Bölüm 4Tarım İşletmelerinin Yıllık Faaliyet

Sonuçları

İçerik1. Tarım İşletmelerinde Kayıt Tutma

2. Fiziki Kayıtlar ve Analizi

3. Finansal Kayıtlar ve Analizi

4. Tarımsal Ürünlerin Maliyet Hesabı

1

TARIM İŞLETMELERiNDE KAYIT TUTMA

Tarım işletmelerinde hemen hemen her üretici,muhasebe kaydı tutmasa bile, mevcut üretim şartlarıaltında dekar başına ya da hayvan başına ne kadarverim aldığını, hangi kaynakları kullandığını bilmekister. Aynı zamanda işletmesinin verimli çalışıpçalışmadığını kontrol etmek amacıyla, işletmesinibenzer koşullara sahip işletmelerle karşılaştırır.

2

İşletmelerde gübrenin hangi parsellerde dahaverimli kullanıldığı, hangi üretim dallarında işgücükullanımının daha etkin olduğu, hayvancılıkünitesinde yemin nasıl değerlendirildiği gibi verilerparasal kayıtlara yardımcı olarak tutulan veişletmelerin hacimsel değerlendirilmesindekullanılan kayıtlardır.

Tarım işletmesinde tutulan kayıtlar genellikleikiye ayrılmaktadır.

1. Fiziki kayıtlar

2.Parasal (mali, finansal) kayıtlar.

3

FİZİKİ KAYITLAR VE ANALİZİ

İşletmede tutulacak fiziki kayıtlar işletmenin tipine,büyüklüğüne, amacına göre değişiklik göstermektedir. Genelolarak bir tarım işletmesinde tutulacak fiziki kayıtları şuşekilde sıralamak mümkündür:

1. Çiftlik haritası2. Üretim kayıtları (bitkisel ve hayvansal)3. İşgücü kayıtları4. Yem kullanım kayıtları5. Diğer kayıtlar (süt kayıtları, ıslah kayıtları vb)

4

Çiftlik HaritasıÖzellikle tarla ürünlerinin üretiminin kontrolü

açısından çiftlik haritaları önemli bilgi kaynağıdır. Çiftlikharitalarında tarlalar, büyüklükleri, ürün çeşidi, işlemlergibi faaliyetler işaretlenerek bunların kontrolleri yapılır.Harita denilince her ne kadar ölçekli ve belirlistandartlarda haritalar akla gelse de, basit olarakoluşturulacak haritalarda söz konusu işlerin takibi içinyeterli olabilmektedir. Ancak basit haritalarla araziparsellerinin yüzölçümünü hesaplamak zor olacağından,birim alana verimi doğru hesaplamak zordur. Haritalarbir defa çizildiğinde parsellerdeki yapılacak faaliyetler,haritaların fotokopisi ile takip edilebilir.

5

Üretim KayıtlarıTarla ürünleri üretimi için tutulacak kayıtlarla genellikle şu

bilgilerin elde edilmesine çalışılır; Tarlanın büyüklüğü, parselnumarası, her parsel için ekilen ürünün çeşidi, kullanılangübrenin miktarı ve çeşidi, kullanılan tohumun miktarı veçeşidi, kullanılan ilaç miktarı ve çeşidi, verim, vb. Bu verilerle,kullanılan girdiler ile elde edilen verim değişiklikleri takipedilir.

Bitkisel üretimde üretim etkinliği, verim indeksi ilehesaplanmaktadır. işletmede üretilen ürünlerin verimleri vetoplam üretim değerleri dikkate alınarak, o yörede ortalamaverim değerleri karşılaştırılır.

6

Hayvansal üretimde hayvan başına verimleri hesaplayabilmekiçin gerekli olan hayvan türü ve her hayvan türü için kullanılangirdiler ve elde edilen ürünlerin ırklar itibarıyla kayıt edilmesigerekir. Ayrıca gerek maliyet hesaplamalarında gerekse hayvansalürünler gayri safi üretim değerini tespit etmede hayvanlar içinprodüktif demirbaş kıymet artışı/eksilişi hesabının yapılmasılazımdır.

Hayvancılıkta PDKA/E Hesabı

7

İşgücü KayıtlarıTarım işletmesinde faaliyet kolları ve işgücü çeşidi itibariyle

faaliyet unsurları için kullanılan işgücü kaynakları zaman birimicinsinden kaydedilir. İşgücü kayıtlarından bazı performanslarıhesaplamak için özelikle insan işgücü kaynağının detaylıkaydedilmesi gerekir. Bir tarım işletmesinin nüfus ve işgücümevcudu tespit edilirken, mevcut aile nüfus ve işgücüdurumu yanında, yabancı işgücünün işletmedeki çalışma süreside dikkate alınmalıdır. işletmede işgücü kaynağının tespitinde;cinsiyet, yaş grupları ve okur-yazarlık durumları ayrı ayrıkaydedilmelidir. İşletmedeki insan işgücü, cinsiyet ve yaşgrupları açısından standart hale getirilerek “Erkek iş Birimi”(EiB) cinsinden hesaplanır.

8

Yem Kullanım KayıtlarıÖzellikle ihtisaslaşmış hayvancılık işletmelerinde yem

giderleri masrafların önemli bir kısmını oluşturmaktadır. Bunedenle hayvan yetiştiricisi ne kadar yemi, hangi hayvancılıkfaaliyeti için harcadığını ve ne kadar ürün ürettiğini bilmekister. Yem kayıtları günlük tutularak daha sonra aylık özetleriya da yıllık özetleri oluşturulabilir. Uygulamada daha çok aylıkdeğerlendirme yapıldığı söylenebilir. Hayvansal ürün miktarıbaşına düşen yem miktarı hesaplanarak, yem etkinliğibulunur. Buna yem dönüşüm oranı denir.

YDO=Tüketilen yem mik./ Üretilen ürün mik. x100

9

FİNANSAL KAYITLAR VE ANALİZİ (Yıllık Faaliyet Sonuçları)Finansal kayıtlar, tarım işletmelerinde yapılmış olan mali

işlemlerin ve bunu açıklayan belge ve bilgilerin, muhasebesistemine göre defterlere kaydedilmesi ile oluşur. Finansal kayıtişlemi tamamlandıktan sonra bu bilgilerin ışığında işletmelerinfaaliyet sonuçları olan

*Saf Hâsıla*Gayrisafi Hâsıla*Brüt Kar*Tarımsal Gelir*İşletme Masrafları*Üretim Masrafları gibi parasal işlemler tespit edilebilir.

İşletme faaliyet sonuçlarının ortaya konulması ile tarımişletmesinin karlılık veya zarar durumu hakkında yorumyapılması sağlanır.

10

Saf Hasıla Hesabı

11

Gayrisafi Hâsıla (GSH):

GSH = Gayrisafi Üretim Değeri (Bitkisel Üretim, Hayvansal Üretim,Prodüktif Demirbaş Kıymet Artışı) + işletme Dışı TarımsalGelir + Konut Kira Karşılığı

Gayrisafi (Brüt) Üretim Değeri (GSÜD):

GSÜD = (Bitkisel ürünler x fiyatları) + (Hayvansal ürünler x fiyatları) +ProdüktifDemirbaş Kıymet Artışları (PDKA)

İşletme Masrafları(iM): Bir tarım işletmesinde işletme masrafları,dört grupta toplanabilir:

1. İşçilik masrafları

2. Cari masraflar,

3. Demirbaş kıymet eksilişleri (PDKE)

4. Amortismanlar

12

Saf Hâsıla (SH):SH= Gayrisafi Hâsıla (GSH) - İşletme Masrafları(iM)Brüt Kar (BK): Brüt Kar (BK) = GSÜD – DMTarımsal Gelir (TG):TG = SH - (Borç faizleri + Kira ve/veya ortakçılık ödemeleri) + AİÜK

(Aile İşgücü Ücret Karşılığı)

Çiftlik Rantı (ÇR) ve Toprak Rantı (TR): ÇR; toprak, meliorasyon, bina vebitki sermayelerine karşılık elde edilen gelirdir. Saf Hasıladan, toprak,meliorasyon, bina ve bitki dışında kalan sermaye kalemleri için faizkarşılığı çıkarılarak bulunur. TR ise toprak sermayesinden elde edilengetiridir. Çiftlik rantından, meliorasyon, bina ve bitki sermayelerininfaiz karşılığını çıkarmak veya saf hasıladan, toprak hariç, diğer bütünaktif sermayenin faiz karşılığını düşmek suretiylehesaplanabilmektedir.

13

Öz Sermaye Rantı (ÖSR):ÖSR = SH - (Bf+KOP) ya da ÖSR =TG – AİÜK

Bf: Borç Faizleri, KOP: Kira, Ortakçılık Payıİş Kazancı (İK):İK = TG – ÖSF (Öz Sermaye Faizi)İşletmecinin Karı veya Zararı (İKZ):İKZ = TG - (ÖSF+AiÜK)Tarımsal Faaliyet Geliri (TFG):TFG = GSÜD + iDTG (işletme dışı tarımsal gelir) + KKK

(konut kira karşılığı)

Tarım Dışı Gelir (TDG): Tarım dışı gelir; tarım işletmecisinin sahipolduğu arazilerin kira ve ortakçılık karşılığı ile işletme ailesifertlerinin tarımsal faaliyet dışı işlerden elde ettiklerigelirdir.

14

Toplam Aile Geliri (TAG): TAG = TG + TDG

Rantabilite (R): R = (Kar /Sermaye) x 100

Mali Rantabilite (MR):

MR = [Safi kâr (SK) / Öz Sermaye(ÖS)] x 100

MR = [SH-(Bf+KOP)] /ÖS x 100

Bf: Borç Faizleri, KOP: Kira

Ekonomik Rantabilite (ER):

ER= [SK+ (yabancı sermaye faizi)/ Aktif Sermaye(AS)] x 100

ER= [SH/ AS] x 100

Rantabilite Faktörü (RF): RF = (SH/GSH) x100

15

TARIMSAL ÜRÜNLERiN MALiYET HESABI Maliyet Kavramı

Tarımsal ürünlerin üretilebilmesi için bir takımgirdilerin kullanılması gerekir ki, bunlar için yapılanharcamaların herbirine masraf unsuru, masrafunsurlarının parasal değerleri toplamının, her birimürün başına düşen kısmına da o ürünün birim maliyetfiyatı denir.

16

Maliyet Kavramlarının Sınıflandırılması

1. Üretim hacminin Değişebirliğine Göre Sınıflandırma

a. Değişen maliyetler (DM)

b. Sabit Maliyetler (SM):

c. Toplam maliyetler (TM)

d. Ortalama ve marjinal maliyetler

2. Yalnız Bir Teşebbüsü ilgilendirip ilgilendirmeme DurumunaGöre Sınıflandırma

a. Özel maliyetler: Bir üretim faaliyetinde sadece birteşebbüsü ilgilendiren maliyetlerdir. Bu maliyetlere direkmaliyetlerde denilmektedir. Örneğin tütün üretiminde dizmemasrafları.

17

18

b. Müşterek maliyetler: Bir üretim faaliyetindebütün teşebbüsleri ilgilendiren maliyetlerdir. Bumaliyetlere, endirekt maliyetlerde denilir.Örneğin traktörün hem arpa üretiminde hemdebuğday üretimde kullanılması ve amortismanınıntek bir arpa üretimine tamamen yüklenememesi.

3. Ürünlerin Üretim Genişliğine Göre Sınıflandırmaa. Toplam maliyetler: Belirli bir dönemde üretimfaaliyetine ait bütün maliyetlerin toplamıdır.Örneğin 30 da buğday alanından alınan toplamürün üzerinden maliyet hesaplanması.b. Birim maliyet: Her bir teşebbüsün birim ünitebaşına düşen maliyetidir. Örneğin 1 kg buğdayınmaliyeti.

19

4. Kapsamına Göre Sınıflandırmaa. Üretim Maliyeti: Üretim işleminintamamlanmasına kadar yapılan bütünmaliyetlerdir.b. Pazar Maliyeti: Ürünün pazarlamasızamanında ortaya çıkan maliyetlerdir. Üretimmaliyetine, pazarlama için yapılan masraflarınilavesiyle hesaplanır.

5. Gerçekleşmiş Olup Olmadığına Göre Sınıflandırmaa. Geçmişe Dönük Maliyet: Ürünler

üretildikten sonra hesaplanan maliyettir.b. ileriye Dönük Maliyet: Ürünler henüz eldeedilmeden maliyetlerin ne olacağı veya neolması gerektiği hakkında yapılan tahminleregöre hesaplanan maliyettir.

20

6. Hesaplama Birimine Göre Sınışandırmaa. Parasal Maliyet: Maliyetlerin parasaldeğerlerini içeren maliyettir.b. Fiziki Maliyet: Maliyetlerin (kullanılan girdive hizmetlerin) kg, adet gibi ünite başınafiziki miktarları ile ifade edilen maliyetlerdir.

Tarımsal ürünlerde maliyet hesaplamak şu faydaları sağlamaktadır:1. Birim maliyeti belirleme: Ürünlerin satış fiyatınınbelirlenmesi, işletmenin faaliyet sonuçlarınınbelirlenmesi, mali tabloların hazırlanması.

21

2. Maliyetlerin kontrol altında tutulması: Belli bir zamaniçinde hesaplanan maliyetlerin artıp artmadığınınkontrol edilmesi, masraf unsurları itibariyle ne kadarmasraf yapıldığının belirlenmesi ve masraf unsurlarınınizlenmesi.3. Planlamaya yardımcı olmak: Bütçe hazırlama, işletmeplanlarının hazırlanmasında ürün maliyetlerinin bilinmesigerekir.4. işletme kararlarına yardımcı olmak: Karlılıkanalizlerinin yapılması, ürün üretimi için yeniyatırımların yapılması, işletme faaliyetlerini başkaişletmelerle karşılaştırma.

Tek Yıllık Bitkisel Ürünlerde Maliyet Masrafları Unsurları

Değişen Masraflar:•Tohum ve fide•Gübre, kireç vb•Mücadele ilacı•Akaryakıt ve yağ•Alet ve mak. tamir bak. Mas.•Geçici işgücü ücreti•Makine kirası•Su ücreti•Ürün sigortası•Değişken masrafların faizi•Götürü yaptırılan işlere ödemeler

Sabit Masraflar:

•Sabit sermaye unsurlarınınamortismanı

•Sabit sermaye unsurlarınınfaizi

•Diğer sabit masraflar

22

Üretim Masraflarının Dağıtım Esası

1. Masrafların ilgili Olduğu Zamana Göre Dağıtımı

2. Müşterek Masrafların Teşebbüs Kollarına Dağıtımı:

a. işletmelerde üretim faaliyetine ait sermayelerin aktifsermaye içindeki oranına göre,

b. Her üretim faaliyetinin işletmenin yıllık masrafı içindekioranına göre,

c. işletmenin yıllık toplam gayrisafi hâsılası içinde faaliyetkollarının aldığı paya göre,

d. Faaliyet kollarının adı geçen ekipmanlardan yararlanmadurumuna göre yapılır.

23

Maliyet Hesabı Örneği (Buğday)

24