DA LI SU ISLAM I TRŽIŠNA EKONOMIJA NESPOJIVI?

Hišam El Musaui, doktor ekonomskih nauka i profesor na Univerzitetu Sultan Mulej Sliman, Beni Melal,

Maroko

Nekoliko posmatrača muslimanskog svijeta tvrde da je nespojivost između

islama i tržišne ekonomije glavni razlog nerazvijenosti muslimanskih

zemalja. Da bi jedna takva teorija bila vjerodostojna, principi islama treba

da budu u suprotnosti sa principima tržišne ekonomije. Da li je zaista

tako?

Sloboda izbora i potraga za profitom

U islamu, ljudi se smatraju Božjim namjesnicima na zemlji čiji je zadatak

da demonstriraju svoju dobrovoljnu pokornost. Taj zadatak je nemoguće

zamisliti bez slobode izbora između dobra i zla slijedeći svoju slobodnu

volju: "nema prisile u vjeri" (Kur'an, 2:256). Ta sloboda izbora se ne svodi

samo na ono što se tiče vjere, jer u islamu nema nikakvog neslaganja

između molitve i potrage za profitom. Ta potraga za profitom se čak i

podstiče, pod uslovom da aktivnost bude zakonita i moralna. "A kada se

molitva obavi, onda se po zemlji raziđite i Allahovu blagodat tražite i

Allaha mnogo spominjite da biste postigli što želite" (62:10). Osim toga,

rad se u islamu veliča onoliko koliko i molitva.

1

U svom izvornom obliku, sloboda izbora je očuvana u Islamu zahvaljujući

tradiciji ograničavanja veličine države. I zaista, ne postoji obavezan porez

koji bi primorao slobodni izbor pojedinaca (jer je zekat samo obavezna

milostinja). Božiji Poslanik je ograničio obim državne intervencije na

borbu protiv prevara, koja spada u oblast pravosuđa. Slično tome, na

početku islama, sistem zlatne podloge je ograničavao mogućnost

manipulisanja valutama, a time i kontrolu nad slobodnim izborom ljudi,

tako što je onemogućavao vođenje inflatorne politike.

Pravna država i ugovori

Privatno vlasništvo u islamu nije samo priznato, nego je i sveto: "Ne

proždirite imovinu jedan drugoga na nepošten način..." (2:188). Tako je

tokom svog posljednjeg hodočašća Božiji Poslanik insistirao na poštovanju

privatnog vlasništva smatrajući ga kao uslov vjere: "O ljudi, vaš život i

vaša imovina su neprikosnoveni sve dok ne dođete pred vašeg

Gospodara..." Pravna država je bila poštovana na početku islama, kada je

prvi halifa Ebu Bekr objasnio da ljudi moraju da ga slijede samo ukoliko

se njegove odluke ne budu suprotstavljale Kur'anu i praksi Božijeg

Poslanika. To prije svega znači da on nije bio iznad zakona, kao i da je bio

odgovoran pred svojim podanicima. Ova tradicija, koja se kasnije izgubila,

takođe se odražavala i u podjeli vlasti, jer su sudije bile zaista nezavisne.

Poštovanje zakonitih ugovora je u islamu sveto, jer svaki musliman koji ne

poštuje svoje obveze prema drugima ne samo da snosi odgovornost za

neispunjavanje građanske dužnosti, nego i božanske: "O vjernici!

Ispunjavajte svoje obaveze!" (5:1)

Slobodna konkurencija

U Islamu, tržišna konkurencija je očuvana uz pomoć ograničavanja

intervencije na cijenama. Božiji Poslanik je izričito zabranio kontrolisanje

cijena: "Bog je Onaj Koji određuje cijene, zadržava i širi; On je

Opskrbljivač." Muhtasib, tj. državni predstavnik koji se bavi

posmatranjem normalnog funkcionisanja tržišta, ne smije na bilo koji

način mijenjati cijene. Drugim riječima, regulisanje tržišta mora se svoditi

samo na spriječavanje prevara i dopuštanje da zakoni ponude i potražnje

2

određuju cijene. Božiji Poslanik je takođe izričito zabranio monopol jer on

dovodi do povećanja cijena i opadanja kupovne moći: "Onaj ko drži

monopol je griješnik."

Zašto se onda tako skrenulo s puta?

Nekoliko faktora je dovelo do odstupanja od islamske tradicije koja ide u

korist tržišne ekonomije, a to su uglavnom stagnacija islamskog prava i

pogrešan izbor ekonomske politike. U zatvaranju vrata "idžtihada" iz

desetog vijeka nalazi se objašnjenje zašto je islamski zakon postao

prepreka ekonomskom razvoju (Timur Kuran, 2010). Iako je on na

početku pratio razvoj privatnog preduzetništva i slobodne trgovine,

islamski zakon je potpuno ostavljen po strani nakon što su se pojavile

političke i vjerske strukture koje su blokirale svaki pokušaj reforme i

inovacije. I dok su Evropljani ponovo preuzeli, krajem 15. vijeka, izvorne

principe koji podstiču slobodno tržište, zahvaljujući školi iz Salamanke,

muslimani su se od njih udaljili i zapali u asketizam i državni

intervencionizam.

Kolonizacija, a naročito ona koju su sproveli Francuzi i Španci, stvorila je

neku vrstu zavisnosti u islamskim zemljama jer su muslimani naslijedili

tradiciju građanskog zakonika i veoma centralizovane države. Ovo

nasljedstvo je uticalo na izbor muslimanskih lidera neposredno nakon

sticanja nezavisnosti i oni su se veoma udaljili od puta tržišne ekonomije.

Ovaj izbor je takođe bio pod uticajem intelektualne atmosfere u vrijeme

kada su ljudi vjerovali u ispravnost socijalističkog modela, a da ni ne

spominjemo geopolitička razmatranja u kontekstu hladnog rata u kome su

se sukobili kapitalizam i socijalizam. Tako je većina arapskih i

muslimanskih zemalja odabrala ekonomiju pod kontrolom države putem

nacionalizacije, ekspanzionističke budžetske politike, supstitucije uvoza,

itd. Te politike nisu samo odvojile muslimane od njihove tradicije, nego su

ih i dovele u situaciju dužničke krize iz osamdesetih godina. Nakon ove

krize, oni su morali da slijede politiku liberalizacije koja je dovela do

privatizacija sprovedenih neuspješno i na brzaka, gdje su državni

monopol zamijenili privatni monopoli. To je sve pojačalo otpor i

nepovjerenje među muslimanima prema tržišnoj ekonomiji.

3

Svi ovi politički potezi i istorijski događaji nemaju nikakve veze ni sa

Kur'anom ni sa sunetom. Prema tome, problem ne leži u nespojivosti

islama i tržišne ekonomije, nego u odstupanju od tradicije ranog islama

koji podržava tržišnu ekonomiju.

Prevela sa francuskog: Nataša Jevtović

http://www.unmondelibre.org/ElMoussaoui_Islam_marche_300412

4