buddyjska wizja swiata

8/2/2019 Buddyjska Wizja Swiata

http://slidepdf.com/reader/full/buddyjska-wizja-swiata 1/17

Marek Mejor

BUDDYJSKA WIZJA ŚWIATA

[1] [2] [3] [4] [5] [6]

Cztery szlachetne prawdy

Cztery szlachetne prawdy Buddy są formułą, którą się stosuje w odniesieniu do postrzeganych rzeczy. Kto"widzi" istotę prawd, uwalnia się od skaz nienawiści, niewiedzy i przywiązania, wznosi ponad wiarę w fikcjęistnienia trwałego i niezmiennego "ja" osobowego i ostatecznie wyzwala z bolesności sansary: nie odradza się już nigdy. Co więcej, owe cztery prawdy stanowią jakby diagnozę choroby, na którą cierpi świat. Budda -niczym lekarz - zilustrował bowiem cztery szlachetne prawdy: o cierpieniu, o przyczynie cierpienia, o położeniukresu cierpieniu i o sposobie zniszczenia cierpienia, czterema zasadami medycyny indyjskiej (ajurweda, dosł."wiedza o [długim] życiu"), w zastosowaniu do duchowego uzdrowienia cierpiącej ludzkości. Znajdujemy jetakże w ortodoksyjnych systemach. Komentator Wjasa, w swym komentarzu do Jogasutr Patańdżalego, mówi:"Tak jak nauka medyczna ma cztery działy traktujące o diagnozie, przyczynie i leczeniu choroby oraz o lekach,

podobnie nauka o uzdrowieniu duchowym ma cztery działy, które mówią o badaniu bolesnej natury rzeczyświata, przyczynie ich powstawania, o wyzwoleniu i o czynnikach wyzwolenia". Logik Uddjotakara powiadawprost, że są to "cztery zagadnienia, które rozważa każdy filozof w każdym systemie filozoficznym". Innymisłowy - każdy system filozoficzny musi zawierać analizę elementów świata zjawiskowego, doktrynę o tym, co je tworzy i zasila, doktrynę o rzeczywistości absolutnej i doktrynę o sposobie uwolnienia się z uwarunkowaćrzeczywistości empirycznej i złączenia z absolutem. Cztery szlachetne prawdy są kluczem do uświadomieniasobie i całkowitego zrozumienia stanu faktycznego: że świat jest cierpieniem, że istnieje przyczyna cierpienia,ostateczny kres cierpienia i droga prowadząca do unicestwienia cierpienia.

Uczeni europejscy zwykli przypisywać Buddzie zapożyczenie z wiedzy medycznej owego czwórpodziałui wtórne przeniesienie go do swojej doktryny wyzwolenia. Albrecht Wezler zwrócił uwagę na fakt, iż jest to

szeroko rozpowszechniony wśród uczonych pogląd, jakoby Budda posłużył się modelem przejętymz czterorakiego podziału medycyny w celu sformułowania swojej doktryny o czterech szlachetnych prawdach.Jak się jednak wydaje, ów podział doktryny o zbawieniu jest dziełem samego Buddy.

Budda ogłosił cztery prawdy, jak również dwie inne: prawdę względną i prawdę absolutną ( paramartha). PisałS. Schayer:

Nauka Buddy przystosowuje się do inteligencji i zdolności pojmowania uczniów: obok strony filozoficzneji metafizycznej, ma także stronę popularną. Sformułowania, których używa, mają sens podwójny: dosłowny,zgodny z potocznym obyczajem językowym (nejartha), i ezoteryczny, metafizyczny (nitartha). Wyrażenia takie jak "indywiduum" - atman, sattwa, pudgala, aham, "kołowrót wcieleń" - sansara itd. należą do popularnejsoteriologii; z punktu widzenia "absolutnej prawdy" - paramartha, są one "nazwami pozornymi", w terminologiibuddyjskiej - pradżniapti [...]. Nazwy, których desygnaty posiadają niezależny i rzeczywisty byt, są nazwamiwłaściwymi (w terminologii palijskiej: tadżdża-pańniatti ), niejako adekwatnymi wyrazami wyrażonychprzedmiotów [...]. Według zgodnego poglądu wszystkich szkół hinajany nazwami względnymi są wszystkienazwy, których desygnaty są całościami złożonymi z części. Sformułowanie to jest równoznaczne z tezą ontologiczną: wszelka całość jest iluzją i złudą, byt realny posiadają tylko ostatnie, nierozkładalne dalejelementy rzeczywistości, czyli tak zwane dharmy. (Zagadnienie osobowości , s. 187-188).

Nauka Buddy

Poniższy wykład nauki Buddy opiera się na wykładni kanonicznych sutr i scholastycznych traktatów

egzegetycznych, przede wszystkim na Skarbnicy wyższej doktryny ( Abhidharmakosia) Wasubandhu (poł. Vwieku).

I. Prawda o cierpieniu

1

http://www.wiw.pl/biblioteka/buddyzm_mejor/02.asp












Szlachetna prawda o cierpieniu (arja-duhkha-satja) zakłada uniwersalność cierpienia, które tkwi we wszystkichformacjach (sanskara), tj. psychofizycznych czynnikach wpływających na kształt bytowania. Owe zaś formacje,nieustannie pojawiając się i znikając, są nietrwałe. Przez to, że są nietrwałe, podlegają bolesności, któraznajduje się poza wszelką kontrolą cierpiącego indywiduum. Czynniki te nie tworzą żadnego "ja". Takie"urojenia", jak "ja jestem", "to jest moje", są - z punktu widzenia buddyjskiej teorii dharm - bezprzedmiotowe.

Termin dharma (pal. dhamma) ma bardzo specjalne, techniczne znaczenie, zasadnicze dla zrozumieniafilozofii buddyjskiej.

Słowo dharma ma w sanskrycie bardzo wiele znaczeń: religia, ład, prawo, uświęcony obyczaj, cnota, zaleta, jakość, charakter, cecha, natura i in. Dharmą nazwał swą doktrynę Budda. Dharma stała się, obok Sanghy,czyli Gminy religijnej, i obok Buddy, jednym z Trzech Klejnotów (tri-ratna) nowego porządku rzeczy.

W filozofii buddyjskiej, w technicznym znaczeniu - według klasycznej definicji podanej przez Wasubandhuw swym traktacie Abhidharmakosia - wyraz dharma znaczy dosłownie "nosiciel, nośnik" i pochodzi odsanskryckiego pierwiastka słownego dhr , co znaczy "nosić, dzierżyć, podtrzymywać"; stąd dharma = "nosiciel,bo niesie swój znak" (swa-lakszana).

Dharma to realny czynnik bytu, fenomen psychiczny manifestujący się w osobnych momentach czasu. Ciągiowych fenomenów, wzajemnie uwarunkowanych i warunkujących się, tworzą indywidualny potok doznaćzmysłowych, uczuciowych, wyobrażeniowych, wolicjonalno-dyspozycyjnych i świadomościowych, któreukładają się w pewien substrat percypowany jako "osoba", jakieś "ja".

Analiza "osobowości" polega na klasyfikacji i rozpoznaniu tych elementów-czynników - dharm - celemwyeliminowania wszelkich zanieczyszczeń o charakterze duchowym, które sprawiają, iż nie rozpoznajemyprawdziwej natury rzeczy i błędnie interpretujemy rzeczywistość, na ogół pod wpływem potocznych pojęći wyobrażeń.

Budda nauczał trojakiego podziału elementów rzeczywistości: na pięć zespołów (agregatów) (skandha),

dwanaście podstaw poznania (ajatana) i osiemnaście składników (dhatu).

Podstawowy schemat klasyfikacyjny elementów potoku osobowości - na pięć zespołów (agregatów)(skandha), obejmuje elementy materii (cielesności i zmysłowości), uczucia, postrzeżenia, formacjii świadomości.

A. Termin rupa, dosł. "postać, kształt, forma, to, co upostaciowane", tylko z grubsza odpowiada naszemupojęciu materii. (Nb. termin rupa pojawia się w kilku znaczeniach, które trzeba odróżniać). Według definicjibuddyjskiej, zresztą jak wiele innych opartej na grze słów, rupa - "materia" dlatego tak się nazywa, ponieważruppati znaczy "rozpada się, niszczeje", innymi słowy - zmienia się, ulega wpływom, przekształca się itd.Parafrazując to wyrażenie, można powiedzieć: "materia, bo ulega materializacji". Podkreśla się przez to

zmienny i nietrwały charakter elementów "materii", ich nierealność (w sensie absolutnym). Wspólnym terminemrupa oznacza się bowiem te dharmy, na podstawie których tworzy się fikcja "przedmiotów materialnych"i "rzeczy" jako bytów samoistnych, odrębnych od potoku czynników tworzących osobowość. Tak więcelementy rupy nie są same przez się elementami "materialnymi" - chodzi tu raczej o elementarne doznaniazmysłowe dające złudzenie relacji podmiotowo-przedmiotowych, rozróżnienie świata psychicznegoi fizycznego. Ale też nie można powiedzieć, że świat fizyczny jest immanentnym fenomenem świadomości.

Na zespół materii (rupa-skandha) składają się cztery wielkie elementy materii zasadniczej (maha-bhuta)i elementy materii pochodnej (upadaja-rupa), powstające w korelacji do elementów wielkich. Cztery wielkieelementy są to:

1. prythiwi - "ziemia", której cechą jest twardość, masywność, zaś funkcją wspieranie;2. ap - "woda", z cechą wilgoci, lepkości, której funkcją jest spajanie;3. tedżas - "ogień, z cechą ciepła, mający funkcję grzania, spalania;4. waju - "wiatr", który charakteryzuje ruchliwość i lekkość, zaś jego funkcją jest rozprzestrzenianie się.

2



Wspólną ich cechą jest nieprzenikliwość. Nie chodzi tu, rzecz jasna, o konkretną ziemię itd., lecz oekwiwalencje rozumiane w duchu teorii dharm. Do kategorii materii zalicza się także subtelną materię pięciunarządów zmysłów: oka, ucha, nosa, języka i ciała, i pięciu przedmiotów zmysłowych: widzialnych, dźwięków,zapachów, smaków, dotykalnych.

Szkoła sarwastiwadinów-wajbhaszików do wspólnego określenia rupa włącza jeszcze jeden szczególnyelement, mianowicie tzw. "niepowiadomienie" (awidżniapti ), czyli element nieprzejawionej materii.

B. Na zespół uczucia (wedana-skandha) składają się uczucia przyjemne, przykre i nieokreślone, powstałew wyniku zetknięcia się pięciu zmysłów i umysłu z ich właściwymi przedmiotami.

C. Przedstawienia przedmiotów, w których poznajemy, jakimi one są i nazywamy je, składają się na zespółpostrzegania (sańdżnia-skandha). Dzieli się on, podobnie jak zespół uczucia, na postrzeżenia powstałew wyniku zetknięcia się z elementami widzenia, słyszenia itd.

D. Zespół formacji (dyspozycji) (sanskara-skandha) tworzą inne elementy-kooperanty, różne od tych, któreskładają się na materię, uczucia, postrzeżenia czy świadomość. Są to mianowicie formacje, dyspozycjedeterminujące, czynniki kształtujące, "urabiające" charakter potoku elementów osobowości, działające jako siła

kierująca, przewodnia. Do tej kategorii zalicza się takie zjawiska świadomości, jak: akty woli, doznania,apercepcję (kontakt), pamięć, uwagę, skupienie, rozumowanie, refleksję, postanowienie, spokój umysłu,przekonanie itd., wreszcie dodatnie i ujemne zjawiska - cnoty i grzechy: umiar, powściągliwość, wiarę, pilność,brak nienawiści itd., niewiedzę, nieuwagę, nieumiarkowanie, złość, zazdrość, przemoc itd.

Scholastyka buddyjska wymienia w sumie kilkadziesiąt tego rodzaju elementów, zaliczając je do grupyelementów świadomościowych (czajtta, czetasika).

E. Wreszcie piąty i ostatni zespół to zespół świadomości (widżniana-skandha). Świadomość utożsamiana jestz myślą (czitta) i z umysłem (manas), jako trzy aspekty jednej rzeczy. Rozróżnia się sześć kategoriiświadomości:

1. świadomość widzenia (czakszur-widżniana)2. świadomość słyszenia (śrotra-widżniana)3. świadomość powonienia (ghrana-widżniana)4. świadomość smaku (dżihwa-widżniana)5. świadomość dotyku (kaja-widżniana)6. świadomość umysłu (mano-widżniana).

Ta ostatnia kategoria powstaje w wyniku kontaktu umysłu z pojęciami (dharma). Wszystkie one tworzą wrazz umysłem sferę myślową.

Tych pięć zespołów (agregatów) elementów (czynników) występuje zawsze razem: są one nierozłączne.

Tak jak wyraz "wóz" oznacza liczne części: dyszel, koła, szprychy itd., które w pewnym połączeniu składają sięna całość, podobnie gdy się pojawia piątka zespołów, używamy określenia "indywiduum ludzkie" ( pudgala),powiada sławny traktat Pytania [króla] Milindy (Milindapańha).

Podkreśla się podstawową tezę o nieistnieniu "ja", tzn. zaprzecza się istnieniu jakiejkolwiek naczelnej,wiecznej i niezmiennej substancji osobowości i akcentuje się nietrwały i bezosobowy charakter piątkizespołów.

Budda porównuje materię do kłębu piany płynącego po rzece - gdy jednak przyjrzymy się z bliska, gdyzbadamy wnikliwie, okaże się, że ten kłąb piany jest pusty, pozbawiony prawdziwej istoty: tak samo materia -po zbadaniu okazuje się, że jest pusta, pozbawiona prawdziwej istoty.

Materia jest jak kłąb piany,

3



uczucie podobne jest do bańki z wody,postrzeżenie jest jak złudzenie wzrokowe,dyspozycje są niczym konar bananowca,a świadomość podobna jest do urojenia.(Samjuttanikaja III 140-142)

Komentator Buddhaghosa zaś pisze tak:

Tak samo słowa "indywiduum ludzkie" i "ja" są jedynie formą przyjętą dla wyrażenia obecności pięciu zespołów(chwytania), lecz gdy zaczniemy badać wnikliwie poszczególne elementy istnienia, odkryjemy, że w sensieabsolutnym nie istnieje tam żadna żyjąca istota, która by stanowiła podstawę dla takich urojeń, jak "ja jestem"czy "ja", innymi słowy, w sensie absolutnym istnieje tylko "nazwa i kształt" (nama-rupa). (Wisuddhimagga

XVIII)

Mniszka Wadżira, zapytana o pochodzenie i przeznaczenie osoby ludzkiej (sattwa), odpowiedziała:

- Dlaczego uważasz, że jest osoba? Uciekasz się do poglądów kusiciela Mary! - Jest to tylko zespół formacjipsychofizycznych (sanskara): nie ma tu żadnej osoby! Tak jak gdy różne części wozu złożone odpowiedniorazem nazywamy słowem "wóz", tak samo gdy są zespoły (skandha), jest "osoba" - taka jest powszechna

opinia. Bolesne jest to, co się rodzi, bolesne jest to, co jest i co odchodzi; nic innego się nie rodzi próczcierpienia, nic innego nie umiera prócz cierpienia. (Samjuttanikaja I 135)

Dla wszystkich szkół buddyjskich rzeczywistość empiryczna jest iluzją, wytworem gry nieustanniezmieniających się konfiguracji wzajemnie się warunkujących elementów-czynników, czyli dharm.

Wszystkie rzeczy złożone są wytworem, trwają w czasie, podlegają zmianie i schyłkowi, wreszcie giną - jednym słowem, mają cztery znaki (lakszana) charakterystyczne dla wszystkich rzeczy złożonych (sanskryta).Jako takie mają swój początek, którego przyczyny znajdują się poza nimi. Wszystko to, co się narodziło, musiumrzeć; nic nie trwa wiecznie - wszystko ulega ciągłej zmianie. Wszechświat, chociaż przypisuje mu sięzawrotnie długie trwanie wyrażające się w eonach (kalpa), również przechodzi przez kolejne fazy powstania,

rozwoju, schyłku i zniszczenia, przy czym nie chodzi tu ani o creatio ex nihilo, ani też o całkowitą zagładęświata, ale o powrót do stanu wyjściowego - rozkład na czynniki pierwsze. Tak więc to, co się określa słowem"narodziny, powstanie", jest wynikiem współdziałania i współwystępowania elementów składowych;"zniszczenie, śmierć" - to rozpad tego, co złożone na części.

Wymieniliśmy pierwszy znak (lakszana), cechę charakterystyczną rzeczy złożonych: nietrwałość (anitjata).Wynika stąd ważna konsekwencja, mianowicie ze względu na nietrwałość rzeczy złożone są bolesne(duhkha). Zaznaczyć przy tym trzeba wyraźnie, że termin "bolesność, cierpienie" nie oznacza wcale bólu,męki, udręki itp. w sensie jakiegoś stanu emocjonalnego, lecz jest wprost synonimem świata, rozumianego jako konwencjonalne wyrażenie dla oznaczenia kompleksu nieustannie pojawiających się i ginącychelementów bytu (dharma). Bolesność świata, bolesność wszystkich rzeczy złożonych (sanskryta), polega na

tym, że są one pozbawione jakiegokolwiek elementu stałego, którego można by się było uchwycić, na któregopodstawie można by zbudować szczęście wieczne i który by uchronił przed zmiennymi kolejami losu. Krótkomówiąc: rzeczy złożone są puste (siunja). Puste zaś są dlatego, że zupełnie pozbawione są atmana, tj.prawdziwej istoty bytu, jakiejkolwiek wiecznej, trwałej i identycznej zasady. Dlatego określa się je terminem an-

atman, tzn. są one nie-istotne, pozbawione istoty, bezsubstancjalne. Odnosi się to przede wszystkim donegacji wyobrażenia "ja" osobowego, do zaprzeczenia indywidualności osoby jako bytu samoistnego.

Dwie dalsze klasyfikacje elementów potoku osobowości podkreślają złożoność, nieistotnośći bezsubstancjalność osoby.

Dwanaście podstaw poznania (ajatana) obejmuje wszystkie dharmy potoku, ujęte w dwóch grupach: zmysłów(indrija) i przedmiotów zmysłów (wiszaja):

wzrok - widzialne (barwokształty)

4



słuch - dźwiękiwęch - zapachysmak - smakidotyk - dotykalneumysł - wszystkie pozostałe dharmy.

"Każdy z pięciu zmysłów - mówi formuła buddyjska - ma swój właściwy przedmiot, swoją właściwą sferę i niepostrzega przedmiotu-sfery swojego sąsiada, z wyjątkiem umysłu, który ma zakres wszystkich i postrzegawszystkie przedmioty-sfery". (Samjuttanikaja V 218).

Z kolei klasyfikacja na osiemnaście składników (dhatu) odpowiada wyżej wymienionej, z dodaniem trzeciejgrupy - sześciu kategorii świadomości - według wzoru:

wzrok-widzialne-świadomość widzenia itd.

W wyniku współwystępowania elementu zmysłu wzroku jako "oparcia" i elementu obiektywnie widzianego jako"podpory" powstaje element świadomości widzenia (czakszur-widżniana) itd. Jeśli mówię: "widzę ten dzban", jest to tylko konwencjonalne omówienie faktu współwystępowania w funkcjonalnej zależności: elementuzmysłu wzroku, elementów obiektywnie widzianego (barwokształtu) i momentów subiektywnej świadomości

widzenia. Nierealność przedmiotów i osób sprowadza się tu przede wszystkim do ich nietrwałości: to, conazywamy dzbanem, ginie wraz z jego rozbiciem; nieistotność osoby polega na negacji trwającego w czasie,identycznego substratu psychicznego.

Cały ten skomplikowany agregat nieustannie zmieniających się konfiguracji elementów wędruje poprzezkołowrót wcieleń, który polega na rozwoju całego cierpienia i rozciąga się w trzech światach, obejmując:

1. Świat żądzy (kama-dhatu), tj. sferę zupełnej zmysłowości, jako korelat potoku złożonego ze wszystkichelementów zmysłowych i poznawalnych umysłowo;2. Świat materii subtelnej (rupa-dhatu), tj. sferę zredukowanej zmysłowości, jako korelat potoku, w którymprzestały się już manifestować elementy smaku i zapachu;

3. Świat niematerialny (arupja-dhatu), tj. sferę poznawalną umysłowo, jako korelat potoku złożonego wyłączniez elementów niezmysłowych.

W tradycji buddyjskiej mówi się o trzech (szkoła therawady) lub o czterech cechach - warunkujących i zarazemuwarunkowanych - czynników (w tradycji chińskiej i japońskiej mówi się o "czterech pieczęciach Dharmy"):

1. Wszystkie czynniki formujące byt są nietrwałe (sarwa-sanskara anitjah).2. Wszystkie składniki bytu są pozbawione "ja" (sarwa-dharma anatmanah).3. Wszystkie czynniki formujące są bolesne (sarwa-sanskara duhkhah).4. Nirwana jest całkowitym wyciszeniem (uspokojeniem) (siantam nirwanam).

Powyższe formuły streszcza ta oto strofka:

Ach, nietrwałe są czynniki formujące bytu, nacechowane powstaniem i zanikiem, albowiem gdy powstaną,ulegają zanikowi; ich zupełne wyciszenie jest szczęściem.

Z kolei poniższa zwrotka stała się swoistym buddyjskim wyznaniem wiary, jako że streszcza istotę naukiSiakjamuniego. Tekst ten znaleźć można na bardzo starych tabliczkach i amuletach, inskrypcjach, naniezliczonych chorągiewkach modlitewnych, na końcu przepisywanych sutr buddyjskich; często w postacizwitka papieru z wypisaną na nim zwrotką-modlitwą tkwi wewnątrz posągów lub relikwiarzy:

Czynniki bytu powstają skutkiem przyczyn i Tathagata wyjawił ich przyczynę, a także ich unicestwienie: oto cogłosi Wielki Asceta.

5



II. Prawda o powstawaniu cierpienia

Nietrwałe, bolesne, bezosobowe i zmienne elementy egzystencji pojawiają się i giną, regulowanedwunastoczłonowym prawem zależnego powstawania ( pratitjasamutpada). Chodzi tu jednak nie o prostewynikanie jednej rzeczy z innej, lecz o funkcjonalne zależności między nimi, co wyraża klasyczna formuła:"Gdy jest tamto, jest i to; gdy tamto powstaje, powstaje i to" - i odwrotnie: "Gdy tamtego nie ma, nie ma i tego;gdy tamto ginie, zanika i to". Prawo to działa w obu kierunkach. Każdy z dwunastu członów, noszących nazwyod najważniejszego, dominującego elementu, będąc uwarunkowanym przez poprzedni, sam z kolei warunkujenastępny.

Formuła prawa zależnego powstawania, w postaci tzw. ciągu wstępującego (anuloma, dosł. "z włosem"), brzminastępująco:

W zależności od (1) niewiedzy (awidja) powstają (2) formacje (dyspozycje) (sanskara); w zależności odformacji (dyspozycji) powstaje (3) świadomość (widżniana); w zależności od świadomości powstaje (4) nazwai kształt (zespół psychiczno-materialny) (nama-rupa); w zależności od nazwy i kształtu powstaje (5) sześćpodstaw poznania (szad-ajatana); w zależności od sześciu podstaw poznania powstaje (6) kontakt (sparsia);w zależności od kontaktu powstaje (7) uczucie (wedana); w zależności od uczucia powstaje (8) żądza(pragnienie) (tryszna); w zależności od żądzy (pragnienia) powstaje (9) chwytanie (przywiązanie) (upadana);

w zależności od chwytania (przywiązania) powstaje (10) bytowanie (bhawa); w zależności od bytowaniapowstają (11) ponowne narodziny (dżati ); w zależności od ponownych narodzin powstaje (12) starość i śmierć(dżara-marana), ból, smutek, zmartwienie i rozpacz. W ten sposób powstaje ten cały agregat (zespół)cierpienia.

Żeby zniszczyć cierpienie, należy unicestwić, w porządku zstępującym ( pratiloma, dosł. "pod włos"), ów ciągczynników:

Przez zniszczenie starości i śmierci ulegają zniszczeniu ponowne narodziny; przez zniszczenie ponownychnarodzin ulega zniszczeniu bytowanie; przez zniszczenie bytowania ulega zniszczeniu przywiązanie itd.

Niewiedza (1) i formacje (dyspozycje) (2) należą do egzystencji przeszłej, narodziny (10), starość i śmierć (12)- do egzystencji przyszłej, pozostałe zaś człony (3-9) należą do egzystencji aktualnej.

A oto jak interpretuje ten łańcuch zależności szkoła sarwastiwadinów-wajbhaszików, według Abhidharmakosi

Wasubandhu. "Głupiec", tj. w terminologii buddyjskiej naiwne indywiduum ludzkie, nie pojmuje, że "to", ten otoświat, otaczająca go rzeczywistość, to nic innego, jak tylko konglomerat wzajemnie się warunkującychczynników bytu - dharm. Wytwarza więc sobie pojęcie "ja", wiarę w "ja", myślenie o "ja", i kierowanyprzyjemnością lub obojętnością, dokonuje uczynków: w myśli, w mowie i w ciele. Spełnia dobre uczynki, abyzapewnić sobie szczęście w przyszłym życiu, lub dokonuje niekorzystnych czynów, jeśli kieruje nim pragnieniezaznania przyjemności w tym życiu. Element niewiedzy, występujący w każdym momencie potoku czynników,stwarza i zasila iluzję podmiotu, rzeczy, wartości itp. Wskutek tego i w wyniku rzutowania skutków jego czynów

z przeszłości - w postaci dyspozycji (formacji) determinujących (sanskara) - seria jego elementów świadomościwędruje poprzez różnorakie przeznaczenia, tak jak płomień, który pali się podsycany wciąż na nowo.

W danym przeznaczeniu rodzi się nowy zespół psychiczno-materialny, "nazwa i kształt", tj. pięć zespołów(agregatów) (skandha), w których skład wchodzą wszystkie czynniki tworzące osobowość ( pudgala).

W wyniku dalszego rozwoju owej piątki zespołów powstaje sześć podstaw poznania: widzenia i widzianego,słyszenia i słyszanego itd., wreszcie - świadomości i jej przedmiotu, czyli wszystkich innych czynników, dharm.

W wyniku współwystępowania trzech czynników: narządu widzenia, przedmiotu widzianego i świadomościwidzenia (czyli: czystego doznania, doznanej treści i świadomości), powstaje szczególny element percepcji,tzw. kontakt, który jednak różni się od bezpośredniego kontaktu podmiotu i przedmiotu. Innymi słowy, jest toelement, na podstawie którego powstaje fikcja aktu podmiotowo-przedmiotowego typu "ja widzę ten dzban".W rzeczywistości jest to fakt występowania w momentach kompleksu elementów, a kontakt jest jedynie relacją między dwoma po sobie następującymi momentami. Nie ma tu zatem faktycznie ani podmiotu, ani przedmiotu,

6



ani też kontaktu - jest tylko współwystępowanie w momentach kompleksów elementów. Jednostka omroczonaniewiedzą nie widzi, że nie istnieje żaden niezmienny, identyczny, wiecznie ten sam podmiot.

W zależności od iluzorycznego przeżycia obiektywnej rzeczywistości ("ja widzę dzban") powstaje uczucie -przyjemne, przykre lub neutralne (obojętne), przez które rozumie się pełne postrzeżenie z właściwym muzabarwieniem emocjonalnym. W wyniku takich przeżyć rodzą się afekty ( tryszna) - miłości (raga), tj. pragnieniepołączenia się z tym, co upragnione; nienawiści (dwesza), tj. pragnienie rozłączenia z tym, co niepożądane;oraz obojętności. Miłość (pragnienie), nienawiść (niechęć) i niewiedza są trzema "dokuczliwościami" (klesia),skazami, hamującymi proces przejrzenia duchowego i uspokojenia wzburzonego potoku dharm.

Z kolei w zależności od afektów rodzą się cztery rodzaje "chwytania się" (lgnięcia), mianowicie: chwytanie się(1) uciech zmysłowych, (2) fałszywych poglądów, (3) praktyk religijnych i rytualnych oraz (4) wiary w istnienietrwałego, substancjalnego podmiotu. Wiara w "ja" osobowe jest dla buddystów najbardziej niebezpieczna, jestbowiem "korzeniem wszelkiego cierpienia i bólu".

Następnie, w zależności od rodzaju chwytania, akty, na podstawie których tworzy się ponowna egzystencjaw przyszłości, nazywane są bytowaniem. Bytowanie oznacza akty, które układają się w pewien określonyobraz "mojego życia", w takiej czy innej postaci, w określonym czasie.

Narodziny to nowe wcielenie, ponowna organizacja elementów potoku serii personalnej wokół elementuświadomości, odnowienie fikcji osoby żyjącej w świecie.

Następstwem narodzin są starość i śmierć, "cały ten ogromny zespół cierpienia", czyli bolesna, nietrwała,zmienna i bezsubstancjalna rzeczywistość, bez początku i bez widocznego końca.

Koło egzystencji

Specjalną postać ikonograficzną przybrał dwunastoczłonowy łańcuch "powstawania w zależności" w formie

wyobrażenia tzw. kołowrotu żywotów (koła egzystencji, bhawa-czakra albo sansara-czakra) (zob. rysunekponiżej).

Tradycja buddyjska mówi, że sam Budda kazał namalować w przedsionkuobok wrót do klasztoru malowidło, które przeznaczone było głównie dlaświeckich wyznawców. Obrazuje ono, w sugestywnej formie, kołowrótwcieleń - narodzin i śmierci, i działanie prawa o odpłacie za popełnioneuczynki (karman). Także i dziś zobaczyć można takie malowidłanaścienne w klasztorach Tybetu lub Nepalu; bardzo popularne są takżetybetańskie malowidła typu tanka (thang-ka, malowidło na jedwabiu), albo

rysunki odbite na papierze metodą ksylograficzną.

Demon nietrwałości (anitjata), bóstwo śmierci Jama (Mara), chwyta kłamii szponami koło żywotów. Symbolizuje to nietrwałość i znikomość naszejegzystencji.

U góry Budda Gautama (po prawej) ręką pokazuje na księżyc, abyprzypomnieć noc pełni księżyca w maju, podczas której osiągnął bodhi

(oświecenie). Bodhisattwa Awalokiteśwara (po lewej) przedstawiony jestw postaci Padmapani ("Z lotosem w dłoni"); jego współczucie przenikawszystkie sześć sfer ponownych narodzin; prawa ręka ukazana jest

w geście ofiarowania (warada-mudra).

W samym środku wielkiego koła znajduje się małe koło, a w nimwyobrażenia trzech zwierząt: świni, węża i gołębia (turkawki) (w innych

7

powiększenie...

http://www.wiw.pl/biblioteka/buddyzm_mejor/pict/buddyzm_mejor_02-z.jpg





wersjach: koguta), które symbolizują: żądzę (raga), nienawiść (dwesza) i głupotę (omroczenie) (moha). Są totrzy główne udręki (dokuczliwości) (klesia), sprawiające, iż istoty żywe uwikłane są w bolesną egzystencję.

Prawa część wewnętrznego koła, okalającego podobizny zwierząt, symbolizuje zstępowanie karmana, czylidziałanie nagromadzonych złych uczynków: demon z piekieł ściąga na powrozie złych ludzi w czeluść. Lewazaś część symbolizuje wstępowanie karmana, czyli działanie nagromadzonych dobrych uczynków: ten, ktodąży do zbawienia, nie dając się skusić kobiecie, odmawia przyjęcia kubka z winem - symbol żądzy ( tryszna); jako wyświęcony mnich otrzymuje od Buddy znak zachęty.

Średniej wielkości koło obrazuje sześć sfer bytowania:

1. bogowie (dewa) (u góry, w środku) - Awalokiteśwara, jako pomocnik w dziele zbawienia, śpiewa i gra nalutni;

2. tytani (asura) (u góry, z prawej) - stale zwaśnieni z dewami; Awalokiteśwara z mieczem i w skórzanympancerzu stara się zaprowadzić między nimi pokój;

3. ludzie (manuszja) (z lewej) - Awalokiteśwara występuje tu jako "spolegliwy przyjaciel (duchowy)" (kaljana-

mitra) pod postacią wędrownego ascety: trzyma kij wędrownego mnicha ascety i miskę jałmużną;

4. zwierzęta (tirjak ) (z prawej) - Awalokiteśwara z księgą mądrości w lewej ręce stara się przekazać naukęBuddy, zwierzęta są bowiem zdolne zrozumieć tę naukę (oprócz ryb);

5. duchy (wiecznie głodne duchy zmarłych) ( preta) (z lewej) - cierpią nieustannie głód i pragnienie, których nieda się zaspokoić w żaden sposób; Awalokiteśwara ma uniesioną prawą rękę w geście nauczania, w lewejtrzyma naczynie z wodą;

6. istoty piekielne (naraka) (u dołu) - piekła krwawe i gorące po lewej, po prawej piekła zimne; Awalokiteśwarapróbuje płomieniami wypuszczonymi z rąk złagodzić cierpienia istot w zimnych piekłach.

Największe koło, które dzieli się na dwanaście obrazków (od góry w prawo w dół), wypełnia dwanaścieczłonów łańcucha uwarunkowań powstawania. Każdy z obrazków symbolizuje jeden człon, a są to:

1. niewiedza (awidja) - ślepa staruszka o kiju;2. formacje karmiczne (sanskara) - garncarz lepiący z gliny garnki;3. świadomość (widżniana) - małpa skacząca z jednego domu na inny;4. nazwa i kształt (nama-rupa) - dwóch ludzi w łodzi przeprawia się przez rzekę;5. sześć zmysłów (szad-ajatana) - dom o sześciu oknach (pięć narządów zmysłów i umysł);6. kontakt (sparsia) - spółkująca para;7. uczucie (wedana) - strzała tkwiąca w oku;8. pragnienie (tryszna) - człowiek pijący piwo z naczynia;

9. chwytanie (upadana) - małpa chwytająca gałąź, aby zerwać owoc;10. bytowanie (bhawa) - kobieta lewą ręką zachęca do miłości, prawą wskazuje swe łono;11. narodziny (dżati ) - kobieta rodząca;12. starość i śmierć (dżara-marana) - człowiek niesie zawinięte w płachtę zwłoki na miejsce, gdzie zwyczajemtybetańskim zostaną poćwiartowane i porzucone na łup dzikich zwierząt i ptaków.

III. Prawda o zniweczeniu cierpienia

Przedmiotem tej prawdy jest nirwana, dosł. "zgaśnięcie, zwianie", mianowicie manifestujących sięw momentach czasu czynników, składników potoku serii personalnej. W ujęciu sarwastiwadinów-

-wajbhaszików wszystkie elementy (czynniki) (dharma) dzielą się na uwarunkowane (sanskryta)i nieuwarunkowane (asanskryta). To właśnie elementy uwarunkowane podsycają potok życia. Każdy element-

8





































































































czynnik (dharma) istnieje zawsze, co znaczy, że przebiega on przez trzy czasy - przyszłość, teraźniejszośći przeszłość. Manifestacja dharm w "teraz" polega na jednorazowym momentalnym wyładowaniu potencjalnejaktywności dharm przyszłych, po czym "wyładowane" już elementy przechodzą w stan martwego wiecznegospoczynku - są przeszłe.

Dharmy przyszłe, istniejące odwiecznie w stanie potencjalnej aktywności, manifestują na moment swój "znak"(lakszana) w teraźniejszości, aby w chwili wyładowania spaść w mającą początek, ale nie mającą końcaprzeszłość, gdzie - martwe i wyjałowione - trwają wiecznie.

Momenty manifestacji elementów składają się na potok życia. Nirwana - unicestwienie potoku osobowości -polega na "zgaśnięciu" przejawiania się dharm w momentach czasu, jak gdyby na odebraniu im przyszłości.Nie jest to jednak stan martwych wyładowanych dharm, nicość, ale nowy, odrębny, niezależny byt, bytabsolutny. Rozróżnia się przy tym dwa rodzaje nirwany: (a) nirwanę "z osadem" (sopadhisiesza), osiągalną jeszcze za życia dzięki wyzbyciu się ("unicestwieniu przez rozpoznanie") wszelkich kalających elementów, np.niewiedzy, przywiązania, niechęci itd.; oraz (b) nirwanę "bez osadu" (nirupadhisiesza), która jestunicestwieniem wszystkich elementów potoku życia, osiągalną już po śmierci wyzwolonego.

- Dwie są, o mnisi, sfery nirwany (pal. nibbana-dhatu).- Jakie dwie?

- Sfera nirwany z osadem (z resztką substratu) i sfera nirwany bez osadu.- Jaka, o mnisi, jest sfera nirwany z osadem?- Tu, o mnisi, mnich jest świętym arhatem, mającym zniszczone [cztery mentalne] skazy, który doszedł dodoskonałości [w czystym życiu], który wykonał wszystko, co powinno być zrobione, który złożył [niesiony]ciężar, który osiągnął najwyższe dobro, którego więzy bytowania zostały unicestwione, który doskonale poznałi jest wyzwolony. Ma on wszakże pięć zmysłów, których nie zniszczona istota doświadcza [jeszcze] tego, coprzyjemne, i tego, co nieprzyjemne, odczuwa przyjemność i przykrość. Owo jego [tj. mnicha] zniweczenienamiętności, zniweczenie nienawiści i zniweczenie omroczenia - to się nazywa, o mnisi, sferą nirwanyz osadem.

- Jaka, o mnisi, jest sfera nirwany bez osadu?

- Tu, o mnisi, mnich jest świętym arhatem, mającym zniszczone [cztery mentalne] skazy, który doszedł dodoskonałości [w czystym życiu], który wykonał wszystko, co powinno być zrobione, który złożył [niesiony]ciężar, który osiągnął najwyższe dobro, którego więzy bytowania zostały unicestwione, który doskonale poznałi jest wyzwolony. Tu właśnie wszystkie przedmioty doświadczenia przestaną być obiektami przyjemności,staną się wyciszone [dosł. wystygłe]. To się nazywa, o mnisi, sferą nirwany bez osadu. ( Itiwuttaka II 17)

Inna szkoła buddyjska, sautrantików, wystąpiła z krytyką tak pojmowanej nirwany, twierdząc, że nie stanowiona żadnego odrębnego elementu, lecz jest tylko hipostazą werbalną, równą wyrażeniu "nieprzejawianie siędalszych dharm w potoku osobowym". Uznaje ona zasadę, że "dharma istnieje, nie istniawszy uprzednio", tzn.istnieje tylko w momencie manifestacji. Przyszłość i przeszłość są zatem

z punktu widzenia sautrantików irrealne. Nirwana nie jest wprawdzierealnym bytem, ale nie jest też niebytem: jest czymś, co wykracza pozadyskursywne myślenie. Stanowisko to bliskie jest mahajanistycznemumonizmowi.

Z kolei madhjamikowie - najbardziej może reprezentatywni spośród szkółmahajany - w ogóle negują realność zarówno przedmiotów codziennegodoświadczenia, jak i dharm-substratów i głoszą doktrynę uniwersalnejpustki (sarwa-siunjata), czyli nieistotności wszystkich rzeczy.

"To, czego nie można się wyzbyć, co jest nieosiągalne, niemożliwe dounicestwienia, nie wieczne, nie powstałe, nie zanikłe - zwie się nirwaną" -powiada Nagardżuna. Absolut nie da się pozytywnie zdefiniować,a jedyną możliwą normą poznawczą jest bezpośrednia naoczność

9

powiększenie...

Nirwana Buddy Gautamy (wgstarego tybetańskiego malowidła).





































































doświadczenia mistycznego.

Wreszcie - absolut w ujęciu szkoły jogaczarów identyfikowany jest z czystą, jednorodną i niezmienną świadomością (widżniana).

IV. Prawda o drodze do zniweczenia cierpienia

Szlachetna ośmiostopniowa ścieżka (arja-asztanga-marga) prowadząca do zbawienia zawiera trzy elementyskładowe - moralność, skupienie i poznanie:

a) Moralność (sila), która polega na powstrzymaniu się - świadomym i intencjonalnym, w myśli, mowiei działaniu - od zabijania, kradzieży, miłości zakazanej, kłamstwa, obmowy, zniewagi, próżnej mowy,pożądliwości, złośliwości i fałszywego poglądu;

b) Skupienie (samadhi ), które polega na skupieniu świadomości na jednym punkcie, charakteryzuje siębrakiem rozproszenia i wyciszeniem myśli. Asceta, po odrzuceniu pięciu przedmiotów pragnienia i pokonaniupięciu przeszkód medytacji (pożądliwości, złośliwości, gnuśności, tęsknoty i zwątpienia), popada kolejnow cztery "ekstazy" (dhjana):

(1) W pierwszej dhjanie pozostaje ten mnich, który osiągnie stan wolny od pragnień, wolny od złych,niedobrych czynników, cechujący się refleksją i osądem, zrodzony z rozpoznania, przyjemny i błogi;

(2) drugą dhjanę osiąga mnich, który w następstwie wyciszenia refleksji i osądu, wskutek wewnętrznegouciszenia i koncentracji myśli, pozostaje w stanie bez refleksji i osądu, zrodzonym ze skupienia, przyjemnym

i błogim;

(3) trzecią dhjanę osiąga mnich, który pozostaje obojętny wobec przyjemności, ponieważ jest wolny odnamiętności, skupiony (czujny) i rozpoznający (świadomy), doświadcza ciałem przyjemności, a szlachetnimówią o nim "obojętny, czujny, pozostający w błogostanie";

(4) czwartą dhjanę osiąga mnich, który w wyniku zniszczeniaprzyjemności i zniszczenia przykrości, a najpierw wskutek unicestwieniazarówno zadowolenia, jak i niezadowolenia, pozostaje w stanie aniprzyjemnym, ani przykrym, oczyszczonym przez obojętność i uważność( Arthawiniśczaja-sutra 8).

Taki mnich, wolny od cierpienia i błogości, oczyszczony przez wyzbyciesię i refleksję, wykroczywszy poza wszelkie postrzeganie materii -przewyższając wszelkie postrzeżenie oporu, nie zwracając w ogóle uwagina jakąkolwiek wielość - wykrzykuje: "nieskończona jest przestrzeń!". Poprzekroczeniu sfery nieskończonej przestrzeni przenika stopniowo w sferęnicości i w sferę ani-świadomości-ani-nieświadomości, by wreszcie poprzejściu tej drogi przeniknąć w stan zniweczenia świadomości i doznań,i osiągnąć - w ścisłym tego słowa znaczeniu - nirwanę jeszcze na tymświecie;

c) Poznanie (mądrość) ( pradżnia), czyli rozpoznawanie elementówrzeczywistości, rodzi cztery owoce drogi i urzeczywistnia nirwanę; jest toczyste i jasne rozróżnianie trzech uniwersalnych znaków (samanja-

10

Ornament z kwiatów lotosu(zewnętrzna część prawego filaruwschodniej bramy Wielkiej Stupyw Sańczi).



lakszana) rzeczy, tj. nietrwałości, bolesności i niesubstancjalności (nieistotności). Budda rozróżniał poznaniew zależności od tego, czy bierze się ono z pouczenia, rozmyślania czy też z kontemplacji, oraz takie, którestanowi stopień do osiągnięcia czystego poznania.

Zwięzłe przedstawienie doktryny buddyjskiej zakończymy cytatem z Abhidharmakosi , której autor,Wasubandhu, powiada, że "przeszkody na drodze do nirwany usunąć można dzięki widzeniu CzterechSzlachetnych Prawd i dzięki kontemplacji".

Marek Mejor

Diamentowa Sutra z 868 roku. Najstarsza drukowana księga na świecie.

PIERWSZA SUTRA

Pierwsza sutra (nauka) Buddy koncentrowała się na Czterech Szlachetnych Prawdach:

11



1. Prawda o bólu (ból - duhkha); Wszystkie istoty nieuniknienie doświadczą cierpienia.Życie jest przepełnione bólem i cierpieniem. Rodzimy się, starzejemy, chorujemy i umieramy. Źródłempowstawania bólu jest zjednoczenie się z tym czego się nie kocha, oddzielenie od tego co się kocha.Ból jest stanem emocjonalnego poruszenia, konfliktu, niepokoju, braku harmonii.

2. Prawda o przyczynie cierpienia (przyczyna - samudaja); Przyczyną cierpienia jest pragnienie. Źródłem cierpienia jest niewiedza, ułuda, przywiązanie do siebie i rzeczy, jak gdyby miały one trwaćwiecznie. Z tej niewiedzy wyłania się:

o Pożądanie trsna Pożądanie jest pragnieniem namiętności, istnienia lub nieistnienia, którewięzi człowieka w cyklu niekończących się reinkarnacji. Każda zaspokojona potrzeba rodzinową potrzebę. Ponieważ nie możemy zaspokoić wszystkich naszych potrzeb, wyłania sięcierpienie. W ten sposób radość zamienia się w gorycz.

o Przywiązanie do siebie, egoistyczne wyodrębnienie z otoczenia, które powoduje poczucie

osamotnienia i zagrożenia. Taka postawa rodzi konflikty społeczne, wojny, niszczenieśrodowiska, a w konsekwencji cierpienie ludzi i egocentryczną filozofię przetrwania kosztemwszystkiego i wszystkich.

3. Prawda o ustaniu cierpienia (uniecestwienie - nirodha, nirwana - bez pragnień); Przyczynępragnienia można unicestwić Istnieje sposób na ograniczenie cierpienia. Należy usnąć jego przyczyny, czyli wyzbyć się

egoistycznych potrzeb poprzez osiągnięcie stanu Nirwany, zwanego przebudzeniem lub oświeceniem.Stan Nirwany osiągamy poprzez oderwanie się od wszystkiego co nas otacza, wygaszenie pragnienia,zabicie żądz. Droga do Nirwany jest stopniowa i prowadzi poprzez unicestwienie w sobie miłości,nienawiści, winy... Nirwana jest stanem Umysłu Buddy, w którym istnieje jedność pomiędzy jednostką iWszechświatem. Pełne wygaszenie emocji następuje w momencie śmierci.

4. Prawda o ośmiorakiej drodze marga; Aby unicestwić przyczynę cierpienia trzeba podążaćdrogą Buddy Wszyscy mamy Naturę Buddy. Uświadomienie sobie tego czyni kres cierpieniu. Do osiągnięciaNirwany, stanu przebudzenia, służą techniki medytacyjne, które dobiera się w zależności od psychikiposzukującego. Różnorodne sposoby medytacji są proponowane przez liczne szkoły buddyjskie.Chcąc osiągnąć stan Nirwany należy iść Ośmioraką Ścieżką . Droga ta obejmuje życie moralne,

koncentrację umysłu, by pozostać w stanie czuwania oraz mądrość prajna, która jest owocem nauki,refleksji i kontemplacji. Dokładniejszy opis w rozdziale o Karmie.

Autor: Krzysztof Drupka

http://buddyzm.info.pl/fournobletruths.html

Cztery Szlachetne Prawdy ujmują nauki Buddy w bardzo prosty sposób. A oto w jaki:

1. Cała egzystencja jest dukkha. To słowo bywa tłumaczone jako „cierpienie”, „udręka”, „ból” lub„niezaspokojenie”. Wgląd Buddy pokazał mu, iż żyjąc zawsze będziemy się borykali z przeciwnościami losu iże nic, czego doświadczamy, nie jest w stanie dać nam ostatecznego i trwałego szczęścia czyusatysfakcjonować nas w pełni.

2. Przyczyną dukkhi jest żądza. Naturalną ludzką tendencją jest szukać winnego własnych kłopotów nazewnątrz. Budda twierdzi jednak, że ich korzenie tkwią w rzeczywistości w naszym umyśle. W szczególnościnasza tendencja do chwytania (lub odpychania) wszystkiego sprawia, że znajdujemy się w konflikcie nie do

pogodzenia z życiem.

12

http://www.umysl.pl/1.php

http://www.umysl.pl/1.php



3. Dukkha wygasa, gdy wygasa żądza. Ponieważ w ostateczym rozrachunku sami powodujemy swojetrudności, tylko my możemy je też rozwiązać. Nie da się zmienić tego, co nam się przydarza, ale możemyzmienić nasze reakcje na to.

4. Istnieje ścieżka wyprowadzająca z dukkhi. Choć Budda przyznaje, iż każdy z osobna jest za siebieodpowiedzialny, to naucza on także metod, dzięki którym możemy się zmienić. Jedna z tych metod toSzlachetna Ośmioraka Ścieżka, w skład której wchodzą: właściwe widzenie rzeczy, właściwe emocje,właściwe działania, właściwa mowa, właściwe źródła zarabiania, właściwy wysiłek, właściwa uważność orazwłaściwa medytacja.

www.buddyzm.pl

Cztery Szlachetne Prawdy

Wszystko, co uwarunkowane jest cierpieniemCierpienie ma swoją przyczynęIstnieje koniec cierpieniaIstnieje droga, która prowadzi do końca cierpienia

Siedem tygodni po osiągnięciu oświecenia Budda wygłosił nauki o Czterech Szlachetnych Prawdach.Wyjaśniają one podstawę, drogę i cel i występują na wszystkich poziomach nauk.Poprzez osiągnięcie oświecenia, Budda urzeczywistnił wgląd w relatywną i absolutną prawdę wszystkichzjawisk. Zobaczył, jak na relatywnym poziomie szczęście i cierpienie występują naprzemiennie w życiu istot.Mimo, że wszyscy szukają trwałego spełnienia, nikomu nie udaje się go osiągnąć. Jednocześnie z absolutnegopunktu widzenia Budda zobaczył, że stan Buddy jest naturalnym stanem wszystkich istot, ponadczasowymwyrażeniem umysłu. Budda powiedział: „Wszystkie istoty są już buddami, tylko o tym nie wiedzą.” Cierpienie,którego istoty doświadczają wynika z niewiedzy, natomiast natura ich umysłu jest ponadczasową, najwyższą radością.

W następujących wypowiedziach, Budda przechodzi od pokazania ograniczoności ogólnego doświadczania ażdo wyzwolenia i oświecenia.Wypowiedzi Buddy, to:

1. Wszystko, co uwarunkowane jest cierpieniem

Z absolutnego punktu widzenia, niewzruszoność, radość i miłość są spontanicznym wyrazem umysłu, gdy jeston wolny od ograniczeń. Takie jest doświadczenie Buddy, może je mieć każda istota (natura Buddy). Wporównaniu z nim, nawet największe uwarunkowane szczęście jest ograniczone i zawiera nasionko cierpienia,ponieważ wszystko, co uwarunkowane się zmienia i przemija.

Budda opisuje rodzaje cierpienia, które przeżywamy silniej lub słabiej w zależności od naszej świadomości:

1. Starość, choroba i śmierć. Jeśli identyfikujemy się ze swoim ciałem, będziemy odbierać starość, chorobę iśmierć jako coś rzeczywistego, przez to powstaje cierpienie.2. Przemijalność – jest źródłem cierpienia, jeżeli jesteśmy przywiązani do uwarunkowanego szczęścia.3. Uwarunkowanie - to najbardziej subtelna forma cierpienia, wyraża się w doświadczeniu, że umysł prawiezawsze jest pokryty jakimiś zasłonami, skutkiem czego nie mamy żadnej kontroli nad swoim życiem. Tocierpienie oznacza, że w cyklu egzystencji zawsze będziemy doświadczać cierpienia w takiej albo innej formie.

2. Istnieje przyczyna cierpienia

Budda mówi, że przyczyną cierpienia jest niewiedza. Nieoświecony umysł nie jest w stanie rozpoznać swojejwłasnej natury, ponieważ umysł funkcjonuje jak oko: zauważa wszystko, co jest na „zewnątrz”, nie potrafi jednak zauważyć sam siebie. W związku z tym każde doświadczenie występuje w połączeniu z poczuciemoddzielenia (dualność)

13

http://www.buddyzm.pl/

http://www.buddyzm.pl/



Umysł (świadomość), który przeżywa, postrzega siebie jako „Ja” (podmiot), to, co jest przeżywane staje się„tobą” lub czymś innym (przedmiot). Gdy jednak poszukamy jakiegoś „ja” okaże się, że nie można go znaleźćw ciele, w uczuciach ani w myślach. Mimo, że znajdziemy jedynie strumień myśli, uczuć i wrażeń, które nadodatek nieustannie się zmieniają, nasze wyobrażenie „ja” staje się podstawą wszelkiego doświadczania( iluzja „ja” )

Z tego dualistycznego poglądu powstaje przywiązanie do tego, co przyjemne, niechęć wobec tego, conieprzyjemne i ogólne pomieszanie.

Z przywiązania z kolei powstaje skąpstwo, z niechęci zazdrość, a z głupoty duma, czyli 6 tzw.przeszkadzających emocji. Poprzez głupotę traktujemy się poważnie, czego konsekwencją są trudne działania.W ten sposób powstaje coraz więcej przeszkadzających emocji i cierpienia dla innych i dla nas samych. Gdy teprzyczyny do nas wracają w postaci nieprzyjemnych skutków, myślimy, że jest to wina innych i znowuwprawiamy w ruch coś negatywnego.

3. Istnieje koniec cierpienia

Budda pokazuje, że celem jest wyzwolenie i oświecenie. Wyzwolenie (małe oświecenie) polega nazrozumieniu, że „ja” jest iluzją. Sprzeczne uczucia się uspakajają, powstaje glębszy wgląd i przejrzystość.Rozpoznajemy, że świadomość pracuje za pomocą ciała, nie będąc jednak samym ciałem. Myśli i uczuciazostają rozpoznane jako wolna gra umysłu bez konieczności istnienia „ja”, które owe myśli i uczucia posiada.To stan bycia wolnym od wszystkich ograniczeń we własnym umyśle.Oświecenie (wielka nirwana) jest pełnym doświadczeniem natury umysłu. Po tybetańsku sangje oznacza ona:Zasłony zostały usunięte i wszystkie właściwości umysłu w pełni się rozwinęły. W swojej absolutnej wersjiświadomość jest wszechwiedzącą, nieustraszoną przestrzenią a jej doświadczenie najwyższą radością.„Nierozróżniające współczucie” wyraża się w każdym działaniu. Bez wyobrażenia robienia czegoś dla innych,umysł jest miłujący jak słońce, które świeci samo z siebie.

4. Istnieje droga do końca cierpienia.

Podczas 45 lat nauczania Budda udzielił 84 000 nauk, które dały jego uczniom i przyjaciołom możliwośćprzekształcenia każdej chwili w życiu w krok na drodze do wyzwolenia i oświecenia. Na poziomie DiamentowejDrogi pokazał im medytacje, które umożliwiają pełną mocy identyfikację z nieuwarunkowanymi właściwościamiwłasnego umysłu. Na poziomie Wielkiej Drogi nauczał znaczenia współczucia i mądrości jako wyzwalającejpostawy i poglądu. Na poziomie Therawady nauczał o przyczynie i skutku (karma), o tym, że sami tworzymynasze życie i w jaki sposób poprzez uważność możemy używać ciała, mowy i umysłu tak, by przynosićszczęście innym istotom i nam samym.

Pięć Nagromadzeń (skandy) opisuje całą złożoność aspektów, które stanowią o osobowości. Rozpoznanie

tych poszczególnych aspektów prowadzi do przeciwdziałania silnym wewnętrznym nawykom, któreograniczają „osobę” do niezmiennego „ja”. Te nawyki są podstawową przyczyną ponownego odradzania się wkręgu uwarunkowanej egzystencji i związanego z tym cierpienia.

Ponieważ wierzymy w niezmienne „ja”, przywiązujemy się do określonego obrazu siebie, przez co powstają kolejne fałszywe poglądy i przeszkody. Jeśli zrozumiemy, że to wyobrażenie jest tylko nawykowymuproszczonym myśleniem, odkrywamy olbrzymie bogactwo w nas samych i innych.

1. Skanda formy

Pod pojęciem „formy” rozumie się wszystkie rzeczy / obiekty, które mogą być postrzegane narządami zmysłu.

Rozróżnia się tutaj „formę przyczynową” – cztery elementy (ziemię, wodę, ogień, wiatr) – „formę skutkową”,pięć zmysłów i pięć zewnętrznych obiektów postrzegania zmysłowego (widzialne formy, słyszalne dźwięki,odbierane zapachy, smaki i namacalne obiekty), jak też formy będące obiektami postrzegania dla świadomościumysłu ( p. skanda świadomości). Zmysłami są narządy zmysłów, na przykład oko. Obiekty zmysłów dzielą się

14



na osiem rodzajów kształtów i dwanaście rodzajów kolorów, osiem rodzajów dźwięków, cztery rodzajezapachów, sześć rodzajów smaków i jedenaście rodzajów doznań cielesnych. Do tego dochodzi pięć rodzajówform postrzegania dla świadomości umysłu, na przykład wszelkiego rodzaju formy wyobrażone.

2. Skanda uczuć

Cechą charakterystyczną uczuć jest ogólnie rzecz biorąc doświadczanie albo przeżywanie. Rozróżnia się trzyrodzaje uczuć: przyjemne, nieprzyjemne i obojętne. Związane są one z ciałem lub umysłem. Przede wszystkimuczucia związane z umysłem, na przykład doświadczane w czasie medytacji, można podzielić nanieskończenie wiele kategorii. Nieustraszoność, radość i współczucie określane są jako absolutne, ponieważodpowiadają naturze umysłu. Wszystkie inne są względne, ponieważ są uwarunkowane. Skanda uczuć jestrównocześnie jednym z czynników umysłowych (patrz „Skanda umyslowych czynników”)

3. Skanda rozróżniania

Skanda ta ma szczególne znaczenie, ponieważ rozróżnianie jest bardzo ważne dla rozwoju poglądów na światczy sposobów jego postrzegania. Mówi się o rozróżnianiu bez nazwy – kiedy to nazwa nie jest znana czyli tak, jak na przykład małe dzieci postrzegają rzeczy. Rozróżnianie z nazwą pomaga określić coś jako dobre albozłe, lub nazwać rzeczy inaczej. Ludzie potrafią postrzegać bezpośrednio jedynie świat zwierząt, podczas gdyistoty z innych obszarów egzystencji, na przykład ze sfery foremnej i bezforemnej, nie mają tu takichograniczeń. Skanda rozróżniania jest zaliczana równocześnie do czynników umysłowych.

4. Skanda umyslowych czynników

zabarwia świadomość. Składa się z sześciu grup stanów umysłu. W Theravadzie podaje się 47 czynników, wWielkiej Drodze 51, które to dalej można jeszcze podzielić. Jako czynniki umyslowe określa się wszystkiepozytywne, negatywne i zmienne stany umysłu. Jest pięć „zawsze obecnych czynników”, towarzyszącychkażdemu doświadczeniu, zachodzącemu w umyśle. Do nich należą ukierunkowanie[umysłu na postrzegany obiekt] i kontakt;pięć „określających czynników”, które ukierunkowują umysł na poszczególne obiekty, jak dążenie,

różnicowanie czy uważność; jedenaście „pozytywnych czynników”, jak na przykład zaufanie, poczucie wstydualbo szacunek; sześć głównych przeszkód / splamień umysłu, takich jak niewiedza, pożądanie czy nienawiść;20 pobocznych przeszkód, takich jak nieprzyjazne nastawienie, pamiętliwość, uraza, itd.; cztery „zmienneczynniki”, które nie mogą być ani pozytywne ani negatywne, jak na przykład sen lub żal. Są też czynnikiumysłowe, które nie są ani jednoznacznie umysłowe, ani jednoznacznie materialne, do nich należą na przykładnarodziny, witalność, pojęcia, słowa itd.

5. Skanda świadomości

Rozróżnia się tutaj aspekty związane z poznaniem pojęciowym i niepojęciowym, przy czym świadomość jesttym, co postrzega obiekty, tym, co jest przejrzyste i posiada zdolność rozpoznawania. W Theravadzie,

częściowo także w Wielkiej Drodze, wyróżnia się sześć aspektów świadomości: pięć świadomości zmysłowychi świadomość umysłu. W innych szkołach Wielkiego Pojazdu, tak zwanej “Tylko Umysł” lub „Madjamaka-Szentong” podaje się osiem aspektów - pięć świadomości zmysłowych, świadomość umysłu, świadomośćokryta zasłonami/ splamiona i świadomość podstawowa.

Jeśli przyjrzeć się tym wszystkim nagromadzeniom, temu bogactwu różnorodnych składników osobowości,prowadzi to do rozpuszczenia sztywnych wyobrażeń o jakiejś rzeczywistej jedności. Wyjaśnienia dotyczącepięciu nagromadzeń przeciwdziałają iluzji, że umysł składa się z jakiejś jedności, ponieważ istnieją czteryniematerialne nagromadzenia i jedno materialne (forma). Kiedy ta iluzja znika, osiągamy wyzwolenie odwszelkiego cierpienia, wyzwolenie z koła uwarunkowanej egzystencji.

W Diamentowej Drodze esencja pięciu nagromadzeń wyraża się poprzez męskich buddów Pięciu RodzinBuddów. Nagromadzeniem formy jest w swej czystej esencji Budda Akszobja, uczuć – Budda Ratnasambawa,rozróżniania – Budda Amitaba, aktywności umysłu – Budda Amogasidi i czystą esencją świadomości jest

15



Budda Wajroczana. Jednocześnie identyfikacja z dowolnym aspektem buddy usuwa przywiązanie do pięciunagromadzeń i działa przeciwko przeszkodom w umyśle.

JAK RZECZYWISTA JEST RZECZYWISTOŚĆ:

Właściwości materialnego świataWłaściwości umysłuUmysł jako podstawa materii

Mamy silny nawyk lgnięcia do uwarunkowanego świata. W związku z tym koniecznym jest uświadomieniesobie, jakie właściwości ma uwarunkowany świat a jakie umysł. Dopiero wtedy zrozumiemy, że umysł nie jestrzeczą i w jaki sposób materia i umysł są ze sobą powiązane. Najpierw przyglądamy się temu za pomocą logiki, by później poprzez medytacje przekształcić owe zrozumienie w doświadczenie.

Rzeczy, czy materia są nieożywione i złożone z pewnej substancji. Właściwościami umysłu natomiast są świadomość i przejrzystość. Umysł potrafi wiedzieć, przeżywać i rozpoznawać, nie mieszając poszczególnychmomentów przeżywania. Nie ma on koloru, wagi, rozmiaru ani nie składa się z jakiejkolwiek substancji. Naogólnym poziomie konwencji musimy dokonać wyraźnego rozróżnienia pomiędzy światem ożywionym inieożywionym. Do świata ożywionego przynależą wszystkie żyjące istoty, takie jak ludzie czy zwierzęta, donieożywionego zaś należą rośliny i kamienie, które nie posiadają samoświadomości, nie potrafią przeżywać.Wprawdzie rośliny reagują na bodźce fizyczne, chemiczne czy magnetyczne, jednak nie są tego świadome. Wprzeciwnym razie zrywanie kwiatów byłoby równoznaczne z zabijaniem wielu istot. Tak nie jest.

Według nauk Buddy o współzależnym powstawaniu, zawsze istnieją bezpośrednie przyczyny, które prowadzą do określonych skutków. Dodatkowo, w sposób bezpośredni, wpływają warunki współdziałające. Wzewnętrznym świecie z nasiona powstaje roślina, a warunki współdziałające w tym procesie, to pięćelementów, czyli ziemia, woda, ogień czy ciepło, powietrze i przestrzeń. Tak się też dzieje z nami.Bezpośrednimi przyczynami są pojedyncze momenty świadomości w naszym umyśle. Tworzą one

niekończący się łańcuch ( strumień umysłu ) w przeciągu dzisiejszego dnia, całego życia, stanu pośredniego( pomiędzy śmiercią a odrodzeniem ) i przez wszystkie następne życia. Warunkami współdziałającymi są wtym przypadku elementy, z których składa się nasze ciało. Wszystko, co stałe w ciele jest elementem ziemi,wszystko, co płynne elementem wody, wszystko, co ciepłe jest elementem ognia, oddech elementempowietrza, a umiejscowienie organów odpowiada elementowi przestrzeni.

Świadomość przenika ciało, przy czym nazwa i forma ( patrz Pięć nagromadzeń ), umysł i ciało się spotykają.Badając jakąkolwiek materialną część człowieka poruszamy się po obszarze warunków współdziałających.Niezależnie od tego, czy przy poczęciu umysł połączy się z materiałem genetycznym rodziców, czy mózgbędzie narzędziem umysłu, zawsze chodzi tu o warunki naszego istnienia. Wprawdzie są one istotne, ale niemożna ich mylić z właściwymi przyczynami, ze strumieniem świadomego i przejrzystego przeżywania, czyli

naszym umysłem.

Podział na świat ożywiony i nieożywiony, ciało i umysł ma znaczenie na poziomie ogólnym dopóki nierozpoznamy natury naszego umysłu a przez to natury wszystkich rzeczy. Budda naucza, że nie maobiektywnego świata, który istniałby w sposób niezależny, ponieważ nikt by o nim nie wiedział. O przedmiociemożemy jedynie mówić w stosunku do podmiotu. To, co przeżywamy jest zawsze zależne od przeżywającego,od postrzegającego umysłu.

Właściwości materii i umysłu są zupełnie różne, nie może więc między nimi zachodzić jakikolwiek związekprzyczynowo - skutkowy. Przyczyna i skutek muszą zawsze być takiego samego rodzaju. Z nasionka ryżupowstanie ryż a nie zboże. Wynika z tego, że wszystko musi być albo materią albo umysłem, po to, aby mógł

zaistnieć jakiś związek miedzy nimi. Gdyby wszystko było materią ( jak sądzą materialiści ), właściwościumysłu, zwłaszcza takie, jak przeżywanie i rozpoznanie, nie mogłyby istnieć. Ponieważ jednak przeżywamyrzeczy, możliwa jest jedynie ta druga opcja: umysł musi być podstawą wszystkiego.

16



Przez nasz nawyk materia wydaje się nam czymś innym niż umysł. W rzeczywistości materia jest jedynieprojekcją naszego umysłu. Mamy wrażenie, ze istnieje coś w sposób niezależny a jest to jedynie wolna granaszego umysłu. W obecnej chwili mamy wrażenie, że projekcja dnia jest rzeczywista, a w nocy nadajemynaszym snom taki sam rodzaj rzeczywistego istnienia. Wrażenia w zwierciadle umysłu zmieniają sięnieustannie a ponieważ się zmieniają, nie posiadają niezależnej egzystencji. W przeciwieństwie do tego, naszumysł jako podstawa naszego świata, nie jest przemijający. Przeżywający za obrazami nie jest rzeczą i wzwiązku z tym nigdy nie może zniknąć lub zostać uszkodzony. Możemy być nieustraszeni, ponieważ jegonatura jest jak przestrzeń.

17

buddyjska wizja swiata

Documents