Copyright © 2009, Claudio MagrisAll rights reserved

Copyright © for the translation by Joanna Ugniewska Copyright © by Fundacja Zeszytów Literackich

Warszawa 2009

ISBN 978-83-60046-04-3

SE RIA PO DRÓ !E

Claudio Magris

Podró! bez ko"caT"umaczy"a

Joanna Ugniewska

ZE SZY TY LI TE RAC KIE

WY SPY SZCZ# $LI WE

Sta tek do bi ja j% cy do Tre sco prze mie rza krót ki od ci nek dro -gi, lecz pa sa &er sta wia j% cy sto p' na wy spie ma wra &e nie, &e od by"d"u g% po dró&, z jed nej sze ro ko (ci geo gra ficz nej do dru giej, z Eu -ro py Pó" noc nej na po "u dnio we mo rza, &e zo sta wi" za so b% po kil -ku go dzi nach — al bo dwu dzie stu mi nu tach, je (li wy bie rzehe li kop ter — za chod ni cy pel Wiel kiej Bry ta nii, Korn wa li', i zna -laz" si' po (ród tro pi kal nej ro (lin no (ci, agaw i palm, au stra lij skicheu ka lip tu sów, iry sów i nie bie sko -fio "k owych li lii z po "u dnio wejAfry ki, or chi dei, k'p pur pu ro we go przy po "u dni ka, szkar "at ne go&mi jow ca ster cz% ce go ni czym ja ki( pysz ny ero tycz ny sym bol.

Tre sco jest jed n% z trzy stu, lub wi' cej, wysp two rz% cychar chi pe lag Scil ly na Oce anie Atlan tyc kim, dwa dzie (cia sze()mil na za chód od Land’s End, gdzie ko* czy si' Korn wa lia, jestjed n% z sze (ciu wysp za miesz ka nych, z któ rych g"ów na toSt. Ma ry’s, gdzie przy bi ja j% pro my i stat ki z Wiel kiej Bry ta nii.Na prze ciw le g"ych brze gach, od stro ny oce anu, je go fal i sztor -mów, za rów no Scil ly, jak i Tre sco s% su ro we i na gie, lecz od stro -ny we wn'trz nej, w kie run ku St. Ma ry’s maj% "agodny klimati buj n% ro (lin no (). Pr%d za to ki oraz ge niusz Au gu stu sa Smi thai je go wnu ka, i na st'p cy Tho ma sa Al ger no na Smi tha -Do rri ena,któ rzy w XIX wie ku przy czy ni li si' znacz nie do nie s"y cha ne goroz kwi tu wy spy i ho dow li kwia tów, stwo rzy "y co( w ro dzaj ra -ju, wy sp' Al ci ny, ogród Ar mi dy.

W 1834 ro ku Au gu stus Smith zo sta" Lor dem Pro prie to remar chi pe la gu Scil ly i wkrót ce po tem ka za" zbu do wa) szko "y i la tar -

! 43 !

nie mor skie oraz „opac two” Tre sco wraz z ogro da mi, o któ re za -dba" Al ger non Smi th -Do rrien, sa dz%c tam kwia ty i ro (li ny zewszyst kich stron (wia ta i da j%c po cz% tek praw dzi wej ga "' zi prze -my s"u. Jed nak po cho dze nie te go ede nu na wy spach Scil ly — któ -re przez stu le cia cier pia "y bie d' — jest znacz nie star sze.

Pierw sze cen ne bul wy eg zo tycz nych kwia tów przy wie+ liw XII wie ku be ne dyk ty ni, chrze (ci ja* scy ulis se si, któ rzy nie -ustra sze ni wy pra wia li si' do da le kich kra jów i osie dla li w ob -cych stro nach, ucz%c mi "o (ci do praw dy i wie dzy, a tak &esta bi li tas lo ci, g"' bo kie go przy wi% za nia do ro dzin nej zie mi, któ -re po zwa la sp' dzi) ca "e &y cie w ja kim( za pa d"ym k% cie i czu) si'w (wie cie jak w do mu, nie &y wi%c pra gnie nia wy jaz du aniuciecz ki. W Tre sco mo& na jesz cze obej rze) daw n% sie dzi b'prze ora.

Ale jak to by wa z ka& dym ra jem, któ re go po cz%t ki si' ga j%co raz to od le glej szych epok, a& gu bi% si' w mi tycz nej bez cza so -wo (ci, rów nie& raj Scil ly za czy na si' w jesz cze daw niej szychcza sach. To by "y fe nic kie Ka sy te ry dy bo ga te w cy n' i za zdro (niestrze &o ne przed ob cy mi &e gla rza mi, to by "y przede wszyst kimwe d"ug le gen dy Wy spy Szcz' (li we, jed na z mo& li wych lo ka li za -cji Pól Eli zej skich, ra ju He spe ryd, roz kosz ne wy spy pe" ne kwia -tów, gdzie pa no wa "o wiecz ne la to i gdzie bo ha te ro wie,prze pra wiw szy si' przez wo d', znaj do wa li kra in' wiecz nejm"o do (ci, nie (mier tel ne go &y cia.

Scil ly, a szcze gól nie Tre sco, za s"u gu j% na to, aby uto& sa -mia) je z Wy spa mi Szcz' (li wy mi, he spe ry do wym ra jem, ede nem,któ re go Ste ven son i Gau gu in po szu ki wa li na po "u dnio wychmorzach, z &y ciem nie (wia do mym up"y wu cza su, wiecz no (ci%mo rza, szcz' (ciem bez grze chu pier wo rod ne go i bez hi sto rii. Ni -czym nie za k"ó co ny czar trwa na dal: przej rzy sta ja sno(), try umfwi tal no (ci we wszyst kich jej for mach i ko lo rach, roz ma ito() ro -(lin i pta ków, mew i cza pli, kor mo ra nów i na wa" ni ków bu rzo -wych, he" mia tek i bie gu sów krzy wo dzio bych, ku li kówi szpa ków. Pod czas posi"ku przy sto le usta wio nym pod drze -wem, wie le z tych pta ków jak w baj ce je nam z r' ki al bo z ta le -rza: wró ble, naj bar dziej uf ne i &ar "ocz ne, wy ry wa j% okrusz kiz dzio bów in nych pta ków i z na szych pal ców.

! 44 !

PODRÓ! BEZ KO,CA

Ale wszel ki eden, do me na nie (mier tel no (ci, jest rów nie&krain% (mier ci, miej scem za wo d%, gdzie usta je mo zol na i swoj -ska nie istot no() &y cia. Wy spy Szcz' (li we s% rów nie& króle -stwem umar "ych, s"o* ca, któ re ni gdy nie za cho dzi, lecz (wie cinad in nym &y ciem, do sko na "ym i dla te go od mien nym od &y cialudz kie go. Scil ly, po dob nie jak Korn wa lia, po wi% za ne s% z cel -tyc k% le gen d% Lyones se — lub, w cor nish, dia lek cie czy te& j' zy -ku Korn wa lii, Le thow sow — za to pio n% kra in%, któ ra znik n' "az po wierzch ni zie mi, z le gen d% kró la Ar tu ra, do któ re go gro buro (ci so bie pre ten sj' ty le miejsc, cho cia& po dob no on sam ni gdynie umar"; w za cza ro wa nym (wie cie le gend zwi% za nych z kró -lem Ar tu rem pa nu je wod na i me lan cho lij na ma gia, do mi nu jezmierzch i ksi' &y co we (wia t"o, &y cie wy co fu je si' w nie rze czy -wi sto() baj ki i (mier ci.

Nie po j' te mo rze ma po dwój ne ob li cze. Na pla &y na prze -ciw ko otwar tej prze strze ni, lecz rów nie& po (ród ska" i wy se pek,ma my do czy nie nia z mo rzem sztor mów i hu ra ga nów, któ re odXVII wie ku do dzi( po ch"o n' "o tak wie le ist nie* ludz kich,w tym po nad trzy stu roz bit ków. To miej sce przy go dy i wy zwa -nia, pró by, wal ki. Z dru giej stro ny to miej sce szcz' (li wo (ci,wiel kiej per swa zji i spo ko ju, bez wa run ko we go „tak” wy po wie -dzia ne go &y ciu, kie dy zda je my si' na fa le al bo le &y my na pia skuw har mo nii z czy stym i ab so lut nym ist nie niem, wy zby tymwszel kiej ak tyw no (ci i wszel kie go ce lu, wy pe" nio nym je dy niewol nym i pu stym mi ja niem go dzin, co jest by) mo &e naj bar dziejswo bod nym, in ten syw nym i roz kosz nym od bie ra niem (wia ta.By) mo &e jest rów nie& pa mi' ci% p"y nu owo dnio we go, pier wot -ne go oce anu, z któ re go wy wo dzi si' nasz ga tu nek, wód, któ repo zna li (my na po cz%t ku na szej jed nost ko wej eg zy sten cji.

Przy naj mniej w tych dniach wy spy Scil ly — a tak &e licz neza to ki Korn wa lii, Sen nen, Bo tal lack, Car bis Bay — za prze cza j%frag men to wi mo jej ulu bio nej ksi%& ki Raf fa ele La Ca prii, L’ar mo -nia per du ta, w któ rej prze ciw sta wia on me ta licz n% i mo no ton n%sza ro() oce anu przej rzy ste mu i (wie tli ste mu b"' ki to wi Mo rza$ród ziem ne go, mo rza bo gów i form, nie za( bez kszta"t ne go Le wia -ta na. Dzi( oce an wo kó" wysp Scil ly jest prze zro czy sty i ja sny, tur -ku so we dno i ko bal to we pla my, lek ko() bia "ej jak (nieg pia ny

! 45 !

WYSPY SZCZ#$LIWE

i nie wy s"o wio na g"' bia ko lo ru in dy go. Ale tak &e ten czar jest am -bi wa lent ny, po dwój ny; kry je w so bie nie sko* czo no() &y cia i zew(mier ci. Rów nie& zresz t% w Ody sei gra na to we i fio le to we mo rzenim fy Ka lip so szy ku je (mier tel n% pu "ap k', (piew sy ren. W ka& dejmor skiej szcz' (li wo (ci kry je si' me lan cho lia, oci' &a "e za po mnie -nie Lo to fa gów, któ re Ten ny son, po eta opie wa j% cy (mier) kró la Ar -tu ra, za fa scy no wa ny ty mi wy spa mi, wi% za" z mo rzem i uwa &a", &estan ów przy po mi na to ni' cie w wo dach, za pa da nie w sen.

Mo rze to ab so lut, do star cza do zna* tak in ten syw nych, &enie mal bo le snych. Po (ród ko lo rów wo dy i gra ni to we go pia sku,któ ry pod kre (la jej po "y sku j% c% ja sno(), wy zby wa my si'wszyst kie go, co ba nal ne, przy pad ko we, wzgl'd ne. Chcie li by (myuchwy ci) isto t' &y cia, uwol ni) si' od wszyst kich przy mu sównie po zwa la j% cych nam &y), od me cha ni zmów re to ry ki, tak jakzdej mu je si' ubra nia. Obie ra my po zor ne &y cie ze skór ki, abydo trze) do &y cia praw dzi we go, do szcz' (cia, i od no si my wra &e -nie, &e przy bli &a my si' do j% dra tak istot ne go, tak czy ste go, &eprzy po mi na ono ni co(). Mi "o() do mo rza, po wia da" To maszMann, jest rów nie& mi "o (ci% do (mier ci, i przy cho dzi "y mu namy(l szek spi row skie s"o wa po &e gna nia, s"o wa Pro spe ra: „I roz -pacz tyl ko cze ka na mnie wsz' dzie...”. Ale mi "o() ta ro dzi si'dla te go, &e mo rze po zwa la nam do zna) — do tkn%), cie szy) si'ni%, by) w jej po sia da niu — chwi lo wej per swa zji, za spo ko je nia,pe" ni, któ rej chcie li by (my do (wiad cza) za wsze.

Miesz ka* cy wysp Scil ly mie li w prze sz"o (ci ma "o cza su napo dob ne me ta fi zycz ne roz wa &a nia. Oce an ozna cza" dla nich po -"ów ryb, mo zol ny, lecz po zwa la j% cy prze &y), woj n' spro wa dza -j% c% nie przy ja ciel skie okr' ty, hisz pa* skie lub ho len der skie,ozna cza" przede wszyst kim nie bez pie cze* stwo, sztor my i wia -try, hu ra ga ny opi sa ne w epic kich i osch"ych spra woz da niach,nie zli czo ne za to ni' cia. Te ostat nie po praw dzie nie mar twi "ymiesz ka* ców — po dob no mo dli li si' oni do Pa na nie o to, &e byza to pi" stat ki, lecz sko ro z wo li bo &ej ja ki( sta tek ma za to n%), toniech przy naj mniej sta nie si' to u wy brze &y Scil ly, aby miesz -ka* cy mo gli prze j%) "a du nek.

Miej sco we prze wod ni ki i opo wie (ci za prze cza j% ka te go -rycz nie, ja ko by miesz ka* cy przy wi% zy wa li no c% lam p' do o(le -

! 46 !

PODRÓ! BEZ KO,CA

go al bo kro wie go ogo na i w ten spo sób mie li zwa bia) stat ki,kie ru j%c je na ska "y, lecz wie() g"o si, &e pe wien ksi%dz prze rwa"raz ka za nie, aby og"o si) (wie &o otrzy ma n% wia do mo() o stat kuroz bi tym na ska "ach. Ja ki( czas po tem, po sko* czo nym ka za -niu, zszed" z am bo ny i ju& przy drzwiach ko (cio "a oznaj mi",&e ko lej ny sta tek za to n%", ale &e og"a sza to do pie ro te raz, po -niewa& s"usz ne jest, aby wszy scy po bie gli ra zem i po dzie li li si'"upem.

Po za ka ta stro fa mi na mo rzu prze myt sta" si' rów nie& nie -wy czer pa nym +ró d"em hi sto rii, opo wie (ci, aneg dot; krwi stychi dzi wacz nych po sta ci, od wie leb ne go Joh na Tro ut bec ka, au to rauczo nej ksi' gi o wy spach Scil ly z 1794 ro ku, lecz rów nie za pa -lo ne go kon tra ban dzi sty, zmu szo ne go w ko* cu opu (ci) wy sp',a& do s"yn ne go Joh na Car te ra dzia "a j% ce go w Korn wa lii i zwa ne -go „kró lem Prus”, któ re go imie niem na zwa no za to k'.

Mi "a swo bo da pa nu je rów nie& w(ród (wi' tych, jak w wy -pad ku (w. War ny, by) mo &e cho dzi tu o „San ta Ju ana”, hisz pa* -ski sta tek, któ ry roz bi" si' o ska "y, a za tem sta" si' przed mio tempo dwój ne go kul tu ze stro ny wy spia rzy. Cel tyc kie chrze (ci ja* -stwo sta no wi wiel ki roz dzia" w hi sto rii, któ ry — szcze gól niew Korn wa lii, lecz rów nie& na wy spach Scil ly — "% czy si' z mi -tem i ba (ni%. $wi' ci i ol brzy mi ro bi% so bie na wza jem psi ku sy,ale tak &e flir tu j% ze so b%. S% (wi' ci opie ku no wie +ró de",a przede wszyst kim cu dow nych ryb, (wi' ci przed si' bior czy jak(w. Bry chan, któ ry przy p"y n%" w to wa rzy stwie trzech &on, licz -nych kon ku bin, dwu dzie stu czte rech sy nów i dwu dzie stu pi' -ciu có rek i wszy scy na ko niec zo sta li be aty fi ko wa ni.

Wy spy Scil ly mia "y i ma j% swo j% li te ra tu r', z któ rej s%dum ne. Ma "e ksi' gar nie i kio ski wy sta wia j% po wie (ci pod ty tu -"em Pie kiel na za to ka pió ra Sa ma Lle welly na al bo Wy spy sztor -mo we Ann Qu in ton, licz ne zbio ry po ezji opie wa j% ce fa lei musz le. Bar dziej wy ra zi sta po ezja o&y wia do sad ne i iro nicz neepi ta fia to piel ców, daw ne fan ta stycz ne hi sto rie pe" ne cza rówi pro roctw, widm ma ry na rzy, cza row nic, sy ren przy po mi na j% -cych t', któ rej wi ze ru nek za cho wa" si' w ko (cie le w korn wa lij -skim Zen nor i któ ra wci% gn' "a w mor sk% ot ch"a* po bo& ne gokle ry ka za j' te go (pie wa niem psal mów.

! 47 !

WYSPY SZCZ#$LIWE

Po et% wysp Scil ly jest Ro bert May bee, któ ry &y" mi' dzy1810 a 1891 ro kiem, by" anal fa be t% i przed sta wi cie lem li te ra tu -ry ust nej opo wia da j% cej o daw nych zwy cza jach, woj nachi sztor mach, twór c% bal lad prze si%k ni' tych swo bod n% za &y "o -(ci% z mo rzem, ze (mier ci% i z Pa nem Bo giem. Dzi siaj naj bar -dziej zna n% au tor k% jest Ma ry Wil son, &o na Ha rol da Wil so na,by "e go pre mie ra z ra mie nia Par tii Pra cy, któ ry za miesz ka" nawy spach Scil ly. Jej wier sze opie wa j% gra nat i fio let mo rza, ko -(cio "y w(ród z"o tych nar cy zów, szum fal, co czy ni z niej ide al -ne go ofi cjal ne go po et' ro dzin nych stron, wy po sa &o ne go nie malw ty tu" „miej skie go po ety”, któ re go To masz Mann za zdro (ci",mie sza j%c iro ni' z no stal gi%, sta re mu i u"a dzo ne mu Ema nu elo -wi Ge ibe lo wi, któ re go po s%g zdo bi park Lu be ki. Ca "a ta li te ra tu -ra po wsta "a oczy wi (cie po an giel sku; w od ró& nie niu od in nychj' zy ków cel tyc kich cor nish nie mal ca" ko wi cie za nik" mi moostat nich sta ra* li te ra tów i lin gwi stów, by przy wró ci) go do &y -cia. Mo &e my si' po cie szy) frag men ta mi (re dnio wiecz nych mi -ste riów, w któ rych Bóg prze ma wia w cor nish, a dia be" poan giel sku.

Na wy spach Scil ly, jak i w ca "ej Korn wa lii znaj dzie my ar -cha icz ne (la dy z epo ki dru idów, wiel kie g"a zy wska zu j% ce nagro by i miej sca po chów ku, za gad ko we me ga li ty, ta jem ni cze zna -ki z po cz%t ków dzie jów. Mer ry Ma ids w po bli &u Pen zan ce,w Korn wa lii, two rz% kr%g dzie wi't na stu du &ych ka mie ni wy -zna cza j% cy by) mo &e daw ne miej sce sk"a da nia ofiar, lub co(jesz cze in ne go, gdzie co ro ku od by wa si' Gor sedd, zgro ma dze -nie bar dów usi "u j% cych o&y wi) pa mi') o cel tyc kim dzie dzic -twie. Po (ród tych ka mie ni od czu wa my sza cu nek wo becta jem ni czej i mi nio nej prze sz"o (ci, wo bec przod ków, któ rzy s%za wsze wspól ny mi przod ka mi, nas sa mych, ludz ko (ci i cy wi li -za cji. Ale sza cu nek i po czu cie ta jem ni cy od no sz% si' do pro sto -ty eg zy sten cji, któ ra mi ja i zni ka, do ka mie ni i pa s% cych si'w(ród nich spo koj nie krów, do ta jem ni cy, ja k% jest &y ciezwierz%t.

Mo &e my i po win ni (my &y wi) wspó" czu cie dla dru idów, aletym bar dziej dla ich ry tu al nych ofiar, bo by li to nie szcz' (ni cy ta -cy sa mi jak my i z ca "% pew no (ci% zna le+ li si' w gor szej sy tu acji.

! 48 !

PODRÓ! BEZ KO,CA

Mo da na cel tyc k% tra dy cj' prze mie nia si' nie kie dy w ini cja cyj -ny ezo te ryzm, w mar nego gatunku neo po ga* stwo, upodo ba niedo prze s% du. Ów kult ta jem ni cy, ma gii i ko rze ni po zo sta je zaw -sze wy du ma n% i pry mi tyw n% kon struk cj% umy s"o w%, po dob niejak wszel ka mo da na ir ra cjo na lizm. O ile& g"'b sze od ja kie go -kol wiek ta jem ne go ob rz%d ku jest sta re po wie dze nie w cor nishwy li cza j% ce trzy naj pi'k niej sze rze czy na (wie cie: „Ko bie taz dziec kiem, "ód+ z roz wi ni' ty mi &a gla mi i "an zbo &a fa lu j% cy nawie trze”.

WYSPY SZCZ#$LIWE

HI PO PO TAM Z LUND

W uro czej ksi%& ce Co me ri co no sce re i san ti — tekst Ste fa naJa co muz zie go oraz ry sun ki Gi giego Cap py Ba vy — mo wa jesto wy da rze niu z dzie ci* stwa (w. Lu dwi ka Gon za gi. Pe wienkrew ny, wi dz%c, jak si' ba wi, spy ta" go, co by zro bi", gdy by si'do wie dzia", &e za kil ka mi nut umrze. Dziec ko od po wie dzia "ospo koj nie: „Ba wi" bym si' da lej”. Je (li aneg do ta jest praw dzi wa,Lu dwik rze czy wi (cie za s"u gu je na au re ol', nie za le& nie od in -nych po s'p nych czy nów, któ re przy pi su je mu md"a ha gio gra fianie zdol na po j%) wiel ko (ci praw dzi wych (wi' tych nie b' d% cychl' kli wy mi bi go ta mi, lecz (mia "y mi &e gla rza mi po nie po j' tymmo rzu eg zy sten cji.

Przy po wie() ta mó wi o wie lu spra wach. Ma my tu na przy -k"ad do czy nie nia z g"u pi% po wa g% do ro s"e go, któ ry mu si przy -da) so bie au to ry te tu za po mo c% wznio s"ych my (li, po nie wa& niepo tra fi &y), po pro stu &y), mu si sta wia) so bie ce le i za da nia, któ -re od wró c% je go uwa g' od owej nie umie j't no (ci, nie potrafi i()na spa cer, mu si zmie rza) w ja kim( kon kret nym kie run ku, lek -ce wa &y ulot n% chwi l' i widzi j% w perspektywie przy sz"o (ci.Kie dy ta ki do ro s"y spo ty ka ko go(, kto jak dziec ko &y je i ba wisi', nie dba j%c o tro ski ani ce le, nie mo &e znie() wi do ku po dob -nej wol no (ci. Upo ka rza go ona i od s"a nia je go ma "o(), ucie ka si'wi'c do w"a dzy bar dziej sta now czej, do (mier ci, ta bo wiem wy -po sa &o na jest w do stoj no() wszel kie go urz' du — ka& dy ry tu a",cho) by na wet naj bar dziej nie win ny jak in au gu ra cja ro ku aka -de mic kie go al bo wy sta wy, jest w ja kim( sen sie ry tu a"em &a "ob -

! 91 !

nym; ten, kto prze ci na wst' g' lub in au gu ru je pra c' uczel ni, jestza wsze kim(, kto rzu ca garst k' zie mi.

Krew ny Lu dwi ka chce, aby dziec ko nie my (la "o o za ba wie,lecz o (mier ci, to zna czy o przy sz"o (ci, po nie wa& (mier) jest kul -mi na cyj nym mo men tem wszel kiej przy sz"o (ci. By) mo &ew swo jej cia sno poj mo wa nej po bo& no (ci s% dzi, &e w ten spo sóbskie ru je je go my (li na kwe stie wia ry. Ale dziec ko ba wi si' da lejw"a (nie dla te go, &e prze ni ka je -a ska, duch Ewan ge lii, któ ry za -ch' ca, aby zo sta wi) ka& de mu dniu je go tro ski i nie po wi'k sza)ich my (l% o ju trze, nie nisz czy) &y cia pra gnie niem je go za cho -wa nia. Za ba wa — nie wiem dla cze go, ale wy obra &am so bie, &edziec ko bie ga po pro stu w kó" ko — jest czym( sa mym w so bie,nie po trze bu je ni cze go in ne go, ani mo dlitw, ani (wia dectw, aniko* co wych uchwa". Przy po mi na szcz' (cie bez t' pej aro gan cjicha rak te ry stycz nej dla te go, co za szcz' (cie ucho dzi.

Trud no jest zbli &y) si' do dzie ci* stwa, do owe go ch"op czy -ka, któ ry bie ga w kó" ko, i do przed mio tów, któ re to wa rzy sz% muw za ba wie. -a two roz pra wia) o za baw kach z punk tu wi dze niaso cjo lo gii czy pe da go gii, ba da) je ja ko pro duk ty opre syw nej kul -tu ry, do ce nia) al bo kry ty ko wa) ich wy cho waw cze skut ki. Jestrze cz% nie uchron n% roz my (la) o nich z sen ty men tal n% no stal -gi%, kie dy przy po mi na j% nam na sze w"a sne dzie ci* stwo, czas,któ ry uto& sa mia my z po ezj% &y cia, pod czas gdy by" on je dy nieokre sem od kry wa nia przez nas po ezji &y cia w spo sób i w kszta-" cie ani lep szym, ani gor szym, ni& przy da rzy "o si' to in nym po -ko le niom.

Za baw ka sta je si' na to miast ta jem ni cza, nie do st'p naw swo jej isto cie, kie dy roz wa &a my j% ja ko przed miot, w któ rymsku pia si' ab so lut na te ra+ niej szo() ba wi% ce go si' ni% dziec ka,sa mo wy star czal no() rze czy wi sto (ci, któ r% prze ni ka na gle sens.Nie wie le dzie ci — dzie ci wia ry god nych, nie za( nie zno (nychma rio ne tek — wy st' pu je w ro li wiel kich po sta ci li te ra tu ry po -wszech nej, nie ma te& w niej zbyt wie le za ba wek. Kil ku wy bit -nych pi sa rzy od Hof f man na do Bau de la ire’a zdo "a "o uchwy ci)za gad ko wy czy te& gro+ ny aspekt za ba wek, nie po ko j% cy wy razob co (ci, ja ki po ja wia si' nie kie dy na pyszcz ku szma cia nej ma"p -ki po rzu co nej na pod "o dze al bo w gry ma sie pa pu gi.

! 92 !

PODRÓ! BEZ KO,CA

Baj ki Hof f man na przed sta wia j% zna ko mi cie ow% dwu -znacz no() za ba wek, któ ra przy da je gro zy ich zwy czaj no (ci, jakgdy by lal ki, &o" nie rzy ki, ko nie na bie gu nach i plu szo we mi sieby "y rów nie&, lub przede wszyst kim, noc n% ar mi%, któ ra cze kana od po wied ni mo ment, aby ru szy) do ata ku, a tym cza sem stra -szy w snach i kosz ma rach ko go(, kto jesz cze kil ka lat wcze (niejbez tro sko si' ni mi ba wi". Ta zdra dziec ka ta jem ni czo() czy per -fi dia do strze ga na przez nie któ rych pi sa rzy w o"o wia nych &o" -nie rzy kach al bo szma cia nych pa ja cach sym bo li zu je ciem n%stro n' dzie ci* stwa, je go am bi wa len cje, trau my i roz dar cia, cier -pie nia i okru cie* stwa zna cz% ce g"' bo ki mi bli zna mi roz wi ja j% c%si' oso bo wo(). Szma cia ny pie sek ze swy mi ze zu j% cy mi szkla ny -mi ocza mi mo &e by) pierw szym ob ja wie niem obo j't no (ci (wia -ta, sa mot no (ci i me lan cho lii.

Ta ki w"a (nie aspekt za baw ki przed sta wi) jest naj "a twiej— na ma lo wa nie per wer syj nych la lek nie wy ma ga zbyt wie lefan ta zji. O wie le bar dziej skom pli ko wa ne jest uchwy ce nie se -kre tu ich zwy czaj no (ci bez po pa da nia w "a twy sen ty men ta lizm.Wy sta wy i mu zea za ba wek ma j% na ogó" cha rak ter dy dak tycz -ny; nie s% w sta nie przy wo "a) bez cza so wo (ci za ba wy, lecz po ka -za), jak i kie dy zor ga ni zo wa no, na rzu co no lub za pro po no wa nojej naj roz ma it sze for my; wy od r'b nia j% po szcze gól ne ka te go rie— sa mo lo ty i mi sie, za baw ki me cha nicz ne i ro bo ty — nie umie -j% jed nak wy do by) na (wia t"o dzien ne nie po wta rzal nej in dy wi -du al no (ci, któ rej za baw ka na bie ra w &y ciu da nej oso by.Nie unik nio n% wa d% nie mal wszyst kich mu ze ów i wy staw jestwa da pro fe so ra, któ ry chce za wsze na ucza) i co( wy ja (nia), za -miast po pro stu po ka za), jak po tra fi to li te ra tu ra. By) mo &e naj -lep szym mu zeum by" by zwy k"y ma ga zyn, któ ry umo& li wia" byjed no, a mia no wi cie obej rze nie w ka& dej chwi li cze go(, co si'nam aku rat spodo ba "o, bez wska zó wek dy dak tycz nych i wy ty -czo nych kie run ków zwie dza nia.

W mu zeum hi sto rii kul tu ry w Lund, w ma "o efek tow nejsal ce — któ r% mo &e my prze oczy) pod czas po spiesz ne go zwie -dza nia za cie ka wie ni bar dziej am bit n% wy sta w% ce ra mi ki —znaj du je si' skrom ny i za chwy ca j% cy (wiat za ba wek zgro ma -dzo nych tam bez spe cjal ne go ce lu, po pro stu aby je nie co upo -

! 93 !

HIPOPOTAM Z LUND

rz%d ko wa) — ale nie prze sad nie — tak jak sa mi to ro bi my, kie -dy dzie ci id% ju& spa). Nie na po tka my zbyt wie le ob ja (nie*, &ad -ne go ko men ta rza, nie ma te& ka ta lo gu. S% tyl ko za baw kiod no sz% ce si' do ca "e go stu le cia dzie ci* stwa, mniej wi' cej oddru giej po "o wy XIX wie ku do lat pi') dzie si% tych XX.

W ma "ej sa li gosz cz% cej cza ry i smut ki dzie ci* stwa pa nu jeurze ka j% ca at mos fe ra. At mos fe ra ty po wa dla te go sta re go szwedz -kie go mia stecz ka z je go spo koj ny mi uli ca mi, ni ski mi do ma mi,w któ rych okna bez za s"on uka zu j% cie p"e do mo we wn' trza, z ro -ma* sk% ka te dr%, po t'& n% for te c% wia ry, i wie lo wie ko wym uni -wer sy te tem bo ga tym w pie l' gno wa ne pie czo "o wi cie tra dy cje.W Szwe cji ma my do czy nie nia ze swo bod n% i ra do sn% cie ka wo -(ci% in te lek tu al n% lu dzi in te re su j% cych si' tym, co in ne, co po cho -dzi zza gra ni cy, wol nych od nie pew no (ci, któ ra ska zu je wie lena ro dów i kul tur, szcze gól nie w Eu ro pie $rod ko wej, na ob se syj -ne in te re so wa nie si' so b% i w"a sn% to& sa mo (ci%, na do ma ga nie si'ci% g"ych do wo dów uzna nia i sza cun ku. Jed n% z wiel kich nie spra -wie dli wo (ci &y cia jest ta, o któ rej wspo mi na me lan cho lij nieEwan ge lia: „Kto po sia da, te mu b' dzie jesz cze przy da ne, a ten, ktonie po sia da, te mu b' dzie od j' te to, co ma”. Kto mie wa si' do brze— jed nost ka czy na ród — kto jest wol ny od bie dy, wy zy sku, upo -(le dze nia, jest rów nie& cz' sto wiel ko dusz ny i sym pa tycz ny, pod -czas gdy ten, kto cier pi g"ód i upo ko rze nia, by wa nie kie dyod py cha j% cy w swo jej upar tej po trze bie au to afir ma cji.

Szma cia ny hi po po tam z mu zeum w Lund jest wart ty le, coosio", któ re go ksi% &' Mysz kin, idio ta Do sto jew skie go, wi dziw Szwaj ca rii, jak sku bie tra w', i nie po tra fi go za po mnie). Du -&y ni czym praw dzi wy bul dog hi po po tam jest ca "y po dar ty i po -pla mio ny, bra ku je mu szkla nych oczu, na ich miej scu wi da)ja (niej szy ma te ria", pa r' oczu bar dziej au ten tycz nych — zda j%si' spo gl% da) do bro tli wym wzro kiem krót ko wi dza, ko go(, ktonie ufa zbyt nio (wia tu, jak nie któ rzy sym pa tycz ni sta rusz ko -wie, któ rzy upie ra j% si', &e nie b' d% no si) oku la rów, i mru &% ci% -gle oczy. Hi po po tam jest przy sa dzi sty i nie zgrab ny, ma krzy we"a py i du &y zad, wy gl%d ko go(, kto w' dru je po (wie cie chwiej -nym i nie pew nym kro kiem, ma j%c je dy nie na dzie j', &e in ni zo -sta wi% go w spo ko ju. Na grzbie cie te go bie da ka wi da) (la dy po

! 94 !

PODRÓ! BEZ KO,CA

wszyst kich ra zach, ja kie otrzy ma" od &y cia i od hi sto rii, pró bu -je im jed nak prze ciw sta wi) swo j% spo koj n% god no(), któ r% pod -kre (la j% jesz cze "a ty.

Obok nie go owca na bie gu nach stra ci"a nie co ze swo jej g' -stej jesz cze, ru da wej sier (ci, w czy stych i cie p"ych dom kach zespa dzi sty mi da cha mi sie dz% so bie lal ki, ko lej ka elek trycz na za -trzy ma "a si' w po bli &u krze s"a, &o" nie rzy ki na ko niach lub pie -szo kre (l% za bu rzo n% geo me tri' bi twy i sta wia j% pa te tycz ny opórcha oso wi, na pó" ce sze (cia ny two rz% ru cho me fi gu ry, nie kie dyje den z nich, zawieraj%cy ry su nek twa rzy, zo sta je umiesz czo nyw nie w"a (ci wym miej scu i da je po cz% tek dzi wacz nym i nie win -nym chi me rom. Za baw ki s% sta re, zdra dza j% kru cho() rze czyi eg zy sten cji, smu tek wie lu dni dzie ci* stwa, lecz rów nie& za -wzi' ty opór sta wia ny roz pa do wi. Hi po po tam prze ciw sta wia si'nie po go dzie nie mniej od wa& nie ni& czer wo no -gr an at owi husa -rzy; &y cie za da je ból, lecz pa r' wy god nych kap ci mo& na prze cie&"a ta) wie lo krot nie.

Wy s"u cha" bym ch't nie hi sto rii hi po po ta ma, aby do wie dzie)si', co wi dzia", w ja kich po ko jach rzu ca no go na zie mi' al boprzy tu la no, ja ki los przy pad" mu w udzia le, kto si' nim ba wi". Tozwy czaj ne mu zeum ostrze ga, &e prze sta je my si' ba wi) za wszezbyt wcze (nie. Rów nie& wszyst ki mi in ny mi za baw ka mi, oczy wi -(cie, na przy k"ad elek tro nicz ny mi, któ re s% z pew no (ci% niemniej za chwy ca j% ce od sta rych kon struk cji z drew nia nych sze -(cia ni ków. Po za t% sa l% do ro s"e &y cie rzad ko ze zwa la na po wa g'i ra do() za ba wy, prze ciw sta wia jej b"a ho() wa& nych za da*. Za -ba wa sa ma w so bie nie by "a by na wet trud na, prze cie& co kol wiekmo &e si' sta) za baw k% — pu ste pu de" ko za pa "ek, gu zik. Mójprzy ja ciel pe dia tra opo wie dzia" mi kie dy( o dziec ku ci'& ko cho -rym na bia "acz k', któ re po sko* czo nej kro plów ce chwy ta "o zasto jak i bie ga "o z nim jak z w"ócz ni%, wy obra &a j%c so bie, &e ru -sza do ata ku na po lu bi tew nym. Nie trze ba ko niecz nie czy ta) &y -wo tów (wi' tych, aby do wie dzie) si', jak na le &a "o by &y).

9 grud nia 1990

HIPOPOTAM Z LUND

SPIS RZECZY

Przed mo wa / 7Na dro dze Don Ki cho ta / 28

Oj ciec, syn / 35Pierw szy lot don Se ra fi na / 37

Wy spy Szcz' (li we / 43Wie de* ski Ano nim / 50

Stó" Schönber ga / 55W(ród Cyn ca rów i Czi ri bi rów / 61

Kraj bez na zwy / 69Tra ge dia i kosz mar / 75

Pol ska roz po czy na no we &y cie / 80Na klat ce scho do wej w do mu, gdzie miesz ka" Ra skol ni kow / 86

Hi po po tam z Lund / 91Cmen tarz w le sie / 96

P"y wa j%c po fior dzie / 100Wo da i pu sty nia / 104

Gra ni ce Wiet na mu / 121