F E R D Y N A N D C O E T E LPRZEZPONCY WSCHDW R A E N I A ZP O D R YC ZA R DU J W/ A Z O DOP A A C U . B E K A * .R O Z D Z I A 1.Byotowczerwcu1919roku,kiedy,wczcsipo taszkienckimbazarze,spotkaemp.RapaportazPrzemyla, wmundurzekrasnoarmiejca*.J aksipanma?powitamiuprzejmiepan mniezpewnociniepoznaje...No...owszemI Cho,wiepan,niespodziewaem sitego...Takiporzdnykupiec,jakpan...Nakrylipana, czyjak?PanRapaportumiechnsiagodnie.Nakrywa,tooninierazmnienakrywali,tylko,e jasizawszepotemodkrywaem...Tozresztgupstwo!...Gwne,emlsijusprzykrzyotowszystko.,.No!mi- ljon,dwamiljony,dziesimiljonytegopapieru,toniejest adeninteres...Samstrachwicejkosztuje!Wictopantakzestrachudokrasnejarmj i...Panmyli,ejajestemnikoajewskioficer?Wstpiemdoarmji,bomitakporadzijedenmdryydek... tupanR.obejrzasiostroniedokoaiprzyciszonym gosemdoda:J a...wyjedam.Dajpanspokj!...nafront?Notak,naf rontl ...Aletotylkopodrodze.Waciwie,tojawyjedamdoPrzemyla.Terazjuzdziwiemsinadobre.Gdzi e?,.,ktrdy?...ki edy?...Przecie nie zostae pan,dodjaba,emisarjuszembolszewickimnaPolsk...J akpanmoemwitakierzeczy?J aichtamwidzieniechc,wPolsce,tychbolszewikw.J asobiewyjad subowodoAschabadu,tamsirozejrzipojaddoPersj i ...J edpanzemnl ...J akpanni emapienidzy Ra- paportpoyczy.Wieszpan,mylniedopogardzenia.Tylko,skdma pantakiei nformacje?...Tojestmimowszystkoryzykowny interes.Widzipani...Amwipan,ejazestrachudo krasnejarmji...odcisipanR.tymczasemjestto cakiempewnadroga...pewniejsza,jakstddodomu.Obejrzasiprzesdniedokoa.J apanuradz...rbpantosamo,pkiczas.Tu przyjdbardzocikieczasy,wtymTurkiestanie.Towszystkomoeiracja!...Tylko,ezTaszkientu wydostasiniesposb.ebymchobysam,jakpan...no, togupstwo!Ale,ona...dziecko...Panprzeciewie,e jakzapiwwagoniebezpozwolenianawyjazd,tobiedaPanRapaportpokiwagowwspczujco.Tak,tak...zrodzin,tojestbardzociko 1...Ale cotopanuszkodzi?Wstppandokrasnejarmji.Doarmji?...Niepanie!...Tojestzanadtopaskudny interes INiemamadnegopocigudolaurwnasowieckich frontach.Nafrontach?...Najakichfrontach?Ktopanumwi,epanmainafront?...Pansobiewstpido jakiego biurawojennegokomisarjatu,albodoaprowizacjiarmji, albojeszczegdzieindziej,i...anipanumunduruniepotrzebaubiera.Tampansobietrochpopracuje, potem panwemiesubnagranicyperskiejipojedziesobiedo Krakowa.Panminiewierzy?...Panuwierzy,jakjapanu napiszkartkzPersjizajakiegupieczterytygodnie. No,bdpanzdrw!..Wyjedamjutrozesztabemza- kaspijskiegofrontu.7PanRapaportzabimiwiekanielada.Myloucieczce dokraju,nieodcznaprzezcaniewol,teraz,poprzeyciuokropnocistyczniowychwrazzichnieprzerwanemi jeszczenastpstwami,nieodstpowaamnieaniwednie, aniwnocy.Wszakeniesychanetrudnoci,stawianeprzez rzdbolszewickiwszystkim,ktrzypragnliwyrwasi zTaszkientu,wydawaymisiprzeszkodniedoprzezwycienia.Cayszeregdekretwirozkazwrewolucyjnej wadzy, likwidujcejjeszczeciglestyczniowkontrrewolucj,zabrania,podkaroddaniaczerezwyczajce,wyjazduzmiasta bezmandatu,nietylkokolej,aleidrogamijezdnemi. ezAschabadu,pooonegousamejgranicyperskiej,mona sibyoprzypewnymsprycieimiaocidostana.tamt stron**,przebkiwanoju oddawnawrdjecw,odchwili zdobyciategomiastaprzez czerwonych.OdAschabadudzieliojednakowoTaszkient1V*tysicawiorstdrogikolej, ktrprzebywabezpiecznietylkozbrojnywgarniturbomb irewolwerwkrasnoarmiejeclub,uzbrojonywpaczkrzdowychmandatw,urzdnikpastwowy.Wszakeniejeden jumiaek,ktrywyrwasiz Taszkientuwiadomymtylko sobiesposobem,przedarsiponodogranicyidalej. Wszystkietakiewypadkipodawanosobiezustdoust,przytaczajcszczegyzagadkowodokadneokadymznich. Fakt,ejedynytenwswoimrodzajuruchreemigracyjny pozyskapewienakcesizraelitw, wiadczynietylkoo wzgld- nembezpieczestwiedrogi,aleioprzyjemnychczasach, ktrychspodziewasinaleaowTurkiestanie.Alemandat,mandatdoAschabadu!Uzyskanietakiegomandatu,oileniewstpowaosidoarmjiczynnej, byouwarunkowanektlkomiesicznsubworganizacjach, obsugujcycharmjlubsowietyturkiestaskie,przyczem komisarjatwojennydawaszansenajwiksze.P.Rapaporta znaemjakoczowiekatrzewego,nieawanturniczegoiniezego.Kiedyw16-stymrokuprzybyonjakojeniec wojennynarobotypolowe,ktremikierowaem.Niewielka pomoc,ktrejmuwtedyudzieliem,jako.ziomkowi*,zabezpieczyamistaemiejscewwdzicznymumylepana Rapaporta.Niebyoono,jaksiokazao,dopogardzenia. WdwalatabowiempniejwybisipanR.najednego zwaniejszychspekulantwsowieckiejrepublikii,dziki cigemustosunkowiz.wadz*,lawirujcmidzyczere- zwyczajkabazarem,nabraniedostpnychdlanormalnego obywatelapraktyk,ktremipomagamichtnieibezinteresownie.Niepotrzebowaemmieadnychobawcodoszczerych intencyjp.Rapaporta,anicodozbawiennociradjego.T ylko...teskrupuy!Nigdzieniepopenionotyluokruciestw,niewykonanotyuwyrokwnieuzasadnionych niczem,nieuczynionotyludonoswbezpodstawnych,jak waniewurzdachkomisarjatuwojennego.Coczyni,jeli wtakimurzdziewycignieminapowitanierkdrab,na ktregosumieniuciistnienialudzi,znanychmimoe iniezupenieobcych.Aprzytem, jakistniewtejatmosferzedonosuinierbstwa,ktraprzesycaawszystkiebiura sowieckie,jakwypeniarozkazyiroboty,bdcepogwaceniemzdrowegorozsdku,jakradzisobiezelementem robotniczym,ktry,jakobyzobowizanydekretamidopracy, wrzeczywistocirobicochcia,achciawszystko,prcz roboty.Ahlteskrupuyskrupuy!Zmagaemsizniemidnikilka aleobrazumiechnitegopanaRapaporta,suncegoterazzapewneprzezK ara- kumskiepiaskidoPrzemyla,zwyciy.Odbyemjene- ralnnaradzoniwkocumiesicazastukaemdodrzwi naczelnikajednegozpododdziawwojennegokomisarjatu.Przywitamnietamtymczasemnieadenkrwioerczyopryszek,aleznanymlzdawniejszychczaswpukownikK. Tylkojakitozniegobyterazpukownik!Brzuch,- czcigodneakcesorjumdawnejchway,znikwpodziemiach czerezwyczajki;angielskigarniturpadofiarjakiejcichej nacjonalizacji;jowjalnyhumoritupetnaczelnikaustpi miejscajakiejstarczejapatjiiopuszczeniusi.Tylkolekki, melancholijnyumiech,tenumiech,ktrylitujesinad znikomociwszystkichsprawdoczesnych,bkasina twarzystarszegopanadalekiemechemducha,pokutujcego gdziewgbiszerokiejongipiersipanapukownika.Pandonasnarobot...Prosimy,prosimyI Po styczniowejkontrrewolucjiwakanswotworzyosisporo. Moepanwybierarejon,gdziesipanupodoba.Baczno 1 pomylaemmonabyzaatwiinteres odrazu.Uprzejmiedzikujpanupukownikowi... urwaem naglenawidokprzeraenia,ktrezmroziotwarznaczelnika.Panie,musipanbyostrony!Tomoemiefatalnenastpstwaidlapanaidlamnie.Poczemzarecytowagosemmonotonnymizlekkapodniesionym,jaknauczyciel,powtarzajcyporazsetnyznanformu: WsowieckiejRosjiniemapukownikwioficerw,rozumie towarzysz?Zrozumiaem,towarzyszu! ryknem popiesznie. Wic...rejonwwolnychwiele.J eelijuwolnowybra, topragnbymgdziedaleko,najdalej!Tetrudnociapro- wizacyjnewTaszkiencie,togrbdlaczowiekaobarczonego rodzin.Wic...takgdziedaleko,najdalej 1.Towarzyszprzerzucitekwakansw.MoepanwziAulie-ata,Piszpek,Kopaate wolna,zawiadujcegotamtejszegoN.rozstrzelaliwczoraj wanie.AkuratK opaal...TonadgranicTybetu,wprzeciwnej stronie...N.?Znaem,znaem!...Bardzoporzdnyczowiek!Pukownikporuszysiniespokojnie,rzucajcokiemnadrzwipotwarte...Acodorejonu,cignemdalejtoAulie-ata,Piszpekogromniejudalekoodkolei.Moebytakco wprzeciwnejstronie,wZakaspijskimkraj u...Naczelnikspojrzanamniepodejrzliwie.WZakaspijskimkraju?Tamgddziesikrowikszy,ni wTaszkiencie!Panmwicootrudnociachapro- wizacyjnych...Wpadem...trzebacozeganapoczekaniu...Gd?Cotemwitowarzysz.Nigdybymnie przypuszcza!hlo,tak,prawda!Niedawnallnjabojowa... Alewiepan,onamatamkrewnych,majchutorkoo Aschabadu,mgbymtamwyprawidziecko.Pansioeni?Ajake!oeniemsilZpannM.,crklekarza;pangozna?Znaem,znaem!Itodobrze!Zamylisijako smutniepukownik,wystawiajcmnienauptrwogi,codo tych.krewnych*kooAschabadu,Wiepanco? WZakaspijskimkrajusubypanudaniemog.Powiem panuotwarcie:przedtygodniemuciekstamtddoPersji jedenznaszychurzdnikw.K l apa...Waciwieniemamjutucorobi...Tymczasempukownikcigndalej:Alejapanucoporadz:wepantymczasemjak robotkooTaszkientupopracujepanczasjakipoznajpana,topotemmoesicozrobi.Poczciwiec!...Gdybytusiedziajakiprawdziwytowarzysz,dawnojuczmychabym, gdziepieprzronie.Aletak,.odrki*,niedasitujednakniczrobi.Oddajsizupeniewrcepananaczelnika.Dobrze! Niechbdzienapocztekgdziebliej.DampanuT.to30 wiorststd.Panpewnozna;wroku15-stymumarotamnatyfus6.000jecw austrjackich.Aleteraztamjudobrzeizdrowo.Rejon cichy,robotasamodzielna,moejpanprzytemprowadzi wzakresie,wjakimsipanuspodoba.Zarobisobiepan adnygroszdoj esi eni ---------Zarobi?Czyjakiepodwykiwpensji? W-pensji?Ktjestwstaniewyyzpensji! 10spojrzanamniezniedowierzaniem.Topanujejnie wystarczynamlekodladzieckalNo!popracujepanczas jakiirozejrzysi.Tymczasemniechpanwnosipodanie.Dokumenty,wiadectwajakiepotrzebne?NiechpanBgbroni!Tomoezaszkodzi.Przydaobysizatoporczeniejakichdwch,trzechpartyjnych. Gdybymipantoprzyniszaraz,monabysprawdzi jeszczezaatwi....Partyj nych...Skdjawezmpartyjnych,pomylaem...J est!ORapaporcie!przechodzcjuzapewnegranicpersk,wspieraszciglejeszczeswojegoniezaradnego .ziomka".Pobiegemnabazar,znalazemdwchpartyjnychI zraelitwzsyndykatutytoniowegoi,uzyskawszyza marne500rubliporczeniepartyjne,wrciemcorychlejdo biura.Wpokojunaczelnikazastaemterazjakiegowysokiego draba,ktregofizysmogabymiaofigurowanaherbie czerezwyczajki.Towarzyszepozwol,eichprzedstawiniemg wyzbysistarychprzyzwyczajepukowniktowarzysz N.naszpolitycznykomisarz:towarzyszG.nasznowy wsppracownik..Polityczny"przyjrzamisiwcaleniepolitycznie.Oficer?zapytagronie.J akitamoficerpopieszyem-zodpowiedzi inostraniec!Aa,inostraniecuspokoisi.partyj ny"?Nienaraziejeszczenie!Studjujtymczasowoliteraturpartyjn!Di eo!...Dieogawnoje!rykngromowodrab uwasinostrancwciglejeszczeliteratura!Nanic sionaniezdaa,tawaszaliteratura!zakoczykategorycznie.Noniczewo!niczewo!poklepamnienagle protekcjonalnieporamieniugrunt,enieoficer.J a nawetlubitychinostrancw.WasimadzlarzyIgermacy zdorowo"podtrzymalinaszrewolucj.ebynieoni, dawnobyjunasprzysiedlitowarzyszekontrrewolucjonery. Prawda,towarzyszupukowniku?zwrcisizjadliwie11donaczelnika:mona,monaprzyjzakoczy,wychodzc.Tomjpisarzzprzedrokuobjanimipo chwilipukownikcikiczowiek,aleniebdziepan, chwaaBogu,miaznimwieledoczynienia.egnampana tymczasem.Niechmipanzazeniebierze,empananie umieciodrazuwZakaspijskimkraju,alerozumiepan, janiemog.Dzitrzecidzie,jakwrciemzczerezwy- czajki.Staosi!mylaem,wracajczbiura,jujako urzdnikwojennegokomisarjatu.Atmosfera,swojdrog, okropna.Tenwakansponieboszczyku,tentowarzysz pukownikzeswojczerezwyczajk1 tenpolitycznyze swoimdieom*.Nobyo,niebyo!Trzebaprzecie raz,potylulatachmitrgi,pomylenadobreopowrocie dokraju.12WjakitydziepootrzymaniuposadywkomisariaciewojennymwyjechaemdoT.celemobjciarejonu. Pozostaemtamjednakduej,nibyotowplaniepierwotnym.Wbrewbowiemprzewidywaniompanapukownika, robotarozszerzyasinadspodziewanieiprzecignasido pnejjesieni.Daamijednakwielecennychdowiadcze, nabytychwbezporednimkontakciezrnemiprzejawami bytubolszewickiegoi.rewolucyjnejrzeczywistoci*.Najciekawszyzapewnebywgldwkomunyrolne,zaoone przezrzdpodkoniecroku1918Loszrzdzi,ezjednznichssiadowaemprzez rzek,oddrugiejdzieliomiparkilometrw,aod kilkuinnychkilkadziesit.Tenelospozbawiczowieka, bliskomniestojcego,majtkuziemskiego,wywaszczonego narzeczkomunrolnych:nastpnierzucigonanaczelne miejsce...wkomunie,apniejwpastwowymmajtku, skdzamierzapowrci...doziemimuodebranej.ywezainteresowanie,jakiemusiaaobudziwkadym czowieku,nieskonnymdopotpieniarewolucjinalepo, komunarolnatennajistotniejszyprobierzzdolnocido yciaideikomunistycznejskonimidozwrceniana komunyrolnebaczniejszejuwagi,ninawszelkieinne eksperymentybolszewizmu.Wszaktumiabyzoony zarodek,zktregowinnobyowykwltnrajskiedrzewoR OZD ZI A II,ludzkoci:tu,anienapolachbitew,niewsowdepachnielicznegoproletarjatumiejskiego,niewpogromachburua- zji,miaasiuksztatowaprzyszokomunistycznejRosji.Komunybyyspnionemdzieckiemrewolucji;byy takejejdzieckiemprogramowem,WsowieckiejRosjis bowiemdwiekategorjezjawiskprzewrotowych.J ednewytwarzajnapoczekaniumasyioddajjebolszewikomwformiegotowej,doktrejdopieroprzystosowujesiprogram14A K W E D U K T T U B Y L C Z Y .komunistyczny,drugiewytwarzajbolszewicywedug programuiusiujprzystosowadonichmasy.Pierwsze niewielemajwsplnegozkomunizmem,drugiezyczeniamimas.PrzewrtbolszewickiwTurkiestanierozegrasiwmiastach,mwiccilejwjednymTaszkiencie,beznajmniejszegowspudziauwsianawetprowincji.AniSart,ani choprosyjskiniezdawalisobiesprawyz tego,cosidzieje, Ilekcewayliprzewrt,niewierzcwjegotrwao.ToteniebyowTurkiestanienawettegoprzewrotu agrarnego,ktrywRosjiwyrazisiwpogromachdworw igrabieywielkichmajtkw.Goduzieminiebyotam nigdy,bytylkogdwody,ktrwniewystarczajcej mierzedawaydopolewuplodwieczneurzdzeniairygacyjnetyputubylczegoorazkilkanowych,rosyjskich.Take podinnemiwzgldamibyystosunkiagrarnewTurkiestanie zupenieodmienneodrosyjskich.Rolnikami,uprawiajcymi15p l a n t a c j a b a w e n y .podstawowyproduktywnociowyWschodut.j.ry,byli tuziemcy,przynajmniejwolbrzymiejswojejczci;element napywowy,t. j. kolonicirosyjscy,niemieccy (kolonici wtrni, boprzybylidoAzjiznadWogi),rumuscy(zBesarabji) ibugarscybyliprzewanieplantatoramibaweny,rzadziej winogroniwarzyw.Wielkiejwasnociziemskiej,wznaczeniurosyjskiem, niebyowTurkiestanie,bopustkowiarzdowe,majtki wielkiegoksiciaN.ikilkuwzbogaconychnamiejscuRosjannieodgrywaynazbytwybitnejroliwgospodarczo-rolnem bytowaniukraju.Wasnoredniaspoczywaawrku bogatszychtubylcwiprawiewszystkichosadnikwrosyjskich,maorolnbyamasaosadnikwsartowskich.Elementbezrolnystanowiylicznerzeszewyrobnikw sartowskichorazplemionakoczowniczekirgiskie,te raczejzprzyczynywrodzonychskonnoci,nizjakichkolwiekinnychwzgldw.Rewolucjawyrwnaarnice.Gd,wywoanyzarwno paromalatamiposuchy,jakiodciciemTurkiestanuod bogategowzboeUralu,przytemzupenybrakpopytu nabawen,ktrejgrygniywskadachfabrycznychitransportowych(nastpnieznacjonalizowanych),zmusiykolonisteuropejskiegodozajciasirolnictwem,t.j.upraw pszenicy,jczmienia,ryuetc.PrzewrttenwwytwrczociTurkiestanuodbysi prawierwnoczeniezrewolucj.Nastpstwemjegobyupadekrpaterjalnywsi,nieprzygotowanychdotegorodzajugospodarkianifizycznie,ani moralnie.Ternbardziej,epsychologjarosyjskiegochopa wTurkiestaniebya psychologjkapitalisty.Ziemitraktowa onjakonarzdziedozdobyciamajtku,wskutekczego zakadagospodarstwoprowizoryczne,agospodarzyrabunkowo.Rozczarowanywkapitalistycznychmarzeniach,naog zresztrealnychiuzasadnionych,przerzucisidoobozu biernychmalkontentwiwstosunkudo bolszewikwzachowa przychyln neutralno, upatrujcprzyczynswoich nieszcz nie w rewolucji, a w nastpstwach wywoanej przez.burujw" wojnywiatowej.ZachowarwnieprzyniesionzRosji gbok,ciemnnienawidointeligencji,swoistcaejmasie ludurosyjskiego,ktraniepospolicieprzyczyniasiiwTurkiestaniedoopanowaniawadzyprzezbolszewikw.Upadekwsispowodowatepowstanie,nielicznego zreszt,elementubezrolnegozpordkolonistwrosyjskich. Powikszyygocokolwiekspnioneresztkidemobillzujcego siodactwarosyjskiego,zfrontuperskiegoizagtur- kiestaskich,ktreniezdyyprzedrzesidoRosjiprzed zamkniciemfrontuorenburskiego. 16Wszystkotojednakrazemwziteniestanowionawet drobnegoodsetkarolnikw,rzecz jasnaeuropejskich.Liczny proletarjatbezrolnymuzumaski.nieliczysi*wrewolucyjnychrachubach,podobnie,jakizacarskichczasw.Pierwszemijedynemdzieem,jakiegodokonakomi- sarjatrolnynowego(bolszewickiego)rzduturkiestaskiego, byakonfiskatakilkuwielkichmajtkwobszarnikwrosyjskichisartowskich.Zrobionotodlazasady,bonikt sionietakdalecenieupomina.Zprostodusznnaiwnoci pierwszychrewolucyjnychpoczyna,zamienionoteposiadocinamajtkirzdowe,poddanojerozmaitymokolicznociowymdyrektoromizarzdcom,orazpostanowiono.wpywy* znichrejestrowana.conto*pastwowe.Nastpnymkrokiem,dokonanymrwnieniepodnaciskiemludnoci,ale dzikizabiegomlicznychamatorwnaposadyzarzdzajcych dobramipastwa,byanacjonalizacjamajtkwmniejszych (50100iwicejmrg),ktrychznaczniejuwicejbyo wTurkiestanie.Teniewielkie,nanaszepojcia,majtki monabyosuszniezaliczydowasnociwielkiej,zwaywszyichprzemysowycharakter.Byytoprzewanie doskonalezagospodarowaneplantacjebaweny(wzgldnie ryu,koniczyny)znieodzownymolbrzymimsademczy winnic,stanowicemlsercegospodarki,itonietylkoze wzgldwdrugorzdnych.1 znowuoddanojepodzarzdfunkcjonarjuszwpastwowych.Rezultatyupastwowieniawikszejwasnocirolnejokazaysiwprzecigujednegorokugospodarkitakopakane, epocignyzasobdymisjkilkuzrzdukomisarzyrolnictwa.Cynizm,zjakimodnielisirnipisarze,stolarzeimarynarzedoswoichnowychstanowisk,przechodzi najmielszewyobraenia.Niebyatoniefachowo,jak tosizwykleobjaniaipokpiwa;tanigdynie zdoaabyzrobityleszkody,ileniesychaneniedbalstwoIbezwstydne nierbstwowieychdygnitarzy.Wicinwentarzywy, oileniedostasiwrcebandpaskarskich,ktrepojawiay siwszdzie,gdzie.upastwowiano*jakgagospodarczegobytu,zdychawbrudzieiniechlujstwie,ruin 17 groziynieruchomoci,rdzewiaymaszynyrolniczeinarzdziarobocze,aowoce,teowoce,ktrebyyprawdziwym daremniebios,gniytysicaminapniuipoddrzewami. Doczegodoprowadzianiesychanagospodarkawmajtkach znacjonalizowanych",zawiadczymoenajlepiejfakt,e podjesie18-stegorokumusianourzdzi.mobilizacj" modzieytaszkienckiej,celemzebraniagnijcychwsadach pastwowychowocw.Motywowanojbrakiemroboczej siy(!)iwyjtkowymurodzajem.Koszta,wyoonena toryginaln.fruktow"mobilizacj,przeniosykilkakrotniezysk,uzyskanywpostacikilkusetfurzowocami. Alemodzie,tanieszczliwamodzielatrewolucyjnych, uyaprzynajmniejpowietrza,najadasidosytaowocw, zaopatrzyawnienazimswojerodziny,rzeczjasna, drogpoktn.Powikszyasitakeilomaestw .podekretu",albowiemdruynybyymieszane.Nieomieszkaaskorzystazniedbalstwazarzdcw iludnowiejska,ssiadujcazmajtkamipastwowemi. Wasnorzdowidotego.komunistyczn"traktowaa,zeswojegopunktuwidzenia,rwniekomunistycznie. Conieprzeszodowsi drog cichych tranzakcyj z dyrektorem ijegopomocnikami,gino"bezladu,niezalenieodtego, czy by to byk,czy opata,czykoekodpotu.Szkody,wyrzdzoneinwentarzowitymsposobem,byybodajenajwiksze.Wchwili,gdydoprowadzonodostanubliskiegoruiny ruchomyinieruchomymajtektychposiadoci,gdynie obrobionoanijednejmorgiziemrzdowych(zwyjtkiem plkultywowanychprywatnie",dlawasnejpotrzebyprzez zarzdcwipersonel,cobyowpewnejmierzedopuszczalne),jakzbawienieprzybyzcentrum(Moskwy)cyr- kularzo natychmiastowem przystpieniudoorganizacjikomun rolnych,majcychstasipodwalinbudujcegosipastwa komunistycznego.Obszernystatutokrelawcaymszeregupunktw zadaniaisposborganizacjikomunrolnych.Miaytobywicspoecznocirolne,osadzonenagruntachodebranychobszarnikom,Czonkwkomunobowizywaprzymuspracyi8-miogodzinnydzie.Pastwo 18 wyposaaokomunwewszystko(?),cojejbyopotrzebne doyciaidopracy;wzamianzatomiaakomunaoddawa pastwucanadwyk(pozaspokojeniuwasnychpotrzeb), uzyskanwproduktachrolnychczyinwentarzu.Przydzia ziemina jednegozdolnego dopracyczowiekaokrelanoliczb8dziesicin,t.j.16-stumorgw,ocenionobowiem,e tylejestwstaniewyrobidorosyczowiekwa-snemirkoma.Szeregpunktwwskazywanastpnienapotrzebkultywowaniawrdczonkwkomunykomunistycznegoducha,regulowaprzezorniekontrolpastwowipartyjnit.p.,it.p.Alenajciekawszydoprawdy izdumiewajcybypunktdopuszczajcywkomunach... pracnajemn,tordowszelkiegokapitalistycznegoza, zktregowyrosatyranjaburuazjinadproletariatem*. Komunomwolnobyo,zewzgldunaniezupeniejeszcze dojrzayduchczasuitrudnociwstpnychprac,posugiwa sinajmit!Cospowodowaonaczelnychkomunistwdowstawienia tejrubrykiwustawokomunachrolnychtrudnoodgadn.Moe uzasadniona troska o przyszo tego, takwanego przedsiwzicia,moezwyczajnymanewrprogramowy, dlaobejciarzeczywistoci.Wszakenigdzie,adnymdekretem,adnymfaszemprogramowym,adnemdzieem zniszczeniaikarykaturtwrczoci,niewystawiasobie wadzasowieckatakiegowiadectwabezsilnoci,jakowym punktemustawyokomunachrolnych.Nie mgsiznim rwnanawetsynnydekret19-goroku,ktrymziarno uznanozamonopolpastwowy,mynyza wasnopastwa, amkzaproduktwolnegohandlu.Poczynaniakomunistyczne,awaciwiekolektywno- rolnedatowaysijednakjuwczeniejwTurkiestanie. BezporedniopoprzewrociebolszewickimgonabyawTaszkiencieimprezainteligentnegoidealistyM.,organizujcego kolektywrolnyozabarwieniulubmoetylkoszyldziekomunistycznym, w gbokiem Siedmiorzeczu, na przebogatem pograniczu Tybetu,kooPrzewalska.Pocigna tamniejedna rodzina,prawiewyczniezesferyinteligencji,kierowana nietylepdemideowym,ileszukajcaprzedrewolucyjnym19zamtemschronieniawpiknemodludziuzwizanem zTurkiestanemtylkogranicokrgow,aobcemmuziemiiaur.Rzdniewspomagawniczemtegoprzedsiwzicia,choinieprzeszkadzamuzasadniczo.To tebrawniemudziamoglitylkoludziezamoni,posiadajcygotwknakupnogruntwiurzdzeniegospodarstwa.J akiebyydziejetejkomuny,pozostaotajemnic. Terenbowiemjejosiedlenialeawnajgbszejdziczy,20ZS I E D M I O R Z E C Z Ao1000zgrkilometrwodTaszkientu,poczonyznim jedyniedrogkoow,moliwdoprzebyciatylkowkilku miesicachletnich.Odczasudoczasuprzybywastamtd zbiegzwieciamihiobowemi;rozchodziasiwie,emieszkacwkomunywyrnito,eosadzniszczyoczste wtamtychstronachtrzsienieziemi.Nieodstraszaoto bynajmniejnowychwychodcw,rozumujcych,e,cokol- wiekbysitamdziao,zawszetamlepiejiswobodniej,ni wcentrzerewolucyjnegoTurkiestanu.Niezalenieodtejkomuny,ktrabyaraczejoznak ideowegoprotestuprzeciwbolszewizmowi,niwcieleniem bolszewickiej idei, powstao te w pierwszychczasachrewolucji kilkaniezupenychkomun1 niezupenychkolektyww,organizowanychczciowoprzezdnych atwegozarobkuawanturnikw,czciowoprzezywioypinteligentne,obardziej jurealnychiprogramowychdnociach.Zkolektyww tych,wspomaganychhojnieprzezkomisarjatrolny,jeden21ZS I E D M I O R Z E C Z A .tylkooddadoskadwpastwowychnadwykiwprodukcji, alezato,rozpadajcsi,pozostawipastwuwspuciinie olbrzymispisdugw.Wszystkotojednakbyyprzedsibiorstwaindywidualne; rozstrzygajcmiaabydopierokomunapastwowa,organizowanawmylstatutu,wypracowanegoprzezgwnych komunistycznychekonomistwMoskwy,aurzeczywistniona ikontrolowanaprzezrzd.Chcczachcisceptycznyogdonowychspoecznoci rolnych,ofiarowarzdturkiestaskikomunomnajpikniejszemajtkizpordskonfiskowanych,wyposayjewinwentarzywyimartwy,amieszkacomichprzyobiecaziarno dlaobsiewupl,ywno1 odziezeskadwurzdugospodarczego,atakei...pensjwedugnormrzdowych. Wszystkoto,prczziemi,miaobyspaconewszeregu lat(jakprzepowiadaliorganizatorowiekomun.zokadem) wnaturze,wpostaciziarna,bydait.p.Poza ternwyposaonokomunywbroprzeciwkonapadomwiejskichkua-22A U L BR I D . M U L L A .kwiobdarzonoprzernemiprzywilejamiwkorzystaniu zwodydlapolewaniapl.Pomimotakwietnychwarunkw,napywzgoszedo komunrolnychniebybynajmniejliczny.Chopstwo,nawet biedniejsze,wierneswojejtaktyce,abyzbolszewizmukorzysta,nieangaujcsianiwoporze,aniwczynnem wspdziaaniu,zachowaozupenrezerw;inteligencja, ktrarozbitaizmiadonawlokasikulunogibolsze-wizmu,syszeniechciaaoadnychprzodowychpoczynaniach;jedynieproletarjatmiejskiiczerwonaarmja dostarczyy nielicznego kontyngentu.Byotojednaktakmao, iniesposbbyozaczynaztilocijakszerszakcj.Niepozostawaowicrzdowinicinnego,jakzamkn oczynaparagrafustawy,zalecajcynajwikszbaczno wdoborzeczonkwkomunrolnych.Moglibynimitylko ludziepartyjni,zasueniwobecrewolucjilubconajmniej politycznienieposzlakowani.Omoralnocinicniemwia23AU L LNA- NA l,N A DG R N Y M CZ Y^ C Z Y K I EM.ustawa;zestanowiskabolszewickiego,pojcietobyoprzeytkiem.Konieckocw,przyjtonietykokadego,kto sinawin,aleizaganianodokomuntabunygodujcych ongizmusu,potemjuzawodowo,Kirgizw.Zaokrglone wtensposbdzieoposzojuraniej.Wkrtkimczasie (odkoca18-godopoowy19-goroku)zdoanozebra kontyngent,wystarczajcydoobsadzeniakilkunastuodebranychobszarnikom"majtkw.Poczteprzezstolic",zaludnioneprzewaniestoecznym*elementem,skupiysiwszystkiekomunydookoa Taszkientu.Alernorodnoturklestaskiejprzyrodydaa kadejznichinneotoczenieiinnewarunkibytuirozwoju. Itakjedneznich,jakkomunawK apan-bekuiKelesie, legywnizinach,wrdplryowych,otoczone.auami* sartowskieml;inne,jak.wzorowa*troicka,przyssaysido wsirosyjskiejwdolinierzekiCzyrczyk,napolachongi bawenianych,dzipszenicznych;jeszczeinnezapadywgrach,wrdkwypasowych i sadw,wpobliuodwiecznych, wymierajcych ju lasw orzechowych, zawieszone jakgniazda jastrzbienadndznemikiszakamimuzumaskichgrali.Miaybywzoremdlachopw,tubylcw,dlacaego kraju,jaksiprowadzi.ulepszon,ekonomiczngospodark zbiorow*,miaybyogniskami,.skdpromieniowabdzie naokolicduchkomunistyczny*;staysiprzytukami prniactwalub jaskiniamizbjw,siejcemipostrachigroz dalekopozaswegranice.Trudnodajakikolwiekjednolityobrazhistorjitych komun,albowiemkadaznich.rozwijaasi*,wegetowaa imarniaaposwojemu,wykazujczupenybrakzmysu zbiorowocinawetwprocesierozkadu.J ak ju wspomniaem, los umieci miwpobliu pierwszej, jak j nazywano.wzorowej*komuny rolnej w Trealizujcej, zdaniemkomunistycznegopisarza,przybyegozMoskwy, .wyszeproblemykomunistycznegobytu*.Pomieszczona wstarymsadziepukownikaR.zodpowiednimprzydziaem ziemzraszanychi.bagarnych"*),skadaasiz80-ciurodzin, czegoniemonabyozauwayaniwpolach,aniwogrodach, aninawetwpodwrkukomuny.Byatoliczba.oficjalna* dlaprzydziawzurzdugospodarczego;liczbyfaktycznej nieznazapewnenawetzarzdkomuny,gdyzaludniaj elementniestayiskonnydowdrwek.Na czelekomuny stagonytowarzyszD.,zwanyprzezjednychsynem obywatelaziemskiego,przezdrugichmarynarzem,trzecich kryminalist.Byatoosobistoprzebiegaizuchwaa, typowypraktykrewolucyjny,bezadnegoprzygotowania ekonomicznego,ozbaamuconejgowieinajniszychinstynktach,jedenztych,ktryswpomylonenergjumieli24wprawiwzachwytksikowychpartyjnikw,aby*zabysnwszy,jakwieluwodzwczerwonejarmji,.gwiazd*na horyzoncieprzewrotubolszewickiego,zagasnwbocie jakiejbrudnejipospolitejafery.Trzonkomunyskada sizproletarjatumiejskiego,zeznacznymodsetkiemwiejskiego, oraz z kilkuzdemobilizowanych.krasnoarmiejcw*.25B O G A T S Z Y A U L P O D G R S K I .Przydzieloneziemieniezadowoliymodychkomunistw, pomimo,izdoanoobrobitylkocznormy16-stomor- gowej,przypadajcejnazdolnegodopracyczowieka.Podliweokokomunyodkrywaoprzetorazporaz noweobjektygruntowe,nalecejakobydo.bogaczy" wiejskichi.bajw*sartowskich.Alewiestanagronie itwardowobronieswojejwasnoci,wskutekczegoSart musiapaznwofiarkonfliktumidzy.kapitaemapro- letarjatem".Wic.rekwirowano*prawemkadukaziemie sartowskie,wybierajcnajlepiejnawodnioneikultywowane, niejednokrotniezasianejuizaroseplonem..Norma*nieobowizywaawtymwypadkuadna;grabionorwnieposiadocirednie,jakinajmniejszeskrawkiziemi, tumaczczrozpaczonejludnocitubylczej,etowszystko jedno, boitakwkrtcecaagospodarkarolnastaniesikomunistyczn".Bardziejnieustpliwychuspokajanokolbkarabina, aniejednakomisjarzdowa,przybyawsprawienieprawnej grabiey ziemidoT.,musiaapierzchaprzedgronpostaw komunarw,niewahajcychsinazwawybitnychpartyj- nikwikomisarzykontrrewolucjoneramt"izdrajcami proletarjatu.Bydorozpodoweizwyke,otrzymaneodrzdu,padao czstoofiarapetytuczonkwkomunylubtepaskarzy wsiowych.Kiedyzatrzebasibyowykazastanem inwentarzaprzedjakkomisjtaszkienck,urzdzano wyprawywdalekiewsietubylcze,gdzierekwirowanobydo, wilocipokrywajcejniedostatkiznadwyk.Wpobliuurzdzanopoowypoaulachzamonet srebrn,zoticarsk,chowanskrztnieinaiwnieprzez tubylcw.Niemogcdasobieradyzwsidrogwywaszcze i grabiey, szykanowali j komunary", wysyajc do Taszkientu donosyoprzechowywaniuprzezchopwziarna,oukrywaniu broniiaparatwdopdzeniawdki.ewanienajwicej aparatwpracowaodzieinocwkomunie,nieobchodziotoadnejzprzybyychnaskutekdonoswkomisyj. Matotego:niejednaznich,przetrzsnwszyzagrodygospodarskiewposzukiwaniuprymitywnychzresztiatwychdo ukryciaaparatw,koczya trudydniapublicznempijastwem napodwrkukomuny!Zprawaposugiwaniasipracnajemnniekorzystano zbytszeroko,rozumujcsusznie,e jesttorzeczzbyteczna, gdywszystkomonauzyskawformiejugotowej.Wic iprzysyanizTaszkientunarobotyprzymusowekontrre- wolucjonerzy"rosyjscyioficerowieaustrjaccycierpieliwicej oddocinkwiszykanna tlepolitycznem,niodsamejpracy.Kiedy,podjesie,wnaszymrejonierobtzatrzyma siprzejedajcykontrolerizbyskarbowej,ktremuprzypadawudzialecikadolarewizjikomunrolnych.Korzy-26 T lstajczesposobnoci,zapragnemusysze,cotemyli onichtenurzdniksowiecki.Nojake?zapytaem,kiedyrozmowazeszana komuny,znalazpanwszystkowporzdku?Masirozumie 1...Czymoebyinaczej? wzruszyniechtnieramionami.No,ajakiepaskieoglnewraenie?Starszypanspojrzanamniebadawczo,poczemrzekbezogrdek:Oglnewraenie ?...Naczelestojbandyci,areszta oddajesiprniactwuipijastwu.yjetoznajokropniejszegowyzyskucaejokolicy.Mamcaestertyskarg,odrnychSartw,Kirgizw,nawetodsowdepwpowiatowych ograbieziemi,byda,wozwiczegopanchce.I nwentarza zapisanegowksigachniemaanipoowy,choniemino proku,jakgootrzymali.Aiten,co jest,to,mwipanu, zakadmojwizytinny.Niktbynieuwierzy,jaktam bydomazmienia.Arachunki?...Oniektrychsumach niktniewienawet,ebyywydaneigdziesipodziay. Widziaemduojakokontrolersowieckiprzylikwidacjistarejarmj i , alezawszetojeszczenieto...Nodobrze, aleczyniedaobysijakoporuszyTaszkient...napisaraport..,Czymiycieniemie?Toonipatrzjakwilkina mnie,skorositylkotampoka.Donios...apotemkula zzapotu.Tamsludzieniebezpieczni...niedaruj.Aprzy- tem,czyonibojsiTaszkientu?Wicjake...wiecznietakbdzie?Aczyjawiem?Moesikonieckocwznajdzie kto,ktoimdarady.Alezrozumiepan,etoniemoe wyjodemnie,jakoodcarskiegoongiurzdnika...Przy- tem,comitowszystkoobchodzidzisiaj...Kiedynadszedczaszbiorw,.wzorowa*komunaostatniazebraazboezpola,wsot,przespawszykilkadni pogodnych.Wyszaprzecieodkapryswatmosferymusiaa byzasada8-godzinnegodniapracy.Zresztokazaosite rycho,eniebyopowodutrudzisizbytnio.Obliczywszy plon,komunanietylkonieoddaajakichkolwieknadwyekdopichrzypastwowych,alezadaaodpastwahoren- dalne]ilociziarna,niezbdnegodlawyywieniajejczonkwprzezzimiobsianiaplwiosn.Obokziarna,zadanoodpowiedniejilociartykuwywnociowych,odziey iinwentarza.Awewntrztecopsusizaczo.Itakjednegodnia,wczesnymrankiem,zapukadookna mojegokolegitowarzyszD.,przewodniczcykomuny,aby poprosigooprzyjciewpoczetnieznacznychurzdnicz- kw, niemniejprzetonastanowisko,rokujcepiknenadziejenabocznezarobki.Kolegamjwytrzeszczyoczy:Co?...pan?...synnykomunar...,podporapartji... ideowiec?Namagazynieradonaszejkontrrewolucyjnejbudy?...Csistao?D.machnrkpogardliwie...Dokuczyo 1...zbjenieludzie...niemacowrd nichrobiczowiekowiidei...zabimichc!Azabi...zacto?Taksobie,...mwi,esizanadtorzdz.Zreszt, totylkogadanie...niebojsiich.Grunt...to,ewanie dokuczyo.Niechsipan jeszczenamyli uspokajagokolega, przejtystrachemprzedtakimwsppracownikiem,tyle pracynamarne,amiejscaitakunasniema.Zwijamyrobotwtychtygodniach...Scysjawszechwadnegodoniedawnamocarzazeswoimi podwadnymizainteresowaanasniebywale.Dlawyjanienia jejzainterpelowaemjednegozczonkwkomuny,Czuwasza znadWogi,ktrypracowaumnie jakorobotniknadniwk (1), cosiwaciwiestao:Dawnojewoubitnuno...nlegodiajl...wsiosiebie choczet I...Ahalsprzedabyki1 niepodzielisi... poddaj mubeznamysu,wiedzcconiecoojakiejwieejmachinacjizbydemrogatem.Taktoonoijest.Alenieojednebykichodzi. Mnogogriechowzanim.28D.nieustpijednakowozkomuny,spadtylkoz miejscanaczelnegonapodrzdniejsze.Caazakomuna,zadecydowawszy,igospodarkazbiorowa80-ciurodzinzbyt jest utrudniona,rozpadasiwchwili,gdymopuszczawdzicznessiedztwo, na6komunautonomicznych ITakdziaosiwkomunie.wzorowej".Awinnych? Tampostpowanoiprociejiszczerzej.29ZO K O L I C B R I D - MULLA-WickomunawKapanBekubyawilegjaturkilku rosyjskichspryciarzy,ktrzyzebrannakomunarwzgraj Kirgizwnaganialidoczarnejroboty,pozostawiajcsobie jedyniepodziaurzdowegoetatuizarzdfabrykamiwdki iwina.K omunata.zmarnowawszysad,nieobrobiwszy aniczciprzydzielonychgruntw,dobytekswjzjadadoszcztniewprzecigujednegoroku.I nnawKelesie, czystomuzumaska,zajaniewielki,alewzorowoprowadzonychutordlakulturybaweny, niepozwalajcwacicielowiuwiezenawetwzgardzonychprzezMahometawieprzy.BeztroskliwiKirgizi,rozumiejckomunizm,jakoniezamconeniczemspoywaniedarwboych,spdzalitambogiechwile,konsumujcrzdowebaranyipopijajcobrzydliwwdkryowbuz. Koniezapdzalinamiernanarodowychigrzyskach baj- gach, amod,10-ciomorgowwinniczniszczyli,pasc wniejstadabaranw.Znajcjedyniesoch,jakonarzdzie rolnicze,sprzedawalimaszynykawakaminaszmelcdostaregomiasta.Cizjedliwszystkowprzecigukilkumiesicy,niepozostawiwszynikogo,ktobyczudonichallubmiapretensj,zwyjtkiemmoejednegorzdu,azapewneiwyrzuconegozmajtkuwaciciela.RekordrozbojuosignagrskakomunawBrid-Mua, pooonanauroczempodgrzuAtaju.Tamniezadowalano sigrabieplmaorolnychtubylcw,aleizmuszanowacicielidopracynatychepodgrozrewolweru narzecz komuny.Bydo,konie,wozyiwszystko,cosinadarzyo, grabionowbiaydziewnajbliszychkiszakach,aupominajcychsioswjdobytekspotykaakula.Cayszereg zabjstwnatlerabunkowemopustoszyssiedniekiszaki, ktrychludnopierzchawgrynalewymbrzegurzeki Czyrczyk,spaliwszyzasobmostnarzece.Oryginalnebyykomuny,organizowanewpoowie 19-stegorokuprzezrnychtaszkienckichpaskarzyiwywaszczonychwacicieliziemskich.Pierwsiwstpowalitam dlainteresu, drudzywnadzieidostaniasi,drogokln istopniowo,zpowrotemdoodebranegoimmajtku.Kapitalistycznetekomuny,jakjenazywanowTaszkiencie, zaczypracowanadobredopierowtedy,gdyjuopuszczaemT.Losichuszedwicmojejuwagi.Alekto widzia straszliweskutkirobotypaskarskiejpodszyldempastwowym,komunistycznym,tenzdajesobiesprawztego,jak plagdlaokolicymusiaysistatekomuny.Rniaje jednakodwszystkichinnychpewno,epolaimajtkiim przydzielonebdwyzyskanewnajszerszymzakresie.Ale pastwomogodugoczeka,zanimokruchplonuztych komunwzbogacipichrzeurzdugospodarczego.30Podkoniec19-stegoroku,kiedykomitetwykonawczy turkiestaskichsowdepwniemgsijuopdziprzed zaaleniamiludnocinanaduyciakomunrolnych,kiedy izbakontrolizawalonabyadleami*oroztrwonieniuinwentarza,gotwkietc.,kiedyniwajesienneszczliwegonaog 19-stegorokudaydeficytwprostpotworny,zamiastoczekiwanychplonw, zdecydowasiwreszcierzdturkie- staskirozwizaogromnczkomun,pojednorocznem zaledwieichistnieniu.Komunyrolneniespeniynadziei,pokadanychwnich przezrzdipartjkomunistyczn"; ognaszniedojrza jeszcze(!)dotakwysokiejformyzbiorowegoycia", wyraasiK omunist",organpartyjnyTurkiestanu,dodajc,jakbynausprawiedliwienie:WkomuniewBrid- Muaodkrytomidzykomunaramizbiegychzkatorgi zoczycw,aiwinnnychznalezionowieluociemnejiniepewnejprzeszoci."31ZO K O L I C B R I D - M U L L A ..Dlazasady*zachowanotylkowzorowkomuntro- ick,araczejju6wzorowychpodkomunorazparinnych paskarskich.Nakomunachnieskoczyysijednakoworeformatorskiepoczynaniakomunistwwdziedziniegospodarki rolnej.Wrcidopastwowegorzdzeniaziemizapomoc urzdnikwbyo,wobecdowiadczepierwszychlat,niemoliwe.Trzebabyowymyleconowego.Wic,aby tylkoniezgodzisizrzeczywistoci,abyniezoy broniprzed.wasnociprywatn*signitogboko wprzeszoiodnowionostarzasad.czirikierstwa*, formwyzyskuzzamierzchychczaswTurkiestanu,kiedy tocalaziemiabyawasnocibogatychchanw..Czirlkier*porosyjsku.poowinszczyk*. tobezrolny proletarjusz,pracujcynaziemicudzejzapoowuzyskanegoplonu.Wacicielziemidajegrunt,ziarnodoposiewu, czasaminarzdziapracyisipocigow;.czirikier"swoj zdolnodopracyIjejznajomo.Dzikitejzasadzieumieliutrzymachanowiemas muzumaskiegoproletarjatuwnieprzerwanejciemnocieindzy,zwaliwszyjednoczeniezeswoichplecwcayciarkopotw,zwizanychzuprawizarzdemroli.Azyskzalea tylkoodkatastrofatmosferycznych,gdyczirikierwycigazsiebieyy,abypoowaplonwbyajaknajwiksza.Zasadatabya,rzecz jasna,nieza,jeelichodzioopoprawekonomicznegostanurepubliki;bya jednakpotworna, jeelichodzioprogramkomunistyczny.Rozumiejcto,wprowadziawadzasowieckacayszereginnowacyj,zmierzajcychdouleniadoliczirikierw. Awicczirikierstasizsezonowegorobotnika,jakto dawniejbywao,etatowym,t.j.ubezpieczonymprzez pastwowraziekatastrofyatmosferycznej,nieurodzaju, chorobyetc.Nastpnie,znowudlazachty,otrzymywaon peneutrzymanierzdowe,adopierwszychniw.W.wyjtkowych*wypadkachotrzymywaopastwoniepoow a'/zbiorw,przyczemczirikierkorzystajustalezinwentarzaywegoimartwegodlarobtpolnych.Prcz gruntw,przydzielonychnazasadziepoowy,otrzymywa32jeszczeczirikierjedendodwchmorgwgruntu,dlawycznegouytku.Wszystkotowryoszczliwyrokdlaczirikierw iniewtpliwydeficytdlapastwaporoku.Wszakpodstaw, naktrejstaoczirikierstwo,byawaniesezonoworobotnika,potemspryt,zjakimbajoszukiwaprzypodziale plonwciemnegoipokornegomardakiera*,potrcajc murneprocentazainwentarz,ziarnodozasiewuetc., awreszcieito,eplonodbiera,liczyiwayjegowaciciel,anieurzdnikpastwowy.Donowychgospodarstwnazasadziepoowy,zgosio siwieluamatorwzpordludnocitubylczej,rosyjskiej inawetaustrjackiej",pokutujcejtujeszczeciglepo wojnie.Olbrzymiawikszowstpowaadotychgospodarstwznadziej,e,przebywszynaziemiachrzdowych rokczydwawcharakterzeczirikiera,osidzietam,pozlikwidowaniupastwowegorzdzeniaziemi,nasamodzielnych,niezalenychodnikogogospodarstwach.33Kiedywicwkoculistopadazakoczyemroboty w T.iwracaemdoTaszkientu,abypocignza sowopana naczelnika,.realno*moichpogldwstaanawysokoci zadania,ktreczekaomiwnajbliszymczasie.Straciwszy, wskutekprzypadkowychokolicznoci,znaczniewicejczasu nazdobyciegruntupodnogami,nito przypuszczaem,wstpujcdokomisarjatu,postanowiemdziaaterazszybko istanowczo.I nformacje,zasignitenabazarze,codomonociprzejazdugranicy,brzmiaywcipomylnie.Tylkocenana kontrabandpodniosasiznacznie,proporcjonalniedospadkurublasowieckiegowcigutychkilkumiesicy.Natomiastniebardzomibyamilawiadomo,esprawareemigracjiprzezPersjstatasijugonaizainteresowaasfery rzdzce,anaweticzerezwyczajk.Pewnrolodegraa wterngonaucieczkatrzechPolakw,zajmujcychwybitniejszestanowiskawwiatkusowieckim,orazparpodobnychprzedsiwzizestronyzawodowejinteligencjirosyjskiej.AlegwnezasugipooytubezsprzeczniebawicywTaszkiencieposeperskiS.,ktry,przybywszy podjesie,namawiawszystkichobcokrajowcw,otwarcie ibezadnychskrupuw,abywracalidodomuprzezPersj. Niesychanehistorje,opowiadaneprzezpanaposa oszerokiej iwszechstronnejpomocy,udzielanejnaterytorjumPersjiR OZDZI A II I.zbiegomzTurkiestanu,przezEntent"i rzdperski, orodkachkomunikacyjnychnamodamerykask(np.komunikacjaautobusamimidzyMeszhedemiTeheranemzaznikomcen20kranw,t.j.okoo4rubliwzocie), przebkiwanieourzdowychjakobypenomocnictwach,udzielonychmuprzezrzdyniemiecki,austrjacki,bugarski,grecki it.p.wkwestjirepatrjacjizsowdepjiwszystkichcudzoziemcw,przyczemupowanieniatemiaybyjuuznane przezrzdsowiecki,wywoaynieladawrzeniewrd jecw i obcokrajowcw,spragnionych, jak zbawienia,powrotu dokraju,1zgromadziysetkiinteresantwudrzwikancelarji gorcegodyplomaty.Zwrcioto,rzeczjasna,uwagcze- rezwyczajki,aprzezniikomisjicentralnejdlaspraw Turkiestanu,przybyejwtymczasiezMoskwydoT aszkientu,celemreorganizacjirzdw w Turkiestanie na sposb moskiewski.Repatrjacjajecw,atakeiobcokrajowcw(pod mianotopodcignitowbolszewickiejRosjitakeijecw wojennych,wrciwszyim.prawaobywatelskie"),niebya po mylikomunistycznych sfer turkiestaskich.J ecy bowiem zfrontuwojnywiatowej,ktrychcarskirzdprzypdzitu tysice(przypuszczalnaoglnaliczbainternowanychwTurkiestaniewynosiaokoo80.000),niepospolitodegralirol w historji turklestaskiejrepubliki sowieckiej.J u w pierwszym, padziernikowymprzewrociespotykamyichwszeregach motochu,szturmujcegotwierdzbiaogwardyjsk.Wmiesicachnastpnych,kiedyinteligencjarosyjskausiowaa przeprowadzi,niezbytzresztudolnieIzdecydowanie,bojkoturzdwsowieckichkwalifikowaniIniekwalifikowani jecyiwygnacyzajmujopustoszaemiejscawbiurach iurzdachlubpozostajnadawnych.Wstyczniu1918roku,podczaskrwawegorozgromurzdukokandzkiego,ktry bypierwszprbpoczynanarodowociowychludnoci muzumaskiej,jednymizpierwszychsmutnychbohaterw rzeziludnocistarego miasta byliWgrzy.Wczasiepniejszymwszyscy,codojednegoprawie,NiemcyzRzeszywstpujwszeregiczerwonejarmjii,utworzywszycznie zWgramibataljonyinternacjonalne",walczbdtona35frontachorenburskimiaschabadzkim,bdtestanowi zaufanstraczerezwyczajkl,zwanejnawczasosobym otdieom*.Podczasniesychanychokruciestw,zokazji zdawieniazamachukontrrewolucyjnegowstyczniu1919roku,znwwsawiajsimorderstwamiigrabieWgrzy. Wszyscywreszcielekarzezpordjecwpodlegaj w19rokumobilizacjiipenisubsanitarnnafrontach turkiestaskich.J eliwzipoduwag,ewrozlegymTurkiestanie ludnoeuropejska,awicta,ktrajedyniebraaudzia wwalkachrewolucyjnychpotejlubowejstronie(podczas gdyrdzennaludnomuzumaskaadnegoudziauwruchu rewolucyjnymniebraa),stanowiaznikomyprocentoglnej ludnocikraju,totrudnosioprzewraeniu,ezarzut, czyniony jecomprzez inteligencjrosyjsk,eprzedewszyst- kiemoniprzyczynilisidozwycistwabolszewizmuwTurkiestanie,niejestniesuszny.Tymczasemtakniejest.Uderzajcaanalogjawydarzerewolucyjnych,ktresirozgrywaywtymsamymczasie nacaymobszarzeRosji,wiadczy,e jak tu,takitam powodzenieruchupolegaonletylenasilewybuchu,ilena brakujakiegokolwiekstanowczegoprzeciwstawieniasimu. Nawetprzyzupenejwstrzemiliwocijecwwobecpoczynatumutaszkienckiego,niezdoaabyinteligencja turkiestaskazrobiwicej,nizrobia,t.j.dostarczy materjau.podcian*idolochwczerezwyczajki.Szerokiakcesjecwturkiestaskichdoszeregw bolszewickichtumaczysiprzedewszystkiemlicznemi iwielkiemiwinamistaregorzduwobecprzygnanychtu licznie.awstryjcewigiermancew*.6.000mogiTroickiego obozu,wyrosychwczteryniespenamiesice,wymare obozywZotejOrdzie,zdziesitkowanetaszkienckieiinne, naledotejspuciznycarskiejRosji,dlaktrejniema usprawiedliwieniaiwytumaczenia.Naduycianaterenach robt.dobrowolnych"iprzymusowychniemniejgorzkiem wspomnieniemwyryysiwmzgachzesanych.Ktoprzeto zprostszychagortszychprzeszedprzezcikieprbylat niewolicarskiej,tennabieragbokiejnienawicidonie36szczsnegobczka*naczapceurzdnikaczyoficeracarskiegoiwylewa jpotem,idcwszeregachrewolucji.Bardziejodpornych,wszczeglnociinteligencj,zapdzia wszeregisowieckienieopisanandza,panujcawobozach koncentracyjnych.Atuttenumieliwygrabolszewicy,zmniejszajcgodoweracjeinternowanymonierzomiobcinajc, nastpniekasujczupenie,godowepensjeoficerom.37P O L O W Y O B Z J E C WTakczyowak,jednzgwnychobrczy,trzymajcych razemrozlatujcsiruingospodarkisowieckiejwTurkiestanie,bylijecy.Totepolitykasowietwwstosunku donichpetnabyazawszeperfidnychwykrtwiobiecanek, najwicejzaodczasu,gdyokazaosiostatecznie,ech powrotudodomu nie daa si otumaniadnemprogramowem hasemosolidarnociianarodowociproletarjatu.Hasu repatrjacjiniesprzeciwiasiprzetonigdyzasadniczorzd bolszewicki,znajcjegopopularnonawetwszeregach .bataljonwinternacjonalnych*,niemniejjednakumiazawszewyszuka gdzieindziej winnychtego,esprawa tazrealizowa sinieda.Takteiwwypadkuzwysannikiemperskim.Bojcsiburzy,ktrmogabywywoa jakagwatowna kontrakcjaprzeciwruchowipowrotowemuwrdinternacjonaw*,postpiakomisja centralna* nader dyplomatycznie. Ot czerezwyczajka poprosia do siebie na parminut perskiegopolityka,wrezultacieczegoukazaosiwoficjalnejprasie ogoszenie,imisjaperskanieposiadaadnychpenomocnictw,aninawetwskazwekcodorepatrjacjijecw. J ednoczenieogosiakomisjacentralna*,iprzyjmuje podaniaowyjazdzagranicodwszystkichzainteresowanych. Resztydopeniliagitatorzyimowiezaufania,rozgaszajc, eakcjaperskabyaspowodowanaangielskprowokacj*, albowiemAnglicywysyajzwabionychdoPersjinieszczliwcwnacikierobotydoIndyjskichkopalniwgla. Natomiastwadzasowieckama jugotowy,szerokiirozumny planwyekspedjowaniawszystkichjecwiobcokrajowcw, iniewykonywagotylkozewzgldunazimnporipewne trudnoci*komunikacyjne.Wreszcie,dlaklasycznegozakoczeniaproblematu,wydanodekret,grocymiercikademu,ktoopucisamowolniegraniceTurkiestanu, orazzabronionoczerezwyczajcewydawapozwolenianawyjazd zmiastakomukolwiek,cozezwolononiedawnozpowodu niesychanegoprzepenieniamiasta.Wszystkotowpynoznakomicienauspokojeniewzburzonychjuumysw.Kilkatysicypodaowyjazd przyjuprzejmyreferentsprawzagranicznychpanB.,paru goniejszychpowrotowcw uciszyypodziemiaczerezwyczajki isprawaprzycichaprdzej,nisitegospodziewali samibolszewicy.Tylkogarbardziejtrzewychwolaa dziaanawasnrk,niczeka,asizrobiciepo i poprawi si komunikacja w republice.Popiechbywszake wskazany,gdypowydaniudekretuokarzemierciza wyjazdzmiasta,monasibyospodziewaiwzmocnienia dozorunagranicyperskiej.Wbiurzemiaemjugruntodpowiednioprzygotowany. Zarwnonaczelnik,jakikomisarzpolityczny*obiecalimi 38nalibacji, .urzdzonejzokazjizakoczeniarobt,najzupeniejszepoparcie.Pierwszy,iwiedziaomoimzamiarze ucieczki,drugi,ewypiduoidarmo.Chodziojeszcze opozyskaniedwupisarzybiurowychiprzewodniczcego kolektywupartyjnegokadybowiemznichmgwrozmaitysposbzaszkodzisprawie.Bytojednakowoju tylkodrobnywydatekwgotwce,wskutekczegowdnikilka39iJ E C Y N A R O B O T A C H P O L O W Y C Hpoprzyjedziezrobtotrzymujcapaczkmandatw, ktrych,przydobrychchciach,starczyobynaprzewrcenie dogrynogamicaegoAschabadu.Zabiegajcouzyskanieosobnegowagonu.dorozporzdzenia*; spotykamw.turputie*(Turkiestaskimzarzdzie kolejowym)paruRosjandobrzemiznanychzczaswdawniejszych.A ha!...znowujedenlowiadczajbezadnych ceremonij,przejrzawszymojepapiery. Winszujemy,winszujemy!Panpewnobardzoszczliwy,esobiemoe pojechadodomu.Dajciespokjulicha!niepokojsi,widzc pensalurzdnikw,moektousyszeibdzie nieprzyjemno.Ktwamzresztpowiedzia,ejachc jechadodomu...Cto,pansidzisiajurodzi?wzruszaramionamijedenznich,tosiprzeciesamoprzezsi rozumie,ekady,ktobierzesubdoZakaspljskiego kraju,czynitopoto,abystamtduciecdoPersji.Gdybymy mielidokdjecha,niebyobyInas judawnotutaj.Zreszt, zpiciujunaszychwyprawilimyostatniemidniaminatamt stron.Szczliwejpodryyczymypanu!MjBoe, ebypanchomgnapisa,jaktamwwieciewyglda...Dzikuj!Alepowiedzciemijeszcze:przepustki nasubdoAschabaduwydajuwastakbezniczego?Nie mogsipoapa,etotylkopretekstdoucieczki?Acmajrobi?Caainteligencjatamtejsza uszazbiaymi.Ztutejszychwarjatchybaalboskoczony awanturnikpojedziedoZakaspji,gdziemonazdechn zgodurazemzpensjibocznemidochodami.Wysya sizpodzikowaniemkadego,ktosizgosi.Niekady przecieuciekaodrazu.Niektrzysiedzpokilkamiesicy Irobiconieco,albosiprzynajmniejnazywa,erobi.Pozostajewicjeszczetylkojednawizawczerezwy- czajce.Tpostanawiamuzyskawprzeddziewyjazdu,po rozprzedaniudomowegoinwentarzaizbytecznychzapasw ywnoci,wktrezaopatrzyemsiwcigulata.Rozprzeda rzeczydawniej,jelichodzioopopiech,byokwestj jednorazowejlicytacjinabazarze:dzi,gdynietyko sprzeda, aleiprzenoszenierzeczyzmiejscanamiejscecigadekret miercionony,przedsiwzicietakieprzecigasicaemi tygodniami.Aleporadzisobienietrudno.Lwicz mojegodobytkuzakupujetensam.rzd,ktryzabroni jakichkolwiektranzakcyjtegorodzaju.Dekretyobowizuj przecietylkoBoguduchawinnychobywateli.Matojeszcze itdobrstron,e.rzd*paciznakomicie,bezporw- nanialepiejodpoktnychspekulantw,noiwywozi40rzeczywbiaydziepodochronwszechpotnychmandatw.Drobiazgirozchwytuj ssiedziihandlarze;wostatniej chwiliudajemisijeszczeznakomitatranzakcja,albowiem zadrewnianekodostajparbutw,butywynosz zarogatkiiwymieniamuchopwnaszynk.Szynkitej zresztomaywosnieodebramimilicjantnamocie, sprawjednakowozaatwilimyugodowowherbaciarni,przy szklance mierdziuchy .samogonnej*, rwnie ciganej prawem.Rozprzedajcinwentarz,zaopatrujsijednoczenie wdrzewoopaowe,liczcsizmiesicznpodrkolej, oraznieslychanemiponocenaminaopawAschabadzie.WowymczasiedrzewozdobywanowTaszkienciewtak wyjtkowychokolicznociach,ewartowspomnieotern wtychnotatkach.Otpodjesieroku19-goprzypomniasobieurzd gospodarczyi.dyrektorjatopaowy",ezima junakarku, aoprzywozieskdkowiekpowaniejszychpartyjopau niemacomarzy.Burujeikontrrewolucjonici,wysanina eksploatacj.saksauu*(wysokokalorycznykrzewpustynny, zblionydokosodrzewiny),ktrymkiedyopalasiTaszkient,nieokazalisiwicejproduktywnsirobocz,ni proletarjat,eksploatujcy.kolektywnie*kopalniewgla, awszystkiegaje,parkiiogrodypodmiejskiepadyjuroku uprzedniego.J edynprzetodeskratunkumogybyaleje uliczne,przebiegajceszpaleramitopl,akacyjikara-agady caemiastoeuropejskie.Alejeteodgrywaywprawdzie latemrolniepospolit,chronicgowyobywateliodognia turkiestaskiegosoca,alegowyspadyprzeciewznaczeniuicenieodczasuprzewrotu.Gruntownazmiana porzdkuspoecznegoniemogaprzytemnieodbisina alejachmiejskich.J eeliburujesadzilidrzewa,abybroniy ichodciepa,dlaczegniepokaza,erzeczsima cakiemprzeciwniewepocedyktaturyproletarjatu?Wlistopadziewydanowicdekret,pozwalajcyobywatelomnawyrbwszystkichgrubszychdrzewwalejach ulicznych.Oprzydzialewsniach,ocenianych.naoko*, decydowa.kwako*(komitet.kwartalny*),stosowniedoiloci piecwwkademmieszkaniu.eobywatelotrzymywa41drzewo,innatura",aniewpostacidouytkugotowej,nie potrzebachybadodawa.J akzazamienismukisoczyst topol,czyrozoystykara-agadnamaterjaopaowy, musiaobyjuzprywatntroskkadego.TakwicprzezcaylistopadhuczaTaszkientgrzmotami walcychsidrzew,ktrymwtrowayechaamanychgzymsw,kominwisupwtelegraficznych.J akjedenmwylegaludnoeuropejskiejczcimiastanaulicei,niebaczc nawiek,pe,stanigodno,rzuciasizfurj,ztoporami, piamiidwigniaminaaleje,kultywowaneiochranianeprzez latdziesitki.Tuczcigodnieksdygnitarzeidystyngowane kiedydamy mozol si nadpnlemolbrzymim,drapic gobezzbn pil, wdzie skacze wyrostek z toporkiem dziecinnym okootopoliometrowejrednicy,tamojciec"zawieszanalinie licznrodzin,cigncnadcittopolodkomina".Baczno!zdrogi!"cigaonakadymkroku przechodnia,atrzaskamicychsinadgowkonarw przypominanajlepszeczasyrewolucji.Rezultatempogromu byonietykoznikniciezpowierzchnizieminajpikniejszych aleitaszkienckich,aleiduejilocisupwtelegraficznych, orazprzewodwelektrycznych,ejuzamilczeogzymsach ikominach.Byorwnieiparwypadkwmiertelnych, orazsporopowaniejszychkontuzyj.Alejednozespadajcychdrzewmusiaozawadziwidocznieojakikominko- misarski,gdy7-gogrudniaukazasinaulicachmiasta gromowydekret,zabraniajcypodkarrewolucyjnychczasw"wyrbudrzewnaulicachTaszkientu.Dekrettendotknminadzwyczajbolenie,albowiem dwieprzydzielonemitopole,zdobicefasadkwartalnego urzdumilicyjnego,miaypawanie8-go.Ale...od czegrealny"wiatopogld,zdobytywprzecigukilkumiesicznejpracywkomisarjaciewojennymiNiedbajc ogupkowategomilicjanta,sterczcegowgarniturzeamunicjiwbramieuczstku",rozpoczemjuo8-mejzrana dziaalno,zmierzajcdozwalenia uroczychdrzew.Okoo godziny10-tejrunapierwszatopola,zabrawszyzsob jakiedwamizernedrutypolicyjnegotelefonu.Hukwalcegosidrzewaobudziczujnomilicjanta.42Hej,ty!towarlszcz!wrzasnnamnie,nieruszajcsizmiejsca. Atyniewiesz,eodwczorajnie wolnodrzewwyrbywa?Prowaliwaj,przyjacieluodpowiedziaemflegmatycznie dekretemwpiecuniezapale. Zreszt zegaem, widzc,estrbezpieczestwazbliasiwmoimkierunku:MammandatlAa,mandat!Uspokoisizupenie,niezadajcsobienawettruduwejrzeniawmoje.personalja.Okoo12-tejrunadrugatopola.Tymrazemzbramyuczstku*wyleciasam*pankomisarz'wtowarzystwiedwchuzbrojonychdrabw,wnastpstwieczegopakuj I nstrumentyimaszerujdouczstku*,jakoaresztowany. Plikamandatwwojennegokomisarjatu,ktrmamnasercu, wpywaniezmierniekojconaspokjmoichnerww.Wkomisarjaciewzburzonysatrapadzielnicowywygasza cayreferatoposuszestwieidyscypliniewobecwadzysowieckiej,ktrykoczyodczytaniemodnonegodekretuzkla- sycznemzakoczeniem:przekraczajcy podlega bdprawu czaswrewolucyjnych*.No,dobrze, odpowiadam, wzasadziemapan nawetiracj.Tylko,niechemipanjeszczepowie,coto waciwieoznaczaprawoczaswrewolucyjnych*,...ebym chowiedzia,comnieczeka.J akto!topanniewie,cotojestprawoczaswrewolucyjnych?...Gdziepanby?...Ktopanjeste?...To jest...,notak,tojest...,pansizarazdowie,cotojest, jakjasipoczzczerezwyczajk!...koczyzirytacj, biegncdotelefonu.Okazujesi,eczerezwyczajkawietyle,copankomisarz,albowiemodsyagodokomitetuwykonawczego,akomitetwietyle,coczerezwyczajka.albowiemodsyagodo djaba.Sprawajestnajoczywiciejbaha,kadjejprzeto kres,wycigajcmandaty ipodsuwajcjepodnoskomisarzowi.Apodpisystamwidoczniepisanecikrk,gdyrozstajemysiznimjakprzyjaciele.Dlaformalnocipodpisuj rewers,mocktregozobowizujsinieopuciTaszkientu wprzecigudniomiu,wktrymtoterminiezadecydowany43zostaniewymiarkary.Czynitotemchtniej,ewnajbliszychjudniachzamierzamwyprowadzisinadworzec.Aledrzewozwalonerbijeszcze,rzeczjasna,nakawakiiznoszbezprzeszkodydodomu.Czyzawszejednakkoczsitakpocieszniekolizje zzabjczemidekretamiwadzysowieckiej?Wnajwikszej ilociwypadkw:taki jeelichodzioprzestpstwoapolityczneioludziniepodejranychokontrrewolucj.Alejeli wnajniewlnniejsznawetsprawwmieszasiciechoby tylkopodejrzeniao.kontrrewolucjtopustyfrazes oprawieczaswrewolucyjnych,ktrymzakrywaosizupenebezprawierzdwrewolucyjnych,okazywacastraszliwrozcigoswojejistoty.J akeczstozdarzaosi, earesztowanizracjijakiejdrobnostkiludzieprzepadali bezladulubcaemimiesicamiznosiliokruciestwarnych zbirwzamatorstwaizamiowania,podajcychichsobie zrkdork.Powiedzciemichocia, za cobyemaresztowany? pytaznanywTaszkiencieobywatel,nadktrymzncano siwwizieniudotegostopnia,eupomniasioniegonawetniezbytwraliwysowdeptaszkiencki.Nietrzebanosipiercionkwnapalcach, odpowiedzianoanitakiegogrubegoacuszkauzegarka, panieX.44Zoeniezobowizaniawmilicji,oktregodotrzymanie niepotrzebowatroszczysikomisarz,wiedzc,ewydostaniesizTaszkientujestrzeczprawieniemoliw,przypieszajednakowoterminmojegowyjazduijunazajutrz biegnnadworzecpowagon.Uprzejmyzawiadowcastacjiwyprowadzamiprzed rzdzdemolowanych.tiepuszek*(t.j.wagonwtowarowych,krytychizaopatrzonychwpiecykimaeokienka).Moepansobiewybierzezapraszamiuprzejmie.BjsipanBoga!...przecietuniemaanijednego wagonuzwszystkiemloknami,albozcaympiecem!Tonic!urzdzipansobie,mapanduoczasu.Akiedyodchodzipocig?Pocig? zdziwisiniepomierniekolejarz kt tomoewiedzie?Przyjdziewagonzdrzewem,tozestawimyiwylemy.Tymczasemzamieszkasobiepanwwagonieibdziepanczeka...Kiedy...przyjdzieprzeciedrzewo...jakpanbdziemiaszczcie,moepanwyruszy nawetjutro.Czasemzjawisitakiwagonzdrzewemniewiadomojakiskd...Zamieszkujwicwwagonieiczekam.Mamnawet sublokatorwwswojemzacisznem. locum".J edenznich, toStaszekS.zon,kolegazrobtletnich,wesoybywalec,rzutkinadwilaninzziemiradomskiej,byyonierz armjirosyjskiej;dalejwujO.zLodzi,emigrantz1905r., ktry,niebaczcnawiekpodeszy,wyruszarwnie wokrndrogdokraju;panB.,ktryprzedlatyprzybywrazzemndoTaszkientuzWarszawy,jakojeniec cywilny, wreszciedwchjecw,dawnychidobrychznajomychzczaswrobtpolnych.Ostatni,bezadnych przepustekidokumentw, niebardzosiczujswojskowwagonieiunikajwiatadziennego.Imnieniebardzomile echcemylojakiejcilejszejrewizjimojegosubowego wehikuu,ukrywajcego.perskkontraband*.Wyczekujcdrzewa,urzdzamywagon.Trzechniedo- stajcychokiendostarczajwagonyssiednie,ruradopieca przybywaaztrzeciegotoru.Dziejesitowszystkowbiay dzie;naoczachkolejarzywdrujemypowagonach,zbrojni wtoporyidrgidowywaanialepiejzmontowanychob- jektw.edlazdobyciatrzechokientiepuszkl*trzeba zniszczyconajmniejtrzyrazytylewiekady,ktobra sidonieswoichrzeczy.Ale...cotokogoobchodzi?Niszczenie,anawetuszkodzenieinwentarzakolejowegokarzesi wprawdziewrepublicerozstrzelaniemwinowajcw aleito nieobchodzinikogo,wobecczegorbiemyjeszczenaopa dwapodmostkizdeseksosnowych,przeznaczonedlawagonowaniaartylerji.Wcigudwudniwagonjesturzdzonyizaadowany. Usposobiony,jaknigdywprzecigulatzesania,udajsi ostatnirazdoTaszkientuizauwaam,ewystarczyzerwa45cznozerodowiskiem,zktremzyosijakobynajcilej,abyzauwayodrazumnstwouderzajcychcech, ktredotychczasuwagiuchodziy.Dopieroteraz,wprzeddziewyjazdu,widztewszystkiestraszliwezmiany,ktredotknypikne,wsawione malowniczocimiasto.Cayjegozewntrznyurok,t.j.ta gstwadrzewikrzeww,ktrazdobia,zasaniaaiobsypywaawdzikiemmizerjprostych,glinianychdomkw,runa* podnawapiirozpezasiwkomrkachipiecachobywateli.Niewiadomo,zdasi,skdwypezynaulicdomy zaniedbane,obdarte,brudne,odlatjunieodnawiane,nle- bielonenawet.AparlatzaniedbaniadlaTaszkientu,gdzie wszystkonieomalbudowanozglinyiniepalonejcegy,to anadto,abydoprowadzimiastodostanubliskiegoruiny.L ewicnachodnikachgruzyrozwalonychmurw ogrodowych,ktrychnietyko,eniktniepodnosi,alenawetniesprzta;oknapstrzsikwadratamizgazet,tekturyiblachy,wstawioneminamiejsceszyb,ktrychnigdzie niedosta,oderwaneszrapnelamistyczniowychwalklub wymytejesiennymdeszczemjamywgzymsachicianach szalepianeglinwwczastylko,gdyprzenikaprzeznie chddomieszka.Boiktomadbaotedomy?Czichjestdzi wasnocipastwa,ktreniemaczasuzajsizarzdem miast,wobectychwiatowychzadakomunizmu,wypenianychnaWschodzie;cz,pozostawionanominalnie wacicielom,t.j.domywzniesionelubuzyskanekosztem poniej15.000rubli,jestfaktycznienaasceinieasce synnej.komisjimieszkaniowej*.Komisjtzorganizowano swojegoczasucelemprzymusowegowysiedleniaburuazji zprzybytkwrozkoszyizbytkuwcentrummiasta,aby zkoleiprzesiedlidonichgniedcychsinaprzedmieciach robotnikw.Projekttenogoszonoszumnieswojegoczasu, podkrelajc,ejesttopierwszykrokwkierunkurealnych reformwdziedziniepoprawybyturobotniczego;poczem suchonimwszelkizagin,apodobniejakwieleinnych dekretw,przeszediondohistorjirewolucji,nieuszczliwiwszynikogo,auczyniwszykrzywdwielu.Wykwintne46bowiemmieszkaniawrdmieciuiluksusowehotelepo- zajmowallkomisarzemiejscowiirnemisjezcentra,za zgodrobotnikw,ktrzywolelipozostawprostychidostosowanychdoichpotrzebmieszkaniach,niprzenosisi doodlegychodmiejsczajciaiurzdzonychcudacznie przybytkw.Niemniejjednakniezwinitokomisjimieszkaniowej,pomimoabsurdujejzadania.Niezdoawszyuszczliwianijednegorobotnika,postanowionowzamianzgnbi legjonburujw,iobrconokomisjewpotnenarzdzie terroruwobec.kontrrewolucji".Wcisymkontakciezcze- rezwyczajkuzupeniakomisjamieszkaniowawyrok,dokonanynakontrrewolucjonicie,naganknapozosta .ponim rodzin,ktrbeznajmniejszegopardonuwyrzuconozmieszkanianaulic.J akiezanastpstwapocigaozasob takiepozbawieniedachu,ktredotykaostalewdowy1sierotypozamordowanych, ocenimona dopiero,uprzytomniwszy sobie,edainnemieszkaniewprzepenionemniezwykle mieciemogajedynietasamakomisjamieszkaniowa,pracujcanaogdosprycie,jakwszystkieorganaterroru.Ctedyczyniybezdomnerodzinykontrrewolucjo- nerw?"Poroznosiwszyresztkidobytkumidzyznajomych,, korzystayzaskawegoktaulitociwychludzi,gociytu dzie,tamdwa,wdzietydzie,lubtewystawaydniami itygodniamiuprogukomisji,znoszctakdugoszykany ipomiewisko,aznudzeniwreszciesatrapinieprzydzielili imjakiegoprzytuliska najczciejuzaufanego,partyjnego towarzysza.Inni,ktrzyzdoaliuratowamieniewgotwce lubrzeczachdrogocennych,przenosilisicichaczemdoodlegychwsi,abypowrcidomiast,kiedynazwiskaofiar poszyjuwniepamiprzynowempokosiuterroru.Mniejwicejporzdniewygldajjedyniedomymieszczceurzdy.Bieleniefasadjestzapewnejedyntwrcz funkcjtychprzybytkw.Ajestichwiele.Nakadym dziesitymdomufigurujepstratarczajakiegooddziau, czypododdziau,komisjiczysubkomisjiTurkiestaskiejFe- deratywnejRespubliki,dajcwiadectwotemuniesychanemu rozrostowibiurokracji,ktrywyprzedzarajkomunistyczny wbolszewickiejRosji.Dzikiwspaniaemurozrostowiorga47nwpastwowych,niemadzibezrobotnychwTurkiestanie, ba!panujenawetgdnasiyrobocze.Pracujwszyscy odlatszesnastuiniej,dosiedemdziesiciuiwszyscy nieomalwbiurach.Apracujdlatego,abykonieckocw zdobywawpaskuteartykuywytwrczocigospodarczej, ktrewbiurachobliczajnapapierze,waidziel.Ajest ichtakwielu,boobojtnodlapracynieproduktywnejstaa sipowszechnidziesiciuludzistwarzafikcjtejpracy, ktrspenia!ongidalekioddoskonaociurzdnikcarski.dzatytuw,zdawabysimogo,rzuconadorupiecistarego.reimu*,wicitriumfyniebywae.Pisarz biurowynazywasizawiadowckancelarji,kopista jego pomocnikiem,chopiecdoposyekzastpcpomocnika, str zawiadowcgospodarstwa,lusarzmechanikiem, mechanik konstruktoremit.p.,it.p.Biura, biura,biura.Cosiwnichrobi,skd,w jaki sposbinajakiejpodstawieuzyskujonekredytynaswoje zawszeszerokieistalerosncepotrzeby,jestzagadk,ktrej dociekabdnaprnohistorycyepokirewolucyjnej.Kiedy wpoowie19-gorokujednazkomisyjrewizyjnych,wydelegowanaprzezsowdeptaszkienckidlaskontrolowaniadziaalnociurzdw,wykryabiuro.sanitarnegobadaniakiebasy iszynki",ktreoddwchjulatznikyzrynkuturkiesta- sklego,byotosensacjdniadlacaegoTaszkientu.Opinja 1 prasakomunistycznauderzyawtedywzgodnyhymn oburzenianaperfidjpersonelutegobiura(zoonegozzawiadowcy,pisarzaiwonego),zjawiajcegosiwurzdzie razwmiesicu...popensj.Aleniktniepowiedzia,e 99#/obiurpastwowychzasadzasirwnienaobliczaniu, badaniuirozdzielaniuartykuwnieistniejcych.Mimoolbrzymieszczerbywzewntrznymwygldzie miastaigbiejjeszczesigajce' zfriianywewntrzne,ruch naulicachpanujeoywiony.Trudzsidzi,biegajikrztajbardziej,nizadawnychczasw.Wraenienajbardziej zapracowanychrobiwaniejsifunkcjonarjuszepastwowi, ktrzyprzelatujmiastowewszystkichkierunkach,wsamochodach,powozachiwierzchem.Takiegonp.naczelnika milicji,osawionegobyegopiekarzazbazaru,widuj jednego 48dnia,jednejgodzinynieomalwprzeciwlegychkracach miasta.Czowiektendwoisiitroipoprostu.K omendant miastamkniejakbyskawicanaswoimczarnymogierze midzytwierdzakasarniami podmiejskiemi;auto przewodniczcego.turci ka(turkiestaskiegokomitetuwykonawczego)poeracysternydrogocennejbenzyny,kursujcmidzy .biaymdomemi.domemswobody.Nakaretachisamochodachczerezwyczajkiwisznastopniachajenci:tak maomajczasuimiejsca.Inormalnyobywatelrobidziwdzietyledrogi,ile dawniejnieprzebywawmiesic.J eeliwgldniemygbiej,tookaesi,eludziecinietylkopieszsiibiegaj,aleipracujwpocieczoa,kilkakrowicej,ni dawniej.Dospojrzenaichtwarze,zmczoneizorane brzdami.Amwi,ewsowdepjiludzieniepracuj!Gdzietam! Pracujnierwniewicejiciej,nigdzieindziej.J eeli pomimotoniewida adnychrezultatwtejpracy,gdyupadekizniszczeniewszystkiegoroniezgodzinynagodzin, tojesttotylkodowodem,epracaichpozbawionajest widoczniesensuicelowoci.Ponoiwiatr,hulajcypo grach,wykonywanieobliczalnwprostwrozmiarachprac,ktradajejedynyefektwpostacizwalonychdrzew ilasw.Romantycznetoporwnaniedaobysiwpierwszym rzdziezastosowadomocarzydobyrewolucyjnej.Plebs szarysilisibowiemnatwrczorealn,popdzanynle- ublaganemwidmemndzyipowolnejmiercigodowej, wnajszerszemtegosowaznaczeniu.Twrczatapracaobywatelazaczynasiwchwili,kiedyopuszczabiuro.Siedem,wedugdekretu,wrzeczywistocizaczteryipigodzinzajciawbiurze,jestdla kadegochwilwytchnienia,ktreradbyprzeduy,gdyby nieczunasobiebiczatroskcodziennych.Poborwstarcza bowiemjedynienaniadanieconiecodasijeszcze urwawbiurzeipozapoborami,aletakich,ktrzymaj natylezrcznociiodwagi,abyzarwaurzdnacae utrzymanie,jestniewielu.Ogromnawicwikszozdoby49wasobiebrakujce90%rodkwdoycianiepraczawodow.Zabierasidotegokadyinnymsposobem.Tenzabrasidohandluczyprzemysu,zwanegopoprostuspekulacj;innyuprawiaziemiwokdomu,hodujekuryiba- rany;wwkrcasitam,gdzierozdzielajgodoweprzydziaydlaludnocimiejskiej.Ssiadkamojanp.zlewa, nalecdorodzinyzoonejzdwchosb,pobieraprzydziaywsklepachurzdugospodarczegonaosb12,podczasgdymjejjestpodagentemjednejzfabrykwdki, prosperujcejznakomiciewktrymzzamiejskichogrodw; ssiadzprawa(ktry,majcrodzinzoonzczterech osb,6-ciuwniejliczyurzdnikwpastwowych,bdc wjednymwypadkunaczelnikiem,wdrugimpodwadnym swegosyna),jedzipojajaimasodoodlegychwsi;jego jednacrkarobipuder,adrugabutydziecinne.PanW. nawizadrogocennystosunekzodlegymowiorst100mynemiporedniczywukrytymhandluniezmiernieposzukiwanbiamk;jeszczeinnyjestczonkiemwietnie zorganizowanejspkidostawcwmandatwilegitymacyj, ktrefaszuj,czyzdobywajurde,Bgjedenraczy wiedzie.yjzajakotakotylkoci,ktrzywybralizajcie,kolidujcezdekretamirzdowemi,lub,cogorzej,zprzedrewo- lucyjnemipojciamiouczciwoci.Wszyscyinni,domowi przemysowcy,hodowcyiogrodnicybrnwndzcorazto wiksz,wktrejotuchjestimtylkowiadomo,eto samodziejesiwrwnejmierzezcalemichotoczeniem.Znikczemnieniewarunkwbytuogromnejwikszoci ludziprzechodziwszelkiewyobraenie.Dotykaonokadej dziedzinytego,cowcaejswejobjtocinazywa siyciem kulturalnego,achobytylkocywilizowanegoczowieka.Ubirsporzdzasiznajlichszychgaganw,zworkw powstajubrania,zderekikoderpalta;butonierski jestobuwiemposzukiwanem,naktrestaniekadego. Przecieradaznikajzpocieli,obrusiserwetazestou. Konierzyki,mankietyikrawaty,zdabysimogo,nie istniaynigdynawiecie,gdybyniestosy ichzooneuhan50dlarzynabazarze,gdzienabyjemonazabezcentuzinami,jakoartykunikomuniepotrzebny,narwnizesrebrem stoowem,albozserwetamiiobrusami,ktrezresztmaj popytwikszy,gdynadajsinapieluszkidladzieci, onuczkiikoszule.Strawprzyrzdzasinaprdcenapiecykachpolo- wych,t.j.natrjnogachelaznych,wprostymkotle,zim ilatemnapodwrku,gdynazapaleniewpiecuniema drzewa,anagotowanienanimstrawyniemaczasu.Herbatzastpujjabkasuszone,cukierrodzynki,odktrych psujsizby,masozastpujeczarnyolejbaweniany, dziaajcyponofatalnienaoczy,aniewtpliwietrujcona odek.O8-mejlatema5-tejzimkoczsiwszelkiebardziejzoonezajciawdomu,gdynaftyniemaicaenieomal miastoposugiwasimusikagankamiolejnemi,wpostaci prostegotalerzykanapenionegoolejem,naktregobrzegu poniekawaekskrconejwpalcachwaty.Niektrzywol spdzawieczorywzupenychciemnociach,albowiemgodzinaspdzonaprzykagankuwystarcza,abywntrzenosa (azapewneipuc)pokryosiwarstwmierdzcejsadzy. Teniwmawprawdzielitrnafty,alechowajnawita lubjakiinnydzieuroczysty.Mrok,brud,robactwozadomowiajsiwsiedzibach ludzkich, czstokroprzywizujesidonichjeszczechoroba,ktramusiprzechodzi.sama*,gdyrodkwleczniczychniemanawetupaskarzy.Zresztchorobanierobijuwielkiegowraeniawczasie,gdyepidemjestay sinieustajcymagregatemycia,apodciandostajesi coczwartyobywatel.Zezmarymi procederkrtki.Zawinitychwszmaty(natrumnniestabylekogo),wywozi napoyczonymwzkunacmentarznajbliszarodzina. Oznajomychnietroszczysinikt,oczekujczdnianadzie wyomuwewasnejgromadce.J eeliprzytemzway,ewszystkierozpaczliwewysikiludzi,zmierzajcedoocalenianajcianiejszegoyciowegoszaca,owocnestylkowtedy,oilesnieuczciwe, jeeliuprzytomnisobie,ezawszystko,corobilazaron-51obywatel-dlautrzymaniaprzyyciusiebie1 swoichnajbliszych,grozimukaramierci,jeelipomyle,ekadyzdobytyksekchlebacigazawi1tropidonosicielstwoinnych godomorw,tomonapojwtedy,dojakichnizinstacza sibytludzkiwtychwarunkach.PodwpywemndzypkajwizyprzyjaniIsympatji ludzkiej,giniejakikolwiekurokipiknoycia,miesznestaje sizainteresowanieczemkolwiek,conie jestksemobrzydliwejstrawy,lubcuchncymachmanemodziey.Rozluniaj siuczuciarodzinne,tracpodstawwierzeniaizwyczaje.Wytrzymujprbtylkonajistotniejsze,instyktownenie- omajsentymenty.Parysamolubw,mzon,brat zsiostr,przyjacielzprzyjacik,zamykajsiwokopach najcianiejszychpotrzebyciowychiwegetujwnich,tropienizewszd,znienawidzeniipodejrzewaniociemnepraktyki,utrzymujceichprzyyciu.Odczasudoczasuzniecierpliwisiteniw,wyaziznory,iwypywaniespodzianienaareniepartyjnej,gdziegrajc,V abanque"zdeterminacjgolca,przezpewienczasdokazujecudw.Nie poznajegowwczasnikt; wszyscysoszoomieni,skd wtymczowiekubierzesitylemiaoci,bezwzgldnoci iokruciestwa.Popewnymczasiepotykamusinoga iwieidziepomiecie,eznikzamuramiwizienia. Niezawszezpowodujawnejnieuczciwoci.Czciejdla ostatecznegozaamaniasipodstawduchowych.Nledarmo ktonazwarewolucjczycemdlaludzichorych,zktrego wychodzuzdrowieni podcianlubnarobotyprzymusowe.Ztychostatnichutworzysimoejednakzcza- cemzastpludzizdolnychdorwnowagiiszerszegoogarniciaycia.Aleczasuupyniejeszczesporo,chocoraz tumniejsza,corazpowszechniejszajestdefiladaludzinowych przezniebezpiecznkadkkarjeryrewolucyjnej.52Wpowrotnejdrodzedo.domu,t.j.nadworzectowarowy, spotykaminynieraT.,kierownikadoniedawnapolskiejkooperatywyiwybitnosobistonahoryzonciepolskiej emigracjiwTurkiestanie.Mamdopanainteres,pieszysijakzwykle panT.Tylko,niechsipanniezdziwi...Chciabymprzystpinanowodoorganizacji.DomuPolskiego".DomuPolskiego...MjBoe!jakedalekomuszszukawspomnieotymdomu,ja,ktryczujsiju ,potamtejstronie".Wiepan,mylmoe isuszna.Tylko,niechsipanniezdziwi...jawyjedamdokraju.PanT.spojrzanamnieniedowierzajco.Dokraju?...jak?...ktrdy?...kiedy?...No..,ktrdywszyscy,naPersj!Akiedy?...jutro moe!Mieszkamjuwwagonie...Achtak!PanT.zamylisinarazijakgdyby posmutniaIjaoternmylaem.Isdzipan,esi touda?Nie mog sdzi inaczejlMam przecie on i dziecko. Aledlaczegonieurzdzisipantaksamo,suypan wwojennymkomisarjacie.Trudnomisijako zdecydowa.Zastaryjujestem.Niechciabymprzeywadrugirazrewolucji...Rozstajemysizwyczajnymuciskiemdoniniemamy sobienicwicejdopowiedzenia.Rewolucjauczynialudzi maomwnymiinieskonnymidowzrusze.Przytem ja nalejudotych,oktrychzachwilprzepadniewie, suchiladwszelki.Iletorazyodczuwaemij adziwne uczucieobcociwobecbliskichminiedawnoludzi,egnajcychsizemnwprzededniuucieczkidokraju.Bywternial1 zazdroigroza przed niekoczcymsiacuchemszarychdniwygnania.Wicmoeto,anieostatniesowa panaT.,wpyno,erozstalimysiobojtnieprawie.Ktostykasibliejzdawnoosiademigracjpolsk wTurkiestanie,tenwiedobrze,jakostronymtrzebaby wpopiesznemwydawaniusdwikonkluzjioniej,jakto czynizwyklewieoprzybylizkraju.Ktozaprzeby cikiednirewolucji,tenwogleniejestskonnymobwinia tych,ktrzyprzeylitosamoternbardziej,eemigracja tamazasobpiknekartyzasugiwobecpolskiegoimienia, przyniesionegotu nakracewiata.53Zytaongicilezotoczeniem,wczcipowanej zruszczona zewntrznie, rozproszonapoolbrzymichprzestrzeniachTurkiestanu,oyanarodowowpierwszychlatach wojny,kiedytowypadkidziejowecorazbliej,corazwyraniejzapowiadayodrodzeniePolski,afalejecwiwygnacwzsyanychzkraju,poruszyysercawidokiemswojej niedoliiwieymduchemojczystym.Pierwszekroki,zmierzajcedoskonsolidowaniaywioupolskiegodlaakcjipomocniczejwykazayodrazuniespodziewansililiczebno emigracjipolskiejwTurkiestanie.Okazaosibowiem,e wsamymTaszkiencie,liczcymokoo50.000ludnocieuropejskiej,elementpolskistanowiokoo5%tejcyfry.Niewiele inaczej rzecz si miaawinnych, wikszychrodowiskachTurkiestanu,wszczeglnocizawruchliwejFerganieiwtych miejscowociach,gdziewikszoeuropejskiejkolonjistanowipersonelkolejowy,rozrzuconypolinjiorenburskiej izakaspijskiej.Zpochodzenia,zawoduiwyksztaceniabylitoludzie najrnorodniejsi.BylimidzynimiPoniatowscy,Radziejowscy,Madaliscyzwyczajniejuwtrniemigranci,byli Hofmanowie,Szyndelowie,J onowie,byliMuchy,J dryki iSaje.Czichprzewaajc(chonajpniejodzyskan narodowo)stanowiliurzdnicyikwalifikowanirobotnicykolejowi;czznaczn,najruchliwsz i najbardziejniezalen: przemysowcyihandlowcy.J ednychprzygnaturok1905,innychprostyrozkaz subowy,jeszczeinnychkatastrofyiwykolejeniayciowe; wszystkichpocignazapewneatwoiswobodabytowania wkraju,ktry,mimobezporedniejcznocizRosj,zachowacechyegzotycznejkolonji.Wojnaprzypomniaaimkrajprzedlatyporzucony. Oywiasi,czyiorganizujeruchnarodowy.Powstaj towarzystwapomocyofiaromwojny,domypolskie,kooperatywy.Nieocenione,bosigajcesetekuratowanychistnie iduszwrconychyciu,towarzystwateoddajusugiwygnacomijecom.PrzyDomuPolskim*wTaszkiencie powstajeochronkaiszkkadlakilkudziesiciusierotpo wygnacach,utrzymujcasidzikiofiarnociipracy54kolonjlmiejscowej;sprystaorganizacjaTowarzystwaPomocyOfiaromWojny*,prowadzonegozpowiceniemgo- dnemnajwyszegouznaniaprzezsekretarza.pK.,budzi uznanieipodziwduskiejDelegacji,przybyejwroku1916 celemkontrolistosunkw,panujcychwobozachjecw wojennych.Czasnajwyszegoprzebudzeniasinarodowego,torok 1917czasyKiereskiego.Wtedyto,nietylkoczciowo zruszczeniPolacy,nietylkokatolicyzLitwy*,jakzoliwie nazywanounikajcychprzyznaniasidopolskociemigrantw,aleizdecydowanijakobyruscyludzie*wycigali zdumdawnojuzapomnianerodowody,abydokumentowawszdzie,gdziesizdarzyo,swojprzynaleno narodowdoPolski.Idoprawdyzdumiewasimona byo,iluPolakwjawnychiskrytychzajmowaowybitne miejscawurzdachiprzedsibiorstwachprywatnych.Rewolucjabolszewickapooyakresmarzeniom.Nie zdoawszywcignznikomegochobyprocentuelementu polskiegowTurkiestaniewwirwalkwewntrznych,po ktrejkolwiekzestron,zrujnowaajednakedoszcztnie starszemigracjpolsk,zoonprzewaniezludzizamonych,aodebrawszyjejowocepracydugoletniegozesania,zepchajwotchaapatjiibrakuwiarywcokolwieknawiecie.Towarzystwarozpadysibdtosame przezsi,bdzpomocgarstkipolskichkomunistw. Wwarunkachtychtrudnozdobysinawysiekporzucenia chobytychwspomnieolepszychczasach,ktreichwi domiejsca.Przytemniewierzjuoni,abygdziekolwiek wwieciemogobyinaczej,niwRosji;ajeeliniejest tamjeszczetakdzi,toniechybniebdzie...jutro.Zaduo widzianogwatwbezprawnych,zbrodnibezkarnych,okruciestwopomstdoniebawoajcych,ajednakprzebrzmiaychbezechaabyniestraciwiarywsumieniewiata; zaduorzeczystrasznychuczynionowimijutra,abymc czekaodelepszejdoli.Ajednakludzieciwrc.Marzenieopowrociedo kraju,dzimarzenietylko,tlinadniekadejduszy.Nie ulegakwestji,echwila,wktrejupomnisionichPa55stwoPolskie,bdziechwilpowszechnejreemigracjidokrajuiruchtenobejmiewtedyniezwyklewysokiprocentemigrantw.J ednakewyniknztegoszkodyniewtpliwe.Albowiem ruchliwy,przedsibiorczyirzutkielementpolskiwTurkiestaniemgbywprzyszocioddanieocenioneusugipolskiminteresomnaWschodzie.RzadkoktraczRosji byatakzawojowanprzezpolskiegokupca 1przedsibiorc, jakTurkiestan.Punktualno,uczciwow interesach, grzecznolobrotnowobejciu,zjednaysawPolakowiwrd wszystkichludwodUraluiTjan-szanudogranicPersji imorzaKaspijskiego.KadyinteligentniejszySartmazupenieokrelonepojcieotern,cotojestPolakIzdaje sobiesprawzrnicyzachodzcejmidzynimaRosjaninem.GdywprzyszocihandlowaPolskanawiestosunkizTurkiestanem,najbliszymproducentembawenianegosurowca,tojegonowipionierzymogbypewni,i paszportPastwaPolskiegobdzienajlepszymkluczemdo zaufaniamuzumaskiejludnocikraju,dzijegojedynej produktywnejwarstwy.56R O ZD ZI A IV.Dnia22grudniawieczoremzauwaamyniezwykleoywienienastacji...Czybywagonzdrzewem?...Biegniemy donaczelnika;okazujesi...wagon!Dowiadczonynaczelnikudzielacennegoprzypomnienia:^ .Niezapomnijpanoprzesuwaczachl...I naczejbdzie panstajeszczetydzie!...Pisetrublioddaneprzesuwaczompodzachdsoca wprawianaszwagonwruchopnocy.Nastpujecayszeregkataklizmwtowarzyszcychwizaniutaboru,poczem0wiciezajedamyuroczycienastacj.Pomninaszych bezmandatnych",ktrzytymczasowoznikajzapakami1 worami,zamykamyszczelniewagon,postanowiwszyotwieragotylkowraziezbrojnejinterwencji.Do.zamknitychdrzwiszturmujrazporazrozmaiciamatorowietej rzadkiejrozkoszy,jakjestprzejadkakolejwTurkiestanie,uywajczaklrazgrubjaskich,raz rozrzewniajcych..Niezysobie*mruczyp.T.podadresemjakiego tkliwegopetentazzewntrz tuczowiekkombinowakilka miesicy,ebysidostadowagonuimcwrcidodomu, ktregoniewidziapilat,atenbysobie chcia jecha,tak nistdnizowd,dlatego,emutamgdziebabciachora. Pst...baczno!...I d*...Zdajesi...Id; noItaponuraI ntonacjagosu.Awtymwagoniekto? padaunaszychdrzwi.Wojennyj!ryczymygroniezpanemT.Aaaa...wojenny aprobujnaszzewntrzi rewizjaskoczona,MjBoe!mylwicnatotrzebabyokilkumiesicykamstw,podporzdkowaniasigupstwuiohydzie, rozterkiwewntrznejiniepewnoci,abywrezultacieprzekonasi,imonaobejwszystkiemierciononedekrety,58S A M A R K A N D A.M O D L I T W A D E R W I S Z W .rzuconemwkrytycznejchwilibezczelnemsowem. Cho niel...Gdybymwyjechakilkamiesicytemu,otworzybymniewtpliwiewagondlawyczerpujcychwyjaniei wsypabymmoebezpaszportowcw,aternsamemisiebie. Tern,codajeprzewag,niejestmandat,alewiadomo, iofiaramisowieckichdekretwpadajci,ktrzyjebiornaserjo,lubcogorzej,prbujjewykona,bojcsiich krwioerczychkonkluzji, Bo,jelichodziokul,to nie kulaidziezadekretem,adekretzakul;wiemyjuotern, chwaaBogu,naleymyjudotychrealnych";wic...jazda bezobawy...Wagonnaszzasypiasnembeztroskliwym.NastacjiK aufmanskaja,rankiem,wyazimyzwagonu; raz,abyrozejrzesi,czywpobliunieleycozopalu, podrugie,abyogarnokiemtounikum,jakiemjestwsowieckimTurkiestaniepocig,wyruszajcywpodr.To wyruszajcywpodrpocig*moebrzminazbytgrnie iromantycznie.Aleromantyzmwyprawywnieznanekrainy towarzyszykadejpodrywsowdepji.Topr,wiadro,latarnieorazworyzywnocinaledowyekwipowaniaporzdnegopasaera,ktryniewie,dokdjedzie(powielu miejscowociachpozostaatylkonazwa),gdziesizatrzyma ikiedystanienamiejscu.Moliwopowstaniagdziekolwiekjakiegolokalnegofrontukaesigamyldozamierzchychbanirozbjniczych,aewentualnonajechania najakiepustemiejscewtorze,gdziewrodkustepu, kryjewsobieurokmyliozostaniuzupenymjuRobinsonem(czciowymiRobinsonamijestemyjuprzecieod- dawna).Wzasadziepodrtarnisiniewieleodpodry odbywanychwEuropie500lat,atutaj100lattemu. Wszakmoglibymykadejchwiliwyjzwagonuiodbywa jdalejnp.nawielbdachBrakujetylkojednegonamiotu;aprzydabysi,bowagoncieknie.Wszystkotojestjednakgupstwem,wobecodkrycia parukijw,zostawionychwidocznienanarybek,wskadzie opaowejdyrektorji*przystacji. J edenszczliwygryf" rozzuchwalonychjuzajcwiskad"jestzawagonowany.Odknajbraciepodadresemjakiegostra... przepraszam...zawiadujcegoskademdyrektorjiopaowej " koczyoperacj.Czasnareszcieprzyjrzesipocigowi. Pocigjest pasaersko-wojskowo-towarowo-subowyiskadasizkilkunastukrytychwagonw,przeznaczonychdlaurzdowych pasaerw,kilkuplatformzarmatami,zdajceminaza- kaspijskifrontikilkuwagonwtowarowych" platform59zsitowiemzmierzajcychBgwiedokd.Przypobienymprzegldziewagonwokazujesi,ewagonypasaerskieswaciwietowarowemi,atowarowepasaerskiemi. Pochodzitoztejprzyczyny,epierwsze,pozajmowane przezrnychrzdowychfunkcjonarjuszy,zawalonestowarempaskarskim,przeznaczonymdosprzedaywZaka- spijskimKraju,gdziecenynawszystkos5-krowysze niwTaszkiencie(jednasubowaprzejadkaprzynosi rzdowemuszczliwcowikrociowyzarobek);wagonyza towarowe,oweplatformyzsitowiem,spoprostuoblepione pasaerami,jadcymiprywatnie"wwiatdaleki.Amniesizdawao,epuszczajcsiwpodrwwagoniezdachemipiecemjestemkawakiembohatera. Totam,natychgrachtrzcin,siedzkobietyidzieci, przemokedonitkiodcaonocnegodeszczu,zmarznite,zagrzebaneposzyjewmokrejtrzcinie,wktrejnaprno szukajschronieniaprzedgrudniowymchodem.J akci ludziewytrzymajpodr,chobykilkudniow,trudnodoprawdyodgadn.Cilepipasaerowie(t.j.o tylelepi, eniemajmandatwczyprzepustek,biletwbowiem kolejowychniekupujeniktIniktonieniepyta)rekrutuj siprawiewyczniezludnocitubylczej,sartowskiejikirgiskiej.Iluznichdojedadomiejscaprzeznaczenia,ilu zostajepodrodze,naleydotajemnicrewolucyjnegoTurkiestanu,ktreniezostannigdywyjanione.Natomiastjasnemjestnajzupeniej,eztowaru,t.j. zsitowia,naktremuwiligniazdkapasaerowie,dojedzie domiejscaprzeznaczeniaparworkwsieczki,oileitego niezmieciepodmuchwiatrustepowego.J udzisiaj,pojednejnocy,zostaatylkopoowaadunku.lepypasaer, zktrymnieceremonjujesianipastwoanikolej, nieceremonjujesitezupeniezdobytkiemkolejowym Ipastwowym.Wiciobecnotowarunaokirpowanym wagonietolerujejedyniewtejilociijakoci,jakamujest potrzebnadourzdzeniapodry.Wieczoremurzdzamywilj gruntowniuroczyst. J edenzzajcw",byydyrektor"fabrykisamogonki, zaopatrzywagonwspirytualja;potnezapasyinnegopro-60wjantuumoliwiajwykonanietradycyjnegorepertuaru,ktregotrzymasiwychodcapolskiwRosjiternmocniej,im dalejrzuci!golosodrodzinnegodomu.J estnawetryba suszonazAralskiegomorza,tasama,ktrponopaliypod lokomotywamipocigwoddziayczerwonejarmji,operujce nafroncieorenburskim,wtedy,gdyludnoTurkiestanu maradosowniezgodu.Wiljamacharakterburzliwy ipodniecony;perspektywabliskiegopowrotudokrajuotwiera kryjwkiwspomnie,dawnoinaguchostraszliwymciaremdowiadczerewolucyjnejdobyzawalone...a.neutral neterytorjum,jakiemjestprzesuwajcysiprzezrne lokalnesowdepjepocig,rozwizujenamjzykinajzupeniej.Wygadawszysidosyta,koldujemydopnocy.Wpierwszewitorankiemzauwaamy,ewagonnasz stoisamotnienabocznejlinjistacjiUrsatiewskaja.C dolicha?...czybyznowudrzewo?Nadawszysi.urzdowo,biegniemyzpanemP.,ktry artystyczniegra.komisarza,donaczelnikastacji.Okazuje si,edrzewojest,tylkopocigmabyprzestawiony;doczepiasikilkawagonwwojskowych.Wiczajakgodzin,dwiewyjedziemy? zapytujnaczelnika.Pocigwyjedziewieczorem odpowiadaflegmatycznie, robotnicyniezdwczeniej;komendantpocigu poszedprzytemnabazar,abezniegoitakpocignie ruszy.Zreszt,niemapowodudopopiechu.J elimapan jakienadzwyczajnepenomocnictwa, toniechpanpomwi zkomendantemstacji,bojabezniegoniczegoniemog.PokrtkiejnaradziezpanemP.zgadzamysi,i wobectakwieluczynnikw,decydujcychowyruszeniupocigu,najlepiejwrcidowagonu.Zdarzasiwprawdzie, Ijakaniebywaaawanturazuyciemnietylenadzwyczajnychpenomocnictw,ilenajzwyczajniejszychprzeklestw imocnychterminw,przypieszyopargodzinwyjazd pocigu,ale konieckocwniemaprzeciepowodu dopopiechu.Podwieczrstajemynagwnymtorze,gotowido odjazdu.Prowadzcypocigkolejarzdajesygnado odjaz 61idu...gdyjakiwojennydrgalzatrzymujewostatniejchwili. Pocigotaczajzwszechstronuzbrojenionierzeirobotnicy:bdzierewizja.Flegmatyczno-ponurewojenny*!iruchrkidokieszenipomandatuwalnianaszwagonodniepodanejwizyty:chwilajednakprzeomowanastpujedlalepychpasaerw.Naznakdowdcywagonyz trzcin padajwwstpnymboju.J akgruszkiztrzsionegodrzewalecznich SartowieiKirgizi,mczyniikobiety,wyrostkiistaruszkowie,cigajczsobcaefuryrozlunionejjuzupenie trzciny.Oczyszczeniepolaprzeznichniemajednakowo zupeniecechpanicznych.Przeciwnie,ustpujtylko wostatecznejchwili,poddziaaniemkolbylubbutai,zlatujcjuzwagonu,szukajjeszczepunktwzaczepienia ioparcia:znalazszysinaziemi,powstajnatychmiast, abyuchwycibrzegplatformy,schodkwczybuforw. Dopieroatakponownynaterytorjumplaskiemwyrzucaich zastacj,gdzieniknjakkamfora.Zaatwiwszysizplatformami,rewizjarobinastpnie odkryciawewntrzachwagonwdalszych-,zktrychwylatujeomiuczydziesiciuizraelitwniewtpliwiezPrzemyla*.Aha! mruczydomniepanP. patrzpan...to ciekawe.CizpewnocitedoPersji.Ciekawym,co znimibdzie...Bezmandatowych*pasaerwotacza,pomimogorcychprotestw,patrol;dwuzaznichidzie.wdelegacjido wojennegokomendantastacji,zktrymtoczdyskusjoywioniwyczerpujc:poczemudajsiwrazznimna stacj,cowywoujepewienprzyjemnyniepokjwrdpozostaych.Dlaczegotacalajerunda*zrewizj?warczy jakikolejarzpodadresemarmlejcw*wzialibyzrazu potysiaczyzryaikoczebal!Poparuminutachotwieraj sidrzwikancelarjiprzed komendantem,kroczcymzminczowieka,ktryspeni swjobowizekidelegacj,ktramawygldoczyszczonych zniesusznegozarzutuofiar.62Krtkie:.siada"podadresemzatrzymanych,koczyincydent.Gotw!dajepowtrniesygnakolejowieci ... znowuzatrzymujego.wojenny".Okazujesibowiem,epardziesitkw.lepych"pasaerw,korzystajczprzerwy,wypezoniewiadomoskd izajonajspokojniejpierwotnemiejscanatrzcinie.Powtarzasiataknaplatformy,tymrazemgwatowniejszyiza- wzltszyzobustron.Wcigunajgortszejwalkipocig rusza.Wychylenizwagonwpodziwiamynapzprzeraeniem,napzemiechemniebywaywidok.Spadajcypod ciosamikolbpasaerowie,gruchnwszyoziemi,podnosz sibyskawicznie,abybiegnzapocigiem,uczepisi jakichschodkwczywystpw,czyczegokolwiekwreszcie, naczemmonazawisn;teniwzdyuczepisihaka czybrzeguplatformyikunsztownemiruchamiciaaposzukujejakichpunktwoparciaizaczepienia,acios,wymierzonyzgry,przecinarozpaczliweusiowania;tamten, zapawszywpdzieporczwagonu,niezdyjednakowo dowskoczyipdziwrazzcoraztoszybciejleccym pocigiem,apodetniemunogijakasztabazwrotnicy, czysampdnadmierny.Pokilkuminutachoczyszczony"juzupeniepocig staje,aonierzewracajdostacji.Podwraeniemwidowiskasiedzimyczasduszywmilczeniu.J akietookropne! bolejejednazkobiet. Ic majrobicibiedniludzie?Ach,cotojestwporwnaniuztern,cosidziao wroku18-tym,odpowiadapanP.ztautomatyczn nonszalancj,zjakodnosisidopotwornychnierazzjawiskczowiekobytyzrewolucj. Ale,ale!...patrzcie-no... bdziezarazcigdalszy!...Atospryciarze!Rzucamysiznowudodrzwi.Na zakrciedrogi,gdzie pocigwinienzwolnibiegu,stoisporagarludzi;to czzrzuconychpierwszyrazpasaerw,ktrzy,straciwszy nadziejzdobyciasobiemiejscwtrzcinienastacji,wyruszylicichaczemnalinj,abypoprbowaszczcianaza65krcie.Alemaszynista, .ujrzawszygromadknieprzejednanych,dodajeparyibierzezakrtcaympdem.Powtarzasiwicobrazzprzedparuminut1 znowu podziwiamusztnadludzkwytrzymaoiupr,zjakim walczciludzieomonoprzebyciakolejjednegochoby etapu.SzczeglnieuderzymiwidokjakiegorosegoKirgiza,biegncegokoopociguzogromnymworemnaramieniu.Czowiekten,zrwnawszy' sizpocigiem,potnymrzutempchnworeknapodmostekwagonu;wskutek tegostracijednakchyopduipozostawtylenadugojednegowagonu.Nadrobiwszytrniczniezmiernymtrudem,niemiajusiwskoczydowagonuiwrzeszczcaonie,naprnowycigarcepowr,zarzucony zbytdaleko.Przegonionynastpnieprzezpocig,nieustawabynajmniejwbiegu,czepiajcsibezskuteczniepdzcychwagonw.Pocztkowykomizmsytuacjiustpiczemutakprzykremuinieznonemu,icofnemsicoprdzejwgb wagonu.AlepanP.niespuszczaokaztejsceny.Dodjaba!syknpochwilitocizajada sztuka!Uczepisischodkwostatniegowagonu...alenim rzuca...Ahalkrzyknnarazodpad!Zrobisobieco?Niewida...stoczysipodnasyp...zakoczy panP.,zasuwajcdrzwinagucho.66R O Z D Z I A V.WdrugidziewitBoegoNarodzeniarankiemstajemywhistorycznejstolicyTamerlanaSamarkandzie. Drzewotaszkienckieskoczyosi,samarkandzkieprzyjedzie jutroalbopojutrze,komunikujnamnastacji.Mamy wicczasnazwiedzeniemiastaizrobieniezakupwdla celwpaskarskich.Albowiemry,ktrywSamarkandzie kosztuje600i700rubli(sowieckich)zapud(16kilo), sprzedamonawAschabadziepo4000.Podobnierzecz simaztytoniemirodzynkami.Wziwszypoduwag,ewskutekczciowegoodwrotu komunistwnapolugospodarczem,niektreartykuyzbytu wTurkiestanie,jakoto:ry,tyto,rodzynkiimka,stay siprzedmiotamiwolnegohandlu,tokonjunkturadlazrobieniamajtkuprzezkupcw,wobectakpotwornychrnic cenwrnychmiejscowociachkraju,powinnabyby bajeczna.TymczasemkupcwniemajuwSowdepji,s tylkospekulanci.Aztychadennierzucisinatak trudnyinteres,jak.wolny"handelartykuamipierwszejpotrzeby.Olbrzymiabowiemwikszotychspekulantwznalazasobiecieplemiejscewgospodarczychkomisjachrzdowych,gdziezpomocmilicjirobisikolosalneinteresy narzdowychzakupachinormowaniucen;inni,bardziej .gorcy",eks-handlarzebroniiopjum,spekulujnawalucie nikoajewskiej"idumskiej",ktrwKrajuZakaspijskim cenikilkakrowyej,niwTaszkiencieiFerganie.Alemy,jakonormalniobywatelekomunistycznegoTurkiestanu,jestemytylkozwyczajnymi,maymipaskarzami. Wagonujemy*wicostroniekilkadziesitpudwryu,tudzieniecorodzynekisoli.Popoudniuidziemydotubylczegomiasta.KolosalnemauzoleumruinzepokiTamerlanaijego nastpcw ktremurwnegonieszukanacaymWschodzie wywierananaspotnewraenie,pomimo,imzginaszeodbiegydalekoodwszystkiego,coniejeststrawbiecegodniaizmorniepewnegojutra.Wstpujcna placRegistanu,ujtyztrzechstronprzepiknemifrontonamimeczetw,stojcprzedpotwornwprostrozmiarem^ruinBibiChanym,czy te,bdzcwfantastycznychkory-* tarzachgrobowcwTymurydwwSzach-Sinda,trudno oprzesizdumieniu,etekolosy,wyrzuconenapowierzchniziemigwatownymipotnymnadmiaremsi,sdzieem...pradziadwdzisiejszychmieszkacwTurkiestanu.J akiupadekwcigustuleci!Turkiestan,ktrytrzsongicaAzj,zamienisi wpodrzdnobast*carskiejRosji,abywkocuukorzy siprzedgarcirobotnikwkolejowychidemobilizujcego siodactwa,ktrabyaprzeciejedynostojbolszewi- zmuwTurkiestanie.Zamknitywciasnemkkuprzeytychjuformyciowych,niezwizasiwiatmuzumaski wTurkiestaniezteraniejszoci,aoprzeszocizapomnia.Wicciszaizapomnienierozsiadysiwruinach,rozpadajcychsizwolnawporodkuludnych,haaliwych 1 barwnychbazarw,gdziedzisiejszaludnoTurkiestanu spdzaswjywotbeztroskliwy,majcpretensjjedynie chybadotegobogosawionegoturkiestaskiegosoca,ktrejestpatronemistnieleniwychibezwolnych.Otorefleksje,ktrenasunsimusiaykademu,kto ulegchonachwilwraeniuruinpotnegokulawca(Tamerlana,awaciwieTymurLenka,t.j.kulawegoTy- mura).Tymczasemniezapominajmy,ejestemynaWschodzie,wojczyniecudwiniespodzianek.Nie zapominajmy, ehistorjaWschodunieznatejlogikiewolucyjnej,poktrejspinasiEuropazestopnianastopiehistorycznej70SAMARKANDA-SARKOFAGTAMERLANAZMONOLI TUNEFRY TOWEGO.drabiny.Wschdijegohistorjarodzidojrzaledzieci iniejedenjeszczenardpitukataleptycznymsneminduskie- gofakira,zktregoobudzisi,wbrewwszelkimkryterjom iprzewidywaniomZachodu.Spojrzyjmy wic uwaniejw senne obliczestarego miasta, amoeujrzymyco,couwiadominasotychzarodkachwydarze,ktredziniewidoczneczybahe,jutromogwybuchnwformienamitnej,rozgorzaejigotowejdoycia.Wicszukajcniedugo juwdziedzicuZotego Tygrysazauwaymydziwnezjawisko,taknielicujcezolbrzymimiciecieniemwschodniegodespoty,pokutujcym wtychmurach,eamieszne.To.druynapartyjna* komunistwmuzumaskich,zoonazkilkudziesiciuSartw iKirgizw,odbywawojskowewiczeniapodwodzjakiego Tatarzyna.Powagaiskupienie,z jakiemodbywajsiwiczenia.kontrastujezabawniezpstremwyekwipowaniem tejzbieraniny,wktrejmundurkrasnoarmiejca*iwytartykostjumeuropejskiego* cywila"ssiaduje z barwnym chaatem kupczyka z tubylczego bazaru, czy achmanem bosego ambaa*.Aterazspojrzyjmyzzawrotnejwyynyminaretunaplac Registanu.Wordynkuwojskowym,przywerblukilkubbnw,zrozwinitymczerwonymsztandarem,maszeruje czwrkamikomunistyczna*szkoa muzumaska.Chopaczki, chopakiiwyrostkiidwzwartymszyku,wtakimordynku idyscyplinie,emogabyichwzisobiezawzrnawet74C R Y F E R C A N S K I Esynnainternacjonalnalegjaczerwonejarmji.Iprzypomnijmysobie,etysicetakiejmodzieypojawiaysistale ostatniemiczasynakadymobchodzieczymanifestacjikomunistycznej:potemprzelemymylprzezwidocznestd grzbietyturkiestaskiegoacucha,dozotejFergany,gdzie arcyzbjifantastycznybohaterfergaskichgr,Madamin Bek,zawieraporazikstyprzymierzezMoskwlcinami,a trafimymoenanici,wiodcenasdowntrzalabiryntuwschodniejduszyTurkiestanu.Awicctowszystkoznaczy?,..KomunizmczynipostpynaWschodzie?...Prawdmwibolszewicy,e rozwizanieproblemukomunistycznegoleywdoniachmodocianegogiganta Wschodu,aniewrkachniedonej istarczejEuropy?...Wicprzypuszczanaley,ekiedy bolszewizmstaniesinaWschodziefaktemdokonanym,to Europzalejwwczashordywschodnichbarbarzycw, dzikszejeszczeistraszniejszeodtych,ktrestanowidzisiajmasczerwonejarmji?75ZE Z O T E J P E R C A N Y ( A S Y O R Z E C H O WE ) .Tymczasemniezapominajmy...ejestemyna Wschodzie.Komunistycznemuzumaristwomatylewsplnegozkomunizmem,ilemoskiewskikomunizmzidewolnegoiniezawisegoWschodu.KlasycznynaWschodzie stosunekwzajemnegoprzechytrzeniasipoczynawsplnej platformietaktycznejdwchkontrahentw,pogardzajcych sobwzajemnie,t.j.bolszewikwimodo - Sartw.Niemniejjednakbolszewizmprzyczynisiznakomicie dorozbudzeniairozwojunacjonalistycznychprdwwTurkiestanie.Abyzrozumieilepiejocenit spraw,zwizan zreszt cilezcaymolbrzymimruchemodrodzeniacentralnej ipoudniowejAzji,trzebauprzytomnisobie,chopobienie, kronikdziejwostatnichlatTurkiestanu podpanowaniem rosyjskiem.Turkiestanrosyjski toolbrzymiapoakraju,poddachemwiata"PamiruiTianszanu,rwnaobszaremNiemcomiFrancjidwarazywzitym,azaludnionazrzadkaprzez76K O C Z U J C Y K I R G I Z I .8miljonowludnomuzumask,sartowskikirgisk. PodbityprzezRosjwlatachokoo1860,wszedwskad imperjumrosyjskiegojakorzdzonaadministracyjnie-wojskowooblast,beznajmniejszychprzywilejwautonomicznych.PolitykakolonizacyjnarzdzcychsferPetersburga stworzyazerychoeldoradodlaapownikwbiurokratycznych,aleruchliwyhandlowiecczychop-kolonistayldostatnioizacisznieznadwyki,dartejbezceremonjizSarta czyKirgiza.Prbaniprojektwwcignicialudnocitubylczejwmaszynadministracyjn,czytechobyorbitW I E N I A K S A R T O W S K t .wsplnychinteieswkraju,niebyoadnych,chocialudnotaodnosiasidoprzybyszwzpokor,adolosu swegozzupelnempoddaniem.WojnawiatowairewolucjaKiereskiego**nieprzyniosyadnychzmianwtymwzgldzie;niezmieniate nicirewolucjabolszewickawpierwszejswojejfazie.Tylko rolczynnikwcesarskichobjproletarjatrosyjskiwraz zcaymspadkiempojobydle**tubylczem.J ednakowoskutkitegochangementbyydlamuzu- mastwastraszliwe.Gdybowiemdekrety,gnbicewasnoprywatnigromiceburuazj,trafiaycelnienietylkowbaja**ikupca sartowskiego,aleiwrolnyikoczowniczyproletarjatmuzumaski,odbierajcmunierazostatnikawaekchleba,to wszelkapomocnowejwadzy,udzielanaproletarjatowi**, koczyasiumurwdzielniceuropejskich.Klskagodowa,ktrawroku18-tymdotknaTurkiestan,wybraa straszliwyprocentludnoci,aletylkotubylczej(wedugprzypuszczebiurstatystycznych50%ludnocikoczowniczej), rzucajcponurewiatonapojciamidzynarodowegobraterstwaproletarjatu wrozumieniutych,ktrzyuwaalisi zaprzodujcychjegopionierw.Podobnieteiwszelkieprbypoczynasamorzdowych,jakobymuzumaskich,inspirowaneprzezburuazj ibiurokracjrosyjsk,spotykaysizakcjpogromow wwielkimstylu,wskutekktrejznikayzpowierzchniziemi caemiastaiwsie,ginytysiceludziimiljonydobytku.Tapogromowaakcjasowdepwwobecniezrcznych iprzejrzystychpoczynaburuazjirosyjskiej,ktra,wykorzystujccarskhipnozinaiwnopolityczntubylcw, organizowaaparokrotnierzdyautonomicznegoTurkiestanu,zchwalebnymzamiaremratowaniaswoichinteresw przezzachowanieTurkiestanudlajednejiniepodzielnej Rosjimiaajednakoworezultatnieoczekiwany:przyczyniasidonarodowegoobudzeniamasmuzumaskich. Pierwszebandypowstacwmuzumaskich,ktrepodwodzlegendarniezuchwaychprzywdcw:I rgasza,Madamin- Bekaiinnych,schroniysiwgryFergaskie,jakoszcztki armjirzdukokandzkiegobyypierwszoznaksamoistnego,chopwiadomegojeszczeprotestutubylcwprzeciwmilitarystycznej sowdepji.Fantastyczna hlstorjatychband, grasujcychod18-gorokupodziedzisiejszynaterytorjum Turkiestanu,stanowiabyciekawymaterjaldlacaejliteratury.RzdbolszewickiegoTurkiestanu,skonnydonadawaniacechideowychchobynajbardziejprzejrzystymprzedsiwziciomrabunkowymswojejarmji,potraktowapowstacwmuzumaskichjakzwyczajnychrozbjnikw,niemogc zresztrozprawisiznimiadoostatniejchwili.PrzerwanieorenburskiegobiaegofrontuiwznowieniekontaktuzMoskw(wlutym1919roku)wprzgosamodzielndotdRepublikTurkiestaskwrydwanpolityki komunistwmoskiewskich(nazywanychwTurkiestaniecen- trowikami).AMoskwapokadaawTurkiestanienieladanadzieje.Tenbowiemkraj,ktrygraniczyzChinami,Persj 1 Afganistanem,aprzezAfganistanssiadujezIndjami80-Wschodnlemi,upatrzononaplatform,skdmiaypa hasawyzwoleniaWschodu*zpoduciskuEntenty*,std, wladzaniemi,miawyruszyzbrojnypochdnaI ndje. DorwawszysitegoWschodu,doktregotakdugowzdychamusiaaMoskwa,oddzielonaodemuremkozactwa orenburskiego,przystpili centrowicy*niezwoczniedoreali-81S A R T O W 1 E NA J A R M A R K U .zacjiwschodniegoprogramu*,ztymsamymgwatem ipopiechem,ktrytakczstoutosamiasizenergj. Prasaurzdowapenabyabojowychartykuw,sowdepy zagrzmiaymowamiprogramowemi,aniezliczonekomisje centralnetopiyywomiljonowekredyty,celemprzygotowaniaTurkiestanunaprzyjcie100,000armji,bdcej wdrodze.Tymczasem,niewiadomaarmjautkna...niewiadomo gdzie;zbliaasiwojnazPolskiakcjmilitarnprzeciw Entencie*musianoodoynaczasnajbliszy";wobec tego,chccniechcc,trzebabyopomyleotern,jakwybrnzzapowiedziWyzwolonegoWschodu"wsamym Turkiestaniezwaszcza,eojejzreal