Bracia polscyp r Z E W o D N i K K r y T y K i p o l i T y c Z N E J

SPIS rzeczy

Wstęp

Jakub Majmurek, Dlaczego bracia polscy? 6

I Lekcja hIstorII

Krótki kurs historii arian. Z Januszem Tazbirem rozmawia Jakub Majmurek 14

II DaLeko oD rzymu

Słabi chrześcijanie. Ze Stanisławem Obirkiem rozmawia Jakub Majmurek 24

Jerzy Blandrata, Przeciwstawienie fałszywego Chrystusa i owego prawdziwego, zrodzonego z Marii 33

Erazm Otwinowski, Dzesięcina 46

Erazm Otwinowski, Wjechawszy między skały 48

Erazm Otwinowski, Klucz znajomości 50

Erazm Otwinowski, Klucze niebieskie 51

III WIara I rozum

Piotr z Goniądza, O trzech 54

Piotr z Goniądza, O ponurzaniu chrystyjańskiem 63

Stanisław Farnowski, O znajomościach i wyznaniu Boga 79

Szymon Budny, O przedniejszy wiary chrystjańskiej artykułach (fragmenty) 91

Joachim Stegman Starszy, Jedynym sędzią w religii jest rozum, jedyną miarą pismo 105

IV teoLogIa poLItyczna arIan

Grzegorz Paweł z Brzezin, Przeciwko zdaniu o wojnie Jakuba Paleologa 124

Krzysztof Ostrodt, O obowiązkach wobec bliźnich w świetle prawa Chrystusowego 148

Jan Ludwik Wolzogen, Polemika z Jonaszem Szlichtyngiem, w której wykazuje się, że chrześcijanowi nie wolno dzierżyć urzędu dysponującego władzą wymuszającą 166

V FILozoFIa arIan

Krzysztof Stegman, Metafizyka oczyszczona 198

Jan Ludwik Wolzogen, O prawdzie i fałszu. Przeciw Kartezjuszowi 206

VI aktuaLność arIan

Michał Pospiszyl, Arianie, oświecenie radykalne a sprawa polska 212

ŹróDła 227

autorzy 228

krytyka poLItyczna 231

przeWoDnIkI krytykI poLItycznej 235

Wstęp

6

Dlaczego bracia polscy? Osoby zaznajomione z działalnością środowiska Krytyki Politycznej bez wątpienia mogą zadawać sobie to pytanie. Gdzie nowoczesna lewica XXI wieku, a gdzie niewielka nawet w swojej epoce, wygnana z kraju po szwedzkim potopie protestancka grupa religijna? Gdzie Brzozowski, Marks, Kuroń, Lacan, Žižek, a gdzie Andrzej Wiszowaty, Szymon Budny, Samuel Przypkowski – postacie poza specjalistami zajmującymi się historią reformacji nieznane większości nawet bardzo wy-kształconej publiczności.

Uznaliśmy jednak, że temat ten jest tak fascynujący i waż-ny, że warto się nim zająć. Nie tylko dlatego, że historia pol-skich arian obala stereotyp Polaka katolika, stereotyp płytkiej, nierefleksyjnej, aintelektualnej polskiej duchowości. Nie tylko dlatego, że myśl arian wyprzedzała swoje czasy, zapowiadając idee praw człowieka, tolerancji religijnej, racjonalnego podejścia do prawd wiary i lektury Pisma. Przede wszystkim dlatego, że ich myśl postrzegamy jako ciągle intelektualnie i politycznie żywą część dorobku polskiego ducha – aktualną zarówno w kontekście współczesnych polskich sporów, jak i naszego myślenia o rela-cjach łączących religię i nowoczesność.

Nawet jeśli projekt etyczno-polityczny braci polskich był – jak uczciwie pokazujemy w tej publikacji – pewną klęską, to właśnie w swojej klęsce jest on dla nas ważny i ciekawy.

Jakub Majmurek

Dlaczego bracIa PolScy?

7

kIm byLI arIanIe?Kim byli bracia polscy, polscy arianie? Grupą, która w drugiej połowie XVI wieku wyłoniła się z kościoła kalwińskiego. Naj-bardziej radykalni kalwińscy duchowni, z których rekrutują się pierwsi kaznodzieje braci, doprowadzili do logicznego końca reformatorską zasadę „tylko Pismo”. Uważnie, nie oglądając się nie tylko na ojców Kościoła, ale także na protestanckich mistrzów (Lutra, Kalwina, Melanchtona, Zwinglego), czytając Pismo, odrzucili dogmat o Trójcy Świętej i boskiej naturze Chry-stusa. Przyjęli wiarę w jednego Boga, który Jezusowi (wybrane-mu przez niego człowiekowi) powierzył misję nauczania ludzi zasad dobrego życia, a każdemu człowiekowi dał rozum, tak by ten sam mógł za jego pomocą odkrywać etyczne zasady i prawdy wiary.

Arianie – w okresie największego rozkwitu grupy – stworzy-li prężny ruch społeczno-religijny prowadzący ożywioną dzia-łalność intelektualną, edukacyjną i wydawniczą (ze słynnymi ośrodkami ariańskiego nauczania w Pińczowie i Rakowie). Ich wspólnota kościelna opierała się na demokratycznej instytucji synodu i zarządzanej przez samych wiernych gminy.

W większości rekrutowali się ze średniozamożnej szlachty, ale były także prominentne postacie tego ruchu wywodzące się z mieszczaństwa i chłopstwa.

Bracia polscy tworzyli jedną z najbardziej wykształconych i kosmopolitycznych grup Rzeczpospolitej szlacheckiej. Kształcili się na najlepszych uniwersytetach w Niemczech, we Włoszech i w Szwajcarii, ich księgozbiory zawierały najnowsze publikacje z całego kontynentu. Ruch braci polskich przyciągał wybitne umysły z całej Europy. Włosi Giovanni Biandratta (znany w Pol-sce jako Jerzy Blandrata) i Faustyn Socyn, austriacki baron Jan Ludwik Wolzogen, niemiecki matematyk Joachim Stegman –

Wstęp

8

wszyscy oni działali w Polsce, tworząc bogatą kulturę intelek-tualną i teologiczną polskich arian.

Biografie wielu przypominanych tu przez nas autorów to często materiał na fascynujący film przygodowy w histo-rycznym kostiumie. Wspomniany już Blandrata był osobistym lekarzem królowej Bony. Po zakończeniu służby dla królowej wyjechał do Szwajcarii, gdzie zapoznał się najpierw z kalwiń-ską reformacją, a następnie z ideami włoskich antytrynitarzy (teologów odrzucających wiarę w Trójcę Świętą), które przyjął. Za głoszenie swoich poglądów został wygnany z kalwińskiej Genewy, po czym wrócił do Małopolski. Za nim szły listy od Kalwina, przestrzegające jego wyznawców w Rzeczpospolitej przed niebezpiecznym, przeczącym boskości Chrystusa here-tykiem. Blandrata założył zbory ariańskie na Litwie, a w końcu udał się do Siedmiogrodu, gdzie służył Stefanowi Batoremu, pomagając mu zdobyć koronę polską.

Z kolei poeta Erazm Otwinowski zasłynął szczególnie gorą-cą manifestacją swoich religijnych przekonań: na procesji Bożego Ciała w Lublinie wyrwał księdzu monstrancję z hostią, rzucił ją na ziemię i podeptał. Procesję, rytuał Przemienienia Pańskiego i po-budowane dla niego ołtarze uważał bowiem za bluźnierstwo i bał-wochwalstwo. Przed sądem Otwinowskiego bronił Mikołaj Rej, sam kalwin, ojciec naszego języka narodowego. Sąd skazał poetę na grzywnę wynoszącą równowartość kosztownej monstrancji, uznając, że naruszenie procesji mieściło się w ramach wolności sumienia. Dziś wyrok z pewnością nie byłby tak oświecony.

Bracia stanowili intelektualną awangardę XVI- i XVII-wiecz-nej Europy. Nie tylko, jak polska inteligencja w późniejszych cza-sach, popularyzowali w Polsce wypracowane gdzie indziej idee, ale sami inicjowali kluczowe dla wczesnej nowożytności debaty: na temat wolności religijnej, demokracji politycznej, równości

9

ludzi, relacji wiary i rozumu. Z publicystyką braci polemizowały najwybitniejsze umysły kontynentu, oni sami bez kompleksów dyskutowali z Lutrem, Kalwinem i Kartezjuszem. Idee braci po-dróżowały do Europy – jak twierdzi wybitny znawca ich histo-rii Zbigniew Ogonowski, inspirowały one wczesne europejskie oświecenie: myśl Spinozy czy Johna Locke’a, z kluczowymi dla nich ideami praw człowieka, umowy społecznej, religijnej tole-rancji, roli rozumu w sprawach wiary. Ariańskie kolegium w Ra-kowie stanowiło jeden z najciekawszych ośrodków akademickich wczesnonowoczesnej Europy.

Choćby już dlatego warto przypomnieć ich myśl. Jeśli chce-my, by polska produkcja intelektualna wydobyła się z zależne-go, peryferyjnego statusu, to warto pamiętać o jedynej polskiej myśli, która rzeczywiście stanowiła część głównego nurtu umy-słowego zachodniej Europy. To produkcja intelektualna długo za-pomnianej w naszej kulturze sekty w zasadzie jako jedyna (może obok szkoły lwowsko-warszawskiej w filozofii, szkoły historyków Mariana Kuli i Ludwika Małowista) wniosła do kultury europej-skiej istotny, oryginalny wkład.

rozum I WIaraBracia polscy nigdy nie stanowili jednolitej formacji: spierali się o kwestie Trójcy Świętej, użycie rozumu w religii, pań- szczyznę i prawo chrześcijan do udziału w wojnie i stosującej przemoc władzy.

Jakie te spory mają znaczenie dla nas? Większe, niż mo-głoby się wydawać. Weźmy choćby traktat Piotra z Goniądza O ponurzaniu chrześcijańskim – pełen pasji, erudycji i intelektual-nej precyzji traktat przeciwko chrzczeniu niemowląt. XVI-wiecz-ny teolog przekonuje, że chrzest dzieci, niezdolnych zrozumieć znaczenia sakramentu, w jakim biorą udział, nie jest ważny i nie

Wstęp

10

powinien być praktykowany. Tezy traktatu brzmią radykalnie nawet dziś, gdy mimo konstytucyjnego zapisu gwarantującego każdemu swobodę wyboru religii, za zupełnie naturalną uznaje-my ceremonię, w ramach której niczego nieświadome niemow-lęta przyłączone są do religijnej instytucji, której zasad nie są w stanie zrozumieć i do której być może w przyszłości wcale nie będą chciały należeć.

Większość polemicznych wysiłków publikowanych tu przez nas tekstów sprowadza się do obrony swobodnej lektury Pisma Świętego i posługiwania się rozumem, jako ostateczną miarą w jego interpretacji i w sprawach wiary w ogóle. Polska wspólnota nigdy nie przeszła naprawdę ani przez reformację, ani przez dzieło odnowy, jakie Kościół katolicki próbował pod-jąć w XX wieku. Postawa racjonalnie mierzącego się Pismem, wyemancypowanego spod wszelkich figur autorytetu (nie tylko ojców Kościoła i papiestwa, ale także wielkich mistrzów refor-macji) chrześcijanina, jest bardzo potrzebna polskiej demokracji dziś. Zwłaszcza jeśli nie chcemy, by jedyną formą relacji między demokracją a wiarą była konfrontacja (jaką wymusza wiara au-torytarna, oparta o mistrzowskie figury – obojętnie czy będą nimi Jan Paweł II, czy Dalajlama).

poronIona teoLogIa WyzWoLenIa?Dla lewicowego środowiska Krytyki Politycznej szczególnie inte-resująca jest myśl społeczna polskich arian. Tu także nie stanowi-li oni monolitu. Najbardziej radykalny nurt braci polskich głosił całkowitą tolerancję religijną, równość wszystkich istot ludzkich, konieczność zniesienia pańszczyzny i innych form dominacji człowieka nad człowiekiem, kwestionował użycie przemocy i wszelką arbitralną, posługującą się przemocą władzę. Wśród pewnej części arian chrześcijaństwo znalazło swoją realizację

11

w jak najbardziej horyzontalnym, ziemskim projekcie etycznym – projekcie równej wspólnoty wolnych ludzi złączonych przez politycznie rozumiane pojęcie miłości bliźniego. Podobne po-lityczne idee odnaleźć można w radykalnej, materialistycznej linii europejskiego oświecenia, wiodącej od Spinozy do współ-czesnych radykalnych teorii demokratycznych, z Rzeczpospolitą Hardta i Negriego na czele.

Teologia polityczna braci polskich, ich program społeczny może być traktowany jako pierwszy program teologii wyzwo-lenia, w której chrześcijaństwo wypełnia swoją istotę jako plan etycznego i politycznego przekształcenia świata.

Projekt ten nigdy się nie powiódł, nawet we wspólnocie samych braci. Nurt radykalny był wśród nich od samego po-czątku marginalny. Większość z nich wywodziła się ze śred-niozamożnej szlachty i wsiąkła w jej dominującą w Polsce XVI i XVII wieku kulturę. Arianie brali udział w wojnach, walczyli o urzędy i utrzymywali poddanych, wykonujących na rzecz ariańskich panów przymusową pracę w ramach instytucji pańszczyzny. Mimo to jednak ten przegrany, nigdy niespełniony i niezrealizowany projekt stanowi dziś bezcenny zasób w dys-kusjach o polskiej modernizacji. Nie tylko jako bezpośrednia wskazówka etyczna, nie tylko jako radykalna tradycja wpi-sująca się w historyczny lineaż polskiej lewicy. Spory między umiarkowanym a radykalnym skrzydłem arian są także ciekawe z punktu widzenia sporów o taktykę wszelkich ruchów eman-cypacyjnych w Polsce w XXI wieku. Czy, jak twierdzi w swoim tekście Michał Pospiszyl, powodem klęski arian (i reprezento-wanego przez nich oświeceniowego impulsu) nie była właśnie słabość ich radykalnego nurtu? Czy nie stanowi to wskazówki dla nas, jak odnosić się do bardzo konserwatywnego polskiego status quo?

Wstęp

12

arIanIe postsekuLarnIChoć od prawie stu lat spuścizna braci stanowi przedmiot badań wybitnych historyków, takich jak Ludwik Chmaj, Lech Szczucki, Zbigniew Ogonowski czy Janusz Tazbir, w publicznej pamięci ta polska ścieżka do oświecenia pozostaje zatarta, zapomniana, urwana. Chcemy ją tu przypomnieć, publikując ten wybór, przy-pominający znane już w naukowym obiegu teksty. Liczymy, że ich publikacja pod znakiem Krytyki Politycznej wywoła debatę, na jaką zasługują.

Debata ta może być także szansą na przemyślenie relacji między religią i nowoczesnością w całej polskiej wspólnocie ko-munikacyjnej. Dziedzictwo braci jest tym momentem polskiej myśli, który pozwala wyjść poza opozycję religia – nowocze-sność. Kluczowa dla europejskiego oświecenia myśl braci pol-skich pozwala spojrzeć na nowoczesność poza paradygmatem sekularyzacji, a tym samym – dostrzec ją jako proces znoszenia religii w świecką filozofię, etykę, prawo, nowoczesne państwo. Znoszenia w sensie heglowskim – a więc takiego, które zawsze zachowuje to, co znosi, pozostając z nim w ożywczym, dialek-tycznym, nieprzerwanym napięciu.

Ostateczny pożytek ze spotkania z myślą XVI-wiecznej sekty jest taki, że daje ona szansę na wyjście z klinczu, w jaki wpychają nas z jednej strony spóźnieni epigoni Woltera, z dru-giej kaznodzieje rzucający gromy na współczesną „cywilizację śmierci”.

I lekcja hIStorII

14

kim byli bracia polscy, polscy arianie? kiedy ta grupa wyod-rębniła się z innych nurtów polskiej reformacji?Arianie byli jednym z najbardziej radykalnych ruchów polskiej reformacji. Jako osobna formacja religijna ruch ten wyłonił się w latach 1562–1565 z Kościoła kalwińskiego. Rozłam nastąpił na tle stosunku do dogmatu o Trójcy Świętej. Arianie uznawali boskość Boga Ojca, ale już nie Jezusa z Nazaretu. Nawiązywali do nauki antytrynitarzy włoskich, uważających, że Duch Święty jest tylko jednym z aspektów Boga, a Chrystus był człowiekiem wybranym przez Boga i obdarzonym przez niego specjalną mi-sją. Inspirowali się także myślą niemieckich anabaptystów. Ana-baptyści byli przekonani, że tylko dorosłe, świadome osoby są w stanie świadomie przyjąć chrzest święty. Odrzucali chrzest niemowląt, a sami ponownie przyjmowali, tym razem już świado-mie, chrzest. Dlatego też po niemiecku zwano ich Wiedertäufern – ponownie chrzczonymi. Polscy arianie inspirowali się ich poko-jowym, odrzucającym przemoc nurtem. Dlatego też nigdy nie nawoływali do obalenia siłą istniejącego ustroju, ale wzywali do budowy nowych, wzorowych, chrześcijańskich wspólnot. Tak jak hutterowcy1, którzy wcześniej działali na Morawach, a następnie zaczęli się osiedlać w Polsce.

1 Hutterowcy – anabaptyści morawscy, uczniowie J. Huttera. W XVI wieku osiedlali się na Morawach, żyli we wspólnotach opartych o wspólną własność.

Z Januszem Tazbirem rozmawia Jakub Majmurek

krótkI kurS hIStorII arIan

15

W czym przejawiał się społeczny radykalizm arian?Wokół ich radykalizmu narosło wiele mitów, w tym ten o bra-ciach polskich paradujących, w radykalnym sprzeciwie wobec wszelkiego stosowania przemocy, z drewnianymi szablami na sejmach. Nie jest to do końca prawda, radykalny społecznie nurt nie dominował wcale wśród samych braci polskich, a z drewnianą szablą paradował, z tego co wiem, przede wszystkim jeden z nich, niejaki Samuel Przypkowski.

Tak jak cały nurt radykalny, Przypkowski nie uznawał pod-daństwa i pańszczyzny. Dał wolność swoim chłopom, ale po-tem zmienił zdanie i ścigał ich, by z powrotem ściągnąć ich do swojego majątku. Jednak wśród masy arian radykalizm się nie przyjął. Nie pozbywali się majątków ziemskich, nie odmawiali sprawowania urzędów. Unikali jedynie przyjmowania tych, które wiązały się z koniecznością wydawania wyroków śmierci. Pod koniec XVI wieku hegemoniczną pozycję w kręgu braci zdobyła doktryna społeczna przybyłego z Włoch teologa Faustyna Socy-na. Głosiła ona dopuszczalność wojen obronnych (co w Rzeczpo-spolitej walczącej z Turkami i Tatarami było szczególnie ważne). W XVI wieku to właśnie ten umiarkowany nurt, poza Socynem reprezentowany przez takich myślicieli jak Szymon Budny, bierze górę na ariańskich synodach. Budny dopuszczał także posiadanie przez chrześcijan poddanych. W tym doktryna społeczna arian niczym się już szczególnym nie różniła od nauczania Kościoła katolickiego, którego przedstawiciele pouczali szlachtę w kaza-niach, by traktowała poddanych sobie chłopów „po ludzku”.

Prowadziłem kiedyś seminarium na temat arian i jeden z moich studentów otrzymał za zadanie zbadanie udziału arian w wojnach. Okazało się, że wielu z nich brało udział w wyprawach Stefana Batorego, a później Władysława IV. W Rzeczpospolitej szlacheckiej ostentacyjna, wynikająca z przyczyn ideowych od-

Krótki kurs historii arian

16

mowa udziału w pospolitym ruszeniu wiązała się z groźbą wy-kluczenia ze stanu szlacheckiego, a nawet utraty majątku. Choć do tej pory ani ja, ani żaden z moich kolegów badających dzieje reformacji w Polsce nie znaleźliśmy żadnego przypadku ariani-na, któremu rzeczywiście odebrano majątek za odmowę udziału w służbie wojskowej.

arianie rekrutowali się głównie ze szlachty?Tak, w lwiej części była to średniozamożna szlachta. Bardzo dobrze wykształcona, dysponująca bogatymi księgozbiorami, z książkami sprowadzanymi z Niderlandów i Anglii. Arianie byli najbardziej oświeconą częścią szlachty.

a magnateria? Wielu magnatów przyjmuje w XVI wieku kalwi-nizm. czy część z nich poszła za braćmi polskimi, wspierała ich?W XVI znamy przynajmniej jeden taki przypadek: kasztelana wileńskiego Jana Kiszkę. W XVII wieku przykładem może być kresowy możnowładca, Jerzy Niemirycz, właściciel ponad 50 wsi i 14 miast, jeden z najbardziej wpływowych polityków na Rusi. W końcu, z przyczyn politycznych, przyjął jednak prawo-sławie. W ogóle na Rusi droga tamtejszej szlachty i magnaterii do polskości często wiodła w ten sposób, że jej przedstawi-ciele najpierw, w XVI wieku nawracali się na któreś z wyznań protestanckich (porzucając dla nich prawosławie), a dopiero następne pokolenia z Kościołów protestanckich przechodziły na katolicyzm.

czy wśród arian byli chłopi? Wacław Urban znalazł kilka takich przypadków. Moim zdaniem, wynikało to głównie z naśladowania wiary panów. Arianie, jak cała szlachta, żyli z wyzysku chłopów, ale w ich wypadku, jak na

17

standardy rzeczpospolitej szlacheckiej, był to dość „humanitarny wyzysk”. Gdy wyjeżdżali ze swoich majątków na Wołyniu, chłopi rozpaczali, że opuszczają ich „dobrzy panowie”. Niewielką liczbę arian można było znaleźć wśród raczej dość ubogiego mieszczań-stwa z małych miasteczek, na przykład na Sądecczyźnie.

o jakich w ogóle liczbach mówimy, ile było arian w XVI i XVII wieku?W okresie największego rozkwitu arianizmu w Polsce liczbę ich oceniam na 10 tysięcy, maksymalnie 12 tysięcy. Źródła z epoki mówią o „tysiącach arian studiujących w Rakowie”, ale trzeba ostrożnie podchodzić do tych liczb. Sam Raków liczył w XVI–XVII wieku nie więcej niż kilka tysięcy mieszkańców – gdzie by po-mieścił tych wszystkich studentów? Jeśli w literaturze z epoki pada słowo „tysiące”, to niekoniecznie oznacza rzeczywiste ty-siące, tylko „bardzo dużo” – stosunek do liczb był wtedy dość niefrasobliwy.

jak społeczeństwo rzeczpospolitej szlacheckiej przyjmowało braci polskich? czy nie byli oni granicą jego tolerancji?Nie. Szlachta utrzymywała z nimi stosunki towarzyskie, rodzinne, bracia polscy brali udział w wystąpieniach przeciw królowi – na przykład w rokoszu Zebrzydowskiego (1606–1609). To była gru-pa bardziej wykształcona niż reszta szlachty, obyta w świecie, znająca języki. Dlatego często wykorzystywano ich do służby dyplomatycznej – także na wielu magnackich, nawet katolickich dworach. Tak jak w całym stanie szlacheckim, wśród arian pro-blemem był nadmiar szlachty. Szlachty było zbyt wiele, by mogła się ona utrzymać z majątków rodzinnych, więc ariańska szlachta zaciągała się na służbę do zamożnych panów innych wyznań, zastrzegając tylko, że zachowają własną wiarę.

Krótki kurs historii arian

18

Grupą społeczną, która najbardziej nienawidziła arian i najsilniej przeciw nim agitowała, było duchowieństwo różnych wyznań. Nie tylko katolickiego, także protestanckiego. Aktyw-ni, dużo piszący po polsku bracia polscy, po prostu „kradli im wiernych”.

arianie podzielali dominującą kulturę szlachecką, właściwe im przekonania i styl życia?W dużej mierze tak. W Polsce, w przeciwieństwie do na przykład Francji, nigdy nie wytworzyła się wyraźnie odrębna od katolic-kiej protestancka formacja społeczna. We Francji hugenoci (i do pewnego stopnia widać to do dziś) na co dzień postępowali, żyli zupełnie inaczej niż reszta szlachty. Polskiej reformacji się to nie udało: nie wytworzyła się ani kalwińska, ani luterańska, ani ariań-ska formacja społeczna.

Szlachta wytworzyła bardzo silną, bogatą kulturę ziemiań-ską, opiewającą uroki życia na wsi, gospodarowania na własnym, średnim gospodarstwie, gdzie szlachcic żyje w harmonii z przy-rodą, ciesząc się darami bożymi. Dowolny utwór literatury zie-miańskiej powiela te obrazy – nieważne, czy pisał go katolik, kalwin, czy arianin.

Bardziej niż stylem życia, poglądami na życie doczesne, arianie różnili się poglądami na życie po śmierci. Odrzucali wiarę w piekło, wierzyli, że dusze ludzi, którzy nie dostąpili zbawienia, po prostu się roztapiają.

jak wyglądała kościelna organizacja arian?Wspólnoty kościelne braci polskich nie miały żadnego na-czelnego zwierzchnika. Każda wspólnota wybierała służącego jej duchowego przywódcę. On prowadził modlitwy, pisywał traktaty moralne, brał udział w sporach dogmatycznych. Ogół

19

szlachty ariańskiej nie wdawał się zbytnio w teologiczne spory. Przypominał w tym szlachtę katolicką, którą dogmatyka też nie interesowała. Nie należy zapominać, że wśród polskich różno-wierców panował przez długi czas nurt przychylny pojednaniu z katolicyzmem – postulujący stworzenie osobnego obrządku polsko-protestanckiego, działającego na analogicznej zasadzie, co obrządek grecko-katolicki.

Arianie z całej Polski zjeżdżali się co rok, dwa, czasem co trzy na synody, na których podejmowano decyzje dotyczące ariańskiej polityki wobec państwa, wydawania tych, a nie innych dzieł. Synod był podstawową instytucją integrującą społeczność braci polskich.

jak wyglądała ich działalność wydawnicza?Była bardzo aktywna. Każdy szlachcic na swoich włościach mógł czynić przecież, co chciał, w tym budować drukarnię – i często ariańska szlachta tak czyniła. Próby ograniczenia druku ariańskich tekstów od XVII wieku nie były zbyt skuteczne. Nawet gdy z roz-kazu trybunałów zamykano drukarnie i wypędzano duchownych, oni wracali po kilku miesiącach, gdy tylko szum ucichł.

kiedy kończą się dzieje arian w polsce?Bracia polscy działali na terenie Rzeczpospolitej do 1658 roku, gdy zostali wygnani dekretem sejmu. Ci, którzy chcieli zostać, musieli nawrócić się na kalwinizm. Potem uznano, że jako kalwi-ni i tak będę wyznawać w ukryciu swoją wiarę, i zdecydowano, że zostać mogą tylko ci, którzy przyjmą katolicyzm. Reszcie skonfiskowano majątki. Stanisław Kot pisał, że arianie popadli wtedy w biedę, żyli, utrzymując się z rzemiosła. Nie jest to do końca prawda. Większość z nich obchodziła przepisy, na przykład sprzedając przed konfiskatą majątek najbliższym, ka-

Krótki kurs historii arian

20

tolickim krewnym. Większość braci polskich opuściła wtedy Rzeczpospolitą, ale krewni posyłali im dochody z majątków. Część wracała, nawracając się na katolicyzm. Za przykład może posłużyć brat wspomnianego Jerzego Niemirycza, Stefan. Po śmierci na emigracji w Niemczech żony, zagorzałej arianki, przy-jął katolicyzm, zaczął robić polityczną karierę, a nawet został wojewodą kijowskim.

gdzie arianie udali się na wygnanie?Do Siedmiogrodu i Prus Książęcych, część dalej do Niderlandów, stamtąd do Anglii i Stanów. Ja sam specjalnie jeździłem na tereny Siedmiogrodu, dziś Rumunii, do miejscowości Klusz-Napoka , by badać życie ariańskich emigrantów. Bracia polscy żyli tam przez długi czas, stopniowo madziaryzując się. Ostatni akt rozwiąza-nia tamtejszej gminy spisany był już w języku węgierskim. Choć bardzo długo zachowała ona swoją autonomię. Bracia, którzy wyjechali do Niderlandów czy Anglii, szybciej przechodzili na kalwinizm.

Podróżowali nie tylko ludzie, ale także idee. Jak twierdzi Zbi-gniew Ogonowski, arianie wywarli wpływ na wczesne europej-skie oświecenie XVII wieku, przede wszystkim poprzez postulat racjonalnego traktowania spraw wiary i żądanie tolerancji – swo-body wyboru wiary. Wynikał on z ich głębokiego przekonania, że wszelkie prześladowania religijne są głęboko sprzeczne z duchem Ewangelii. Bracia polscy byli prawdziwie wstrząśnięci tym, co w okresie wojen religijnych działo się w Europie Zachodniej.

Dlaczego wygnano arian z rzeczpospolitej?Powszechna opinia mówi, że za karę za sprzyjanie Szwedom w okresie potopu. Ale tak naprawdę bracia polscy nie wyróżniali się tu niczym szczególnym, w pierwszym etapie potopu szwedz-

21

kiego lwia część szlachty sprzyjała najeźdźcom. Arianie, których delegacja spotkała się z królem szwedzkim Karolem Gustawem jesienią 1655 roku na Wawelu, nie byli pod tym względem wy-jątkiem.

co więc takiego się stało, że nagle ta tolerancja społeczeństwa szlacheckiego dla braci polskich, o której pan profesor mówił, nagle się skończyła?Potop szwedzki. Nie doceniamy dziś roli, jaką odegrał on w zbio-rowej psychice Rzeczpospolitej szlacheckiej. To był o wiele większy wstrząs dla ówczesnego społeczeństwa niż na przykład pierwszy rozbiór Polski. Pierwszy rozbiór uważano po prostu za kolejne okrojenie terytorium. Fakt, że tak mały kraj jak Szwecja w pierwszym okresie potopu zajął praktycznie całą Rzeczpospo-litą, że większość szlachty właściwie poddała się Szwedom, był prawdziwym szokiem dla społeczeństwa szlacheckiego. Uznano, że musi to być kara boska za łamanie przykazań, w tym za to-lerowanie herezji. I że heretyków trzeba ukarać. Ani Żydów, ani nielicznych muzułmanów nie uważano za heretyków. Musiało paść na któreś z wyznań protestanckich, a arianie byli jednym z najsłabszych, najbardziej rozpoznawalnych i radykalnych. Ich publikacje kwestionujące boskość Chrystusa i istnienie Trójcy Świętej budziły powszechne zgorszenie. W dodatku, w przeci-wieństwie do luteran i kalwinistów nie mieli potencjalnych pro-tektorów w państwach ościennych, którzy ich prześladowanie mogli uznać za pretekst do interwencji.

Co zabawne, gdy już wygnano arian, a Polska w latach osiemdziesiątych ponosiła klęski w wojnach z Moskwą, w pu-blicystyce szlacheckiej dało się słyszeć głosy typu: „jakże to tak, wygnaliśmy arian, tych największych bluźnierców, a Rzeczpo-spolita ciągle ponosi klęski”.

Krótki kurs historii arian

22

Wygnanie arian to kres tolerancji religijnej rzeczpospolitej?Tak, piszę o tym w swojej książce Państwo bez stosów2. Trzeba pamiętać, że dziesięć lat po wygnaniu arian do konstytucji sej-mowych wpisano zakaz apostazji, czyli porzucania religii panu-jącej, obwarowując go sankcjami karnymi. Co ciekawe, zakaz ten utrzymano w Konstytucji 3 maja, na co jej współcześni wyznawcy nie zwracają uwagi.

jak wyglądała recepcja historii i myśli arian w polsce?Po ich wygnaniu na długi czas urywa się. Polskie oświecenie ciągle odnosi się do nich niechętnie, zarzucając im brak patriotyzmu. Fałszywa teza o szczególnym sprzyjaniu Szwedom powszechnie się wtedy przyjęła, autorzy oświecenia uważali, że wobec takiej zdrady trudno było braci polskich nie wygnać z ojczyzny.

Dopiero na przełomie XIX i XX wieku zaczął ich wydawać Aleksander Brückner, uznając ich wkład w kulturę. Później re-cepcja ożywa za sprawą Stanisława Kota, jako ważna tradycja kulturalna, nie ściśle religijna.

2 Por. Janusz Tazbir, Państwo bez stosów. Szkice z dziejów tolerancji w Polsce w XVI i XVII wieku, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1967.

Bracia polscy. Przewodnik Krytyki Politycznej.

Warszawa 2012© Copyright by Wydawnictwo Krytyki Politycznej, 2012

Redaktor prowadzący: Jakub MajmurekRedakcja: Zespół KPKorekta: Monika Ples

Wydanie IPrinted in Poland ISBN 978-83-63855-12-3

seria Przewodniki Krytyki Politycznej, tom XXXII

Projekt typograficzny: xdr / rzeczyobrazkowe.plProjekt okładki i skład:

Druk i oprawa:

Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego.

Wydawnictwo Krytyki Politycznejul. Foksal 16, II p.00-372 Warszawaredakcja@krytykapolityczna.plwww.krytykapolityczna.pl