1

ارزی�ابی ت�وان اکول��وژیکی ب�ه منظ�ور تع��یینهای ...عرصه

1391 پاییز 28جغرافیا و توسعه شماره 18/4/1390وصول مقاله :

28/4/1391أييد نهايي : ت 11- 22 صفحات :

هاي مناسب توسعه ارزيابي توان اكولوژيكي به منظور تعيين عرصهی شهر جديد سهنددر محدوده

4، رضا کبیری3، احسان رنجبر2، مهدی منتظرالحجه1دکتر محمدرضا پورجعفر

چکيده ی خودامروزه بسياري از شهرهاي کشور ما با توجه به گسترش نامحدود و بدون برنامه

اند. اما افزايش روزافزونها شدههاي طبيعي و از بين بردن آناندازي به محيطسبب دست-ی شهرها و گامت شهرنشين و در پي آن رشد شهرها، توجه به چگونگي کنترل توسعهجمعي

نمايد. شهر جديد سهند که در حدود دوی پايدار را الزامي ميبرداري در راستاي اصول توسعه دهه پيش و به منظور جذب سرريز جمعيت کالنشهر تبريز ايجاد گرديده است، نيز از اين قاعده

کند و ازهاي ابتدايي عمر خود را سپري ميباشد. اما به دليل اين که اين شهر سالمستثني نمي ريزي صحيح و مناسب جهت توسعه خود برخوردار است، ضرورتفرصت کافي براي برنامه

نمايد.ی آن، دوچندان ميتوجه به چگونگي رشد و توسعه ی آتي اين شهر در نواحي با توان اکولوژيکي مناسب،در اين مقاله به منظور توسعه

اراضي صفه سهند بر اساس اصول آمايش سرزمين مورد ارزيابي قرار گرفته است. در واقع ی شهري شهر جديد سهندهدف اصلي از اين مطالعه، تعيين بهترين مكان مناسب براي توسعه

است كه كمترين آثار سوء را در حال حاضر و در بلند مدت به دنبال داشته باشد. فرآيند ارزيابي توان اکولوژيکي در پژوهش حاضر شامل سه بخش اساسي زير است که پس

ی مطالعاتي تعيين گرديده است:اکولوژيکي در محدوده از طي اين مراحل، توان- اول: شناسايي منابع اکولوژيکي؛

ها؛بندي داده- دوم: تجزيه و تحليل و جمعبندي سرزمين.- سوم: ارزيابي و طبقه

-بدين ترتيب که ابتدا اطالعات مربوط به منطقه با استفاده از آمار و اطالعات موجود جمع ی بعد بر اساس روشآوري و سپس منابع اکولوژيکي مورد نياز تهيه گرديد. در مرحله

هاي اطالعاتي بابندي داده ها و همچنين تلفيق و ترکيب اليهسيستمي تجزيه و تحليل و جمع ی مورد مطالعهصورت گرفته است. در ادامه به تعيين توان زيست محيطي محدوده AHPتکنيک

ها بر اساس معيارهايپرداخته و در نهايت با استخراج واحدهاي محيطي و سنجش آن یهاي مناسب براي توسعهها و استعدادهاي بالقوه برآورد گرديده و محدودهاکولوژيکي، توان

هکتار پيشنهاد گرديد.3200آتي شهر جديد سهند با مساحتي حدود .GIS, AHPی شهري، شهر جديد سهند، ارزيابي توان اکولوژيکي، توسعهها: کلیدواژه

- اسoooooooتاد شهرسoooooooازی، دانشoooooooکده هoooooooنر و معمoooooooاری، دانشoooooooگاه تoooooooربیت مoooooooدرس تهoooooooران1pourja_m@modares.ac.ir

- دانشooجوی دکooتری شهرسooازی، دانشooکده هooنر و معمooاری، دانشooگاه تooربیت مooدرس تهooران )نویسooنده مسooؤول(2mahdi.montazerolhodjah@yahoo.com

- دانشooooooجوی دکooooooتری معمooooooاری، دانشooooooکده هooooooنر و معمooooooاری، دانشooooooگاه تooooooربیت مooooooدرس تهooooooران3e_ranjbar@modares.ac.ir

ریooooooooزی محیooooooooط زیسooooooooت، دانشooooooooگاه تهooooooooران- کارشooooooooناس ارشooooooooد مooooooooدیریت و برنامooooooooه4kabiri.env@gmail.com

2 هم،دفصلنامه جغرافیا و توسعه، سال 1391، پاییز 28شماره

مقدمه در طول تاريخ همواره وابسته آدمي

به طبيعت بوده و براي تأمين نيازهاي زيست خود متکي اصلي خود به محيط

بر را اثراتي زمان طول بوده است. اما در و هامديريت اعمال خاطر به سرزمين

-مداخالت درست يا نادرست وارد مي هاينمايد. به همين خاطر و به دليل توان

انسان، توان اکولوژيکي براي بالفعل چندان دو اهميتي سرزمين آينده یتوسعه

يابد.مي ی مناسب شهري نيزاز طرفي توسعه

شود که از سرزمين بههنگامي محقق مي هاي آن استفادهها و قابليتتناسب پتانسيل

هاگردد. بر اين اساس شناسايي پتانسيل هاي سرزمين پيش از استقرار برو قابليت

هايها و فعاليتروي آن و بارگذاري کاربري شهري بسيار حائز اهميت است. در غير

ی شهرها واين صورت توسعه اي صورت خواهدها به گونهسکونتگاه

هاي طبيعي وگرفت که محدوديت هااکولوژيکي مانع از استمرار فعاليت

هايگذاريشده و عمال بسياري از سرمايهانجام شده به هدر خواهد رفت.

بايست قبل از هربر اين اساس مي گونه مداخله در اراضي، توان اکولوژيکي

ی موردآن سرزمين به منظور توسعه نظر ارزيابي گردد تا بر اساس اين توان و با مدنظر قرار دادن نيازهاي اقتصادي

ی مناسب شهرهاو اجتماعي، به توسعهپرداخت. ی اساسي در ارزيابي توانمسأله

اكولوژيك شهر جديد سهند، كاربرد یمحيطي در توسعهمعيارهاي زيست

یشهري آن، براي دستيابي به توسعه پايدار شهري است. در واقع مي توان

گفت هدف اصلي از اين مطالعه، تعيين یبهترين مكان مناسب براي توسعه شهري شهر جديد سهند است كه

كمترين آثار سوء را در حال حاضر و دربلندمدت به دنبال داشته باشد.

مباني نظريتوان محيطي

هاي محيطي، مجموعه داده هاي توان وري هايمحيطي هستند كه در بهره

اقتصادي انسان از محيط مؤثر بوده و هاي اقتصادي انسان دردر راستاي فعاليت

)نوري،محيط، كاربري داشته باشند هاي محيط. بنابراين توانمندي(1: 1379

طبيعي و انساني، هم شامل توان وضع یهاي نهفتهموجود و هم شامل توان

هاي نهفتهمنطقه مي باشد، كه اين توان وسعتي گسترده دارد كه با شناخت و

ارزيابي دقيق آن به راحتي مي توان ی آينده را نمايان ساختتصوير توسعه

.(18: 1379ابري، )حسيني

ارزيابي توان اکولوژيکي ارزيابي توان محيط زيست )چه توان

اكولوژيكي، چه توان اقتصادي و اجتماعي آن( عبارت از برآورد استفاده

ممكن انسان از سرزمين براي-داري، جنگلكاربري هاي كشاورزي، مرتع

تورسيم(، )حفاظت، داريداري، پارك پروري، امور نظامي و مهندسي وآبزي

ی شهري، صنعتي و روستايي درتوسعه چارچوب استفاده هاي كشاورزي، صنعت، خدمات و بازرگاني است

توان. بنابراين مي(25: 1384)مخدوم، یتوان اکولوژيک را توان بالقوه

هايسرزمين در رابطه با قابليتاکولوژيکي آن براي توسعه دانست.

شهر جديد مختلف مآخذ و منابع یمطالعه با

مباحث مرتبط با با رابطه در موجود شود که بهمي مشخص شهرهاي جديد،

طور کلي مفهوم شهر جديد در نقاط مختلف جهان به اشکال گوناگوني مطرح

گشته و معاني متعددي را داراست.

3

ارزی�ابی ت�وان اکول��وژیکی ب�ه منظ�ور تع��یینهای ...عرصه

هاي اجتماعي-نظام در جديد شهرهاي اقتصادي جهان و با توجه به تحوالت

اند. هنوزاي بسيار دگرگون شدهنظريه تعريف جامعي براي شهرهاي جديد ارائه

توان تعاريف زير رانشده است، اما مي: (5: 1378)زياري، ها پذيرفت براي آن

اي ک��ه درريزي شدههاي برنامهاجتماع- پاسخ به اهداف از پيش تعيين شده ايجاد

شوند.مي ايجاد شهر جديد عملي ارادي است که-

ف��رض را ب��ر وج��ود ي��ک منب��ع ق��درت ي��ا ی مک��انکنندهگذارد که تأمينسازماني مي

ی ش��هر و اعم��الو من��ابع ب��راي توس��عه کن��ترل م��داوم ب��ر آن اس��ت ت��ا ش��هر ب��ه

ی مطلوبي برسد.اندازه شهر جديد اجتماعي خوداتکا با جمعيت-

اي معين ازو مس��احت مش��خص، فاص��له ري��زي از پيش تع��يينمادرش��هر، برنام��ه

شده، اهداف معين و همچنين برخ��وردار از تمام تس��هيالت الزم ب��راي ي��ک محي��ط

مستقل است. ت��وان گفت ک��هاساسا از يک ديدگاه مي

ش��هرهاي جدي��د در تم��ام ادوار از دوران ه��ا طياند و تع��داد آنباستان وجود داشته

هاي رشد شديد شهري يا بازسازي،دوره ه���ا ي���ا در کش���ورهايب���ه دنب���ال جن���گ

مستعمره زياد ب��وده اس��ت. ب��ا اين هم��ه تنه��ا در آغ��از ق��رن بيس��تم و نخس��ت در بريتانياست که "شهر جدي��د" ب��ه مفه��وم

پ��ور،)مص��طفيش��ود ام��روزي آن زاده مي1384 :17.)

هامواد و روشروش تحقيق

از نوع پژوهش اين در تحقيق روش-باشد و براي جمع"توصيفي- تحليلي" مي

اي وآوري داده ها از ابزار کتابخانه مطالعات و مشاهدات ميداني استفاده شده است. اطالعات مورد نياز نيز از

مرکز آمار ايران، شرکت عمران شهرهاي جديد ايران، شرکت عمران شهر جديد سهند، سازمان مسکن و شهرسازي استان آذربايجان شرقي،

سازمان هواشناسي استان آذربايجان شناسي وشرقي، سازمان زمين

مؤسسه ايران، معدني اکتشافات حفاظت اداره کل و خاک و آب تحقيقات

آوريجمع شرقي آذربايجان زيست محيطشده است.

ی مورد مطالعهمحدوده شهر جديد سهند شهری ت��ازه تأس��يس،

باش��دواقع در استان آذربايجان شرقي مي ک��ه تقريب��ا در ح��دود دو ده��ه پيش ب��ه

یمنظ��ور کن��ترل رش��د بيش از ان��دازه ش��هر ت��بريز و پاس��خگويي ب��ه س��رريز

20جمعيت اين ش�������هر، در فاص�������له جديد کيلومتري تبريز احداث گرديد. شهر

س��وي وزارت از 1368 س��ال در س��هند مس��کن و شهرس��ازي و ب��ا اس��تفاده از قانون تأسيس شهرهاي جديد در ت��ابعيت

-اس��کو دراس��تانمرک��زي شهرس��تانبخش آذربايجان شرقي تأس��يس گردي��ده است

.(12: 1387)ساپ، يافت��ه ب��ه اين ش��هراراض��ي اختص��اص

باش���د ک���ه در هکت���ار مي12650ح���دود ی کوه سهند واقع شده اس��ت. ام��ادامنه

هکت��ار از ش��هر1050تا ب��ه ام��روز تنه��ا اس��ت. اين ش��هرجديد سهند ساخته شده

-� 3هاي جغرافي��ايي بين با مختصات طول هاي جغرافيايي بين و عرض46- 15 و 46

کيلوم��تري20 در 37-� 59 و 37-� 53 جنوب غ��ربي ت��بريز و در مج��اورت ج��اده تبريز- مراغه و بر روي ارتفاعات مج��اور دش��ت خسروش��هر و دره اس��کو واق��ع است و اختالف ارتفاع آن با نقاط مجاور

-ی اس��کو بيش از يکص��د م��تر ميدر دره.(14: 1387)ساپ، باشد

4 هم،دفصلنامه جغرافیا و توسعه، سال 1391، پاییز 28شماره

: موقعيت شهر جديد سهند1شکل 14: 1387مأخذ: ساپ،

فرآيند ارزيابي توان اکولوژيکي فرآين��د ارزي��ابي ت��وان اکول��وژيکي در پژوهش حاضر شامل سه بخش اساسي زي��ر اس��ت ک��ه پس از طي اين مراح��ل،

ی مطالعاتيتوان اکولوژيکي در محدودهشود:تعيين مي

اول- شناسايي منابع اکولوژيکي؛-بن��دي داده دوم- تجزيه و تحليل و جم��ع

ها؛بندي سرزمين. سوم- ارزيابي و طبقه

ی ارزي��ابي ت��وان اكولوژي��ك در مطالع��ه ی شهري سهند از آنجاييی توسعهپروژه

ك��ه توس��عه ش��هري ب��ا ه��دف رع��ايت محيطي اس��ت، بن��ابراينمالحظات زيس��ت

ه��اي ت��وان اكولوژي��كك��اربرد ديگ��ر م��دل یگردد و تنه��ا از م��دل توس��عهمطرح نمي

شهري، روستايي و ص��نعتي وي��ژه اي��ران)دكتر مخدوم( استفاده مي گردد.

هايافتهشناسايي منابع اکولوژيکي

در اين پژوهش شناسايي منابع اکولوژيکي به عنوان گام اول ارزيابي و

رود.ريزي سرزمين به شمار ميبرنامه ( اجزاء منابع2ی )شکل شماره

اکولوژيکي مد نظر در پژوهش حاضر رادهد.نشان مي

ی اجزایدهنده: نمودار نمايش2 شکل منابع اکولوژيکي

27: 1384مأخذ: مخدوم، دهد که برايپارامترهاي فوق نشان مي

ارزيابي توان محي�ط زيس�ت ه�ر منطق�ه ني���از ب���ه شناس���ايي تع���داد زي���ادي از پارامترهاي منابع طبيعي است. اين منابع براي اين که براي ارزيابي آم��اده ش��وند، بايد به صورت شناسنامه سرزمين يع��ني

5

ارزی�ابی ت�وان اکول��وژیکی ب�ه منظ�ور تع��یینهای ...عرصه

نقشه منابع درآيند. به همين منظور وضع و بيولوژيکي( بهمنابع )فيزيکيموجود اين

تفصيل مورد بررسي قرار گرفته اس��ت. ه��اي ص��ورت الي��هسپس اين اطالعات به

مختل���ف اطالع���اتي ف���راهم ش���ده و در ارزي��ابي اس��تفاده ش��د.همچ��نين آرايش اليه ه��اي اطالع��اتي ب��ر اس��اس ض��وابط م��دل اکولوژي��ک )م��دل توس��عه ش��هري، روستايي و صنعتي( و نيازه��اي اين م��دل جهت ارزي��ابي ت��وان اراض��ي م��ورد ني��از براي توسعه شهر جديد سهند ن��يز انج��ام

گرفته و استفاده شد.هابندي دادهتجزيه و تحليل و جمع

ه��ابندي آنها و جمعو تحليل داده تجزيه-بخشی اطالعات بهدر اصل شامل تجزيه

ه��ا ب��ههاي قاب��ل فهم و س��پس ت��رکيب آن ايصورتي روان و ساده است، ب��ه گون��ه

که ارزياب به سادگي بتواند به توان و ي��ا محدوديت منابع س��رزمين ب��راي ک��اربري

مورد نظر پي ببرد. بن��ديجمع ها وداده تحليل و تجزيه براي

اين هاي متفاوتي وج��ود دارد. درها روشآن ه��اي مختل��ف، فرآين��دروش بين از پژوهش

تجزي���ه و تحلي���ل مبت���ني ب���ر رهي���افت اس��ت ک��ه ب��ه گردي��ده سيس��تمي انتخ�اب

گ�ذاريهماي از روش روينوعي مجموع�ه ه��ارگ و کدگ��ذاريه��ا ب��ه ش��يوه مکنقشه

باشد.ها ميچند ترکيبي نقشه

-ها )طبقهالف-تجزيه و تحليل دادهها( سازي نقشهبندي و آماده

ها در ارزيابي توانتجزيه و تحليل داده هاي منظمبه منظور استخراج گروه

-نظمي يک منطقه صورت ميها در بيداده گونه تجزيه و تحليل کهپذيرد. اساس اين

را سيستمي تحليل و تجزيه در واقع بنيان در نظم کردن پيدا یپايه بر دهد،مي تشکيل

-دادن به بي نظم براي نظمي قرار دارد.بي بندي وی اول منابع گروهنظمي در وهله

یشوند.در مطالعهی تحليل ميآماده ها بر اساس ضوابط وکنوني انواع نقشه

معيارهايي که در ساخت مدل اکولوژيک

بنديبندي و طبقهشوند، گروهاستفاده مي شده تا نتايج به صورتي درآيند که بتوان

ها در فرآيند تلفيق دادهاز آن ها و نهايتا-ارزيابي توان استفاده نمود. اين طبقه

هاي اطالعاتيبندي مجددا بر روي اليهزير صورت گرفته است:

- نقشه طبقات ارتفاع - نقشه طبقات شيب نقشه

شکل زمين- نقشه طبقات جهت

- نقشه بافت خاك- نقشه عمق خاك

- نقشه طبقات زهكشي - نقشه طبقات سنگ مادر

خاکطبقاتنقشه- نقشه طبقات اقليم- نقشه طبقات تراکم

- نقشه طبقات تيپ پوشش گياهي ی مطالعاتي ازبندي منطقه: طبقه1جدول

نظر ارتفاعارتفاعطبقات

11400 -130021800-14001800باالی 3

مأخذ: نگارندگان ی مطالعاتي ازبندي منطقه: طبقه2جدول

نظر شيبشیبطبقات

18-0 212-8315-12420-15 به باال520

مأخذ: نگارندگان

بندي منطقه مطالعاتي از: طبقه3جدول نظر بافت خاك

بافت خاک طبقاتسبک 1متوسط2سنگین3خیلی سنگین4

مأخذ: نگارندگان بندي منطقه مطالعاتي از: طبقه4جدول

نظر عمق خاك

6 هم،دفصلنامه جغرافیا و توسعه، سال 1391، پاییز 28شماره

طبقات

میزان عمقعمق خاکخاک

120عمیق1-عمیق تا نیمه2

عمیق120 – 80

50 – 80عمیقنیمه3-کم عمق تا نیمه4

عمیق50 – 25

10- 25کم عمق5 مأخذ: نگارندگان

بندي منطقه مطالعاتي از: طبقه5جدول نظر زهکشي خاك

طبقات

زهکشیبافت

زهکشی خوبسبک1 زهکشی متوسط تامتوسط2

خوب زهکشی متوسط تاسنگین3

ضعیف خیلی4

سنگینزهکشی ضغیف

مأخذ: نگارندگان -ها )پهنهبندي داده ب- تلفيق و جمع

هايبندي براي دستيابي به يگانمحيطي(زيست

ها از روشبندي داده براي تلفيق و جمع هاي اطالعاتي استفادهگذاري اليههمروي

ها و تهيهگرديده است. فرآيند تلفيق داده محيطي که درنقشه واحدهاي زيست

-سامانه اطالعات جغرافيايي انجام مي شود، شامل ترکيب طبقات منابع

پايدار)شکل زمين، سنگ، خاک و پوشش گياهي( با همديگر و توليد نقشه

محيطي به همراه جدولواحدهاي زيست محيطي است وهاي واحدهاي زيستويژگي

نهايتا اين جدول با لحاظ نمودن ساير هاي اکولوژيکي ناپايدار )اقليم،ويژگي

منابع آب و حيات وحش( براي هر يک از گردد. حاصل فرآيند کارواحدها تکميل مي

-ی واحدهاي زيستها، نقشهتلفيق داده هايمحيطي به همراه جدول ويژگي

اکولوژيکي پايدار و ناپايدار واحدها است که در فرآيند ارزيابي توان مورد استفاده

قرار خواهند گرفت. گفتني است در

ارزيابي توان اكولوژيك شهر جديد سهند به گونه اي است كه GISاستفاده از ابزار

نيازي به تكميل جدول )روش مرسوم در هاي اطالعات جغرافيايي(سيستم

نمي باشد. بلكه با تبديل نقشه ها به- و استفاده از روش روي0فرمت رستري

گذاري وزني بر مبناي داده هايهم-رستري، ارزيابي توان اكولوژيك منطقه ی مورد بررسي قرار گرفته است. در

گذاري شدهی نهايي روي همواقع نقشه ی تمامي اطالعات ودر برگيرنده

داده هاي مدل خواهد بود. ارزيابي توان اکولوژيکي ويژه

شهرجديد سهند در وضعيت موجود ی حاضر سعي شده دردر مطالعه

مقوله ارزيابي توان اكولوژيك توسعه شهري، مدل ويژه ارزيابي توان

اكولوژيك منطقه مطالعاتي شهر جديد سهند با توجه به شرايط خاص و حاكم

بر محيط زيست منطقه ارائه گردد. ميانگين ارتفاعي شهر جديد سهند از

متر بوده و در گروه1700سطح دريا خشك و سرد قرار گرفتهاقليمي نيمه

است. متوسط درجه حرارت در اين درجه سانتيگراد، ميانگين5/11منطقه

ميلي متر، رطوبت9/180بارندگي درصد و سرعت باد كمتر7/50متوسط

كيلومتر در ساعت15از مي باشد.ساختار زمين در اراضي شهر

جديد سهند، رسوبي و عموما مربوط به شناسيپالئوزونيك و پركامبرين زمين

شناسي اين منطقهاست. از نظر خاك داراي بافت لومي، شني عميق است.

اين منطقه از نظر رويش گياهي در اكثر نواحي مراتع و تراكم پوشش گياهي

درصد مي باشد. شهر جديد30كمتر از سهند در داخل يا مجاور مناطق تحت

مديريت سازمان حفاظت محيط زيست ها، مراتع و آبخيزداريو سازمان جنگل

قرار نگرفته و جانوران در معرضانقراض و نادر در آن زيست نمي كنند.

محيطي پيشنهادي به منظور توسعه شهر جديد سهند: معيارهاي زيست6جدول كميت و كيفيت مورد نظرمعيارهاي پيشنهادي

0-Raster

7

ارزی�ابی ت�وان اکول��وژیکی ب�ه منظ�ور تع��یینهای ...عرصه

اقليم و آب و هوا

اقليم آب و هوا

75با توجه به خشكي اقليم در ايران و با در نظر گرفتن اين كه درصد مساحت را مناطقي تشكيل مي دهند كه با كمبود بارش روبرو هستند در اين زمينه نمي توان معيار خاصي پيشنهاد نمود. ليكن عامل

باد به عنوان مهم ترين پارامتر تأثيرگذار در مكانيابي شهرهاي جديدمطرح مي باشد.

كيلومتر در ساعت35تا سرعت باد غالبشكل زمين

موقعيت و شكلدشتكوهستاني، دشت، شبهزمين درصد8تا شيب شيب

متر0-1800ارتفاع از سطح دريادامنهجهت جغرافيايي؛ الف- آب و هواي

جنوبيمعتدلهب- آب و هواي

شرقيگرمسيرينيمهخاك

لومي- لومي رسيبافت خاكشناسيزمين

رسوبات آبرفتيسنگ مادر ريشتر در اين مناطق وجود نداشته6سوابق بروز زلزله هاي بيش از خيزيزلزله

باشد.منابع آب

ليتر در روز براي هر نفر250كميت آب س��فره هاي آب زيرزمي��ني داراي مح��دوديت توس��عه نباش��ند و س��طحهاي زيرزمينيآب

متر باشد.10هاي زيرزميني حداقل ايستايي آبساير

محل استقرار شهر جديد در اراضي جنگل واقع نشود و حداقل فاصلهپوشش گياهيشود. كيلومتر توصيه مي5از آن

حيات وحش وزيستگاه

-در داخل مناطق تحت مديريت سازمان حفاظت محيط زيست، جنگ��ل 30ها و مرات��ع و زيس��تگاه هاي حس��اس واق��ع نش��ود. ح��داقل فاص��له

كيلومتر پيشنهاد مي شود. كيلومتر و با اولويت دسترسي به60حداكثر فاصله تا شهرهاي بزرگ شبكه هاي ارتباطي

بزرگراه ها.

پتانسيل آلودگي هوا م��وقعيت ش��كل زمين دره اي نباش��د و در جهت ب��اد غ��الب ناش��ي از آلودگي هواي واحدهاي صنعتي مختلف و ي��ا ديگ��ر من��ابع آالين��ده ق��رار

نگيرد. دسترسي بهزيرساخت ها

دسترسي به خطوط انتق��ال گ��از ب��راي مص��ارف مختل��ف، بزرگراه ه��ا��تي و خط��وط انتق��ال و من��ابع آب براي دسترسي ب��ه كانون ه��اي جمعي

براي مصارف مختلف.1385مأخذ: نگارندگان، با اقتباس از: منوري و طبيبيان، .

معيارهاي پيشنهادي و مخدوم مدل با سهند جديد شهر محيطيزيست پارامترهاي : مقايسه7 جدول محيطي شهرپارامترهاي زيست

جديد سهند طبقه

I طبقه

II طبقه

III معيارهايپيشنهادي

اقليم و آب و هوا

8 هم،دفصلنامه جغرافیا و توسعه، سال 1391، پاییز 28شماره

٭مناسب*ميانگين بارندگي ساالنهمناسب*ميانگين دماي ساالنه

مناسب*درصد رطوبتمناسب*سرعت باد غالب

شكل زمينمناسب*موقعيت و شكل زمين

مناسب**شيبمناسب*ارتفاع از سطح دريا

جهت جغرافيايي )آب و هوايمعتدله(

)آب و هواي نيمه گرمسيري(مناسب*

زمين شناسيمناسب*سنگ مادر

مناسب---خيزيزلزلهخاك

٭٭نامناسب*بافت خاكمناسب*عمق خاك

مناسب*شرايط زهكشي خاكمناسب*ساختمان خاك

منابع آبمناسب*كميت آب

نامناسب---هاي زيرزمينيآبپوشش گياهي

مناسب*علفيمناسب*درختي

سايرمناسب---حيات وحش و زيستگاه

مناسب---شبكه هاي ارتباطيمناسب---پتانسيل آلودگي هوامناسب---هادسترسي به زيرساخت

1385 مأخذ: نگارندگان با اقتباس از منوري و طبيبيان، راهنما: عالمت )-( بيانگر اين است كه در جدول نامبرده هيچ معيار خاصي در خصوص آن پارامتر زيست محيطي

وجود ندارد.باشد.ی شهر ميمحيطي الگوي توسعه مناسب: معيار مطابق با پارامتر زيست٭

باشد.ی شهر نميمحيطي الگوي توسعه نامناسب: معيار مطابق با پارامتر زيست٭٭ی شهر جدید سهند : نشانگر بهترین وضعیت ممکن از نظر اکولوژیکی برای توسعهIطبقه ی شهر جدید سهند : نشانگر وضعیتی تقریبا مناسب از نظر اکولوژیکی برای توسعهIIطبقه ی شهر جدید سهند : نشانگر وضعیتی غیرمناسب از نظر اکولوژیکی برای توسعهIIIطبقه

همانگونه كه قبال بيان شد به دليل وج��ود یپارامتره��اي زي��اد، اس��تفاده از س��امانه

ب��راي ني��ل ب��ه اين0اطالعات جغرافي��ايي هدف مفيد واقع شده است. اجراي مدل

نيازGISارزيابي توان اكولوژيكي با ابزار را0به آشنايي با تصميم گيري چندمعياري

ن��يز مي طلب��د. در اين تكني��ك، ارزي��ابي مناسب بودن مناطق بر اس��اس ش��اخص

بن��دي ب��ه پارامتره��ايتامتيازدهي و اول��وي موج���ود در م���دل اكول���وژيكي تع���يين

به ب��راي پارامترها ارزيابي از مي گردد.پس یهم��ه بايد مس��تعد من��اطق آوردن دست

ه��ايمكان تا كرده تركيب هم با را پارامترها یمناسب مشخص شوند. براي محاس��به

دهيشاخص مناس��ب ب��ودن از روش وزن س��اده اس��تفاده ش��ده ك��ه در ذي��ل آم��ده

0-Geographic Information System0-MultiCriteria Analysis

9

ارزی�ابی ت�وان اکول��وژیکی ب�ه منظ�ور تع��یینهای ...عرصه

س��اده اس��تفاده ش��ده ك��ه در ذي��ل آم��دهاست:

Vi=∑j=1

n

W j V ij

ش���اخص مناس���بViدر اين رابط���ه ،iبودن براي مساحت wjاهميت نس��بي

،jبراي پارامتر Vij امتي��از مس��احتiدر باش��د. تع��داد پارامتره��ا میn و jپ��ارامتر

براب��رnمي باشد. در بررسي اين پ��روژه مي باشد. بنابراين اهميت نس��بي ه��ر12

پارامتر نيز مورد نياز است. بدين منظ��ور دس���ت آوردن اهميت نس���بيب���راي ب���ه

پارامترها از روش تحليل سلسه مرات��بي استفاده مي شود. بعد از اين پارامترهاي مشخص ش��ده دو ب��ه دو ب��ا هم مقايس��ه شده و با توج��ه ب��ه م��يزان اهميت آن در

یارزيابي توان اكولوژيك در مدل توسعهشهري نسبت

)داراي اهميت برابر(1به همديگر مقدار )اهميت فو ق الع��اده زي��اد( را9تا مق��دار

خ���ود اختص���اص داده ودر م���اتريس ب���ه ب��رعكس در ص��ورتي ك��ه اهميت كم��تري

- ب��ه1ص��ورت كس��ري از داشته باشد ب��هبيان مي گ��ردد. همانگون��ه ک��ه9 يا 1روي

( مش��خص8 )یی جدول شمارهدر ادامه گردي��ده اس��ت، اهميت نس��بي ب��ه دس��ت آم��ده از م��اتريس ارائ��ه ش��ده، مق��دارCR ش��اخص ب��ا ت��وان178/0مع��ادل ب��ا

درص��د مي باش��د10، كم��تر از 4افزايشي -ی س��ازگاري ب��االي ايندهن��دهك��ه نش��ان

.ماتريس مي باشند

محيطي شهر جديد سهند: ماتريس ميزان اهميت پارامترهاي زيست8جدول

شيب

بارندگي

سرعتباد

تيپگياهي

ارتفاع

جهت

سنگمادر

بافتخاک

تراکمپوش شگياهي

کميتآب

عمقخاک

زهکشي

1/0شيب07/009/0

08/00

3/00

3/00

1/00

2/009/000/5

01/002/00

0/1بارندگي41/001/0

00/50

0/13

0/20

0/11

0/130/500/1

40/112/00

0/1سرعت باد11/001/0

00/33

0/11

0/50

0/11

0/110/330/1

10/130/11

0/1تيپ گياهي32/003/0

01/00

0/13

0/14

0/13

0/130/500/1

30/250/13

0/3ارتفاع38/009/0

08/00

1/00

0/50

0/14

0/145/000/1

40/140/14

0/3جهت35/002/0

07/00

2/00

1/00

0/14

0/167/000/1

30/140/14

1/0سنگ مادر09/009/0

08/00

7/00

7/00

1/00

2/008/000/2

51/000/50

0/5بافت خاک08/009/0

08/00

7/00

6/00

0/50

1/007/000/2

51/000/50

گياهي پوشش تراکم0/112/003/0

02/00

0/20

0/14

0/13

0/141/000/1

30/130/13

2/0کميت آب07/009/0

08/00

7/00

8/00

4/00

4/008/001/0

04/004/00

10 هم،دفصلنامه جغرافیا و توسعه، سال 1391، پاییز 28شماره

1/0عمق خاک

09/008/00

4/00

7/00

7/00

1/00

1/008/000/2

51/000/50

0/5زهکشي09/009/0

08/00

7/00

7/00

2/00

2/008/000/2

52/001/00

مأخذ: نگارندگان ی نهايي ارزي��ابيی بعد نقشه در مرحله

ی م��ورد مطالع��هتوان اكولوژيك منطق��ه اس��تخراج گردي��ده اس��ت. اين الي��ه ب��ر اساس امتياز به دو گروه از مناطق كامال

(2( و متوس��ط )درج��ه 1مناسب )درجه (3بندي شده است )شکل ش��ماره طبقه

و سرانجام نقش��ه نه��ايي ک��ه ب��ر اس��اس پذيرش هر دو گروه از مناطق مناسب و-متوس��ط توس��عه و ب��ه ص��ورت روي هم

ان��دازي نقش��ه اين دو من��اطق ب��ه دس�ت آمده، اراضي مناسب توسعه را مشخص

(.4سازد )شکل شماره مي

ی شهر جديد سهند: توان مناسب و متوسط براي توسعه3شکل مأخذ: نگارندگان

ی شهر جديد سهندهاي داراي توان قابل قبول براي توسعه: محدوده4شکل مأخذ: نگارندگان

بحث و نتيجه ارزيابي توان اكولوژيك در کشور ما بر اساس ارزيابي چندعامله است. با

هايتوجه به منحصر به فرد بودن ويژگي اکولوژيکي هر منطقه، آن چه مسلم

است اين که عمل ارزيابي توان

11

ارزی�ابی ت�وان اکول��وژیکی ب�ه منظ�ور تع��یینهای ...عرصه

اکولوژيکي در هر منطقه معيارها و ضوابط خاص خود را در بردارد. در اين پژوهش نيز بر اساس معيارهايي که به

ی شهر جديد سهندمنظور توسعه مشخص گرديد، سعي شد تا جهت و

هايترين محدودهوسعت مناسب جغرافيايي توسعه براي شهر سهند

استخراج گردند. ب��ا اعم��ال معياره��اي ارزي��ابي مط��رح

یش���ده و پس از اس���تخراج مح���دوده

مناس���ب از نظ���ر ت���وان اکول���وژيکي، ی نهايي توسعه ب��ا ب��ر هم نهي ومحدوده

هاي مرب��وط ب��ه ت��وانغربال کردن نقشه ه��ايمناس��ب اکول��وژيکي و نقش��ه ش��يب ش��ودمناسب از نگاه شهرسازي تعيين مي

-ی تقس��يم(. در نقشه5ی )شکل شماره ه��ايبندي ش��يب ب��ا توج��ه ب��ه ان��واع ش��يب

ه��اي شهرس��ازي، درمناس��ب در فع��اليت ه��ا دری شهر جديد سهند اين ش��يبتوسعه

درص��د و8-12درص��د، 0-8س��ه دس��ته؛ اند. درصد در نظر گرفته شده15-12

: محدوده نهايي تعيين شده براي توسعه آتي شهر جديد سهند5شکل مأخذ: نگارندگان

ی توسعه با مساحتي کل محدوده هکتار در قسمت شرقي و3500حدود

جنوب شرقي صفه سهند قرار دارد. با تدقيق اين محدوده و در نظر نگرفتن

هايي که در ارتباط با تأمينمحدوده ی کارايي ندارند،اراضي مناسب توسعه

هکتار جهت3200اي حدوده محدوده ی آتي شهر سهند درريزي توسعهبرنامه

-شود. همچنين در محدودهنظر گرفته مي ها وی پيشنهادي جديد از ايجاد پهنه

هاي با عرض نامناسب نيزمحدوده هاي زيراجتناب گرديده چرا که هزينه

برد.ساختي را باال مي : مساحت محدوده مربوط به هر9جدول

هادسته از شيب مساحتشيب

)هکتار(8 – 01/231912 – 87/797

15 – 127/115 مأخذ: نگارندگان

ی توس���عه ب���ر در نه���ايت اين مح���دوده اساس مورفولوژي و ع��وارض ط��بيعي و همچنين مس��ير آزادراه س��هند- ت��بريز ب��ه چهار ناحيه ش�هري تقس�يم و ب�ه ص�ورت

ی آتي شهر جديدبندي براي توسعهاولويتسهند درنظر گرفته شد.منابع

(. مطالع��ات1370اورارتو، مهندسين مشاور )-1 راه��بردي ش��هر جدي��د س��هند، جل��د هش��تم.

کالب��دي. ته��ران. وزارت توس��عه الگوه��اي و شهرسازي. شرکت عمران ش��هر مسکن

جديد سهند. (. مباني بهس��ازي1388پورجعفر، محمدرضا )-2

و نوسازي بافت ق��ديم ش��هرها، چ��اپ اول.تهران. انتشارات پيام.

(. ط���رح1379اب���ري، سيدحس���ن )حس���يني-3-الگوي توس��عه مجموع��ه چارچوب نظري و

12 هم،دفصلنامه جغرافیا و توسعه، سال 1391، پاییز 28شماره

ه���اي روس���تايي در بلوچس���تان، مع���اونت

پژوهشي دانشگاه اصفهان. محيطي هاي(. توان1370محمدتقي ) رهنمايي،-4

تحقيق����ات و مرک����ز مطالع����ات اي����ران،شهرسازي و معماري. تهران.

ريزيبرنامه (.1378) الله کرامت زياري،-5 شهرهاي جديد، چاپ اول. تهران.

انتشارات سمت. (. ب��ازنگري1387س��اپ، مهندس��ين مش��اور )-6

ط��رح ج��امع ش��هر جدي��د س��هند، وزارت مس���کن و شهرس���ازي. ش���رکت عم���ران شهرهاي جديد. جل��د اول. ش��رکت عم��ران

شهر جديد سهند. (.1384شارس����تان، مهندس����ين مش����اور )-7

س��ازيمطالع��ات ط��رح تفص��يلي و آم��اده ش����هر جدي����د س����هند، وزارت مس����کن و شهرس��ازي. ش��رکت عم��ران ش��هر جدي��د

سهند. (. فرآين��د تحلي��ل1386پ��ور، حس��ن )قدس��ي-8

( ، ته��ران. دانش��گاهAHPسلس��له مرات��بي )صنعتي اميرکبير.

(. سامانه اطالعات1385مالچفسکي، ياچک )-9 جغرافي��ايي و تحلي��ل تص��ميم چن��دمعياري، ترجم���ه اك���بر پرهيزك���ار و عط���ا غف���اري گيالن���ده. چ���اپ اول. ته���ران. انتش���ارات

سمت. (. ش���الوده آم���ايش1384مخ���دوم، مجي���د )-10

سرزمين، چ��اپ شش��م. ته��ران. انتش��اراتدانشگاه تهران.

(. راهنماي1385مرکز ملي آمايش سرزمين )-11 انجام مطالعات برنامه استان، سازمان

ريزي کشور. معاونتمديريت و برنامه امور اقتصادي و هماهنگي برنامه و بودجه.

جلد اول. ويرايش دوم. (. تحليل چگونگي1384پور، احمد )مصطفي-12

تحقق اهداف شهرهاي جديد در ايران-مطالعه موردي شهر جديد پرديس، پايان نامه دوره کارشناسي ارشد جغرافيا و

ريزي شهري. به راهنمايي دکتربرنامه حسين شکويي. دانشگاه تربيت مدرس.

دانشکده علوم انساني. (. تعيين معيارهاي1388منتظرالحجه، مهدي )-13

هاي شهري دريابي و طراحي نشانهمکان شهرهاي جديد، نمونه موردي: شهر جديد

ینامه دورهسهند آذربايجان شرقي، پايان کارشناسي ارشد طراحي شهري. به راهنمايي دکتر محمدرضا پورجعفر.

دانشکده هنر و معماري. دانشگاه تربيتمدرس.

(. کاربرد مالحظات1373 منوري، مسعود )-14 يابي شهرهايجغرافيايي و محيطي در مکان

الملليجديد، مجموعه مقاالت کنفرانس بين توسعه شهري و شهرهاي جديد. وزارت

مسکن و شهرسازي. (.1385 سحر طبيبيان )؛منوري مسعود-15

يابيمحيطي در مکانتعيين عوامل زيست شهرهاي جديد در ايران، فصلنامه علوم و

. 3تکنولوژي محيط زيست. شماره (. تحلي��ل فض��ايي در1379الل��ه )ن��وري، ه��دايت-16

ه��ايجغرافياي کشاورزي، فصلنامه پ��ژوهش.39جغرافيايي. شماره