oddawanymi), oraz wysoki poziom zarządzania w jednostkach
samorządowych. Wysokie wartości indykatorów opisują także aktywność sportowa
mieszkańców oraz wyposażenie w infrastrukturę zdrowotną i oświatową.
Tabela 12. Funkcje i cechy wiodące - bieguny wzrostu i rozwoju
funkcja wiodąca cecha wiodąca poziom bardzo dobry poziom dobry położenie powierzchnia antropogeniczna 67.947418
odległość od miasta 12665.14014 izochrona teoretyczna 31.711796
urbanizacja gęstość zaludnienia 1458.810715 zameldowania z miast 428.498202 przyjazdy do pracy 4.077212 budynki nowo oddane 124.518609
przemysł REGON przemysł 246.738656 pracujący w przemyśle 13.590719
usługi rynkowe REGON usługi 906.932829 oświata gimnazjalna 229.625805 zdrowotność mieszkańców 2560.108975
turystyka REGON turystyka 35.984428 kultura aktywność sportowa 24.584829 zarządzanie (usługi publiczne) planowanie przestrzenne 3.435749
wynagrodzenia administracji 150.625673 Źródło: opracowanie własne
W gminach uczestniczących w procesach rozwoju potencjały nie są już tak widoczne
(zob. tab. 13). Na dobrym poziomie w stosunku do innych grup analitycznych są jedynie:
zameldowania z miast (jako wynik procesu rozlewania się miast na obszary wiejskie) oraz
45
areał gospodarstw rolnych oraz stosunkowo duża (jak na warunki województwa lubuskiego)
powierzchnia sadów.
Tabela 13. Funkcje i cechy wiodące - gminy uczestniczące w procesach rozwoju funkcja wiodąca cecha wiodąca poziom dobry poziom wystarczający
położenie odległość od miasta 27123.90416 izochrona teoretyczna 71.584003
urbanizacja gęstość zaludnienia 53.282739 zameldowania z miast 99.579771 budynki nowo oddane 32.004946
rolnictwo powierzchnia orna 35.185712 powierzchnia sadów 0.074803 areał gospodarstwa rolnego 75.346702 efektywność pracy w rolnictwie 0.047811
usługi rynkowe REGON usługi 489.612341 zdrowotność mieszkańców 2745.875773
turystyka atrakcyjność turystyczna 2151.957476 zarządzanie (usługi publiczne)
pozyskiwanie funduszy 76.204154 wynagrodzenia administracji 204.473773
Źródło: opracowanie własne
Tabela 14. Funkcje i cechy opóźniające rozwój - bieguny wzrostu i rozwoju funkcja opóźniająca cecha opóźniająca poziom bardzo zły poziom zły
urbanizacja wymeldowania do miast 337.548075 rolnictwo powierzchnia orna 23.267926
dobra kultura użytków 82.823966 areał gospodarstwa rolnego 50.26337 efektywność pracy w rolnictwie 0.083703
przemysł zużycie wody w przemyśle 18.09385
turystyka nieposzanowanie środowiska 1940.18828
zarządzanie (usługi publiczne)
pozyskiwanie funduszy 13.004201 pozyskiwanie podatków 0.099288
Źródło: opracowanie własne
Jak wykazała analiza bieguny wzrostu i rozwoju mają jednak do pokonania szereg
barier (zob. tab. 14) wynikających głównie z procesu rozlewania się miast na obszary wiejskie
(wymeldowania z miast) oraz kwestią pozyskiwania środków finansowych do budżetów gmin
(ze środków własnych i zewnętrznych). Dla rozwoju tych obszarów może mniejsze znaczenie
ma kwestia rozwoju działalności rolniczej (zła kultura użytków rolnych, niewielki areał
średniego gospodarstwa, niska efektywność pracy w rolnictwie), ale zwrócić uwagę należy na
46
bariery pojawiające się w turystyce i przemyśle związane z wykorzystaniem dóbr przyrody
(zużycie wody, zanieczyszczenia powierzchniowe gleb).
Tabela 15. Funkcje i cechy opóźniające rozwój - gminy uczestniczące w procesach rozwoju
funkcja opóźniająca cecha opóźniająca poziom zły poziom
niewystarczający położenie powierzchnia antropogeniczna 46.164845 urbanizacja wymeldowania do miast 87.959561 rolnictwo powierzchnia łąk 6.691686 przemysł REGON przemysł 191.48452
zużycie wody w przemyśle 6.135951 turystyka nieposzanowanie środowiska 434.826416 kultura wydatki na kulturę 160.994592 Źródło: opracowanie własne
Podobnie jak w przypadku potencjałów, również bariery, wyznaczone dla gmin
uczestniczących w rozwoju, nie są tak wyraziste. Niewłaściwa jest struktura użytkowania
gruntów rolnych oraz niska liczba przedsiębiorstw przemysłowych. Da się także zauważyć
proces odpływu ludności obszarów wiejskich do miast, a co za tym idzie zmniejszanie się
powierzchni antropogenicznej na tym terenie. Barier rozwojowych dla tego obszaru można
także szukać w zbyt małej dbałości o zasoby środowiska przyrodniczego oraz stosunkowo
niewielkich wydatkach budżetowych na kulturę.
Podsumowanie (Krystian Heffner, Piotr Gibas)
Głównym celem ekspertyzy było wyznaczenie zasięgu przestrzennego obszarów
wiejskich o słabym dostępie do usług publicznych w województwie lubuskim. Zastosowane
metody analizy zbioru danych o celowo wybranych charakterystykach sytuacji społeczno-
gospodarczej, infrastrukturze, elementach zarządzania jednostkami terytorialnymi i
aktywności społecznej umożliwiły delimitację takich obszarów, ich porównanie do wydzieleń
proponowanych przez inne opracowania (np. KSRR 2020), a także wskazanie kluczowych
cech prorozwojowych, jak również barier ograniczających możliwości poprawy dostępności
do usług publicznych.
Generalnie, wyznaczony na poziomie lokalnym (gminy) zasięg wiejskich obszarów
funkcjonalnych w województwie lubuskim istotnie różni się od wydzieleń
dokonywanych na poziomie ponadlokalnym (powiaty, zob. ryc. 17). W przypadku powiatu
słubickiego i świebodzińskiego odstępstwa są istotne: w pierwszym tylko dwie z pięciu gmin
tworzących powiat należą do grupy gmin o utrudnionej sytuacji rozwojowej, w drugim
47
odpowiednio dwie z sześciu gmin. Z drugiej strony, znaczącej części obszarów w złej i
bardzo złej sytuacji rozwojowej, a także o słabym dostępie do usług publicznych -
wydzielenia dokonywane na poziomie ponadlokalnym nie wykazały. Tymczasem w powiecie
żarskim z 10 gmin (w tym miasto Żary) aż sześć to jednostki terytorialne o złej i
niezadowalającej sytuacji rozwojowej i bardzo słabym dostępie do usług publicznych.
Rycina 15. Zakres przestrzenny głównych typów funkcjonalnych gmin w województwie lubuskim na tle powiatów z problemami rozwojowymi
Źródło: opracowanie własne
Ekspertyza wykazała również, że gminy wiejskie o niezadowalającej i złej sytuacji
społeczno-gospodarczej grupują się prawie wyłącznie w strefach peryferyjnych regionu -
zarówno w rejonie granicy z Niemcami (gminy o złej sytuacji społeczno-gospodarczej, w
mniejszym stopniu gminy o niezadowalającej sytuacji społeczno-gospodarczej), jak i na
obszarze graniczącym z województwem wielkopolskim (praktycznie chodzi o wszystkie
gminy graniczne z wyjątkiem Pszczewa i Wschowy z Szlichtyngową). Wiele wcześniej
prowadzonych badań w innych regionach Polski55, również za granicą, wskazuje, że zarówno
55 Przykładowo: Regiony peryferyjne w perspektywie polityki strukturalnej Unii Europejskiej, Red. nauk. A. Bołtromiuk, Wyd. Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok 2003; A. Burda, Dlaczego w Polsce jedne regiony rozwijają się szybciej niż inne? www.pmrconsulting.com, PMR, Kraków luty 2013.
48
obszary peryferyjne w skali krajowej (pogranicze z Niemcami) jak i wewnętrzne pogranicza
regionalne (strefa granicy z Wielkopolską) charakteryzują się nie tylko gorszą sytuacją
rozwojową, ale również są w gorszym położeniu pod względem dostępności do usług
publicznych.
Rycina 16. Główne typy funkcjonalne gmin nieuczestniczących w procesach rozwoju (w tym o słabym dostępie do usług publicznych) w województwie lubuskim
Źródło: opracowanie własne
Zastosowana metoda analizy wielokryterialnej (zmodyfikowana taksonomia K-średnich)
umożliwiła również wskazanie dominujących charakterystyk społeczno-gospodarczych,
lokalizacyjnych i związanych z kapitałem ludzkim dla wiejskich obszarów
funkcjonalnych (grup gmin wiejskich). W sumie wyznaczono w województwie lubuskim
pięć zwartych przestrzennie obszarów (zob. ryc. 18) charakteryzujących się słabym
dostępem do usług publicznych (w różnym stopniu), tj.:
o obszar północno-wschodni (Dobiegniew, Drezdenko, Skwierzyna i Przytoczna),
o obszar północno-zachodni (Lubiszyn, Witnica, Słońsk i Górzyca),
o obszar wschodni (Trzciel, Zbąszynek, Babimost, Kargowa, Kolsko i Sława),
o obszar zachodni (Słubice, Gubin, Lubsko, Brody, Jasień, Trzebiel, Przewóz i Łęknica),
o obszar południowy (Niegosławice i Szprotawa).
49
Dla wydzielonych, pięciu obszarów można wskazać główne czynniki ograniczające
możliwości poprawy sytuacji w zakresie dostępności do usług publicznych (bariery) -
znacząca (czasowa) odległość do głównych ośrodków miejskich regionu lubuskiego, słabość
funkcji przemysłowej i usługowej (rynkowej i nierynkowej), a także mała aktywność
mieszkańców w dziedzinie uczestnictwa i rozwijania kultury oraz niska efektywność
pozyskiwania środków finansowych z Unii Europejskiej.
Natomiast dla obszarów o słabym dostępie do usług publicznych, wśród czynników
sprzyjających poprawie sytuacji rozwojowej i wzrostowi dostępności do usług publicznych
można wskazać intensywność funkcji rolniczej, atrakcyjno ść turystyczną tych obszarów,
relatywnie wysoką aktywność społeczną mieszkańców oraz znaczącą aktywność
lokalnych samorządów.
50
Spis literatury
o Burda A., Dlaczego w Polsce jedne regiony rozwijają się szybciej niż inne?
www.pmrconsulting.com, PMR, Kraków luty 2013.
o Eastman J. R., IDRISI 32 Release 2. Guide to GIS and Image Processing. Vol. 2, Clark
Labs Clark University, 2001;
o Frączkiewicz-Wronka A., Ekspertyza nt. Regionalne usługi publiczne w rozwoju
województwa śląskiego dla Regionalnego Forum Rozwoju Województwa Śląskiego,
Akademia Ekonomiczna w Katowicach, Zarząd Województwa Śląskiego, Katowice 2008
o Hejmanowska B., Hnat E., Wielokryterialna analiza lokalizacji zabudowy na przykładzie
gminy Podegrodzie [w:] Archiwum Fotogrametrii, Kartografii i Teledetekcji, Vol. 20,
2009, s. 109–121, http://www.sgp.geodezja.org.pl/ptfit/wydawnictwa/krakow2009/10_
Hejmanowska_Hnat.pdf,
o Hejmanowska B., Ryzyko procesów decyzyjnych w aspekcie dokładności baz danych
GIS, Akademia Górniczo-Hutnicza im. St. Staszica w Krakowie, Kraków 2004,
http://home.agh.edu.pl/~galia/dyda/Praca%20BHejmanowska%2020050902.pdf,
o Identyfikacja i delimitacja obszarów problemowych i strategicznej interwencji w Polsce.
Wnioski z analiz, DPP MRR, Warszawa 2009
o Heffner K., Gibas P., Obszary funkcjonalne ośrodków regionalnych w Polsce [w:]
Zrozumieć terytorium. Idea i praktyka, [red.] A. Nowakowska, Wydawnictwo
Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2013, s. 217-240
o Heffner K., Problematyka związana z procesami semiurbanizacji w woj. opolskim, (w:)
Obszary urbanizacji i semiurbanizacji wsi polskiej a możliwości ich rozwoju w ramach
PROW 2007-2013. Pod red. T. Markowskiego i Z. Strzeleckiego, Warszawa 2008, „Studia
KPZK PAN”, t. 119, s. 57-71.
o Heffner K., Regionalny wymiar dychotomii rozwoju obszarów wiejskich, (w:)
Dychotomiczny rozwój obszarów wiejskich? Czynniki progresji, czynniki peryferyzacji.
Pod red. Kamińskiej W. i Heffnera K., Studia KPZK PAN, t. 138, Warszawa 2011, s. 9-34
o Heffner K., Regiony międzymetropolitalne a efekty polityki spójności w Polsce, (w:) Jaka
polityka spójności po roku 2013? Red. nauk. Klamut M., Szostak E., Wyd. Uniwersytetu
Ekonomicznego we Wrocławiu, Wrocław 2010, s. 163-184
o Heffner K., Wieś jako przedmiot badań w gospodarce przestrzennej. Procesy
zagospodarowania przestrzeni wiejskiej w Polsce, (w:) Wieś jako przedmiot badań
51
naukowych na początku XXI wieku, red. nauk. Halamska M., Wyd. Naukowe Scholar,
Warszawa 2011, s. 49-72.
o Heffner K., Solga B., Współczesne wyzwania i zagrożenia dla rozwoju regionów w
kontekście zjawisk emigracji i reemigracji, (w:) Problemy Śląska ze szczególnym
uwzględnieniem województwa opolskiego wyzwaniem dla ekonomii społecznej, pod red.
nauk. A. Zagórowskiej, Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej w Opolu, Opole 2013, s.
58-69.
o Kierunki rozwoju obszarów wiejskich. Założenia do „Strategii zrównoważonego rozwoju
wsi i rolnictwa”, MRiRW, Warszawa, 2010.
o Koncepcja Przestrzennego Zagospodarowania Kraju do roku 2030, MRR, Warszawa,
2011.
o Krajowa strategia rozwoju regionalnego 2010-2020. Regiony, miasta, obszary wiejskie,
MRR, Warszawa 2010.
o Lubuska Strategia Rozwoju Turystyki na lata 2006-2013 - projekt, UMWL, Zielona Góra,
Warszawa 2005
o Mitchell, E. McSweeney, Service Performance Indicators, 2002.
o Pietrzykowski R., Kobus P., Zastosowanie modyfikacji metody K-średnich w analizie
portfelowej, Ekonomika i organizacja gospodarki żywnościowej, Zeszyty Naukowe
Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie nr 60, Wydawnictwo SGGW,
Warszawa 2006, s. 301-308, http://ekrol.sggw.waw.pl/publikacje/pdf/zeszyt_60_2006.pdf
o Polska 2030. Trzecia fala nowoczesności, MRR, Warszawa 2011
o Rakowska J., 2013, Klasyfikacje obszarów – kryteria, definicje, metody delimitacji.
Studium metodyczno-statystyczne. Wyd. Wieś Jutra, Warszawa;
o Regiony peryferyjne w perspektywie polityki strukturalnej Unii Europejskiej, Red. nauk.
A. Bołtromiuk, Wyd. Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok 2003.
o Rekomendacje ze Zmiany PZPWL dla gmin województwa lubuskiego, Załącznik do
uchwały nr XXII/191/12 Sejmiku Województwa Lubuskiego z dnia 21 marca 2012 r.,
o Rosner A., Stanny M., Wykorzystanie zasobów pracy na wsi – uwarunkowania, bariery,
nowe rozwiązania instytucjonalne, (w:) Wyzwania przed obszarami wiejskimi i
rolnictwem w perspektywie lat 2014-2020. Pod red. M. Kłodzińskiego, IRWiR PAN,
Warszawa 2008, s. 45-60.
o Santos S., Belton V., Howick S.: Adding Value to Performance Management by Using
System Dynamics and Multicriteria Analysis. Strathclyde Business School, Management
Science – Theory, Method & Practice. Glasgow, 2001. No. 19, s. 6.
52
o Strategia Rozwoju Transportu Województwa Lubuskiego do roku 2015, UMWL, Zielona
Góra 2004
o Strategia rozwoju województwa lubuskiego 2020, UMWL, Zielona Góra 2012.
o Wańkowicz W., Wskaźniki realizacji usług publicznych, MSAiZ, Kraków 2004.
o Wilkin J., Obszary wiejskie w warunkach dynamizacji zmian strukturalnych, [w:]
Ekspertyzy do Strategii rozwoju Społeczno-Gospodarczego Polski Wschodniej do roku
2020, Tom 1, MRR, Warszawa 2007.
o Wilkin J., 2005, O potrzebie i zasadach tworzenia wizji rozwoju polskiej wsi, [w:] Polska
wieś 2025 Wizja rozwoju, J. Wilkin (red.). Fundusz Współpracy, Warszawa, s. 9-14.
o Zakres terminologiczny obszarów „specjalnych” w dokumentach planistycznych i
strategicznych, Wrocław, grudzień 2012 r. Wojewódzkie Biuro Urbanistyczne we
Wrocławiu. Prezentacja.
o Zmiana Planu Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Lubuskiego, UMWL,
Zielona Góra 2012, Załącznik do uchwały nr XXII/191/12 Sejmiku Województwa
Lubuskiego z dnia 21 marca 2012 r.
53
Spis rycin (z tre ści dokumentu) Rycina 1. Dostępność komunikacyjna powiatów ...................................................................... 7
Rycina 2. Poziom informatyzacji wg powiatów ........................................................................ 8
Rycina 3. Jakość edukacji w powiatach ..................................................................................... 8
Rycina 4. Typy obszarów problemowych ze względu na wyzwania rozwojowe wg powiatów 9
Rycina 5. Powiaty o najgorszym dostępie do usług publicznych i złej sytuacji społeczno-
gospodarczej w województwie lubuskim wskazane w Strategii Rozwoju
Województwa Lubuskiego 2020 ................................................................................ 10
Rycina 6. Czynniki samopogłębiającej się peryferyzacji obszarów wiejskich ........................ 15
Rycina 7. Model okrężny degradacji cywilizacyjnej obszarów peryferyjnych........................ 16
Rycina 8. Wiejskie obszary zagrożone peryferyzacją w Polsce .............................................. 17
Rycina 9. Ocena atrakcyjności migracyjnej obszarów wiejskich (średnia z lat 2000-2004) ... 18
Rycina 10. Delimitacja miejskich obszarów funkcjonalnych lubuskich ośrodków
wojewódzkich (według MRR) na tle siedzib gmin miejskich i miejsko-wiejskich .. 20
Rycina 11. Typologia ośrodków rozwoju województwa lubuskiego na tle powiatów uznanych
w KSRR jako problemowe ........................................................................................ 21
Rycina 12. Lokalne Grupy Działania funkcjonujące na obszarze województwa lubuskiego .. 22
Rycina 13. Zakres przestrzenny głównych typów funkcjonalnych gmin w województwie
lubuskim .................................................................................................................... 37
Rycina 14. Główne typy funkcjonalne obszarów wiejskich .................................................... 37
Rycina 15. Zakres przestrzenny głównych typów funkcjonalnych gmin w województwie
lubuskim na tle powiatów z problemami rozwojowymi ........................................... 47
Rycina 16. Główne typy funkcjonalne gmin nieuczestniczących w procesach rozwoju (w tym
o słabym dostępie do usług publicznych) w województwie lubuskim ..................... 48
54
Spis map (z zał ączników) Mapa 1. Procent powierzchni wykorzystywany pod funkcje antropogeniczne za 2006 r. (S) –
wizualizacja na podstawie metody odchylenia standardowego (6 zakresów) .......... 62
Mapa 2. Średnia odległość od dużego miasta w metrach (D) – wizualizacja na podstawie
metody odchylenia standardowego (6 zakresów) ..................................................... 63
Mapa 3. Izochrona teoretyczna odległości do dużego miasta w jednostkach fraktalnych (D)–
wizualizacja na podstawie metody odchylenia standardowego (6 zakresów) .......... 64
Mapa 4. Gęstość zaludnienia w osobach na km2 za 2012 r. (S)– wizualizacja na podstawie
metody odchylenia standardowego (6 zakresów) ..................................................... 65
Mapa 5. Zameldowania z miast na 1000 ludności za 2012 r. (S)– wizualizacja na podstawie
metody odchylenia standardowego (6 zakresów) ..................................................... 66
Mapa 6. Liczba osób przyjeżdżających do pracy przypadająca na 1 osobę wyjeżdżającą do
pracy (S) za 2006 r. (S)– wizualizacja na podstawie metody odchylenia
standardowego (6 zakresów) ..................................................................................... 67
Mapa 7. Średnioroczna (za okres od 2004 do 2012r) liczba budynków oddanych do
użytkowania w przeliczeniu na 1000 ludności (S)– wizualizacja na podstawie
metody odchylenia standardowego (6 zakresów) ..................................................... 68
Mapa 8. Wymeldowania do miast na 1000 ludności za 2012 r. (D)– wizualizacja na podstawie
metody odchylenia standardowego (6 zakresów) ..................................................... 69
Mapa 9. Procent powierzchni wykorzystywany pod uprawy orne lub złożone systemy upraw i
działek za 2006 r. (S) – wizualizacja na podstawie metody odchylenia
standardowego (6 zakresów) ..................................................................................... 70
Mapa 10. Procent powierzchni wykorzystywany pod łąki i pastwiska za 2006 r. (S) –
wizualizacja na podstawie metody odchylenia standardowego (6 zakresów) .......... 71
Mapa 11. Procent powierzchni wykorzystywany pod sady i plantacje za 2006 r. (S) –
wizualizacja na podstawie metody odchylenia standardowego (6 zakresów) .......... 72
Mapa 12. Użytki rolne w dobrej kulturze jako część użytków ogółem za 2010 r. (S) –
wizualizacja na podstawie metody odchylenia standardowego (6 zakresów) .......... 73
Mapa 13. Gospodarstwa rolne o areale powyżej 15 ha jako procent powierzchni wszystkich
gospodarstw rolnych za 2010 r. (S) – wizualizacja na podstawie metody odchylenia
standardowego (6 zakresów) ..................................................................................... 74
Mapa 14. Członkowie rodziny użytkownika pracujący w indywidualnych gospodarstwach
rolnych w AWU w przeliczeniu na średnią powierzchnię gospodarstwa rolnego w
55
gminie za 2010 r. (D) – wizualizacja na podstawie metody odchylenia
standardowego (6 zakresów) ..................................................................................... 75
Mapa 15. Podmioty wpisane do rejestru REGON w sekcjach B do F na 10 tyś. ludności za
2012 r. (S) – wizualizacja na podstawie metody odchylenia standardowego (6
zakresów) .................................................................................................................. 76
Mapa 16. Pracujący w sektorze przemysłowym jako procent ludności w wieku produkcyjnym
za 2012 r. (S) – wizualizacja na podstawie metody odchylenia standardowego (6
zakresów) .................................................................................................................. 77
Mapa 17. Zużycie wody w przemyśle jako procent zużycia wody na potrzeby gospodarki
narodowej i ludności w ciągu roku za 2012 r. (D) – wizualizacja na podstawie
metody odchylenia standardowego (6 zakresów) ..................................................... 78
Mapa 18. Podmioty wpisane do rejestru REGON w sekcjach G do H oraz J do Q na 10 tyś.
ludności za 2012 r. (S) – wizualizacja na podstawie metody odchylenia
standardowego (6 zakresów) ..................................................................................... 79
Mapa 19. Nauczyciele pełnozatrudnieni i niepełnozatrudnieni w gimnazjach w przeliczeniu na
etaty za 2012 r. (S) – wizualizacja na podstawie metody odchylenia standardowego
(6 zakresów) .............................................................................................................. 80
Mapa 20. Ludność na aptekę ogólnodostępną za 2012 r. (D) – wizualizacja na podstawie
metody odchylenia standardowego (6 zakresów) ..................................................... 81
Mapa 21. Podmioty wpisane do rejestru REGON w sekcji I na 10 tyś. ludności za 2012 r. (S)
– wizualizacja na podstawie metody odchylenia standardowego (6 zakresów) ....... 82
Mapa 22. Korzystający z noclegów w ciągu roku w przeliczeniu na 1000 mieszkańców za
2012 r. (S) – wizualizacja na podstawie metody odchylenia standardowego (6
zakresów) .................................................................................................................. 83
Mapa 23. Powierzchnia dzikich wysypisk w m2 na 100 km2 powierzchni gminy ogółem za
2012 r. (D) – wizualizacja na podstawie metody odchylenia standardowego (6
zakresów) .................................................................................................................. 84
Mapa 24. Członkowie zespołów artystycznych w przeliczeniu na 1000 mieszkańców za 2012
r. (S) – wizualizacja na podstawie metody odchylenia standardowego (6 zakresów)
................................................................................................................................... 85
Mapa 25. Członkowie klubów sportowych w przeliczeniu na 1000 mieszkańców r. (S) –
wizualizacja na podstawie metody odchylenia standardowego (6 zakresów) .......... 86
56
Mapa 26. Wydatki w Dziale 921 - Kultura i ochrona dziedzictwa narodowego na mieszkańca
za 2012 r. (D) – wizualizacja na podstawie metody odchylenia standardowego (6
zakresów) .................................................................................................................. 87
Mapa 27. Średnie (za lata 2010-2012) dochody gminy w zł stanowiące finansowanie i
współfinansowanie programów i projektów unijnych na mieszkańca (S) –
wizualizacja na podstawie metody odchylenia standardowego (6 zakresów) .......... 88
Mapa 28. Podatek rolny i leśny jako procent dochodu własnego gminy za 2012 r. (S) –
wizualizacja na podstawie metody odchylenia standardowego (6 zakresów) .......... 89
Mapa 29. Udział powierzchni objętej obowiązującymi miejscowymi planami
zagospodarowania przestrzennego w powierzchni ogółem w 2012 r. (S) –
wizualizacja na podstawie metody odchylenia standardowego (6 zakresów) .......... 90
Mapa 30. Wydatki na bieżące wynagrodzenia w Dziale 750 - Administracja publiczna w
przeliczeniu na mieszkańca za 2012 r. (D) – wizualizacja na podstawie metody
odchylenia standardowego (6 zakresów) .................................................................. 91
Mapa 31. Mapa ocen MCE dla cech położenia w przestrzeni, dostępność komunikacyjna i
transportowa .............................................................................................................. 94
Mapa 32. Mapa ocen MCE dla urbanizacji, suburbanizacji i semiurbanizacji oraz urban
sprawl ........................................................................................................................ 94
Mapa 33. Mapa ocen MCE dla rolniczych funkcji gospodarczych ......................................... 95
Mapa 34. Mapa ocen MCE dla pozarolniczych funkcji gospodarczych – funkcja przemysłowa
/ produkcyjna ............................................................................................................. 95
Mapa 35. Mapa ocen MCE dla pozarolniczych funkcji gospodarczych – funkcja usługowa.. 96
Mapa 36. Mapa ocen MCE dla pozarolniczych funkcji gospodarczych – funkcja turystyczno-
wypoczynkowa, rekreacyjna ..................................................................................... 96
Mapa 37. Mapa ocen MCE dla aktywności społecznej i kulturalnej ....................................... 97
Mapa 38. Mapa ocen MCE dla aktywności społecznej i kulturalnej ....................................... 97
Mapa 39. Trend powierzchniowy ocen MCE (3 i 7 stopnia) dla cech położenia w przestrzeni,
dostępność komunikacyjna i transportowa ............................................................... 99
Mapa 40. Trend powierzchniowy ocen MCE (3 i 7 stopnia) dla urbanizacji, suburbanizacji i
semiurbanizacji oraz urban sprawl ............................................................................ 99
Mapa 41. Trend powierzchniowy ocen MCE (3 i 7 stopnia) dla rolniczych funkcji
gospodarczych ......................................................................................................... 100
Mapa 42. Trend powierzchniowy ocen MCE (3 i 7 stopnia) dla pozarolniczych funkcji
gospodarczych – funkcja przemysłowa / produkcyjna ........................................... 100
57
Mapa 43. Trend powierzchniowy ocen MCE (3 i 7 stopnia) dla pozarolniczych funkcji
gospodarczych – funkcja usługowa ......................................................................... 101
Mapa 44. Trend powierzchniowy ocen MCE (3 i 7 stopnia) dla pozarolniczych funkcji
gospodarczych – funkcja turystyczno-wypoczynkowa, rekreacyjna ...................... 101
Mapa 45. Trend powierzchniowy ocen MCE (3 i 7 stopnia) dla aktywności społecznej i
kulturalnej ................................................................................................................ 102
Mapa 46. Trend powierzchniowy ocen MCE (3 i 7 stopnia) dla aktywności społecznej i
kulturalnej ................................................................................................................ 102
Mapa 47. Syntetyczna ocena MCE – zmienne poddane ważeniu .......................................... 105
Mapa 48. Trend powierzchniowy syntetycznej oceny MCE (3 i 7 stopnia) – zmienne poddane
ważeniu .................................................................................................................... 105
Mapa 49. Zakres przestrzenny głównych typów funkcjonalnych gmin w województwie
lubuskim .................................................................................................................. 106
Mapa 50. Zakres przestrzenny głównych typów funkcjonalnych gmin w województwie
lubuskim - miasta będące ponadlokalnymi (i regionalnymi) biegunami wzrostu i
rozwoju .................................................................................................................... 107
Mapa 51. Zakres przestrzenny głównych typów funkcjonalnych gmin w województwie
lubuskim - gminy uczestniczące w procesach rozwoju........................................... 108
Mapa 52. Zakres przestrzenny głównych typów funkcjonalnych gmin w województwie
lubuskim - gminy o niezadawalającej sytuacji społeczno-gospodarczej ................ 109
Mapa 53. Zakres przestrzenny głównych typów funkcjonalnych gmin w województwie
lubuskim - gminy o złej sytuacji społeczno-gospodarczej ...................................... 110
Mapa 54. Główne typy funkcjonalne typy funkcjonalne gmin nieuczestniczących w procesach
rozwoju (w tym o słabym dostępie do usług publicznych) w województwie lubuskim
................................................................................................................................. 113
Mapa 55. Główne typy funkcjonalne gmin nieuczestniczących w procesach rozwoju (w tym o
słabym dostępie do usług publicznych) w województwie lubuskim - obszar
północno-wschodni ................................................................................................. 114
Mapa 56. Główne typy funkcjonalne gmin nieuczestniczących w procesach rozwoju (w tym o
słabym dostępie do usług publicznych) w województwie lubuskim - obszar
północno-zachodni .................................................................................................. 115
Mapa 57. Główne typy funkcjonalne gmin nieuczestniczących w procesach rozwoju (w tym o
słabym dostępie do usług publicznych) w województwie lubuskim - obszar
wschodni .................................................................................................................. 116
58
Mapa 58. Główne typy funkcjonalne gmin nieuczestniczących w procesach rozwoju (w tym o
słabym dostępie do usług publicznych) w województwie lubuskim - obszar zachodni
................................................................................................................................. 117
Mapa 59. Główne typy funkcjonalne gmin nieuczestniczących w procesach rozwoju (w tym o
słabym dostępie do usług publicznych) w województwie lubuskim - obszar
południowy .............................................................................................................. 118
59
Spis tabel
Tabela 1. Grupy problemowe, wskaźniki i skrótowe ich oznaczenia ...................................... 34
Tabela 2. Funkcje i cechy wiodące obszaru północno-wschodniego ....................................... 39
Tabela 3. Funkcje i cechy wiodące obszaru północno-zachodniego........................................ 39
Tabela 4. Funkcje i cechy wiodące obszaru wschodniego ....................................................... 40
Tabela 5. Funkcje i cechy wiodące obszaru zachodniego ........................................................ 40
Tabela 6. Funkcje i cechy wiodące obszaru południowego ..................................................... 41
Tabela 7. Funkcje i cechy opóźniające obszaru północno-wschodniego ................................. 42
Tabela 8. Funkcje i cechy opóźniające obszaru północno-zachodniego .................................. 42
Tabela 9. Funkcje i cechy opóźniające obszaru wschodniego ................................................. 42
Tabela 10. Funkcje i cechy opóźniające obszaru zachodniego ................................................ 43
Tabela 11. Funkcje i cechy opóźniające obszaru południowego ............................................. 43
Tabela 12. Funkcje i cechy wiodące - bieguny wzrostu i rozwoju .......................................... 44
Tabela 13. Funkcje i cechy wiodące - gminy uczestniczące w procesach rozwoju ................. 45
Tabela 14. Funkcje i cechy opóźniające rozwój - bieguny wzrostu i rozwoju ........................ 45
Tabela 15. Funkcje i cechy opóźniające rozwój - gminy uczestniczące w procesach rozwoju 46
Tabela 16. Parametry wag użytych w procedurze MCE służące do wykonania analiz
cząstkowych ........................................................................................................... 93
Tabela 17. Parametry wag użytych w procedurze MCE służące do wykonania oceny poziomu
rozwoju gmin województwa lubuskiego .............................................................. 104
Tabela 18. Przynależność gmin do głównych typów funkcjonalnych w województwie
lubuskim - bieguny wzrostu i rozwoju ................................................................. 111
Tabela 19. Przynależność gmin do głównych typów funkcjonalnych w województwie
lubuskim - gminy uczestniczące w procesach rozwoju........................................ 111
Tabela 20. Przynależność gmin do głównych typów funkcjonalnych w województwie
lubuskim - gminy o niezadowalającej sytuacji społeczno-gospodarczej ............. 112
Tabela 21. Przynależność gmin do głównych typów funkcjonalnych w województwie
lubuskim - gminy o złej sytuacji społeczno-gospodarczej ................................... 112
Tabela 22. Przynależność gmin do głównych typów funkcjonalnych gmin nieuczestniczących
w procesach rozwoju (w tym o słabym dostępie do usług publicznych) w
województwie lubuskim - obszar północno-wschodni ......................................... 119
60
Tabela 23. Przynależność gmin do głównych typów funkcjonalnych gmin nieuczestniczących
w procesach rozwoju (w tym o słabym dostępie do usług publicznych) w
województwie lubuskim - obszar północno-zachodni .......................................... 119
Tabela 24. Przynależność gmin do głównych typów funkcjonalnych gmin nieuczestniczących
w procesach rozwoju (w tym o słabym dostępie do usług publicznych) w
województwie lubuskim - obszar wschodni ......................................................... 119
Tabela 25. Przynależność gmin do głównych typów funkcjonalnych gmin nieuczestniczących
w procesach rozwoju (w tym o słabym dostępie do usług publicznych) w
województwie lubuskim - obszar zachodni .......................................................... 119
Tabela 26. Przynależność gmin do głównych typów funkcjonalnych gmin nieuczestniczących
w procesach rozwoju (w tym o słabym dostępie do usług publicznych) w
województwie lubuskim - obszar południowy ..................................................... 119
61
Załącznik 1. Wizualizacja warto ści wska źników u żytych w badaniu Uwagi metodyczne do wizualizacji wartości wskaźników:
o wizualizację prowadzono w układzie gmin województwa lubuskiego dla wartości
wskaźników zgrupowanych w sześć zakresów uwzględniających wartość średnią oraz wartość
odchylenia standardowego i tak:
• kolor brązowy został zarezerwowany dla wartości wskaźników mieszczących się w
przedziale od sumy średniej i dwukrotności odchylenia standartowego do sumy średniej i
trzykrotności odchylenia standardowego,
• kolor czerwony został zarezerwowany dla wartości wskaźników mieszczących się w
przedziale od sumy średniej i odchylenia standartowego do sumy średniej i dwukrotności
odchylenia standardowego,
• kolor pomarańczowy został zarezerwowany dla wartości wskaźników mieszczących się w
przedziale od średniej do sumy średniej i odchylenia standardowego,
• kolor żółty został zarezerwowany dla wartości wskaźników mieszczących się w
przedziale od różnicy średniej i odchylenia standardowego do wartości średniej,
• kolor jasnoniebieski został zarezerwowany dla wartości wskaźników mieszczących się w
przedziale od różnicy średniej i dwukrotności odchylenia standardowego do różnicy
średniej i odchylenia standardowego,
• kolor ciemnoniebieski został zarezerwowany dla wartości wskaźników mieszczących się
w przedziale od różnicy średniej i trzykrotności odchylenia standardowego do różnicy
średniej i dwukrotności odchylenia standardowego,
• kolor biały oznacza, że dany wskaźnik nie występuje na terenie gminy lub jego wyliczenie
jest bezcelowe,
o jeżeli na mapie brakuje określonej pozycji z legendy oznacza to że nie było wartości
wskaźników na poziomie reprezentowanym przez wskaźnik (innymi słowy liczba zakresów w
legendzie może być różna, kolorystyka legendy pozostaje jednak niezmienna),
o wartości graniczne przedziałów (podobnie jak wskaźniki) podane są w liczbach rzeczywistych
co oznacza, że zaklasyfikowanie danej gminy do przedziału następuje na zasadzie
przybliżenia automatycznego do pełnych wartości całkowitych, dziesiętnych lub setnych (w
zależności od wskaźnika) – granice przedziałów są więc rozdzielne, nawet wtedy gdy legenda
sugeruje łączność przedziałów,
o (S) w tytule oznacza, że dany wskaźnik został zaklasyfikowany jako stymulanta, (D) oznacza
że dany wskaźnik został zaklasyfikowany jako destymulanta
62
Mapa 1. Procent powierzchni wykorzystywany pod funkcje antropogeniczne za 2006 r. (S) – wizualizacja na podstawie metody odchylenia standardowego (6 zakresów)
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych CORINE Land Cover 2006
63
Mapa 2. Średnia odległość od dużego miasta w metrach (D) – wizualizacja na podstawie metody odchylenia standardowego (6 zakresów)
Źródło: opracowanie własne
64
Mapa 3. Izochrona teoretyczna odległości do dużego miasta w jednostkach fraktalnych (D)– wizualizacja na podstawie metody odchylenia standardowego (6 zakresów)
Źródło: opracowanie własne
65
Mapa 4. Gęstość zaludnienia w osobach na km2 za 2012 r. (S)– wizualizacja na podstawie metody odchylenia standardowego (6 zakresów)
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Banku Danych Lokalnych (BDL)
66
Mapa 5. Zameldowania z miast na 1000 ludności za 2012 r. (S)– wizualizacja na podstawie metody odchylenia standardowego (6 zakresów)
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Banku Danych Lokalnych (BDL)
67
Mapa 6. Liczba osób przyjeżdżających do pracy przypadająca na 1 osobę wyjeżdżającą do pracy (S) za 2006 r. (S)– wizualizacja na podstawie metody odchylenia standardowego (6 zakresów)
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Banku Danych Lokalnych (BDL)
68
Mapa 7. Średnioroczna (za okres od 2004 do 2012r) liczba budynków oddanych do użytkowania w przeliczeniu na 1000 ludności (S)– wizualizacja na podstawie metody odchylenia standardowego (6 zakresów)
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Banku Danych Lokalnych (BDL)
69
Mapa 8. Wymeldowania do miast na 1000 ludności za 2012 r. (D)– wizualizacja na podstawie metody odchylenia standardowego (6 zakresów)
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Banku Danych Lokalnych (BDL)
70
Mapa 9. Procent powierzchni wykorzystywany pod uprawy orne lub złożone systemy upraw i działek za 2006 r. (S) – wizualizacja na podstawie metody odchylenia standardowego (6 zakresów)
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych CORINE Land Cover 2006
71
Mapa 10. Procent powierzchni wykorzystywany pod łąki i pastwiska za 2006 r. (S) – wizualizacja na podstawie metody odchylenia standardowego (6 zakresów)
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych CORINE Land Cover 2006
72
Mapa 11. Procent powierzchni wykorzystywany pod sady i plantacje za 2006 r. (S) – wizualizacja na podstawie metody odchylenia standardowego (6 zakresów)
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych CORINE Land Cover 2006
73
Mapa 12. Użytki rolne w dobrej kulturze jako część użytków ogółem za 2010 r. (S) – wizualizacja na podstawie metody odchylenia standardowego (6 zakresów)
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Powszedniego Spisu Rolnego 2010
74
Mapa 13. Gospodarstwa rolne o areale powyżej 15 ha jako procent powierzchni wszystkich gospodarstw rolnych za 2010 r. (S) – wizualizacja na podstawie metody odchylenia standardowego (6 zakresów)
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Powszedniego Spisu Rolnego 2010
75
Mapa 14. Członkowie rodziny użytkownika pracuj ący w indywidualnych gospodarstwach rolnych w AWU w przeliczeniu na średnią powierzchnię gospodarstwa rolnego w gminie za 2010 r. (D) – wizualizacja na podstawie metody odchylenia standardowego (6 zakresów)
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Powszedniego Spisu Rolnego 2010
76
Mapa 15. Podmioty wpisane do rejestru REGON w sekcjach B do F na 10 tyś. ludności za 2012 r. (S) – wizualizacja na podstawie metody odchylenia standardowego (6 zakresów)
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Banku Danych Lokalnych (BDL)
77
Mapa 16. Pracujący w sektorze przemysłowym jako procent ludności w wieku produkcyjnym za 2012 r. (S) – wizualizacja na podstawie metody odchylenia standardowego (6 zakresów)
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Banku Danych Lokalnych (BDL)
78
Mapa 17. Zużycie wody w przemyśle jako procent zużycia wody na potrzeby gospodarki narodowej i ludności w ciągu roku za 2012 r. (D) – wizualizacja na podstawie metody odchylenia standardowego (6 zakresów)
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Banku Danych Lokalnych (BDL)
79
Mapa 18. Podmioty wpisane do rejestru REGON w sekcjach G do H oraz J do Q na 10 tyś. ludności za 2012 r. (S) – wizualizacja na podstawie metody odchylenia standardowego (6 zakresów)
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Banku Danych Lokalnych (BDL)
80
Mapa 19. Nauczyciele pełnozatrudnieni i niepełnozatrudnieni w gimnazjach w przeliczeniu na etaty za 2012 r. (S) – wizualizacja na podstawie metody odchylenia standardowego (6 zakresów)
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Banku Danych Lokalnych (BDL)
81
Mapa 20. Ludność na aptekę ogólnodostępną za 2012 r. (D) – wizualizacja na podstawie metody odchylenia standardowego (6 zakresów)
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Banku Danych Lokalnych (BDL)
82
Mapa 21. Podmioty wpisane do rejestru REGON w sekcji I na 10 tyś. ludności za 2012 r. (S) – wizualizacja na podstawie metody odchylenia standardowego (6 zakresów)
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Banku Danych Lokalnych (BDL)
83
Mapa 22. Korzystający z noclegów w ciągu roku w przeliczeniu na 1000 mieszkańców za 2012 r. (S) – wizualizacja na podstawie metody odchylenia standardowego (6 zakresów)
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Banku Danych Lokalnych (BDL)
84
Mapa 23. Powierzchnia dzikich wysypisk w m2 na 100 km2 powierzchni gminy ogółem za 2012 r. (D) – wizualizacja na podstawie metody odchylenia standardowego (6 zakresów)
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Banku Danych Lokalnych (BDL)
85
Mapa 24. Członkowie zespołów artystycznych w przeliczeniu na 1000 mieszkańców za 2012 r. (S) – wizualizacja na podstawie metody odchylenia standardowego (6 zakresów)
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Banku Danych Lokalnych (BDL)
86
Mapa 25. Członkowie klubów sportowych w przeliczeniu na 1000 mieszkańców r. (S) – wizualizacja na podstawie metody odchylenia standardowego (6 zakresów)
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Banku Danych Lokalnych (BDL)
87
Mapa 26. Wydatki w Dziale 921 - Kultura i ochrona dziedzictwa narodowego na mieszkańca za 2012 r. (D) – wizualizacja na podstawie metody odchylenia standardowego (6 zakresów)
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Banku Danych Lokalnych (BDL)
88
Mapa 27. Średnie (za lata 2010-2012) dochody gminy w zł stanowiące finansowanie i współfinansowanie programów i projektów unijnych na mieszkańca (S) – wizualizacja na podstawie metody odchylenia standardowego (6 zakresów)
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Banku Danych Lokalnych (BDL)
89
Mapa 28. Podatek rolny i leśny jako procent dochodu własnego gminy za 2012 r. (S) – wizualizacja na podstawie metody odchylenia standardowego (6 zakresów)
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Banku Danych Lokalnych (BDL)
90
Mapa 29. Udział powierzchni objętej obowiązującymi miejscowymi planami zagospodarowania przestrzennego w powierzchni ogółem w 2012 r. (S) – wizualizacja na podstawie metody odchylenia standardowego (6 zakresów)
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Banku Danych Lokalnych (BDL)
91
Mapa 30. Wydatki na bieżące wynagrodzenia w Dziale 750 - Administracja publiczna w przeliczeniu na mieszkańca za 2012 r. (D) – wizualizacja na podstawie metody odchylenia standardowego (6 zakresów)
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Banku Danych Lokalnych (BDL)
92
Załącznik 2. Mapy ocen MCE wyszczególnionych obszarów p roblemowych Uwagi metodyczne:
o analizy cząstkowe (reprezentujących poszczególne wymiary rozwoju) sporządzono w
oparciu o łącznie trzydzieści wskaźników56,
o tzw. „ograniczeniem twardym” każdorazowo była mapa logiczna (o dwu kategoriach „0”
–fałsz lub „1” – prawda) prezentująca założenie, że oceniane będą wszystkie gminy
województwa lubuskiego za wyjątkiem miast o populacji powyżej 20 tyś. (tj. miast
średnich i dużych),
o tzw. „czynnikami rozmytymi” były mapy standaryzujące poszczególne wskaźniki w skali
od 1 do 255, przy czym wartość 255 była przypisywana tym wartościom, które były
najbardziej pożądane z punktu widzenia przedmiotu badania (tj. największym w
przypadku stymulant i najmniejszym w przypadku destymulant),
o tzw. „rozmycie”, a więc przypisywanie wartości od 1 do 255, następowało każdorazowo z
wykorzystaniem funkcji s-kształtnej (sigmoidalnej),
o różnicowanie cech przeprowadzono poprzez wybór z każdej grupy jednego wskaźnika o
znaczeniu kluczowym (50% wagi), natomiast pozostałe wskaźniki – niezależnie od ich
liczby – sumują się do reszty wagi (50%) (zob. tabela nr 16),
o procedury analiz cząstkowych MCE wykonywano przy każdorazowym założeniu
jednoczesnej maksymalizacji zysku oraz uśrednionym poziomie ryzyka – jest to
domyślnie przyjęty sposób radzenia sobie z możliwością popełnienia błędu57,
o wyniki analiz cząstkowych stanowią mapy prezentujące oceny stopnia rozwoju w zakresie
poszczególnych jego wymiarów, przy czym:
• im bardziej wartość oceny zmierza do 255 tym lepiej gmina wypada na tle
pozostałych,
• im bardziej wartość zbliża się do 0 tym wypada gorzej (na tle pozostałych),
• wartość 0 oznacza, że ocena dla danej gminy była bezcelowa z punktu widzenia
wydzielenia obszarów wiejskich o złej dostępności do usług publicznych,
o legendy zaprezentowanych map (por. mapa 31-38) wskazują maksymalną wartość oceny
jaką uzyskano w danej analizie cząstkowej, teoretycznie może ona przyjmować wartości
od 1 do 255.
56 Por. tabela 1. na st. 31 57 w oprogramowaniu z rodziny IDRISI
93
Tabela 16. Parametry wag użytych w procedurze MCE służące do wykonania analiz cząstkowych Wymiar rozwoju Nazwa skrótowa wskaźnika Waga wskaźnika
A. Położenie i dostępność komunikacyjno-transportowa
powierzchnia antropogeniczna 0.25 odległość od miasta 0.25 izochrona teoretyczna 0.5
B. Urbanizacja wsi
gęstość zaludnienia 0.125 zameldowania z miast 0.125 przyjazdy do pracy 0.5 budynki nowo oddane 0.125 wymeldowania do miast 0.125
C. Intensywność rolnictwa
powierzchnia orna 0.1 powierzchnia łąk 0.1 powierzchnia sadów 0.1 dobra kultura użytków 0.5 areał gospodarstwa rolnego 0.1 efektywność pracy w rolnictwie 0.1
D. Pozarolnicze funkcje produkcyjne REGON przemysł 0.5 pracujący w przemyśle 0.25 zużycie wody w przemyśle 0.25
E. Intensywność aktywności w sferze usług REGON usługi 0.5 oświata gimnazjalna 0.25 zdrowotność mieszkańców 0.25
F. Funkcja turystyczno-wypoczynkowa i rekreacyjna
REGON turystyka 0.25 atrakcyjność turystyczna 0.5 poszanowanie środowiska 0.25
G. Aktywność społeczna i kulturalna aktywność kulturalna 0.5 aktywność sportowa 0.25 wydatki na kulturę 0.25
H. Zarządzanie obszarami wiejskimi
pozyskiwanie funduszy 0.5 pozyskiwanie podatków 0.166667 planowanie przestrzenne 0.166667 wynagrodzenia administracji 0.166667
Źródło: opracowanie własne
94
Mapa 31. Mapa ocen MCE dla cech położenia w przestrzeni, dostępność komunikacyjna i transportowa
Źródło: opracowanie własne
Mapa 32. Mapa ocen MCE dla urbanizacji, suburbanizacji i semiurbanizacji oraz urban sprawl
Źródło: opracowanie własne
95
Mapa 33. Mapa ocen MCE dla rolniczych funkcji gospodarczych
Źródło: opracowanie własne
Mapa 34. Mapa ocen MCE dla pozarolniczych funkcji gospodarczych – funkcja przemysłowa / produkcyjna
Źródło: opracowanie własne
96
Mapa 35. Mapa ocen MCE dla pozarolniczych funkcji gospodarczych – funkcja usługowa
Źródło: opracowanie własne
Mapa 36. Mapa ocen MCE dla pozarolniczych funkcji gospodarczych – funkcja turystyczno-wypoczynkowa, rekreacyjna
Źródło: opracowanie własne
97
Mapa 37. Mapa ocen MCE dla aktywności społecznej i kulturalnej
Źródło: opracowanie własne
Mapa 38. Mapa ocen MCE dla aktywności społecznej i kulturalnej
Źródło: opracowanie własne
98
Załącznik 3. Trendy powierzchniowe ocen MCE wyszczególn ionych obszarów problemowych Uwagi metodyczne:
o mapa trendu powierzchniowego 3 i 7 stopnia pokazuje gdzie generalnie koncentrują
się pozytywne oceny (kolor czerwony), a gdzie negatywne (kolor granatowy)
wynikające z efektów analiz cząstkowych będących rezultatem procedury MCE
o mapy te różnią się wartością interpretacyjną – 3 stopień dostarcza informacji ogólnej,
7 stopień informacji uogólnionej (w stosunku do map ocen MCE) ale bardziej
szczegółowej niż mapa trendu 3 stopnia,
o w analizie trendu nie są ważne poszczególne wartości pokazywane w legendzie,
o w analizie trendów ważny jest układ plam barwnych - ich rozciągłość południkowa i
równoleżnikowa definiująca podobieństwo ocen tj. jeżeli plama czerwona jest
wydłużona (elipsoidalna) w kierunku północ-południe oceny są tam bardziej podobne
(wolniej się zmieniają), kierunek wschód- zachód w tym wypadku cechuje się
mniejszym podobieństwem (szybciej się zmienia),
o im bardziej plama barwna zbliża się do okręgu (wyrównują się osie elipsy) tym z
mniejszym zróżnicowaniem ocen mamy do czynienia
99
Mapa 39. Trend powierzchniowy ocen MCE (3 i 7 stopnia) dla cech położenia w przestrzeni, dostępność komunikacyjna i transportowa
Źródło: opracowanie własne
Mapa 40. Trend powierzchniowy ocen MCE (3 i 7 stopnia) dla urbanizacji, suburbanizacji i semiurbanizacji oraz urban sprawl
Źródło: opracowanie własne
100
Mapa 41. Trend powierzchniowy ocen MCE (3 i 7 stopnia) dla rolniczych funkcji gospodarczych
Źródło: opracowanie własne
Mapa 42. Trend powierzchniowy ocen MCE (3 i 7 stopnia) dla pozarolniczych funkcji gospodarczych – funkcja przemysłowa / produkcyjna
Źródło: opracowanie własne
101
Mapa 43. Trend powierzchniowy ocen MCE (3 i 7 stopnia) dla pozarolniczych funkcji gospodarczych – funkcja usługowa
Źródło: opracowanie własne
Mapa 44. Trend powierzchniowy ocen MCE (3 i 7 stopnia) dla pozarolniczych funkcji gospodarczych – funkcja turystyczno-wypoczynkowa, rekreacyjna
Źródło: opracowanie własne
102
Mapa 45. Trend powierzchniowy ocen MCE (3 i 7 stopnia) dla aktywności społecznej i kulturalnej
Źródło: opracowanie własne
Mapa 46. Trend powierzchniowy ocen MCE (3 i 7 stopnia) dla aktywności społecznej i kulturalnej
Źródło: opracowanie własne
103
Załącznik 4. Syntetyczna ocena MCE Uwagi metodyczne:
o Syntetyczną ocenę poziomu rozwoju sporządzono w oparciu o łącznie trzydzieści
wskaźników58,
o tzw. „ograniczeniem twardym” każdorazowo była mapa logiczna (o dwu kategoriach „0”
–fałsz lub „1” – prawda) prezentująca założenie, że oceniane będą wszystkie gminy
województwa lubuskiego za wyjątkiem miast o populacji powyżej 20 tyś. (tj. miast
średnich i dużych),
o tzw. „czynnikami rozmytymi” były mapy standaryzujące poszczególne wskaźniki w skali
od 1 do 255, przy czym wartość 255 była przypisywana tym wartością, które były
najbardziej pożądane z punktu widzenia przedmiotu badania (tj. największym w
przypadku stymulant i najmniejszym w przypadku dystymulant),
o tzw. „rozmycie”, a więc przypisywanie wartości od 1 do 255, następowało każdorazowo z
wykorzystaniem funkcji s-kształtnej (sigmoidalnej),
o różnicowanie cech przeprowadzono poprzez autorskie przypisanie wag do
poszczególnych wskaźników (zob. tabela nr 17),
o procedury analiz cząstkowych MCE wykonywano przy każdorazowym założeniu
jednoczesnej maksymalizacji zysku oraz uśrednionym poziomie ryzyka – jest to
domyślnie przyjęty sposób radzenia sobie z możliwością popełnienia błędu59,
o wyniki analiz cząstkowych stanowią mapy prezentujące oceny stopnia rozwoju w zakresie
poszczególnych jego wymiarów, przy czym:
• im bardziej wartość oceny zmierza do 255 tym lepiej gmina wypada na tle
pozostałych,
• im bardziej wartość zbliża się do 0 tym wypada gorzej (na tle pozostałych),
• wartość 0 oznacza, że ocena dla danej gminy była bezcelowa z punktu widzenia
wydzielenia obszarów wiejskich o złej dostępności do usług publicznych,
o legenda mapy nr 47 wskazuje maksymalną wartość oceny jaką uzyskano, teoretycznie
mogła ona przyjąć wartość od 1 do 255
58 Por. tabela 1. na st. 31 59 w oprogramowaniu z rodziny IDRISI
104
Tabela 17. Parametry wag użytych w procedurze MCE służące do wykonania oceny poziomu rozwoju gmin województwa lubuskiego
Wymiar rozwoju Nazwa skrótowa wskaźnika Waga wskaźnika
A. Położenie i dostępność komunikacyjno-transportowa
powierzchnia antropogeniczna 0.0375 odległość od miasta 0.0375 izochrona teoretyczna 0.075
B. Urbanizacja wsi
gęstość zaludnienia 0.01 zameldowania z miast 0.01 przyjazdy do pracy 0.04 budynki nowo oddane 0.01 wymeldowania do miast 0.01
C. Intensywność rolnictwa
powierzchnia orna 0.012 powierzchnia łąk 0.012 powierzchnia sadów 0.012 dobra kultura użytków 0.06 areał gospodarstwa rolnego 0.012 efektywność pracy w rolnictwie 0.012
D. Pozarolnicze funkcje produkcyjne REGON przemysł 0.035 pracujący w przemyśle 0.0175 zużycie wody w przemyśle 0.0175
E. Intensywność aktywności w sferze usług REGON usługi 0.1 oświata gimnazjalna 0.05 zdrowotność mieszkańców 0.05
F. Funkcja turystyczno-wypoczynkowa i rekreacyjna
REGON turystyka 0.025 atrakcyjność turystyczna 0.05 poszanowanie środowiska 0.025
G. Aktywność społeczna i kulturalna aktywność kulturalna 0.04 aktywność sportowa 0.02 wydatki na kulturę 0.02
H. Zarządzanie obszarami wiejskimi
pozyskiwanie funduszy 0.1 pozyskiwanie podatków 0.033333 planowanie przestrzenne 0.033333 wynagrodzenia administracji 0.033333
Źródło: opracowanie własne
105
Mapa 47. Syntetyczna ocena MCE – zmienne poddane ważeniu60
Źródło: opracowanie własne
Mapa 48. Trend powierzchniowy syntetycznej oceny MCE (3 i 7 stopnia) – zmienne poddane ważeniu61
Źródło: opracowanie własne
60 Im bardziej wartość oceny zmierza do 255 tym gmina ma wyższy ogólny poziom „wiejskości”, im bardziej wartość zbliża się do 0 tym wypada niższy. Wartość 0 oznacza, że ocena dla danej gminy była bezcelowa z punktu widzenia wydzielenia obszarów wiejskich o złej dostępności do usług publicznych (bieguny wzrostu i rozwoju). Legenda mapy wskazuje maksymalną wartość oceny jaką uzyskano (z przedziału od 1 do 255) 61 uwagi metodyczne identyczne jak w załączniku nr 3
106
Załącznik 5. Rozmieszczenie głównych typów funkcjonalny ch gmin w przestrzeni województwa lubuskiego Mapa 49. Zakres przestrzenny głównych typów funkcjonalnych gmin w województwie lubuskim
Źródło: opracowanie własne
107
Mapa 50. Zakres przestrzenny głównych typów funkcjonalnych gmin w województwie lubuskim - miasta będące ponadlokalnymi (i regionalnymi) biegunami wzrostu i rozwoju
Źródło: opracowanie własne
108
Mapa 51. Zakres przestrzenny głównych typów funkcjonalnych gmin w województwie lubuskim - gminy uczestniczące w procesach rozwoju
Źródło: opracowanie własne
109
Mapa 52. Zakres przestrzenny głównych typów funkcjonalnych gmin w województwie lubuskim - gminy o niezadawalającej sytuacji społeczno-gospodarczej
Źródło: opracowanie własne
110
Mapa 53. Zakres przestrzenny głównych typów funkcjonalnych gmin w województwie lubuskim - gminy o złej sytuacji społeczno-gospodarczej
Źródło: opracowanie własne
111
Załącznik 6. Główne typy funkcjonalne gmin w województw ie lubuskim
Tabela 18. Przynależność gmin do głównych typów funkcjonalnych w województwie lubuskim - bieguny wzrostu i rozwoju
lp. gmina powiat 1 Nowa Sól nowosolski 2 Żagań żagański 3 Żary żarski 4 Gorzów Wielkopolski m. Gorzów Wielkopolski m. 5 Zielona Góra m. Zielona Góra m.
Tabela 19. Przynależność gmin do głównych typów funkcjonalnych w województwie lubuskim - gminy uczestniczące w procesach rozwoju
lp. gmina powiat 1 Bogdaniec gorzowski 2 Deszczno gorzowski 3 Kłodawa gorzowski 4 Santok gorzowski 5 Bobrowice krośnieński 6 Bytnica krośnieński 7 Dąbie krośnieński 8 Krosno Odrzańskie krośnieński 9 Maszewo krośnieński 10 Bledzew międzyrzecki 11 Międzyrzecz międzyrzecki 12 Pszczew międzyrzecki 13 Bytom Odrzański nowosolski 14 Kożuchów nowosolski 15 Nowa Sól nowosolski 16 Nowe Miasteczko nowosolski 17 Otyń nowosolski 18 Siedlisko nowosolski 19 Ośno Lubuskie słubicki 20 Rzepin słubicki 21 Słubice słubicki 22 Stare Kurowo strzelecko-drezdenecki 23 Strzelce Krajeńskie strzelecko-drezdenecki 24 Zwierzyn strzelecko-drezdenecki 25 Krzeszyce sulęciński 26 Lubniewice sulęciński 27 Sulęcin sulęciński 28 Torzym sulęciński 29 Lubrza świebodziński 30 Skąpe świebodziński 31 Szczaniec świebodziński 32 Świebodzin świebodziński 33 Bojadła zielonogórski 34 Czerwieńsk zielonogórski 35 Nowogród Bobrzański zielonogórski 36 Sulechów zielonogórski 37 Świdnica zielonogórski
112
38 Trzebiechów zielonogórski 39 Zabór zielonogórski 40 Zielona Góra zielonogórski 41 Gozdnica żagański 42 Brzeźnica żagański 43 Iłowa żagański 44 Małomice żagański 45 Wymiarki żagański 46 Żagań żagański 47 Lipinki Łużyckie żarski 48 Tuplice żarski 49 Żary żarski 50 Szlichtyngowa wschowski 51 Wschowa wschowski
Tabela 20. Przynależność gmin do głównych typów funkcjonalnych w województwie lubuskim - gminy o niezadowalającej sytuacji społeczno-gospodarczej
lp. gmina powiat 1 Lubiszyn gorzowski 2 Witnica gorzowski 3 Przytoczna międzyrzecki 4 Skwierzyna międzyrzecki 5 Trzciel międzyrzecki 6 Kolsko nowosolski 7 Górzyca słubicki 8 Słońsk sulęciński 9 Łagów świebodziński 10 Zbąszynek świebodziński 11 Babimost zielonogórski 12 Kargowa zielonogórski 13 Niegosławice żagański 14 Szprotawa żagański 15 Jasień żarski 16 Sława wschowski
Tabela 21. Przynależność gmin do głównych typów funkcjonalnych w województwie lubuskim - gminy o złej sytuacji społeczno-gospodarczej
lp. gmina powiat 1 Kostrzyn n/Odrą gorzowski 2 Gubin krośnieński 3 Gubin krośnieński 4 Cybinka słubicki 5 Dobiegniew strzelecko-drezdenecki 6 Drezdenko strzelecko-drezdenecki 7 Łęknica żarski 8 Brody żarski 9 Lubsko żarski 10 Przewóz żarski 11 Trzebiel żarski
113
Załącznik 7. Rozmieszczenie głównych typów funkcjonalny ch gmin nieuczestnicz ących w procesach rozwoju (w tym o słabym dost ępie do usług publicznych) w przestrzeni województwa lubuskiego
Mapa 54. Główne typy funkcjonalne typy funkcjonalne gmin nieuczestniczących w procesach rozwoju (w tym o słabym dostępie do usług publicznych) w województwie lubuskim
Źródło: opracowanie własne
114
Mapa 55. Główne typy funkcjonalne gmin nieuczestniczących w procesach rozwoju (w tym o słabym dostępie do usług publicznych) w województwie lubuskim - obszar północno-wschodni
Źródło: opracowanie własne
115
Mapa 56. Główne typy funkcjonalne gmin nieuczestniczących w procesach rozwoju (w tym o słabym dostępie do usług publicznych) w województwie lubuskim - obszar północno-zachodni
Źródło: opracowanie własne
116
Mapa 57. Główne typy funkcjonalne gmin nieuczestniczących w procesach rozwoju (w tym o słabym dostępie do usług publicznych) w województwie lubuskim - obszar wschodni
Źródło: opracowanie własne
117
Mapa 58. Główne typy funkcjonalne gmin nieuczestniczących w procesach rozwoju (w tym o słabym dostępie do usług publicznych) w województwie lubuskim - obszar zachodni
Źródło: opracowanie własne
118
Mapa 59. Główne typy funkcjonalne gmin nieuczestniczących w procesach rozwoju (w tym o słabym dostępie do usług publicznych) w województwie lubuskim - obszar południowy
Źródło: opracowanie własne
119
Załącznik 8. Główne typy funkcjonalne gmin nieuczestnic zących w procesach rozwoju (w tym o słabym dost ępie do usług publicznych) w województwie lubuskim Tabela 22. Przynależność gmin do głównych typów funkcjonalnych gmin nieuczestniczących w procesach rozwoju (w tym o słabym dostępie do usług publicznych) w województwie lubuskim - obszar północno-wschodni
lp. gmina powiat 1 Przytoczna międzyrzecki 2 Skwierzyna międzyrzecki 3 Dobiegniew strzelecko-drezdenecki 4 Drezdenko strzelecko-drezdenecki Tabela 23. Przynależność gmin do głównych typów funkcjonalnych gmin nieuczestniczących w procesach rozwoju (w tym o słabym dostępie do usług publicznych) w województwie lubuskim - obszar północno-zachodni
lp. gmina powiat 1 Lubiszyn gorzowski 2 Witnica gorzowski 3 Górzyca słubicki 4 Słońsk sulęciński Tabela 24. Przynależność gmin do głównych typów funkcjonalnych gmin nieuczestniczących w procesach rozwoju (w tym o słabym dostępie do usług publicznych) w województwie lubuskim - obszar wschodni
lp. gmina powiat 1 Trzciel międzyrzecki 2 Kolsko nowosolski 3 Zbąszynek świebodziński 4 Babimost zielonogórski 5 Kargowa zielonogórski 6 Sława wschowski Tabela 25. Przynależność gmin do głównych typów funkcjonalnych gmin nieuczestniczących w procesach rozwoju (w tym o słabym dostępie do usług publicznych) w województwie lubuskim - obszar zachodni
lp. gmina powiat 1 Gubin krośnieński 2 Cybinka słubicki 3 Łęknica żarski 4 Brody żarski 5 Jasień żarski 6 Lubsko żarski 7 Przewóz żarski 8 Trzebiel żarski Tabela 26. Przynależność gmin do głównych typów funkcjonalnych gmin nieuczestniczących w procesach rozwoju (w tym o słabym dostępie do usług publicznych) w województwie lubuskim - obszar południowy
lp. gmina powiat 1 Niegosławice żagański 2 Szprotawa żagański