Wojnakońca

MarioLlosaVargasLlosa

Vargas

świata

więcej na: www.mariovargasllosa.pl

Jedna z najwybitniejszych powieści Maria Vargasa Llosy.

Nadszedł czas apokalipsy. W Brazylii pogrążonej w chaosie zmian politycznych

pojawił się człowiek, który zmienił bieg historii. Za starcem o spojrzeniu szaleńca

podążają tysiące ludzi, nędzarzy, żebraków i morderców, przygotowujących się

do wielkiej wojny z Antychrystem, wojny końca świata. Naprzeciw nim stają wy-

szkolone wojska rządowe, których zadaniem jest stłumienie buntu za wszelką

cenę. Obserwatorem krwawego powstania w Canudos jest dziennikarz, którego

los uczyni jednym z ostatnich świadków tragicznej wojny.

Wojna końca świata jest powieścią monumentalną, w której mistrzowsko popro-

wadzona polifoniczna narracja towarzyszy niezwykle precyzyjnej konstrukcji.

Obok batalistycznych scen pojawiają się tu mistyczne uniesienia, w historię

powstania wplecione zostają losy pojedynczych ludzi, a epicki rozmach, z jakim

Vargas Llosa kreśli zbiorowe sceny, równoważy spojrzenie wyśmienitego portre-

cisty na barwną galerię bohaterów. Autor nie unika trudnych pytań o wpływ

człowieka na kształtowanie rzeczywistości, o odpowiedzialność, sens cierpienia

i możliwość odkupienia.

To powieść doskonała.

Mario Vargas Llosa (ur. w 1936 roku w Peru), jeden z najwy-

bitniejszych współczesnych pisarzy, autor wielu powieści,

opowiadań, sztuk teatralnych, publicysta i polityk. Jest laurea-

tem wielu prestiżowych nagród literackich i jednym z poważ-

niejszych kandydatów do Nagrody Nobla.

Wśród jego najlepszych powieści znajdują się między innymi:

Rozmowa w „Katedrze”, Ciotka Julia i skryba, Kto zabił Palomina

Molero?, Miasto i psy, Święto kozła oraz Pantaleon i wizytantki,

a także najnowszy tytuł – Szelmostwa niegrzecznej dziewczynki.

Pisarstwo Llosy, nie będąc realizmem magicznym, stwarza wra-

żenie, że życie przerasta wyobraźnię, bo samo jest magiczniejsze

od jej sztukmistrzowskich fi gur.

„Gazeta Wyborcza”

W epoce, w której niczym polarni wędrowcy eksplorujemy nie-

bezpieczne przestrzenie, straszeni koszmarami sennymi o po-

tworach i otchłani, jasność wizji i wiara, tak cudownie przywo-

ływane z przeszłości przez Vargasa Llosę, mogą być naszą jedyną

nadzieją na przebudzenie.

„The New York Times”

ISBN 978-83-240-0908-4

9 788324 009084

Cena detal. 46 zł

WOJNA_oprawa twarda_cyfra.indd 1WOJNA_oprawa twarda_cyfra.indd 1 2012-08-02 10:55:342012-08-02 10:55:34

przek ad Dorota Walasek-Elbanowska

Wydawnictwo Znak . Kraków 2008

Jeden

11

Rozdział I

Był wysoki i tak chudy, że postać jego czyniła wrażenie ledwie profi lu ludzkiej sylwetki. Miał ciemną skórę, wydatne kości, oczy płonące nieustannym ogniem. Obuty był w pasterskie sandały, a fi oletowa suknia, zwisająca na jego wątłym ciele, przypominała habity misjo-narzy, którzy od czasu do czasu nawiedzają osady sertonu, chrzcząc gromady dzieci i żeniąc nieślubne pary. Trudno było odgadnąć jego wiek, jego ród, jego dzieje, lecz było coś w tych spokojnych rysach, w powściągliwym obejściu, w niezmąconej powadze, co przyciągało ludzi, nim jeszcze zaczynał głosić swe nauki.

Zjawiał się nieoczekiwanie, z początku samotnie, zawsze na pie-chotę, uwalany kurzem drogi, raz na kilka tygodni, raz na kilka miesięcy. Jego wydłużona sylwetka odcinała się wyraźnie w świetle zmierzchu lub świtu, gdy przechodził jedyną ulicą osady wielkimi, spiesznymi krokami. Szedł zdecydowanie naprzód, pośród kóz, które pobrzękiwały dzwonkami, pośród psów i dzieci, które rozstępowały się na boki i przypatrywały mu się z zaciekawieniem; nie odpowiadał na powitania kobiet, które już go znały, machały do niego i na wy-ścigi znosiły mu dzbany koziego mleka i miski pełne tapioki i fasoli. Lecz on nie jadł ani nie pił; szedł wprost do kościoła i przekony-wał się raz jeszcze, i po raz setny, i  jeszcze jeden raz, że świątynia

12

jest zrujnowana, odrapana, wieże pochyłe, ściany dziurawe, podłogi zdarte, ołtarze stoczone przez robaki. Wówczas twarz jego zasmucał ból uchodźcy, któremu susza zabrała dobytek, uśmierciła dzieci i by-dło, który musi porzucić swój dom, kości swoich zmarłych i uciekać, uciekać, gdzie oczy poniosą. Czasami płakał, a w płaczu czarny ogień jego oczu podsycały groźne błyski. I nagle zaczynał się modlić. Ale nie tak, jak modlą się inni; on padał twarzą na ziemię, na kamienie, na rozbite płyty posadzki przed miejscem, gdzie stoi, gdzie stał kiedyś, gdzie powinien stać ołtarz, i tam się modlił, czasem w milczeniu, czasem głośno, jedną, dwie godziny, a ludzie przypatrywali mu się z szacunkiem i podziwem. Odmawiał znajome wszystkim Wierzę, Ojcze Nasz i zdrowaśki, a potem wiele innych modlitw, jakich nikt przedtem nie słyszał, lecz w ciągu dni, miesięcy, lat ludzie mieli za-pamiętać ich słowa. Gdzie jest proboszcz, słyszeli, jak pyta, dlaczego trzoda jest bez pasterza? Bo nad tym, że tak wiele osad żyje bez ka-płana, bolał tak samo jak nad ruiną domów Pana.

I dopiero kiedy skończył błagać Dobrego Jezusa o przebaczenie za to, co uczynili z Jego domem, godził się zjeść cokolwiek i wypić, ledwie odrobinę tego, co mieszkańcy tak gorliwie mu podsuwali, nawet w la-tach niedostatku. Przyjmował nocleg pod dachem, gdy sertaneros zapra-szali go do siebie, ale rzadko widywano, by spoczął w hamaku, na ubo-giej pryczy lub sienniku gospodarza. Kładł się na gołej ziemi i, wsparłszy na ramieniu głowę o wzburzonych, czarnych jak smoła włosach, spał kilka godzin. Zawsze tak krótko, że zasypiał ostatni, a gdy wstający ze świtem poganiacze bydła i pasterze wychodzili na pastwiska, widzieli go już przy pracy, jak zasklepiał spękane ściany i dachy kościoła.

Nauczał zwykle o zmierzchu, kiedy mężczyźni powrócili z pola, kobiety zakończyły domową krzątaninę, a dzieci już spały. Nauczał na tych pustych, bezdrzewnych, kamienistych placach, gdzie zbie-gają się główne ulice we wszystkich osadach sertonu, i można by je nazwać rynkami, gdyby przydano im ławki, altany, klomby, albo gdyby zachowały się te, które kiedyś tam postawiono, ale zniszczały

13

wskutek suszy, klęsk lub zaniedbania. Nauczał o tej godzinie, gdy niebo nad północną Brazylią, nim ściemnieje, nim się rozgwieździ, płonie pośród kłębiastych obłoków, białych, szarych i błękitnawych, i wybucha ogromnym fajerwerkiem, gdzieś na wysokościach, ponad bezmiarem świata. Nauczał o tej godzinie, gdy ludzie rozpalają ogni-ska, żeby odegnać dokuczliwe owady i przyrządzić posiłek, gdy opada duszący opar i podnosi się wiatr, wlewając w serca otuchę i siły do zniesienia chorób, głodu i niedoli.

Mówił im rzeczy proste i ważne, nikogo nie wyróżniając wzro-kiem spośród tłumu: patrzył swoimi pałającymi oczami poprzez krąg starców, kobiet, mężczyzn i dzieci na kogoś lub na coś, co tylko jemu było dane widzieć; rzeczy niejasno wiadome od niepamiętnych cza-sów, wyssane z mlekiem matki, rzeczy żywe, namacalne, codzienne, nieuniknione jak koniec świata i Sąd Ostateczny, który może nastą-pić, nim mieszkańcy osady zdążą podeprzeć chylącą się kapliczkę. Co będzie, gdy Dobry Pan Jezus ujrzy opuszczenie, w jakim zosta-wili Jego dom? Co powie o postępkach duszpasterzy, którzy miast pomagać ubogim, opróżniają im kiesę, zdzierając zapłatę za religijną posługę? Czy wolno sprzedawać Słowo Boże? Czyż nie powinno się rozdawać je za darmo? Czym się usprawiedliwią przed Ojcem księża, co cudzołożą, choć ślubowali czystość? A może sądzą, że wykręcą się byle kłamstwem Temu, który czyta w myślach, jak tropiciel czyta ze śladów jaguara odciśniętych w ziemi? Rzeczy praktyczne, codzien-ne, powszednie jak śmierć – droga, co wiedzie do szczęśliwości, jeśli wejść na nią z duszą czystą, jak na święto. Czyż ludzie są zwierzętami? Jeśli nie, powinni przejść tę bramę wystrojeni w co mają najlepszego, na znak szacunku dla Tego, z którym idą się spotkać. Mówił im o niebie, ale mówił też o piekle, siedzibie Szatana, gdzie posadzki są z grzechotników i rozżarzonych węgli, i o tym, jak niewinną postać przybiera Diabeł w coraz to nowych wcieleniach.

Pastuchy i peoni z interioru słuchali go w milczeniu, zaciekawieni, wystraszeni, przejęci, i tak samo słuchali go niewolnicy i wyzwoleńcy

14

z  cukrowni wybrzeża, i  kobiety, i  ojcowie, i  ich dzieci. Czasami ktoś – lecz rzadko, bo jego powaga, jego dudniący, głuchy głos, jego mądrość onieśmielały tłum – przerywał mu, żeby rozwiać jakąś swoją wątpliwość. Czy skończy się ten wiek? Czy świat doczeka roku 1900? On odpowiadał, nie patrząc na nich, spokojnie i pewnie, a często – zagadkowo. W 1900 zgaśnie wszelka światłość, a na ziemię spadnie deszcz gwiazd. Ale przedtem będą się działy rzeczy niezwykłe. Mil-czenie szło za jego głosem i tylko słychać było trzaskanie ognisk i bu-czenie owadów pożeranych przez płomienie, a wieśniacy, z zapartym tchem, wysilali zawczasu pamięć, aby zapamiętać przyszłość. W 1896 tysiące stad popędzą z wybrzeża ku sertonom i morze stanie się serto-nem, a sertony morzem. W 1897 pustynie okryje zielona ruń, paste-rze i trzody przemieszają się i odtąd będzie jedna owczarnia i jeden pasterz. W 1898 będzie więcej kapeluszy niż głów, a w 1899 wody rzek spłyną czerwienią i nowa planeta przetnie nieboskłon.

Trzeba się więc przygotować. Trzeba odnowić kościół i cmentarz, to najważniejsze po domu Pana miejsce, przedsionek nieba albo piekła, i trzeba czas, jaki pozostał, poświęcić temu, co najistotniejsze: duszy. Czyż wyruszymy w ostatnią drogę w sutych spódnicach, surdutach, pilśnio-wych kapeluszach, sznurowanych trzewikach, wystrojeni w te wszystkie wełny i jedwabie, w które nigdy nie przyodział się Pan Jezus?

Jego rady były praktyczne i proste. Kiedy odchodził, mówiono o nim, że jest święty, że czyni cuda, że widział krzak gorejący na pustyni, jak Mojżesz, że pewnego razu jakiś głos objawił mu nie-wysłowione imię Boga. I rozważano jego nauki. Jeszcze nim upadło cesarstwo i później, gdy zaczęła się republika, słuchali go mieszkań-cy Tucano, Soure, Amparo i Pombal; i miesiąc za miesiącem, rok za rokiem wskrzeszano z ruin kościoły w Bom Conselho, w Geremo-abo, w Massacará i w Inhambupe; i za sprawą jego pouczeń wyrosły ogrodzenia i kapliczki wokół cmentarzy w Monte Santo, Entre Rios, Abadia i Barracão; i czczono śmierć godnymi pogrzebami w Itapicur, Cumbe, Natubie, Mocambo. Miesiąc za miesiącem, rok za rokiem

15

jego nauki wypełniały noce Alagoinhas, Uauá, Jacobiny, Itabaiany, Campos, Itabaianinha, Geru, Riachão, Lagarto, Simão Dias. Jego rady wszystkim wydawały się dobre. Dlatego, choć imię tego człowie-ka brzmiało Antonio Vicente, a nazwisko Mendes Maciel, zaczęto – najpierw w jednej, potem winnej, wreszcie we wszystkich osadach Północy – zwać go Nauczycielem.

Drewniana krata odgradza redaktorów i  urzędników „Jornal de Notícias”  – wypisana gotyckimi literami nazwa góruje nad wej-ściem – od ludzi, którzy przychodzą, żeby zamieścić ogłoszenie lub dostarczyć informacji. Dziennikarzy jest czterech, może pięciu, nie więcej. Jeden szpera w segregatorach; dwaj rozmawiają z ożywieniem, bez surdutów, ale w sztywnych kołnierzykach i aksamitnych krawat-kach, obok kalendarza, gdzie widać datę, poniedziałek, 2 październi-ka 1896; inny – młody, niezgrabny, w grubych szkłach krótkowidza, skrobie po pulpicie gęsim piórem, obojętny na wszystko, co się wokół niego dzieje. W głębi, za oszklonymi drzwiami, mieści się dyrekcja. Mężczyzna w zarękawkach, z oczami przysłoniętymi daszkiem, ob-sługuje kolejkę interesantów za kontuarem Działu Płatnych Ogłoszeń. Właśnie jakaś kobieta wręczyła mu kartkę. Kasjer, śliniąc wskazu-jący palec, liczy słowa: Lewatywy Giff oni // leczą tryper, hemoro-idy, kwitnące paznokcie i wszelkie dolegliwości dróg moczowych // Wyrób Madame A. de Carvalho // ul. l Marca nr 8 – i podaje cenę. Klientka płaci, zabiera resztę, a gdy odchodzi, człowiek stojący za nią przesuwa się do przodu, podaje kasjerowi jakiś papier. Ubrany jest na czarno, w wytarty surdut o dwóch połach i sfatygowany melonik. Kędzierzawa, ruda czupryna sięga mu za uszy. Jest dość wysoki, sze-roki w barach, postawny, w sile wieku. Kasjer liczy słowa ogłoszenia, ślizgając palcem po papierze. Nagle marszczy czoło, odrywa palec, przysuwa tekst do oczu, jakby obawiał się, że źle przeczytał. W końcu patrzy niepewnie na klienta, który stoi niewzruszony niczym po-sąg. Kasjer mruga zirytowany, wreszcie pokazuje mężczyźnie, żeby

16

zaczekał. Szurając nogami, idzie przez salę – kartka powiewa mu w ręku – stuka palcem w szybę gabinetu i wchodzi. W kilka chwil później zjawia się ponownie i na migi pokazuje klientowi, żeby wszedł. Potem wraca do pracy.

Mężczyzna w czerni idzie, stukając obcasami, jakby były podku-te. W drzwiach małego gabinetu zawalonego stertami papieru, gazet i propagandowych broszur Republikańskiej Partii Postępowej – Bra-zylia Zjednoczona Siłą Narodu – oczekuje go człowiek, który spo-gląda nań z radosnym zaciekawieniem, jak na egzotyczne zwierzę. Zajmuje jedyne w pokoju biurko, nosi ofi cerki, szary garnitur, jest młody, czarnowłosy, energiczny.

– Epaminondas Gonçalves, wydawca i redaktor gazety – mówi. – Proszę, proszę dalej.

Mężczyzna w czerni skłania się lekko i unosi rękę do kapelusza, nie zdejmuje go jednak; milczy.

– Pan życzy sobie, abyśmy to opublikowali? – pyta wydawca, wy-machując świstkiem papieru.

Mężczyzna w czerni przytakuje. Ma rudą bródkę, taką jak wło-sy, oczy przenikliwe, niezwykle jasne; twardo zaciśnięte, pełne usta; rozdęte nozdrza, bardzo szerokie, zdają się wdychać więcej powietrza niż potrzeba.

– Jeśli tylko nie wyniesie to ponad dwa tysiące reali – mamrocze w kalekiej portugalszczyźnie. – To cały mój kapitał.

Epaminondas Gonçalves wygląda, jakby nie wiedział, czy roześmiać się, czy rozzłościć. Mężczyzna wciąż stoi, bardzo poważny, obserwuje go. Wydawca decyduje się w końcu podnieść kartkę do oczu.

– „Wszystkich, którzy miłują sprawiedliwość, wzywa się na wiec solidarności z idealistami z Canudos i buntownikami całego świata, na placu Wolności, czwartego października o szóstej wieczór” – czyta powoli. – Można wiedzieć, kto zwołuje ten wiec?

– Na razie ja – żywo odpowiada mężczyzna. – Jeśli „Jornal de Notícias” zechce mu patronować, wonderful.

17

– Czy pan wie, co oni tam wyprawiają w tym Canudos? – cedzi przez zęby Epaminondas Gonçalves, postukując w biurko. – Zagar-nęli cudzą ziemię, żyją w stadzie jak bydlęta.

– Jedno i drugie godne podziwu – przyznaje mężczyzna w czer-ni. – Dlatego postanowiłem wydać moje pieniądze na to ogłoszenie.

Wydawca milczy przez chwilę. Gdy wraca mu mowa, chrypi: – Można wiedzieć, kim pan jest, drogi panie?Bez fanfaronady, bez arogancji, z ledwie dostrzegalnym patosem

mężczyzna przedstawia się: – Bojownikiem wolności, proszę pana. Czy zamieścicie ogłosze-

nie? –  To niemożliwe  – odpowiada Epaminondas Gonçalves, któ-

ry już jest panem sytuacji. – Władze Bahii czekają tylko pretekstu, żeby zamknąć mi gazetę. Chociaż na pokaz zaakceptowali republikę, w duchu pozostali monarchistami. Jesteśmy jedynym prawdziwie re-publikańskim dziennikiem w całym stanie, jak się pan już zapewne zdążył zorientować.

Człowiek w czerni, z grymasem pogardy, cedzi przez zęby: – Spodziewałem się tego. – Nie radzę panu iść z tym do „Diário de Bahia” – dodaje wydaw-

ca, zwracając mu kartkę. – Należy do barona de Cañabrava, właści-ciela Canudos. Skończyłby pan w areszcie.

Bez słowa pożegnania człowiek w czerni odwraca się i odchodzi, chowając ogłoszenie do kieszeni. Przechodzi przez salę redakcji swym dźwięcznym krokiem, nie patrząc i nie żegnając nikogo, obserwo-wany z ukosa – żałobna sylwetka, falujące płomienie włosów – przez pracowników i klientów Działu Płatnych Ogłoszeń. Młody dzienni-karz w okularach krótkowidza podnosi się po jego wyjściu od pulpi-tu i z żółtą kartką w ręku wchodzi do dyrekcji, skąd Epaminondas Gonçalves wciąż jeszcze śledzi wzrokiem nieznajomego.

– „Na polecenie Gubernatora Stanu Bahia, Jego Ekscelencji Luisa Viany, wyruszył dziś z Salwadoru 9. Batalion Piechoty pod wodzą

18

porucznika Piresa Ferreiry z zadaniem oczyszczenia Canudos z ban-dytów, którzy zajęli fazendę, i ujęcia ich prowodyra, sebastianisty Antonia Nauczyciela” – czyta od progu. – Pierwsza strona, proszę pana, czy dalej?

– Dajcie to pod pogrzebami i mszami – mówi wydawca. Poka-zuje na ulicę, gdzie zniknął człowiek w czerni. – Wie pan, co to za jeden?

– Galileo Gall – odpowiada okularnik. – Szkot, który włóczy się po Bahii i namawia ludzi, żeby mu pozwolili obmacywać sobie głowy.

Przyszedł na świat w Pombal. Był synem szewca i jego kochanki-kale-ki. Mimo swej ułomności matka urodziła przed nim trzech chłopców, a po nim dziewczynkę, która przeżyła suszę. Na imię dali mu Anto-nio i gdyby na świecie istniała logika, nie powinien był utrzymać się przy życiu, bo kiedy dopiero zaczynał raczkować, na okolicę spadła klęska suszy, zabijając ludzi, zwierzęta i rośliny. Niemal całe Pombal wyniosło się na wybrzeże, lecz Tiburcio da Mota, który w ciągu pół wieku swego życia nigdy nie oddalił się więcej niż na milę z osady, gdzie trudno było znaleźć parę butów uszytych inną niż jego ręką, oświadczył, że nie opuści swego domu. I dotrzymał słowa: został w Pombal, a z nim ledwie parę tuzinów ludzi. Nawet misja ojców lazarystów opustoszała.

Kiedy po roku, na wieść o tym, że mielizny znów skryły się pod wodą i można już siać zboże, uciekinierzy zaczęli powracać do Pombal, Tiburcio da Mota leżał w grobie obok swej konkubiny-kaleki i trzech starszych synów. Zjedli wszystko, co nadawało się do jedzenia, gdy tego zabrakło, wszystko, co było zielone, a w końcu – wszystko, co mogli rozkruszyć zębami. Wikary, ojciec Casimiro, który ich grzebał, zapewniał, że pomarli nie z głodu, lecz z głupoty, bo jedli szewskie skóry i pili wodę z Krowiego Stawu – tej wylęgarni moskitów i zara-zy – który nawet kozy omijają z daleka. Ojciec Casimiro przygarnął Antonia i jego siostrzyczkę. Pod opieką wikarego zdołali przetrwać,

19

żywiąc się powietrzem i modlitwą, a gdy domy w miasteczku znów zapełniły się ludźmi, ksiądz wyszukał im dach nad głową.

Dziewczynkę wzięła do siebie jej matka chrzestna, po czym ode-szła do pracy na fazendę barona de Cañabrava. Antonia, wówczas pięcioletniego, adoptował inny szewc z Pombal, zwany Jednookim – stracił oko w jakiejś bójce – który wyuczył się rzemiosła u Tiburcia da Mota, a wróciwszy do Pombal, odziedziczył po nim klientelę. Po-nury ten człowiek często bywał pijany, a dzień zwykł witać, cuchnąc samogonem w ulicznym rynsztoku. Nie miał żony i Antonio musiał harować jak wół: zamiatał, sprzątał, biegał to do garbarni, to po ćwie-ki, to po nożyce, po uprząż, po buty. Sypiał na zwierzęcej skórze obok szewskiego taboretu, gdzie Jednooki spędzał czas wolny od pijatyki.

Sierota był posłusznym, łagodnym chłopcem, a jego drobne ciał-ko – sama skóra i kości – i nieśmiałe oczy budziły litość kobiet z Pom-bal; gdy tylko mogły, dawały mu coś do jedzenia albo ubranka, z któ-rych wyrosły ich własne dzieci. To właśnie kobiety przyszły pew-nego dnia – pół tuzina kumoszek zaprzyjaźnionych niegdyś z jego kaleką matką, bo razem asystowały i plotkowały przy niezliczonych chrztach, bierzmowaniach, veloriach i ślubach – do warsztatu Jedno-okiego z żądaniem, by posłał Antonia na naukę religii, bo chłopaka trzeba przygotować do pierwszej komunii. Dotąd straszyły i groziły, że zda sprawę przed Bogiem, jeśli to dziecię umrze bez sakramentu, aż szewc, choć niechętnie, zgodził się, żeby wychowanek chodził na lek-cje katechizmu do misji, codziennie wieczorem przed nieszporami.

Wówczas nastąpił przełom w życiu chłopca, którego wkrótce po-tem, wskutek zmian, jakie zaszły w nim pod wpływem nauk lazary-stów, zaczęto nazywać Aniołkiem. Gdy po kazaniu opuszczał kościół, jego spojrzenie było jakby nieobecne, oczyszczone z brudów tego świata. Jednooki opowiadał, że często przyłapuje go w nocy, jak klę-czy w ciemnościach i opłakuje mękę Chrystusa, tak zatopiony w mo-dlitwie, że trzeba go mocno szturchnąć, żeby wrócił do rzeczywisto-ści. Innym znów razem, także nocą, słyszał, jak bredzi niespokojnie

20

przez sen o zdradzie Judasza, o pokucie Magdaleny, o koronie cier-niowej, a raz podsłuchał, że składa wieczysty ślub czystości, jak święty Franciszek Salezy w jedenastym roku życia.

Antonio odnalazł swoje życiowe powołanie. Nadal posłusznie wy-pełniał polecenia Jednookiego, ale poruszał przy tym ustami i przy-mykał powieki w taki sposób, iż wszyscy widzieli, że nawet gdy zamia-ta albo pędzi do rymarza, albo przytrzymuje zelówkę, którą przybija Jednooki, w rzeczywistości – modli się. Zachowanie chłopca niepo-koiło i napełniało lękiem przybranego ojca. W kąciku, gdzie sypiał, Aniołek postawił ołtarzyk ozdobiony obrazkami, które podarowali mu ojcowie w misji, i krzyżem z xique-xique, który sam wystrugał i pomalował. Tam palił świeczkę i modlił się rano i wieczorem. Tam, na klęczkach, ze złożonymi dłońmi, z twarzą pełną skruchy, spędzał wolne chwile, zamiast – jak inne dzieci z Pombal – biegać po placu zabaw, dosiadać na oklep nieujeżdżone źrebaki, polować na gołębie albo podglądać, jak się kastruje byki.

Gdy już przystąpił do pierwszej komunii, został ministrantem ojca Casimira, a kiedy ten zmarł, chłopiec służył do mszy lazarystom z misji, chociaż w tym celu musiał każdego dnia przejść całą milę tam i z powrotem. W procesjach machał kadzidłem, pomagał deko-rować feretrony i ołtarze na rogach ulic, gdzie Najświętsza Panienka i Pan Jezus przystawali na odpoczynek. Religijność Aniołka dorów-nywała jego dobroci. Mieszkańcy Pombal zdążyli się przyzwyczaić do widoku chłopca prowadzącego ślepego Adelfa, któremu często towarzyszył w drodze na pastwiska pułkownika Ferreiry; stary tęsk-nił do nich, bo pracował tam, zanim katarakta przesłoniła mu oczy. Szli pod rękę, na przełaj przez pola, a Antonio rozgrzebywał kijem ziemię, płosząc węże, i cierpliwie słuchał opowieści ślepca. Zanosił też jedzenie i odzież trędowatemu Simeonowi, żyjącemu w górach jak dzikie zwierzę, odkąd ludzie zabronili mu wstępu do Pombal. Raz w tygodniu chłopiec zabierał w węzełku wyżebrane od sąsiadów kawałki chleba, tapiokę i suszone na słońcu mięso; patrzyli z daleka,

21

jak przez kamienne rumowiska wzgórza, gdzie trędowaty miał swą jaskinię, prowadzi do studni z wodą bosego, zarośniętego starca okry-tego tylko żółtawą skórą, wywróconą włosem na wierzch.

Kiedy po raz pierwszy ujrzał Nauczyciela, Aniołek miał lat czter-naście, a kilka tygodni przedtem przeżył straszliwy zawód. Ojciec Morães z misji lazarystów wylał mu kubeł zimnej wody na głowę, mówiąc, że nie może zostać księdzem, bo jest nieślubnym dzieckiem. Pocieszał go i tłumaczył, że równie dobrze można służyć Bogu bez święceń, i obiecał poczynić starania w pewnym klasztorze kapucynów, gdzie może przyjmą go jako brata profana. Aniołek łkał tej nocy tak rozpaczliwie, że Jednooki, rozeźlony, spuścił mu lanie pierwszy raz od wielu lat. Dwadzieścia dni później, w palącym skwarze południa, jakaś chuda, wysoka postać – smagła cera, krucze włosy, płonące oczy – spowita w fi oletową szatę, przemknęła przez osadę niczym tajfun, wprost do krytej dachówką starej kaplicy z suszonej na słońcu cegły, która od śmierci ojca Casimira stała w zupełnej ruinie, a wśród świętych wizerunków uwiły sobie gniazda ptaki. Za ascetyczną fi gurą ciągnęło z pół tuzina ludzi o wyglądzie żebraków i twarzach jaśnie-jących szczęściem. Aniołek, w tłumie mieszkańców Pombal, patrzył, jak pielgrzym i jego towarzysze modlą się, padłszy krzyżem na ziemię, a wieczorem słuchał, jak święty poucza, co czynić, żeby zbawić duszę, jak gromi bezbożników, jak prorokuje przyszłość.

Tej nocy Aniołek spał nie w warsztacie, lecz na rynku wśród pątni-ków, którzy rozłożyli się na ziemi wokół świętego. A następnego ran-ka i wieczoru, i przez wszystkie dni, jakie Nauczyciel spędził w Pom-bal, pracował razem z nim i jego ludźmi: przywracał nogi i oparcia ławkom w kaplicy, wyrównywał podłogę i wznosił kamienny murek, żeby ogrodzić cmentarz – dotąd zwykły jęzor gruntu wrzynający się w miasteczko. I przez te wszystkie noce, skulony w kucki obok Na-uczyciela, chłonął prawdy wychodzące z jego ust.

Ale kiedy – a była to przedostatnia noc Nauczyciela w Pombal – Antonio Aniołek poprosił, żeby święty pozwolił mu iść ze sobą, oczy

22

pielgrzyma – skupione i lodowate – najpierw, a usta potem, powie-działy „nie”. Aniołek zapłakał gorzko, klęcząc obok Nauczyciela. Nastała ciemna noc, Pombal spało, obdartusy też, ciasno przytule-ni do siebie; ognie pogasły, na niebie płonęły gwiazdy, wokół grały świerszcze. Nauczyciel pozwolił mu się wypłakać, dał do ucałowa-nia kraj szaty, lecz nie ustąpił, gdy Antonio ponowił błagania, żeby wziął go ze sobą, bo serce mu mówi, że przy nim najlepiej usłuży Panu Jezusowi. Objął jego nogi, całował stwardniałe stopy. Kiedy Nauczyciel zobaczył, że chłopiec zmęczył się płaczem, ujął jego twarz w obie dłonie i zwrócił ją ku sobie. Pochyliwszy się nad nim, zapytał uroczyście, czy tak bardzo kocha Boga, że gotów ofi arować mu cier-pienie. Aniołek z zapałem skinął głową, że tak. Nauczyciel podkasał suknię i chłopiec ujrzał w nikłym brzasku, jak odwiązuje kolczasty drut, który opasywał i szarpał jego ciało. „Od dziś ty go będziesz nosił”, usłyszał. Święty sam rozsunął chłopcu poły koszuli, zacisnął pokutny pas wokół ciała, zawiązał.

Kiedy w siedem miesięcy później Nauczyciel i jego naśladowcy – byli liczniejsi, kilka twarzy ubyło, szedł teraz z nimi ogromny półnagi Murzyn, lecz ubóstwo i szczęście bijące z ich oczu pozostały te same – znów pojawili się w Pombal, w tumanie kurzu, pokutny pas wciąż ści-skał ciało Aniołka, ostry drut zasinił najpierw jego skórę, potem wyorał w niej głębokie bruzdy, aż w końcu pokryła się brunatnymi strupami. Chłopiec nie zdjął go nawet na jeden dzień i co jakiś czas mocniej zaciskał pętlę, rozluźnioną codziennym ruchem ciała. Ojciec Morães próbował odwieść go od ciągłego umartwiania się, tłumacząc, że pew-na ilość dobrowolnego cierpienia miła jest Bogu, ale przebrać miarę jest łatwo, a wówczas ofi ara obrócić się może w niezdrową przyjemność, w pokusę diabelską, co jemu, Aniołkowi, w każdej chwili grozi.

Ale Antonio go nie usłuchał. W dniu powrotu Nauczyciela i jego świty do Pombal był w sklepie caboclo Umberta Salustiano. Serce za-marło mu w piersi, zamarł oddech, gdy ujrzał, że przechodzi tuż obok niego, otoczony apostołami i gromadą miejscowych mężczyzn i ko-

23

biet, kierując się, jak poprzednio, wprost do kaplicy. Poszedł za nim, włączył się w rozgwar i podniecenie miasteczka, wmieszany w tłum modlił się, w pełnej szacunku odległości, i czuł wrzenie we krwi. Tej samej nocy słuchał, jak pielgrzym naucza w blasku płonących ogni na zatłoczonym rynku, lecz wciąż nie śmiał podejść. Tym razem całe Pombal wyległo słuchać jego słów.

Dniało już, kiedy ludzie, którzy modlili się i śpiewali, którzy przy-prowadzili do niego swoje chore dzieci, żeby wyprosił im u Boga zdro-wie, którzy zawierzali mu troski i pytali, co gotuje im przyszłość, ode-szli, uczniowie zaś ułożyli się na ziemi do snu, przytuleni jak zawsze, wspierając się o siebie i grzejąc nawzajem; Aniołek w postawie najwyż-szego szacunku, jak wówczas, gdy przystępował do świętej komunii, podszedł, brnąc przez ciała w  łachmanach, do ciemnej, fi oletowej postaci, wspierającej na ręku rozczochraną głowę. Ogniska wydawały ostatnie tchnienia dymu i płomieni. Oczy Nauczyciela rozwarły się na widok chłopca i odtąd Aniołek, opowiadając historię swego życia, zawsze będzie powtarzał, że w spojrzeniu tym wyczytał od razu, iż ów człowiek na niego czeka. Nie rzekłszy słowa – nie mógłby – rozsunął zgrzebną koszulę i pokazał drut, który opasywał jego ciało.

Przyjrzawszy mu się uważnie przez kilka sekund, bez drgnienia powiek, Nauczyciel skinął głową; przelotny uśmiech rozjaśnił jego twarz i to była, powtórzy setki razy Aniołek w latach, które miały nadejść, chwila jego konsekracji. Pielgrzym wskazał skrawek wolnej ziemi obok siebie, jakby zarezerwowany dla chłopca wśród natłoku ciał. Aniołek zwinął się w kłębek, rozumiejąc bez słów, że Nauczyciel uznał, iż godzien jest wyruszyć z nim na drogi świata, na bój z Sza-tanem. Włóczące się po nocach psy i wstający ze świtem mieszkańcy Pombal długo jeszcze słyszeli płacz Aniołka, ale nie przypuszczali, że płacze ze szczęścia.

Jego prawdziwe nazwisko nie brzmiało Galileo Gall, był jednak bojowni-kiem wolności czy też, jak sam mawiał, rewolucjonistą i frenologiem.

24

W wędrówkach po świecie towarzyszyły mu dwa wyroki śmierci, a pięć z czterdziestu sześciu lat swego życia spędził w więzieniach. Urodził się w połowie wieku, w pewnej wiosce na południu Szkocji, gdzie ojciec jego miał praktykę lekarską i bezowocnie usiłował zało-żyć klub anarchistów, żeby szerzyć idee Proudhona i Bakunina. Jak inne dzieci wśród baśni i bajek, tak on wzrastał, słuchając, że wła-sność jest korzeniem wszelkiego społecznego zła i że tylko przemocą zdołają biedni zerwać kajdany wyzysku i ciemnoty.

Jego ojciec był uczniem człowieka, którego miał za najznakomit-szego mędrca swoich czasów – Franza Josepha Galla, anatoma, fi zyka, twórcy nauk frenologicznych. Podczas gdy dla innych adeptów Galla jego teoria wyrażała jedynie przekonanie, że intelekt, instynkt i uczu-cia są organami umiejscowionymi w korze mózgowej, że są wymierne i namacalne, dla ojca Galilea rozwój tej dyscypliny przypieczętował śmierć religii, dając empiryczną podstawę materializmu, dowód, iż duch nie jest, jak utrzymują szarlatani fi lozofi i, niewymierny i niena-macalny, ale stanowi część ciała, podobnie jak zmysły, i tak jak one możliwy jest do zbadania i klinicznego leczenia. Szkot wpajał synowi, odkąd chłopiec zaczął robić użytek z rozumu, tę najprostszą z zasad: rewolucja wyzwoli społeczeństwo, a nauka jednostkę od wszelkich klęsk zbiorowych i osobistych. Walce o obydwa te cele poświęcił Ga-lileo swoje życie.

Wywrotowe idee przysporzyły jego ojcu kłopotów w rodzinnej Szkocji, osiedlił się więc na południu Francji, gdzie aresztowano go w 1868 za pomoc strajkującym robotnikom z przędzalni Bordeaux, a następnie zesłano do Cayenne. Tam zmarł. W rok później Galileo znalazł się w więzieniu, oskarżony o współudział w podpaleniu ko-ścioła – sutanny nienawidził najbardziej, po mundurze i pieniądzu – ale już po paru miesiącach uciekł i zaczął pracować pod kierunkiem pewnego paryskiego chirurga, starego przyjaciela ojca. W owym czasie przybrał nazwisko Galileo Gall, zastępując nim swoje własne, zbyt znane policji; zaczął też zamieszczać krótkie notki polityczne

25

i artykuły popularnonaukowe w liońskim magazynie „L’Étincelle de la révolte”.

Za największą chlubę poczytywał sobie walkę o wolność rodza-ju ludzkiego, ramię w ramię z komunardami Paryża, od marca do maja 1871, kiedy to był świadkiem ludobójstwa popełnionego przez siły Th iersa na trzydziestu tysiącach mężczyzn, kobiet i dzieci. Jego także skazano na śmierć, ale zdołał uciec z koszarowego aresztu tuż przed egzekucją, w mundurze sierżanta straży więziennej, którego zabił. Udał się do Barcelony i tam spędził kilka lat, studiując medy-cynę i praktykując frenologię u Mariana Cubí. Uczony ów chełpił się, że wykryje skłonności i najtajniejsze cechy charakteru każdego człowieka, jeśli choć raz przesunie opuszkami palców po jego czaszce. Zdawało się już, że bliski jest uzyskania lekarskich uprawnień, kiedy umiłowanie wolności i postępu, a może skłonność do awanturnictwa, ponownie puściły w ruch tryby jego życia. Z garstką wiernych stron-ników Idei ruszył pewnej nocy do szturmu na koszary Montjuich, aby rozpętać nawałnicę, która, sądzili, wstrząśnie w posadach Hiszpanią. Ktoś jednak zdradził i żołnierze przywitali napastników gradem kul. Widział, jak jego towarzysze jeden po drugim padają w walce; kiedy go pojmano, był ciężko ranny. Dostał wyrok śmierci, ale ponieważ prawo hiszpańskie zabrania nikczemnych egzekucji na rannych, po-stanowiono wyleczyć go i dopiero potem zabić. Wpływowi przyja-ciele pomogli mu uciec ze szpitala i zaokrętować się z fałszywymi papierami na pokład pewnego frachtowca.

Wędrował przez kraje i kontynenty, zawsze wierny ideom swego dzieciństwa. Obmacywał czaszki żółte, czarne, czerwone i białe, prze-platając, zależnie od okoliczności, działalność polityczną i praktykę naukową; w ciągu tego życia, pełnego przygód, więzień, zbrojnych akcji, tajnych spotkań, ucieczek i przeciwności losu, zagryzmolił stosy brulionów, w których potwierdzał i wzbogacał przykładami nauki swoich mistrzów: ojca, Proudhona, Galla, Bakunina, Spurzheima, Cubiego. Więziono go w Turcji, Egipcie oraz Stanach Zjednoczonych

za próbę obalenia porządku społecznego i  religii, ale dzięki swej szczęśliwej gwieździe i pogardzie dla niebezpieczeństw nigdy długo nie pozostawał za kratami.

W 1894 był lekarzem okrętowym na niemieckim frachtowcu. Statek zatonął u wybrzeży Bahii, a jego wrak na zawsze utknął na mieliźnie naprzeciw fortu São Pedro. Zaledwie sześć lat upłynęło, odkąd Brazylia zniosła niewolnictwo, a pięć, odkąd z cesarstwa stała się republiką. Zafascynowała go ta pstrokacizna ras, społeczne i poli-tyczne wrzenie, to społeczeństwo, w którym Europa żyje za pan brat z Afryką, i coś jeszcze, coś, czego nie znał dotąd. Postanowił zostać. Nie mógł otworzyć praktyki, bo nie miał koniecznych tytułów, więc, podobnie jak gdzie indziej, zarabiał na życie lekcjami języków i do-rywczą pracą. Często wędrował po kraju, lecz zawsze wracał do Sal-wadoru, gdzie zwykle można go było zastać w księgarni „Katylina”, w cieniu palm na Mirador dos Afl igidos albo w portowych tawernach dolnego miasta, jak tłumaczył przygodnym rozmówcom, że wszelkie sprzeczności są do pogodzenia, jeśli nie wiara, lecz rozum stanie się osią życia, że nie Bóg, lecz Szatan – pierwszy buntownik – jest praw-dziwym księciem wolności i że gdy rewolucja raz na zawsze obali stary porządek, nowe społeczeństwo rozkwitnie samorzutnie, wolne i sprawiedliwe. Choć byli i tacy, którzy go słuchali, z reguły nie zwra-cano nań większej uwagi.

705

Spis treści

J e d e n Rozdział I 11 Rozdział II 27 Rozdział III 50 Rozdział IV 69 Rozdział V 93 Rozdział VI 113 Rozdział VII 138

D w a Rozdział I 163 Rozdział II 165 Rozdział III 176

T r z y Rozdział I 181 Rozdział II 215 Rozdział III 244 Rozdział IV 277 Rozdział V 317

Rozdział VI 356 Rozdział VII 390

C z t e r y Rozdział I 439 Rozdział II 471 Rozdział III 515 Rozdział IV 564 Rozdział V 619 Rozdział VI 658

Od tłumaczki 701

Wojnakońca

MarioLlosaVargasLlosa

Vargas

świata

więcej na: www.mariovargasllosa.pl

Jedna z najwybitniejszych powieści Maria Vargasa Llosy.

Nadszedł czas apokalipsy. W Brazylii pogrążonej w chaosie zmian politycznych

pojawił się człowiek, który zmienił bieg historii. Za starcem o spojrzeniu szaleńca

podążają tysiące ludzi, nędzarzy, żebraków i morderców, przygotowujących się

do wielkiej wojny z Antychrystem, wojny końca świata. Naprzeciw nim stają wy-

szkolone wojska rządowe, których zadaniem jest stłumienie buntu za wszelką

cenę. Obserwatorem krwawego powstania w Canudos jest dziennikarz, którego

los uczyni jednym z ostatnich świadków tragicznej wojny.

Wojna końca świata jest powieścią monumentalną, w której mistrzowsko popro-

wadzona polifoniczna narracja towarzyszy niezwykle precyzyjnej konstrukcji.

Obok batalistycznych scen pojawiają się tu mistyczne uniesienia, w historię

powstania wplecione zostają losy pojedynczych ludzi, a epicki rozmach, z jakim

Vargas Llosa kreśli zbiorowe sceny, równoważy spojrzenie wyśmienitego portre-

cisty na barwną galerię bohaterów. Autor nie unika trudnych pytań o wpływ

człowieka na kształtowanie rzeczywistości, o odpowiedzialność, sens cierpienia

i możliwość odkupienia.

To powieść doskonała.

Mario Vargas Llosa (ur. w 1936 roku w Peru), jeden z najwy-

bitniejszych współczesnych pisarzy, autor wielu powieści,

opowiadań, sztuk teatralnych, publicysta i polityk. Jest laurea-

tem wielu prestiżowych nagród literackich i jednym z poważ-

niejszych kandydatów do Nagrody Nobla.

Wśród jego najlepszych powieści znajdują się między innymi:

Rozmowa w „Katedrze”, Ciotka Julia i skryba, Kto zabił Palomina

Molero?, Miasto i psy, Święto kozła oraz Pantaleon i wizytantki,

a także najnowszy tytuł – Szelmostwa niegrzecznej dziewczynki.

Pisarstwo Llosy, nie będąc realizmem magicznym, stwarza wra-

żenie, że życie przerasta wyobraźnię, bo samo jest magiczniejsze

od jej sztukmistrzowskich fi gur.

„Gazeta Wyborcza”

W epoce, w której niczym polarni wędrowcy eksplorujemy nie-

bezpieczne przestrzenie, straszeni koszmarami sennymi o po-

tworach i otchłani, jasność wizji i wiara, tak cudownie przywo-

ływane z przeszłości przez Vargasa Llosę, mogą być naszą jedyną

nadzieją na przebudzenie.

„The New York Times”

ISBN 978-83-240-0908-4

9 788324 009084

Cena detal. 46 zł

WOJNA_oprawa twarda_cyfra.indd 1WOJNA_oprawa twarda_cyfra.indd 1 2012-08-02 10:55:342012-08-02 10:55:34