bilginin arkeolojisi- foucault

7/30/2019 Bilginin Arkeolojisi- Foucault

1/114

BLGNN ARKEOLOJS

Arkeoloj i szcnn, Foucaultya gre bir eyi nceden dnp b i ld i rme g ib i b i r i levi yoktur; sadece

ifadenin vo ariv in dzeyin i , i fade dzenler in i ve pozi t i f l ik ler i gster i r ; o luum kura l lar n, tar ihsel a pr ior i

oyuna sokar. Foucault i le birl ikte sreksizl ik kavram nn tar ihsel d is ip l in lerde neml i b i r yer tu t tuu kabul

edi l i r . Bi lg in in Arkeolo j i si t arafndan ne srlm olan teor ik problemler sreksiz l ik , kopma, e i k , snr, seri,

dnm kavramlar oyunun betimlenmesi konusunda ortaya karlar. Bi lginin Arkeoloj isinde sylemsel

ol uumlar ve i fadeler hakk nda gelit i r i lm i olan genel teorinin Kliniin Douunun nsznde yntemle i lg i l i

o larak sorulmu bir soruya veri lmi ya nt o l d uu sylenebil ir. Dnce alanlar nn varl , eer dnce

kuru lmu ise, dnce kuru lmu ise, dnce alanlar nn kopukluunu da ierir diyen Marietuye gre

Foucaut 'un Bilginin Arkeoloj isinde gst erm eye al t ey, di l in blgesi, ariv in anlam ya da sylenmi olan

eyler in a lndr . Arkeolo j in in sylemler i ariv in iinde zellem i prat ik ler o larak bet imlediini syleyen

Foucault sylemsel oluumlar n ve i fadeler in b i r kez batan baa katedi lmi alan , on lar n bir kez tasarlanm

genel teori leri ve mmkn uygulama alanlar hakk nda yap lm zmlemeye arkeolo j i adn vermektedir .

Birey Yaync lk : 52 Felsefe Seri si; 8

Kitab n zgn ad : L'archeologie du savoir

Yayn Ynetmeni : Mahmut Balc

Dizgi-Mizanpaj Genel Tasar m Kapak Bask Cilt ISBN 1. Bask

z Graf ik

Ziya Ofset

st anbul Mcell i t

975 - 8257-41 - 2

Kasm - 1999

Birey Yaynclk

Yerebat an cad. atale me sok. retm en ha n No:29/ 17 Caal ol u / stanbul

Michel FOUCAULTBilginin Arkeolojisi

Franszca Asl ndan eviren

Veli Urhan


2/114

indekilerBLGNN ARKEOLOJS................................................................................................................................................................................ 1indeki ler .................................................................................................................................................................................................... 2SUNU ........................................................................................................................................................................................................... 3GR ............................................................................................................................................................................................................. 5SYLEMSEL DZENLER ............................................................................................................................................................................. 14

Sylemin Bir l ikleri................................................................................................................................................................................ 14

Sylemsel Oluumlar ............................................................................................................................................................................ 19Nesneler in Olum as............................................................................................................................................................................. 24fade Biimler inin Olumas ................................................................................................................................................................ 30Kavramlar n Olumas .......................................................................................................................................................................... 32Stratej i ler in Olum as.......................................................................................................................................................................... 36aretler ve Sonular ............................................................................................................................................................................ 40

FADE VE ARV.......................................................................................................................................................................................... 44fadeyi Tanmlamak.............................................................................................................................................................................. 44fadenin levi ........................................................................................................................................................................................ 48fadeler in Bet im lenmesi ...................................................................................................................................................................... 59Seyrekl ik, D ar da l k, Ylm ............................................................................................................................................................ 65Tarihsel Apriori ve Ar iv ...................................................................................................................................................................... 70

ARKEOLOJ K BETMLEME .......................................................................................................................................................................... 73Arkeoloj i ve Dnceler in Tar ihi........................................................................................................................................................ 73zgn Olan Ve Dzenlenm i Olan ...................................................................................................................................................... 76Uyumazl klar ........................................................................................................................................................................................ 81Karl atrmal Olgular ......................................................................................................................................................................... 85Deiim ve Dnmler ....................................................................................................................................................................... 89

BLM ve BLG............................................................................................................................................................................................ 96a) Pozi t i f l ik ler , dis ipl inler , bi l imler . ................................................................................................................................................. 96b) Bilgi .................................................................................................................................................................................................... 98c) Bi lgi ve ideoloj i ...............................................................................................................................................................................100 d) Farkl eik ler ve kronoloj i ler i .......................................................................................................................................................101 e) Bi l iml er in farkl tar ih t ip ler i .........................................................................................................................................................103 f ) Baka arkeoloj i ler . ..........................................................................................................................................................................105

SONU........................................................................................................................................................................................................106


3/114

SUNU

Bat 'da felsefe t eden beri bi l ginin kayna konusuyla i lg i l i o larak t emelde b i rb i r ler inden fark l olan iki ayr

kanalda devam edip gelm it i r : Ada'da empir izm, Kta 'da rasyonalizm. Yirm inci yzy lda da buna benzer bir

biim de, Ada'da Russell , Wit t genstei n, Ayer, Ryle, Aust in ve Quine gibi d nrler taraf ndan em pir izmden

beslenerek gereklet i r i len f e lsefe zmleyic i b i r d i l f e lsefesi n i t e l ii n i t arken; Kt a 'da, yani Almanya ve

Fransa'da daha ok t eoriye, t arihe ve edebiyata ynelm ek suret iyle f arkl bir yo l iz lemit i r . Kt a Avrupasnd a

ada felsefenin bal at cl ar olar ak Alm anya'da Edmund Husserl ' in, Fransa'da Henr i Bergon'un ad an lab i l i r .Bergson'dan sonra Jean-Paul Sart re'da son de rece e deb bi r slub a kavum u olan Fransz felsefesi, parlak

edeb hnerlerini n yan sra, Ada'da egemen olan zmsel disipl ind en uzak bir zgrlkl e t eori kurm a

zell iine sahipt i . t e Foucault zmleyici f elsefenin kat lndan ve skclndan ziyade Bergson'un ve

Nietzsche'nin felsef slubundan gelen canl l ileyen bu gelenein i inde yer a lmaktadr . Tar ihe ynelerek

ird eleyici bir gzle Bat 'nn gemiinde yer alan "del i l ie kar toplumsal davranl ar n evr imi " , "modern izm

ncesi t bbn tari hi", "biyoloj i ", "di l bi l im " ve "ekonominin kavramsal kkleri " gibi byle yici ve dokunulm am

baz alanlara el atan Foucault kar mak ve anlalmas g ente l lekt el b i r k ii l ie sahipt i r 1.

Rnesansn balangcndan bu yana, Bat dncesinin byk dnemini gst eren bi l gi sisteml erini

b i rb i r inden ayrm aya ve onlar bet imlemeye a l m olan Foucault bu dnem ler e Rnesans, Klasik a ve

Modern a ad n vermit i r 2.almalarnn hemen hemen t amamn Rnesans dncesiyle ada dnce

arasnda snr lam olmakla b i r l ik t e , o der i n lemesine o lan aratrmalar m zell ik le Klasik a (1660-1800) v e

Modern ada ( 1800-1950) bi lg in in ve b i l im in ol uumu zerinde younlatrm tr. Foucault 'nun kendine zg

term inolo j is in in en neml i kavraml arndan birisi olan bi l gi (savoir) her t r bi l giyi i inde barndracak genil ie

ve derin l ie sahipt ir. Di l imizde karlka zb i l im olan arkeoloj i daha ok Tarih 'in, gemit en im diye uzanan

bir zaman d i l im i ier is inde o lmu b i t m i olan eyler le i lg i l i b i lg iy i o lutu ru rken , b i r a ratrma yntemi ve arac

olarak bavurduu yard m c bi l im konumundadr. Bir Dnce Sistem leri Tarihisi ol an Foucault da arkeoloj iye

bir ynt em olarak bavurmaktadr . Fakat onun hem t ar ihe hem de arkeolo j iye ykled ii anlam , sz konusu

terimlerin geleneksel olan anlamlar ndan ok farkl dr. nk, Deli l iin Tarihinden Cinsell iin Tar ihine kadar

uzanan yirm i ksur yl l k bir sre iinde ada kl tr deki baz uygulamalar t ar ihsel b i r perspekt i f i ine

oturt arak, bunlarn kavramsal t emel ler in i b u lmak n iyet inde o lduunu syleyen Foucault , esas amacnn

"imdin in t ar ih i "n i yazmak o lduunu bel i r t mi ve kendisi hakknda, "imdi n in tar ih isi " deyimin i B. -H.Levy i l e

yapm olduu b i r mlakat t a ku l lanm tr . (LeNouel Observateur, 644, m ars 1977)3.

(1 ) J-G. Merquior, Foucault ou le nihi l i sme de la chair e, PUF, 1986, s. I I .

( 2 ) H. Dr eyfus et P. Rabinow, Michel Foucault , Gall imard, 1984, s. 37.

(3 ) J. G. Merquior , Foucaul t , s. 1 4.

Ne b ir m edeniyet t arafndan koruma alt na al nm olan met in ler in tamam na ne de bu medeniyet i n

ykmndan kurtarlab i lmi olan kal nt l ar n btnne dei l de, b i r k l tr ier isinde i fadeler in ortaya kn ve

yok oluunu, olaylarn ve eylerin srekl i l ik lerini, paradoksal varolul ar n beli r leyen kural l ar oyununa ari v4

ad n veren Foucault , Bilginin Arkeolojisyle b i r dnce tari hisi olarak bi lg in in i inde her b i r i ayr bi r

i f adeler bt n olan sylem sel oluumlar , pozi t i f l i k ler i , i fade ler i , bunla rn o luum koul larn, ze l b i r a lam

ortaya karmaya5 a l makta, yani b i r ariv aratrmas yapmaktadr .

Foucault 'nun, ne otonom ne de kendi kendine yeter l i oldukl arn; snr l bir bl genin ok kk bir parasn

bu lup ortaya kar lmasnn sz konusu old uu her defasnda birbirlerinden destek almalar nn gerekt iin i

syledii ; Deli l iin Tar ihini n, Kl i n ii n Douunun, Kel im eler ve ey ler in prob lemat ii yukar da d i le get i r i ld iig ib id i r6. Deli l iin Tar ihinin Michel Serres taraf ndan "psikiyat rinin ar keoloj isi"7 olarak n i te lendir i lm esine,

Kliniin Douunun a l t balnn "Tbb Anlayn Bir Arkeol oj i si"8, Kel i meler ve eyler in a l t balnn "in san

Bi l im ler in in Bir Arkeolo j is i " ve bu k i t abn da nceki ad nn "yap salc ln Arkeoloj isi"9 ekl inde o lduuna


4/114

bakarak onun arkeoloj ik incelemesinin bir btnlk olu tu rduu sylenebil i r. Kel imel er ve eylerden soma

yay nlanm olan Bil ginin Arkeoloj isi , Foucault'nun aratrmalar nda bavurduu yntemin i l ke ler in in tespi t

ed i lmesi , snr larnn gsteri lmesidir bir bakma. nk o arkeolo j in in ne b i r b i l im ne de gelecek b i r b i l imi n i lk

temelleri olarak sunulamayacam a ka sylemektedir 10. Bi lg in in arkeolo j is i b i r yntem; b i r an

sylemler in in normat i f l iin i , b i lg in in norm al leme bi iml er in i ve oluum kura l lar n inceleyen sk bi r

yntemd i r ; ama b i r b i l im dei l d i r 11.

( 4 ) M. Foucault , Dit s et Ecri t s, 1, Gall imar d, 1968, s. 708.

( 5 ) M. Foucault , L' archeologie d savoir , Gall imard, 1969, s. 270.

( 6 ) M. Foucault , DE, s. 708.

( 7 ) J. G. Merguior, Foucault , s. 25.

( 8 ) D. Eri bon, Michel Foucault , Flammari on,1991, s. 178.

(9) HD et PR, MF, s. 37.

( 1 0 ) M. Foucault , AS, s. 269.

Arkeolo j i Tar ih , Bi lgi kuram, Sosyoloj i ve Tarihsel Psikoloj i gibi bi l im leri n ynt eml erini snr lamakla etk i l i

olan geni bir yntemdir 12. Arkeolo j in in bu d is ip l in ler le kartrlmamas gerekir, nk o konusunu ad geen

disipl inler in zgn alanlarnn st nde tu t t uundan ve kendini hepsinin en pozit i f tarihsel yntemi kabul ett i-

inden onlar n tmn aar 13.

Arkeoloj i szcnn, Foucault 'ya gre b ir eyi nceden dnp b i ld i rm e g ib i b i r ilevi yokt ur; o sadece

if adenin ve ariv in dzeyin i , i fade dzenler in i ve pozi t i f l ik ler i gst er i r ; o luum kura l lar n, a rkeo lo j i k t reme

kura l larn, t ar ihsel a pr ior i kural lar oyuna sokar 14. Foucault i le bir l ikt e sreksizl ik kavram nn t arihsel

d isip l in lerde neml i b i r yer tu t tuu kabul ed i l i r 15. Bilginin Arkeolojis i taraf ndan ne srlm olan teor ik

problemler sreksiz l ik , kopma, ei k , snr , ser i , dnm kavramlar oyununun betim lenmesi konusunda ortaya

karlar16

. Bil gini n Arkeoloj isinde sylemsel oluumlar ve i f adeler hakknda gelit i r i lm i olan genel teorininKliniin Douunun nsznde ynt eml e i lg i l i o larak sorulm u bir soruya veri lmi yan t o lduu sylenebil i r 17.

Dnce alanlar nn varl , eer dnce kuru lm u ise, dnce alanlar nn kopukluunu da ier i r d iyen

Mariet t i 'ye gre Foucault 'nun Bilginin Arkeolojis inde gst erm eye al t ey, di l in blgesi, ariv in anlam ya

da sylenmi olan eylerin alandr 18.

(1 1) AK. Madeni , MF, s. 5 .

(1 2 ) AK. Mar iet t i , MF, s . 5 .

(13) AK. Mar ie t t i , MF, s . 5

( 1 4 ) M . Foucault , AS, s. 269.

(1 5) AK . Mar iet t i , MF, s. 23; M. Foucaul t , AS, s. 16.

(1 6) AK. Mar ie t t i , MF, s . 24 ; M. Foucaul t , AS, s . 31 .

(1 7) AK. Mar i et t i , MF, s. 14 9; Sz konusu soru iin bk z. M . Foucaul t , Naissance de la

cl i n igue, PUF, 1988, s. V II .

Arkeoloj inin sylemleri ariv in i inde zel lem i prat ik ler o larak bet imledii n i19 syley en Foucault

sylemsel oluumlar n ve i fadeler in b i r kez batan baa kat ed i lm i alam, onlar n bir kez tasarlanm genel

teor i l er i ve mm kn uygulama a lan lar hakk nda yap lm zmlemeye arkeoloj i ad n vermekted i r .

Kitab n ier ii i le i lg i l i o larak bt n bu syledikl erim izden sonra, eviri hakk nda da sylenm esi gerek en

baz eyler o lduunu dnyorum. Elini zde bulunan eseri evirir ken Franszca asl m etn in in Trkeye

aktarlmas kolay o lmayan b i r m et i n o lduunun bi l inci i indeydik. Sz konusu zorluun kendi ler inden

kaynakland bir ka nokt aya iaret edi lebi l i r. Bu noktalar dan bize gre belki de en nde geleni, Foucault 'nun


5/114

eserlerinin hemen hemen tmnn ke t al ar n ol ut u rd uunu syleyebileceimiz, yukarda b i r ksm na

iaret ed i lmi olan, kendine zg bir kavr am daar cn kullanm olmasdr. Onun, sz konusu kavram

daar cnda yer alan temel kavramlara ykledii anlamlar yakalanabildii lde ancak m et in ler inde

anlat mak i sted i i anlam n i ine nfuz etm e o lana vardr .

Met in ler in in an lalmasn ve anlalm olan anlam n b i r baka di lde i fade edilmesini zorlatran

nokta lardan b i r i de, Foucaul t 'nun uzun ve etref i l l i cm le lerden o luan bir anlat m b i imin i te rc ih etm i

o lmasdr. Sz edilen bu zorluklara, Trkeye evirisi yaplm bulunan asl met ne egemen o lan temelkavramlarn Trkede onlar gerei g ib i i f ade et meye yetecek karlklar n bulmakta eki len sknt nn da

eklenm esi gerekir. Bu durum kar snda, y aplm olan evir i n in ok idd ia l bir evir i o lmasn beklemenin ne

lde doru olaca apak ort ada grnmektedir .

(1 8 ) AK. Mar iet t i , MF, s . 22 .

( 1 9 ) M. Foucault , AS. s. 173.

( 2 0 ) M . Foucault , AS. s. 177.

unu sylem ek ist iyorum: bu eser Trkeye eviri l i rken, Foucault 'nun temel kavram lar nn anlamlar n bi -

zim kavray gcmzn yet t i i ve Tr ke'nin de onlar i fade etm eye elverd ii lde, asl met nin kurgusunada mmkn olduu kadar sad k ka larak, d i l im ize aktarmaya zen gsterd ik . Tm eksik l ik ler iy le b i r l ik t e bu

evir in in fe lsefe k l t rmze b i r katk salayacan umuyoruz.

Veli URHAN ZMR-1999

GRTarihi lerin dikkat inin, tercihen, beklenmedik siyas olaylar ve onlar n epizodlar al t nda, byle uzun

dnemler e evr i ld ii gnmzden on yl kadar nce, on lar is t ikrar l ve bozulmas zor dengeleri , tersineevri lemez sreler i , , devaml lk arz eden dzenlemel eri, en yksek noktasna ulaan ve yzyl l k de-

vaml lklardan soma t ersine dnme ei l im i gst eren fenomenler i , y lma hareket ler in i ve ar doygunluklar ,

geleneksel anlat l ar n kar klnn btn b i r o lay lar t abakas i le stn rt m bulunduu har eket siz ve sessiz

byk p la t formlar gn yzne karm aya alyorlard . Bu zmlem eyi yrtmek i in , t ar ih i ler, b i r lde

bi imlendird ik ler i b i r lde de hazr bulduklar aralar kul lanr lar: ekonomik gel ime model ler in i , m badele

ak l ar nn n ice l ikse l zmlem esin i , demograf ik i ler leme ve geri lemeler in prof i l l er in i , i k l imin ve onun

deimelerinin incelenmesini, sosyoloj ik devaml lklar n ort aya kar lmasn, t ekn ik dzenlemeler in , on larn

dalma ve d i renmeler i n in bet im lemesin i . Bu aralar, t ar ih in a lan i inde, on lara, ei t l i to r t u l tabaka lar

b i rb i r inden ayrm ak o lanan verdi; o gne kadar aratrm a konusu olmu olan izgisel ard arda gelile r inyerine imdi b i r der in lemesine dal lar oyunu geiri lmit i r. Siyasal hareketl i l i kt en "madd medeniyet "e zg

yavalamalara, zmleme dzeyleri ei t l i l ik gster i r : her b i r in in kendine zg kopukluklar vardr , he r b i r i

ancak kendine ait olan bir paray i ine al r ; ve daha derin p la t f ormlara doru in i ld ii lde kopukluklar

giderek genil ik kazanr . Ynet imler in , saval ar n ve kt l klar n a l tst e t t i i t ar ih in ger isinde, i l k bakta hemen

hemen hareketsiz grnen tarihler, -zay f lamaya ei l im l i ta r ih le r -oluur: deniz yo l lar ta r ih i , buday n ya da

al t n madenler in in tar ih i , kurakl n ve sulaman n ta r ih i , a lmak ekimin in tar ih i , a l k ve oalma arasnda

insan tr taraf ndan e lde edi lm i olan dengenin t arihi. Geleneksel zml emenin eski sorular (Uyumsuz

olaylar arasnda hangi i l i ki kur ulabi l ir ? Onlar arasnda zorunlu bi r sra nasl gerekleebil ir ? Onlar aan s-

rek l i l iin ya da olutur makla sona erd i rd ik ler i bt nln anlam nedir? Bir t aml k tanmlanabi l i r mi ya da ard

arda gelileri yeniden kurmakla yet inmek mi gerekir?) nn yerini bundan byle baka t ip sorular alm tr: Hangi

tabakalar birb i r inden ay rmak gerekir ? Hangi t ip seri l eri kurmak gereki r? Onlardan her bir i i i n hangi


6/114

dnemlet i rme lt lerini benimsemek gerekir? Hangi i l iki ler s istemi ( h iyerari , egemenl ik , kat kat sra lama,

t ek anlaml bel i r lem e, evr imsel sebepl i l ik ) bat an baa tasvir edilebilir? Hangi seriler serisi kurulabilir? Farkl

olay dizi leri hangi t ablo iinde, geni lde, be l i r lenebi l i r ?

Yaklak ayn dnemde oysa, f ik i r ler in , b i l iml er in , fe lsefenin, d ncenin, edebiyat n (onlar n zel l ik ler i b i r

an i in ihmal ed i lm i olabi l i r ) t ar ih i adn verdiimiz bu d is ip l in lerde, balklar na ramen, byk ksm yl a

t ar ih i ler in al malar nn ve ynt emler in in d nda kalan bu disipl inler de, di kkat aksine "alar" ya da

"yzyl lar" olarak betimlenen geni bir l ik lerd en, kopma fenomenler ine doru yneldi. Dncenin byk srek-l i l i k le r i a l t nda, ko l lekt i f b i r ruhun ya da zihn iyet in ka im ve t ekdze grnle r i a l t nda, balangcndan

it ibaren varolmaya ve tamamlanmaya al an b i r b i l imin karar l ol uumu alt nda, b i r t rn, b i r b i imin, b i r

d isip l in in , t eor ik b i r akt iv i ten in srar al t nd a imdi kopmalar n et k isin i bu lup ort aya karm aya al yoruz.

Statleri ve doalar ok ei t l i o lan kopmalar.

G.Bachelard t araf ndan bet im lenmi olan bilgi-kuramsal aklar ve ei k ler , onlar bi lgi lerin bel irsiz bir

ynn geici bir sre iin yrrlkten kaldrr, yava yryen gelimeler in i durdurur ve onlar yeni bir

dnemin iine sokar, empirik kaynaklarndan ve i lk gdlenm eleri nden koparr , dnsel karm akl klarndan

ar ndrr lar; bylece onlar t ar ih hakkndaki zmlemeden sessiz balanglar n aratrlmasn dei l , i l k

haberc i lere doru sonu gelmez bir geriye gidii dei l , yeni b i r r asyonel l ik t ip in in ve onun ei t l i e tk i le r in in

tespi t in i bekler ler . Kavramlar n yer deit i rm esi ve hal deit i rmes i : . G.Canguilhelm 'in zmlem eleri

model l ik edebi l i r ; on lar, b i r kavramn tar ih in in , t opu topu, onun srekl i t emiz len iin in , srekl i artan

rasyonell iin in, soyutl ama gradyannn tar ih i o lmad n, fakat ei t l i ku ru lu ve geerl i l ik alanlar nn, b i rb i r in i

izleyen kul lanm kura l lar nn, zmlenir hale gel iin in izlendii ve tamamland yer olan ei t l i teo r ik

o r tamla rn t a r ihi o lduunu gst erirl er. Olaylar n ve onlar n sonular nn ayn eki lde dalm bulunmad

b i l imle r t a r ih inin gzle grl ebil ecek byklkt e ve grl emeyecek kkl kt eki lekleri arasnda, yine

G.Canguilhem t araf ndan yap lm ay r m: yle k i b i r bu lu, b i r yntemin ort aya konuluu, b i r b i l im adam nn

eseri, baar l ar da ayn et kiye sahip dei ld i r ve ayn eki lde onlar b i rb i r ler iy l e ayn dzeyde bet im lenemezler;bu, urda ya da burda, anlat lm bulunacak olan ayn ta r ih dei ld i r . Bi rok gemi i , b i rok ard arda geli

b i imin i , b i rok neml i l ik derecesin i , b i r ok bel i r leme an, b i rok t e leolo j i y i , var l deit ii lde b i r ve

ayn bi l im i in , ortaya karan geri dnc yeniden blnmeler: yle k i , t ar ihsel bet im lemeler zorunlu o larak

bi lg in in aktel l ii i inde yer a l r lar, onun dnmler iy le ei t len i r ler ve kendi ler iy le b i r l ik t e evre ler in i de

paralamaya devam ederl er (bu f enomen hakknda MSerres, m atem atik al annda teor i or taya koydu).

M.Gueroul t taraf ndan zml endik ler i g ib i , ve kendi ler i i in et k i ler in , gelenekler in , k l t re l srekl i l ik ler in

bet im lemesin in an laml olmad, f akat daha z iyade i t u tar l lklar n, aksiyomlarn, t mdengel im halkalarnn,

uyu malar n bet i mlemesinin an laml olduu, sist emler in ar i t ekton ik b i r l i k le r i . Nihayet , h i kukusuz en

radikal kopmalar, "gemiin in ideoloj isinden ayrmak ve bu gemii ideolo j ik o larak aklamak suret iyle birb i l imi ku rduu"1 zaman, b i r t eor ik deime t a raf ndan gereklet i r i lm i kopmalard r. Bundan byle kendini

bir l ik olarak gren edeb zmlem eyi, -bi r dnemin ruhunu ya da duyarl ln dei l , "gruplar", "ekol ler" i ,

"kuaklar" veya "hareket ler" i dei l , hayat n ve "eser"ini birbi rine balayan mbadele oyununun iindeki

me l l i f in k ii l iin i b i le dei l , fakat b i r esere, b i r k i taba, b i r met ne zg yapy- buna eklemek gerekecekti .

Bu ekildeki tarihsel zmlemelerde kendini gsterecek olan -gsteren- byk problem, o halde, art k

hangi yol larla srekl i l ik lerin ortaya kabildiin i , bunca fark l ve ard k ak l i in b i r ve ayn olan tasar nn

hangi biim de devam edebdiin i ve tek b i r u f uk o luturabi ld i in i , hangi eylem bi imi nin ve hangi dayanan

int i ka l ler, yeniden e le geirmeler, unutmalar ve t ekrar lamalar oyununu ierd iin i , kaynan kendi kural m

kendisinin ok t esine ve hibi r zaman gerekleme mi olan bu tam amlanm aya kadar nasl yayabildiim

bi lmek dei l d i r , -p roblem ar t k gelenek ve iz problem i dei l , fakat kopma ve snr p rob lemid i r ; p rob lem ar t k

srp giden temel problemi dei l , t emel ve tem el ler in yeni lenmesi o larak deer kazanan dnmler


7/114

problemid ir . O halde, bazl ar birb i r ine yaknl k iinde bulunan ve onlarla bu yeni tari h biim inin kendi

teor i sin i hazrl amaya al t btn b i r probleml er aknnn a l dn gryoruz: sreksizlii (eik , kopma,

krlma , deime, dnme) dnmek olanan veren fark l kavramlar nasl ze l olarak bel i r t i l eb i l i r?

Kendilerine (bilim nedir? Eser nedir? Teori nedir? Kavram nedir? Metin nedir?) sorular at fed i leb i len b i r l ik ler

hangi

(1) L. Alt husser, Pour Marx , s. 168

kr i ter ler le b i rb i r ler inden ayr t ed i leb i lmekt edir? Kendi ler inde yer a lab i ld iimi z ve her b i r in in kendikopukluklar n ve zmleme b i imin i ierd i i dzeyler nasl ei t lenmekted i r : Oluumun uygun dzeyi nedir ?

Yorumlaman n uygun d zeyi nedir ? Yapsal zmlemenin uygun dzeyi nedir? Nedensellie t ahsis edi lmi

olanlar n uygun dzeyi nedir ?

Sonu olarak, gerek anlam yla tar ih , bsbtn k sa olan tari h deimeyen yap l ar n lehine olaylar n

bask nn ortadan kald ryor gibi grnd halde, dncenin, bi lginin, felsefenin, edebiyat n t ar ih i kopmalar

oal t yor ve sreksizliin bt n bel i r t i ler in i arat myor g ib i grnmektedir .

Fakat b u aprazlama yanl tmasn. Baka disipl i nler bi r sreksizl ikler okluundan kesint isiz byk birl i k ler e

gi t t ik ler i ha lde, grne bakarak, baz t arihsel disipl i nleri n srekl i l ikt en sreksizl ie gi t mi olduklar mdnmemek; siyasetin, kurumlar n ya da ekonomi nin zmlenmesinde global bel ir lemel ere git t ike daha

duyarl olduumuzu, fakat f ik i r ler in ve b i l g inin zmlenm esinde fark l lk oyunlarna gi t t ike daha b i r d ikkat

sarfe t t i im iz i dnmemek; b i r kez daha bu ik i byk bet imlem e b i imin in b i rb i r ler i nden habersizce

kesit i k ler ine inanmamak gerekir .

Gerekte bunlar urda burda ort aya at lan, f akat grnt e t ers sonulara yol aan ayn problemlerd i r . Bu

problemler i tek ke l imeyle zet l eyebi l i r iz : dokmann yeniden gzden geiri lm esi. Yanl anlalma yok: t ar ih

olarak bir disipl in varolduundan beri dokmanlardan yararland mz, onlar sorguladmz, onlar zerine

sorguya ekildiim iz o kadar ak ki; sadece sylemek i st edikler i eyler i dei l , f akat gerei syleyip syleme-

dikl erini, ve onu hangi sfat la ne srebil dikler ini, sami mi ya da sahtekar, b i l gi l i ya da bi lgisiz, ot ant ik ya dabozulmu olup olmad klar n onlara sorduk. Fakat bu sorulardan her biri si ve btn bu byk kr i t ik kayg ayn

hedefe ynelik t i : bu dokmanlar n syledikl erinden hareket le -ve b azen gerisini sylemeye gerek kalmadan-

kendisinden d oduklar ve imdi kendi ler in in ok uzanda y i t i p gi t mi olan gemii yeniden kurmak; dokman

her zaman im di sessizl ie indirgenmi bir sesin d i l i -onun nazik fakat muht emelen zlebi l i r i aret i - o larak

incelenmit i . Oysa, bugne ait ol mayan fakat henz t amaml anmam olduunda kuku bulunm ayan bir

deiimle, tar ih dokman n karsnda durumunu deit i rd i : ta r ih dokman yorumlamay dei l , onun doruyu

syleyip sylemediin i ve gerek deerinin ne olduunu bel i r l emeyi dei l , onu ierden o lutu rmay ve

zmlenir hale get irmeyi kendisi i in birinci grev sayar: tarih dokman organize eder, p aralara ayrr ,

datr, dzene sokar, seviyelere ay rr , ser i ler i gereklet i r i r , d oru olan doru ol mayandan ayrr , e lem anlar

tesp i t eder, b i r l ik ler i tan mlar , i l iki ler i a klar. Demek ki dokman t arih iin, onun, insanlarn yapt klar n ya

da sylediklerini, gemit e olup bi t en ve geriye sadece dmen suyu kalan eyleri , kendisinde yeniden kurmaya

al t u cansz madde dei ld i r : o dkmanter kuman kendisinde b i r l ik ler i , bt nlk ler i , ser i ler i , i l i ki ler i

t an mlamaya al r. Tari hi, uzun zamandan beri holand ve ant ropolo j ik doru lamasn kendisiyle bul duu

im ajdan ayrm ak gerekir : hat ralar nn canl lm yeniden bulmak ii n maddi dokmanlardan yararl anan bin

yl l k ve kol lekt i f b i r hafza im aj ; bu imaj a l ma ve, her zaman ve her yerde, her t op lumda k imi zaman

spontane kimi zaman srekl i l ik ler taraf ndan rgtlenmi bi imler i ort aya koyan m addi dokmann (k i tap lar,

met in ler, h ikayeler, s ic i l ler, f i i l le r , byk yapla r , kuruml ar, ynet mel ik ler, t eknik ler, nesneler, det ler, v .s . )ku l lanlmasdr. Dokman kendinde ve gerekt en haf za olmak o lan b i r tar ih in esiz alet i dei l d i r ; ta r ih , b i r

top l um i in , k endisinden ayrlm ayan, b i r dokman y nna st at verm e ve hazr lamann be l i r l i b i r b i imid i r .


8/114

Ksa kesmek i in diyel im k i, geleneksel biim i iinde t arih gemii n an t l a r nbel leine yer let i rmek

onlar dokman haline dnt rmek ve ounlukla, kendi l ik ler inden szl olmayan ya da syledikler inden

baka olan eyi sessizce syleyen bu i aret ler i konutur mak gi r i iminde bulunuyordu; t ar ih dokmanlar

gnmzde an t haline dntren, ve insanlar taraf ndan konulmu iaret ler i n zlecei yerd e, i nsanlarn

bulunduklar oyukta olduklar gibi bi l inmeye al ld yerde, ayrman n, gruplandrmann, an laml klmann,

i l i kiye sokmann, b i r l ik l er ha l inde kurmann sz konusu olduu bir elemanlar kit lesini gsteren eydir . O,

dilsiz ant l a rn, cansz iz ler in , balant sz nesneleri n ve gemi ta ra f ndan ter kedi lmi eylerin disipl ini olarak,arkeolo j in in t ar ihe yneld ii ve ancak tari hsel bir sylemin yeniden kur ulmasyla ancak anlam kazand bi r

zaman id i ; ke l imeler zerinde b i raz oynamak suret iy le d iyebi l i r iz k i , gnmzde, tar ih arkeolo j iye -antn i sel

tasvirine- ynelir.

Bunun baz sonular vard r , i lk in daha nce iaret e t t iim iz d grnn etk isi : dnce tarihindeki

kopukluklar n oalmas, gerek anlamdaki t ar ih in i inde uzun dnemler in ort aya k. Geleneksel biim i

al t ndaki t ar ih , gerekte, kendini t ar ih i be l i r l i o lgu lar ya da o lay lar arasndaki i l iki leri (basit sebepli l ik,

evr imsel be l i r lem e, uyumazl k , i fade) tanml amak devinde sanyordu: ver i lm i olan seride her eleman n

ya k nl n belir lemek szkonusuydu. Problem, bundan byle, seri leri ol utu rmakt r : her b i r ser in in

e lemanlarn t an mlamak, onlarn snr lar n t esp i t e tm ek, her b i r ser iye zel o lan i l iki t ip in i ort aya karmak,bunun kural n ol ut urmak ve, sonra da, byle l ik le ser i ler in ser i ler in i ya da t ablo lar gereklet i rm ek i in,

fark l seri l er arasndaki i l ik i le r i be t imlemek: it e bunun i in katm anlar n o al n, b i rb i r le r iy le i l i ki ler in in

kesi lm esini, onlara zg olan zamann ve kronolo j i ler in zel l iin i be l i r lemek; i t e bunun i in , (uzun b i r

sonular z inc i r iy le b i r l ik t e) art k kck olaylar n dei l de sadece neml i olaylar n, (bazl ar k sa, bazl ar

tekn iin gel imesi ya da paran n seyreklemesinin art gibi or t a sre l i , n ihayet bazl ar da b i r dem ograf ik

denge veya ekonomi nin ikl im deimesine srekl i olarak ayar edi l mesi gibi yava gidil i ) t amam yla fark l

dzeyden o lay t ip ler i n i b i rb i r inden ayrm ak zorunlu luunu bel i r lem ek; i t e bunun iin ender olaylardan ya da

t ekrar lanabi l i r o lay lardan kuru lmu, geni ayar noktalar bulunan seri l eri gst erm enin olanan bel i r lemek.

Bugnn t arihinde uzun dnemleri n ort aya k tar ih fe lsefe ler ine, dnyann byk al ar na, ya da

medeniyet ler in mryle bel i r lenmi evre lere b i r ger i dn dei ld ir; seri lerin yntemsel olarak tasarlanm

haz r lannn sonucudur. Oysa f ikir leri n, dnceler in ve b i l im ler in t ar ih inde ayn deiim t am t ersi b i r sonuca

yol at : o b i l inc in ge limesiyle olum u uzun seriyi, ya da akim t eleoloj isini, ya da insan dncesinin evri mi ni

paralara ayrd ; uz lama ve t amamlanma konular n yeniden gzden geirdi; tamlam an n olanaklar na

kukuyla bakt ; sz konusu deiim yan yana bulunan, birbirini iz leyen, birbirinin stne binen, izgisel bir

emaya indir genmeksizin aprazlaan far kl seri ler i b i rey lemeye gtrd. Bylece, akln bu k esint isiz kr ono-

lo j isin in yer ine, deimez b ir b i im de, bazen ksa mrl , b i rb i r inden ayr , ounlukla her bir ine zg ve

kazanan, gel ien, kendin i b i len b i r b i l inc in genel model ine ind irgenemez b i r t ar ih t ip in in taycs olanbenzer siz bi r yasaya uym ayan basam aklar n, er ii lm esi olanaksz kaynaa, onun kurucu balangcna geri

gtr ld grlr .

kinci sonu: Sreksizlik kavram , t ar ih d isip l in ler inde byk b i r yer t u tar. Klsik b i imi i indeki tar ih i in

sreksizl ik hem veri lm i hem de dnlemez o lan id i : dank o lay lar -karar lar, arazlar, balanglar, kei f le r -

t r a l t nda veri len ve olaylar n srekl i l i in in grnmesi iin, zmlem e yoluyla snr landrlmas,

indir genmesi, si l i nmesi gereken ey. Sreksizl ik, tarihinin tarihi ortadan kald rm ak kouluyla sahip olduu bu

zamansal dankl n iz i id i . O imdi t ar ihsel zmlem enin tem el unsurlar ndan b i r i o lm ut ur. Sreksizl ik

t ar ihsel zmlem ede l b i r r o l a l t nda grnr. O, i lk in tarihinin kesinlem i ( ta r ihe ramen incelemek

zorunda olduu mat erye lden ald eyler i dei l ) b i r faa l iyet in i o lutu ru r : nk , t a r ih i emat ik h ipotez

bal al t nda en azndan, zmlemenin mm kn dzeyler in i , her b i r ine zg o lan yntem ler i ve bu yntem -

lere uygun den dnemler i b i rb i r i nden ayrmak zorundad r. Sreksizlik ayn zamanda tarihinin

bet im lemesinin sonucudur da (onun zmlemesinin etkisiyle ort adan kalkmas gereken ey dei l ) : nk


9/114

tarihinin ortaya koymaya al t eyler, bir srecin snr lar , b i r er in in ei lme noktas, dzenleyici bir ha-

reket in t ersine evr i lm esi , b i r deiim in snr lar , b i r a l m an n eii , evr im sel b i r sebepl i l iin bozulma

an dr. Nihayet sreksizl i k kavram , a lm an n (beyaz ve ik i o luml u b i imi arasnda ayr m bulunmayan bir

n i form a g ibi onu i hmal edecek yerde) zel let i rm eye devam e t t ii kavramd r; o t ahsis edi ld ii a lana ve

dzeye gre zel bir biim ve grevi st lenir : bi l gi-kuramsal bir e ik , b i r nfus erisinin t ersine k vr lmas, ya

da b i r tekniin yer in i b i r bakasnn almas bet imlendi i zaman ayn sreksizl ikt en sz edilmi olur . Sreksizl ik

kavram paradoksal bir kavram : nk o aratrmann hem alet i hem de konusudur; nk o alanlar nbirey let i r i lm esine, f akat bunun ancak b i rb i r ler ine k yaslanmalar yoluyla gereklet i r i lm esine o lanak ver i r .

nk sonu olarak belki, o sadece tarihi nin sylemi nde mevcut bir kavram dei l t ar ih in in giz l i o larak

varsayd bir kavramd r: Tari hi -ve kendi t arihini- ona nesne olarak sunan bu kopuklukt an hareket le dei lse

eer, gerekte, o nereden hareket l e konuabilecekt i? Yeni tarihin en temel izgi lerinden birisi , hi phesiz

sreksizliin bu alan deit i rmesid i r : engelden prat ie gei i ; g idermek zorunda o lduu d ar dan gelen bir

al nyazsnn dei l de, ku l lanlan ilemsel bir k avram n roln art k oynad yer o lan t ar ih in in sylemin in

iine geiri l ii ; ve bu yol la, kendi si sayesinde t arihsel okuyu un (arka yz, baar s, gcnn snn) art k

olum suz olm ad, f akat nesnesini bel ir l eyen ve zmlem esini geerl i klan o lumlu e leman o lduu iare t le r in

ters ine evr i l ii .nc sonu: bir global t ar ih temas ve imkn ortadan si l inmeye bal a r , ve genel tar ih ad veri leb i lecek

olan b i r tar ih in , ok deiik bir t asar snn ort aya kt grlr. Genel t arih t asarm, b i r m eden iye t in

btnlk b i imi n i , b i r t op lumun -madd ya da manev- i lkesin i , b i r dnemi n btn fenomenler indeki ortak

anlam , onlar n balant l ar n a klayan yasay, -met afor ik o larak b i r dnemin ehresi deni leb i lecek o lan

eyi- yeniden kurm aya al an bir t asarm dr. Byle bir t asarm iki ya da hipoteze bal an r : i y i tanmlanm

uzaysal-zamansal bir alann btn olaylar arasnda, izleri ni yeniden yakalad mz btn fenomenler arasnda,

b i r homojen i l i ki ler -on lardan her b i r in in t ret i l mesi o lanan veren sebepli l ik an, b i rb i r ler in i nasl

sembol ize et t ik ler in i , ya da bsbtn b i r ve ayn olan merkezi dm nasl i fade et t ik ler in i gst eren benzer

i l iki ler- sisteminin kurulabi lmesi gerekt ii v arsaylr ; te yandan y ine b i r ve ayn olan tar ihsel l ik b i im in in

ekonomik yapl ar , sosyal deimezl ik ler i , z ihn iyet l er in donukluunu, t eknik a l kanl klar , siyasal davran l ar

beraberinde gtrd, ve onlar n hepsinin ayn dnm t ip ine bal bulunduu varsaylr ; n ihayet t ar ih in

kendisinin, balant i lke ler in i kendi ler inde bulunduran byk b i r l i k ler -dnemler ya da evre ler- ha l inde

eklemlenebi ld ii varsay lr . Bunlar, yeni t ar ih in ser i ler i , kopukluk lar, snr lar , in i-kl ar , dengeler i ,

kronolo j ik zel l ik ler i , t ek i l srekl i l ik b i imler i n i , mmkn i l i ki t ip ler i n i inceled ii zam an yeniden gzden

geirdii post la t lard r. Fakat bu onun yanyana ve birbi rinden bam sz halde bulunan b i r t ar ih okluunu e lde

etm eye al m as dei l d i r : ku rumlar n t ar ih in in yannda ekonomin in t ar ih i , ve onlarn da yannda bi l im ler in ,

dinlerin ya da edebiyat lar n t ar ih i ; bu onun yaln zca bu fark l t ar ih ler arasndaki zaman b ir l ik te l i k ler in i , ya dabiim ve anlam benzerl iklerini gstermeye al m as da dei ld i r . O halde ortaya kan -ve genel t arihin g-

revin i be l i r leyen- problem, hangi i l i ki b i imin in bu fark l seri l er arasnda yasal olarak beti ml enebileceim

bel i r lemekt i r . Onlar n hangi dey sistem i olut urmaya elver il i o lduunu bel i r lem ekt i r ; ara larndaki

balant lar ve egemenlikler oyununun ne olduunu bel i r l emekt i r ; dengelenmeler in , fark l zamansallklar n,

ei t l i srekl i l ik ler in hangi e t k iden o labi ld i in i be l i r lemekt i r ; hangi fark l btnler in i inde baz elemanlar n

ezamanl olarak bulunabildii n i be l i r lemekt i r ; ksacas, hangi seri ler i dei l , fakat hangi "seri l erin seri l erini " -

ya da b i r baka deyile hangi t ablolar 2 ol utu rmann mmkn o lduunu bel i r lemekt i r . Genel bet im leme -

i lke, an lam, akl , dnya gr, bt nlk b i imi g ib i - btn fenomenler i t ek b i r merkez et raf nda toplad

ha lde; genel tar ih , t am ters ine, b i r dalma mekann gsterecekti .

Nihayet , son sonu: yeni tar ih , ynt emle i lg i l i problemler in be l i r l i b i r saysyla karl ar k i , on larn b i rou,

hi kukusuz, ke ndisinden nce geni bir b i imde varo lduu halde imdi on lar n tamam on u

bel i rg in let i rm ektedir . Bunlar m arasnda: dokmanlar n tu ta r l ve homoj en btnlnn (ak ya da kapal ,


10/114

sonlu ya da sonsuz btnl er) kurulm as, (dokm an kit l esinin eksiksiz bir bi imd e incelenmek istenm esine,

ista t ist ik para a lma yntemler ine bal bir rneklemenin yaplmasna, ya da en t ip ik e lemanlarn nceden

bel i r lenmeye a l lmasna gre) bi r sem e i lkesinin tespit edi lm esi; zmlem e dzeyinin ve onun iin uygun

olan elemanlar n tanmlanmas (incelenen materyel in iinde, saysal be l i r t i l er; o lay lara, kurumlara, prat ik lere

-a k ya da gizl i- gndermel er; onlarn ku l lanm kura l lar ve bu kural lar n

(2) Son isizlere, (hi kukusuz kelimenin btn anlamyla) bir tablo nun, biimsel olarak bir seriler

serisi olduunu gstermek gerekir mi? Her halde, bu, ocuklarn -ki, o yalarda onlar elbette sinemanncanl ln tercih ederler- en byk d krkl iin bir fenerin nne yerletirilen kk sabit bir imaj

deildir.

b e l i r t t ii semant ik a lanlar la b i r l ik t e , ku l lan lm szckler, yahut ta nermelerin biimsel yap s ve onlar

b i r l et i r en balant t ip le r i o r taya kabi l i r ) ; ince lenmi olan materya l i (b lge ler, dnemler, b i r let i r i c i

sreler) ek lemleyen bt nler in ve a l t -bt nler in snr landrlmas; b i r bt n bel i rg in let i rmek o lanan

veren i l iki lerin bel ir lenmesi (saysal ya da m ant ksal il i ki ler; fonksiyonel, nedensel, analoj ik i l i ki ler sz

konusu olabi l ir; anlamland ran n anlamlandrlan la i l ikisi sz konusu olabilir).

Btn bu problemler bundan byle tarihin yntemsel alan nda yer al r lar. ki sebepten dolay bu alan

dikkate a l nmaya deer . lk in, sz konusu alan daha yeni yeni t arih f elsefesini kur an eylerden, ve t ar ih

fel sefesinin (rasyonell ik y a da oluun gayeli l ii , t ar ihsel b i lg in in gre l i l ii , gemiin duraan l nda ve halin

yetk in o lmayan btnsel l iinde b i r anlam bulmann ya da olutu rmann imkn konusunda) sorduu

sorulardan, hangi nokt aya kadar kurt ulduunu grdmzden dolay dikkate deer . kinci olarak, onun baka

yerlerde -d i lb i l im in in , e t no lo j in in , ekonomin in, edeb zmlem enin, mi t o lo j i n in alan larnda rnei n-

bu lduumuz problemler in be l i r l i nokt a larnda yeniden kopuklukl ara sahne olmas nedeniy le d ikkate deer. Bu

prob lemle re , eer istenirse, k saca y apsalc lk ad veri leb i l i r . Bununla b i r l i k te b i r ok durumda: on lar n t a r ihin

ynt emsel alann sadece kendi ler ine maletm eler i yle dursun, onun zml eme alanlar ve dzeyleriyleb i r l i k te deien bir parasn ancak igal ederler ; grel i olarak snr l durumlar n bel i r l i b i r says i inde

yalnzca, onlar (bu gnk al lm gzergaha gre) di l bi l im den ya da etnoloj iden al nmadla r , fakat b izzat

tar ih in an lam i inde -zel l ik le ekonomi t ar ih in in a lan i inde ve onun sorduu sorular vesilesiyle- dodular;

n ihayet on lar t ar ih in b i r yapsallam asndan veya en azndan yap i le o lu arasndaki bir atm ac ya da bir

z t l k ama gir iim inden sz etmeye hibir eki lde iz in vermedi ler: uzun sreden berid i r k i , imd i t a r ih i le r

canl , nazik, t i t reyen tar i hi kurtar p kurtarmadklar n kendilerine sorma gerein i duymakszn, yapl ar

t esp i t , t asv i r ve t ah l i l ed iyor lar. Yap-o lu zt l ne tar ihsel alan n tanm i in , kukusuz, n e de yap sal bir

yntemin t anm i in uygundur.

Tarihin bu bi lgi-kur amsal deiimi bugn henz tamamlanm dei ld i r . Bununla b i r l ik t e , h i kukusuz bu

deiimin i lk an n yeniden Marx'a karabildiimize gre, o dne ai t dei ld i r . Fakat bu deimenin etk i ler in i

gstermesi uzun zaman ald . Gnmzde, zell ik le dnce t arihi i i n, ok daha yeni baka dnmler -

d i lb i l im dnmler i rnein- yazld halde, bu deiim ne yazld ne de dnld. nsanlar n kendi

f ik i r ler in i ve kendi b i lg i ler in i anlat t klar bu t arihin ii nde sreksizl i in , ser i ler in , snr lar n, b i r l ik ler i n , zel

dzenler in , o t onomi l er in ve fark l l am bam l lklar n genel bir t eorisini oluturmak, sanki zel l ik le zor

o lmut u . Balanglar ar atrm aya, nclleri n izgisini sonsuzca geriye gt rmeye, gelenekleri yenid en

kurmaya, evr im er i ler i n i iz lemeye, gayel i l ik ler i yanst maya, ve srekl i olarak hayat n metafor lar na

bavurm aya al k o lduumuz yerde, sanki, fark dnmede, m esafe ler i ve dalmalar bet imlemede, k iml ii ngven verici biimini ayrdet mede zel bir i st eksizl ik gst eri l iyordu. Daha dorusu, u eik , dnm, bam sz

sistem, snr l seri kavram lar hakk nda -gerekten t ar ih i ler t arafndan kul lanld klar gibi - t eor i o luturmada,


11/114

genel sonular elde et mede, hatt a mmkn olan btn sonular tretmede sanki glk eki l iyordu. Bakay

kendi dncemizin zaman i inde dnmekt en sanki korkuyorduk.

Bunun bir sebebi vard r . Eer dncenin tarihi kesint isiz srekl i l ik lerin yeri olarak kalabi lseydi, hibir

zmlemenin soyutlama yapmakszn bozamayaca ard arda gelileri srekl i bi rbir ine ekleseydi, i nsanlarn

syledikler i ve yapt klar eylerin evresinde onu nceden sezen, hazrl ayan, ve snr sz biimde onu

geleceine doru gtr en belirsiz sent ezleri dzenleseydi, o zaman bi l incin ycelii i in o imt iyazl b i r snak

olacakt . Srekl i t arih, znenin kurucu grevi iin gerekl i olan korelat t r : zneden kurtu lan hereyin ona geridnebilecein in garantisi; zamann, yeniden olut u ru lmu b i r b i r l iin iinde zneyi yeniden kurmadan hibir

eyi datmayacann hakikat i ; znenin b i r gn -tar ihsel b i l in b i im i a l t nda- ayrm yoluyla uzakta t u tu lm u

btn bu eylere yeniden sahip olabi l ecein in, bir gn yeniden egemenliin i kur abi lecein in, ve onun bar na

ad veri leb i lecek o lan eyi bulabi lecein in umudu. Srekl i l ik hakkndaki sylemi t arihsel zmlem e haline

ge t i rm ek, her o luun ve her uygulamann asl znesini i nsan bi l inci hal ine get irm ek ayn dnce sist eminin iki

vehesidi r. Zaman orada taml am an n snrl an olarak anlalr ve kkl deiik l i k ler orada asla bi l incin ele

geird ik ler i dei l d i r .

Farkl b i imle r a l t nda, bu tema xx.yzyldan beri srekl i bir r ol oynad: btn merkezden kaymalara kar,

znenin stnl n, ve antr opoloj i i le hmanizm f igr ler in i kurt armak. Marx t arafndan gerekl et i r i lm i olan

- re t im i l iki ler in in , ekonomi k bel i r lemeler in ve snf m cadelesinin t arihsel zmlem esi yoluyla- mer kezden

kaymaya kar, xx.yzyln sonuna doru bu tema, b i r t op lumun btn ayr mlar nn, kendisinde, t ek b i r

b i ime, b i r dnya grnn rgtlenmesine, bir deerler sisteminin ortaya konmasna, t u ta r l bir m edeniyet

t i p ine geri gtr leb i lecei genel b i r t ar ih aratrmasna yer verdi . Nietzsc-he'nin soykt taraf ndan

gereklet i r i lm i olan merk ezden kaymann karsna, o, r asyonell i i i nsanl n gayesi hal ine get i r en, ve

dncenin btn tarihini bu rasyonell iin korunmasna, bu gayeli l iin devam et t i r i lm esine, ve hep bu tem ele

doru zorunlu olan dne balayan b i r i l k tem el in aratrlmasn koydu. Nihayet, son zamanlarda, psikanaliz,

d i lb i l imi , e tno lo j i hakkndaki aratrmalar, zneyi , arzusunun i lke ler ine, d i l i n in b i iml er ine, ey lemin inkural lar na, mi t ik ya da masals syleml erinin oyunlar na gre m erkezden kaydrd zaman, ne olduu

sorgulanm olan i nsann kendisinin cinsell ii ve bi l i nsizl i i , d i l in in sist emat ik b i imler i ya da yalan larnn

dzenl i l ii hakknda aklamada bulunmad apak ortaya kt zaman, t ar ih in srekl i l i i temas yeniden

canl lk kazand: kopu dei l o lu, i l iki ler oyunu dei l i d inamizm, s ist em dei l sk zgrlk ii , b i im dei l

kendi kendini yeniden ele alan ve ar t la rnn en sonuna kadar yeniden kendini yakalamaya al an b i r b i l inc in

srekli abas olacak o lan b i r t ar ih : bt n snr lar ykmakla son bulan bir hareket in hem uzun kesint isiz

dayankl l hem de canll olacak o lan b i r tar ih . Tarih in canl a lmn yap l ar n hareket sizl iin in, on larn

kapal sist emler inin, zorunlu ezamanllklar nn karsna koyan bu tem ay deerlendirmek i in , tar ihsel

zmlemelerin kendilerinde sreksizl iin ku l lanmn, seviyelerin ve snr lar n tanmn, zel seri lerin be-t iml enmesin i , ayr mlar hakkndaki her oyunun gn yzne kar ln kesinl ikle kabul etmemek gerekiyor.

Demek ki Marx' antropolo j iy le uraan b i r i o larak grmeye, onu t aml klar n bir t arihisi yapmaya, ve

hmanizmi n nerisini onda yeniden bulm aya zorlan yoruz; dem ek ki Nietzsche'yi akn fe lsefenin ter im ler i

iinde yorum lamaya, ve onun soy kt n i lk balang hakkndaki bir aratrma d zlemin in zerine

drmeye i t i l iyoruz; n ihayet , yeni t ar ih in bugn ne srd btn bu yntemsel pr oblemler a lann, sanki

hibir zaman onlar ay n dzleme get i rmem i gibi, bir yana brakmaya sevk edi l iyoruz. nk, sreksizl ikle r,

sisteml er ve dnmler , ser i ler ve eik ler pr oblemi bt n tar ihsel d is ip l in lerde (ekonomi ve t op lumlar

i lg i lendiren d isip l in lerde dei l , f i k i r ler i ya da b i l im ler i i lg i lendiren d isip l in lerde) kendin i gster d ii , eer

ort aya kt ysa, o zaman me ru b i r b i imde olu sistemin kar sna, hareket evr im-sel dzenlemeler in

kar sna ya da ok kaba bir d nceyle sylendii g ibi t arih yapn n karsna nasl konabi l i r?


12/114

Demir Kafesten Plast ie Kimliklerimiz

Kltre l taml k la r temas -ki bu t ema iin Marx nce elet i r i ld i sonra baka b i r k la sokuldu- iinde, bi r i l k

balangcn aratrlmas temas -k i bu tem ay k l t re l taml klar temasnn i ine yer let i r meyi ist emeden nce

o Niet zsche'nin karsna konuldu- i inde, ve canl , srekl i ve a k b i r ta r ih t emas i inde ilev gren ayn

muhafaza edici fonksiyondur. Demek ki, tarihsel bir zmlemenin iinde -ve zell ik le eer dnce, f ik i r ler

ya da bi lgile r sz konusuysa- sreksizlik ve ayr m kategori ler in in , eik , kopma ve dnm kavramlar nn,

seri l erin ve snr lar n betimlenmesinin ok ak b i r b i imde ku l lanl dnn grlecei her defasnda ldr lmolan tarihe haykrlacakt r. Burada tarihi n zaman amna uramaz haklar na ve her mm kn tar ih-se l l ik

temel ine kar b i r e let i r i y i aklayacaz. Fakat burada yanl gya dmem ek gerekir : bu kadar ok hayf lanl an

ey, t ar ih in yok o lmas dei l , g izl i o lan f akat tm yle znenin sentet ik akt iv i t esine balanm bulunan bu t ar ih

b i imin in ort adan si l inm esid i r ; hayf lanl an ey, b i l inc in stnlne mit lerden, yaknl k sist eml erinden,

di l lerden, cinsel l i k ya da arzudan daha gvenil ir , daha az sergi lenm i b i r smak salamak zorunda olan u

ol utu r ; hayf lanl an ey, an lam i in i ya da top lama hareket in i , madd be l i r lemeler, prat ik kura l lar, b i l insiz

sistemler, kat fakat dnlmemi i l ik i le r , yaanm her t ecrbenin d nda kalan balant la r oyununu pro j e

yoluyla yeniden canland rmann olanadr ; hayf lanl an ey, b i r asrdan daha fazla bir zamandan beri

kendisinden uzaklamaya devam eden her eyi, kendisi yoluyl a insanda yeniden kurm aya al lan tar ih in buideolo j ik ku l lanmdr. Bir zamanlarn bt n hazineleri bu t arihin eski kalesinde st ste y lm t; k ale sal am

san lyordu; o kut sa l latrlm t; ant ropo loj i k dncenin son yeri hal ine get ir i lm it i ; ant ropo loj i k d nceye

kar kkr t lm olan eylerin bu kalede ele geiri lebi leceine inanlm t; ondan uyank korumalar n elde

edi lecei sanlm t. Fakat bu eski ka ley i , t ar ih i ler uzun zamandan beri t erket t i ler ve a l mak i in baka

yerlere g i t t i l er; Marx ya da Niet zsche 'n in b i le kendi ler ine emanet ed i lmi olan koruyuculuu gerei g ibi yerine

get i remedik ler i an lalyor. Ne imt iyazlar korumak i in , ne de tar ih in , h i dei lse onun, canl ve srekl i

o lduunu, sz konusu zne iin dinginlii n , doru luun, uz lam an n -derin uykunun- yeri olduunu b i r defa

daha doru lamak i in -bununla b i r l ik t e bugnn sknt s i inde buna iht iya duyulup duyulmad n da Tanr

b i l i r - a r t k onlara gvenmemek gerekiyor .

Bu noktada, Deli l iin Tar ih i , Kl in ii n Douu, Kel imeler ve eyler' in, ok eksik bi r biimd e erevesini

izd ik ler i b i r g i r iim kendini gst eriyor . Bu giri iml e, genel o larak t ar ih in a lan i inde gerekleen

dnmler in lsn t espi t e tm eye a lyoruz; bu g i r iim le yn temler i , snr lan, dncelerin tarihine zg

tema la r gzden geiri yoruz; bu giri imle oradaki son antropoloj ik glkleri zmeye al yoruz; sz konusu

giri im bu glklerin nasl o luabildiin i karlk olarak gst erm ek ister . Bu iler, gerek bir dzensizl ik iind e,

ve onlarn genel ek leml enmeler i aka tanmlanmakszn t asarland. Onlara tu tar l lk kazand rman n, -ya da

hi dei l se buna al m an n- zaman id i . t e bu k i tap, bu al m an n sonucudur.

Balamadan nce ve bsbtn yanl anlalmaktan kanmak iin bir ka uyar da bulunal m .

- Kant la r n baka zmlem e alanlar nda ort aya koymu olan yap salc bir yntemi t ar ih in , zel l ik le de b i l -

g i tar ih i n in a lanna aktarmak szkonusu dei ld i r . Tar ihsel b i l gi a lannda gerekleme i i nde bulunan b i r yer l i

dnmn i l kelerini ve sonular n gstermek sz konudur. Bu dnm, onun ort aya kard problemler,

kul land alet ler, onda t anmlanan kavramlar, e lde et t ii sonular, be l i r l i b i r lde, yapsal zmlem e ad

ver i len eye yabanc olmamal , bu m mkndr . Fakat onda zell ik l e oyuna sokulmu bulunan bu zmleme

dei l d i r ;

- Yap sal zmleme b i im ler in i t ar ihe, ona ramen, empoze etm ek i in k l tr e l taml k kategori ler in i (bun-

lar d nya grl e r i , ideal t ip le r , al ar n tek i l ak l dr) ku l l anmak (en azndan) sz konusu dei ld i r . Bet imlenenseri ler, tespi t ed i len snr lar, yap lan kyaslar ve balant lar eski tarih felsefelerine dayanmazlar, fakat onlar n

gayel i l ik ler i ve t op lamlar yeniden gzden geirm ek amalar vardr ;


13/114

- Antropolo j ik temadan kurtu lmu olan b i r t ar ihsel zmlem e ynt emin i t anmlamak sz konusu olduu l-

de, im di t asarlanacak olan t eorinin, daha nce yap lm ince lemeler le , ik i l i b i r i l i ki i inde bulunduu

gr lr. O, genel i f adeler le (dzel t meler in ou i le , hazr lamalarn ou i le), bu aratrmalarn yolda kul lan-

dklar ya da sebebin iht iyalar i in b i imlendird ik ler i a le t ler i o lut urmaya alr . Fakat te yandan o her t r-

l antropolo j i zmden ar nm olan b i r zmleme yntemi n i tan mlam ak iin , o ha lde, e lde edi lmi sonularla

glenir. Onun zerinde dinlendi i kumsal, kef e t t ii kum saldr . Del i l ik ve psiko lo j i n in ort aya k zerine,

hastal k ve b i r k l in ik t bbn douu zerine, hayat , d i l ve ekonomi hakkndaki b i l imler zerine o lan incelemelerb i raz da kr denemeler i o ldu: fakat on lar, yntem ler in i yava yava bel i r led ik ler i i in dei l ya lnzca, -

hmanizm ve antropoloj i konusundaki bu tart mada-onun tarihsel olanann yer in i kefe t t i k le r i i in , yava

yava ayd nlanyordu.

Tek ke l imeyle, bu eser, nceki ler g ib i , -h i dei lse dorudan doruya i lk anda dei l - (doula , tar ih le ,

ol ula karl atrlan) yap hakkndaki tart m an n iinde yer alm az; fakat insan varl , b i l in , balang ve

zne hakkndaki sorular n ort aya kt klar, ge l it ik ler i , b i rb i r ler ine kar tklar , b i rb i r ler inden ayrl dklar bu

alan n iinde yer al r. Fakat hi kukusuz yap problemin in ort aya kt alann da bu alan olduunu syle-

mekt e haksz saylmayz.

Bu al m a, Deli l iin Tar ihin 'de, Kl i n iin Douu'nda, ya da Kel im eler ve eyler'de okunabilen eyler in

yeniden ele al nmas ve doru olarak t asvir edi l mesi dei ld ir. Pek ok noktada, o onlardan farkl dr. Bu

a l ma, i dzel tmeler in ve e let i r i le r in epeycesin i ih t i va etmekt edir . Genel o larak Deli l iin Tar ihi , ta r ih in

anonim ve genel bir znesini kabul et meye ne kadar yakn bulunduumuzu gst eren bir tecr be olarak

gsteri lmi bulunan eyler in ok neml i , ayr ca epeyce gizemli , bir k smm ol uturuyordu; Kliniin Douu'nda,

ya psal zmlem eye bir ok kez yaplm bavuru, ort aya konulm u olan problemin be-l i rg in let i r i lmesin i ve

arkeol oj iye zg seviyeyi savsakl yor gibi grnyordu; nihayet Kel im eler ve eyler*de yntem sel iaret

amandralar nn bulunmay kl tr e l btnlk hakkndaki son zmlem elere i nandrab i ld i . Bu

zmlem elerden saknma becerisini gst ermem i olmam beni zyor: on larn, kendi ler ine zg t edbir ler ia lmak i in , ayn giriimin i ine yer let i r i ld ik le r in i , g i r iimin kendisinin de tarihin bu deiik yntemler i nden ve

deiik b i imler inden kurtu lmas gerekt iin i sylemek suret iyle avunuyorum; ve soma, bana sorulan sorular3

al t iz i lmi glkler, i t i raz lar o lmadan, h i kukusuz, bundan byle i st er i st emez kendisine bal

bulunacam g i r iimin o lduka net b i r b i imde ortaya kt n grm olmayacakt m. Bundan dolay, bu

met n in haf i fe aksayan, t edbir l i ekli : her an, o m esafe al r , her ik i yandan l ler in i ort aya koyar, snr lar na

doru e l yordam yla i ler l er, sylemek ist emedii eylerde kendin i t u tar, kendi yo lunu bel i r lem ek i in kanal lar

aar. Her an, o mmkn

(3) Bu metnin il k sayfalan zellikl e, bi raz farkl bir biim alt nda, E.N.S.nin erde d' Epi st emol ogie'

tarafndan dile geti ri lmi sorulara bir cevab oluturdular (cf. Cahiers pour l'Anal se, no: 9). te yandan

baz gelimeler hakkndaki bir taslak Espri (Nisan 1968) nin okuyucular na cevap olarak verildi.

kar m a klar. O, her eyden nce: ben ne u ne de buyum, demekle kendi k iml i i n i b i ld i rmi olur. Bu,

ou zaman, elet i r i dei l d i r ; h ib i r ekilde, sada solda he rk esin yan ld m sylemek dei ld i r . Bu, ya lnzca

bir yer in , kom ular nn dar dal taraf ndan tanmlanmasdr ; bu, -neri ler in in t emelsiz o lduunu ne srm ek

suret i y le , baka neri l eri sust urmay istemekt en ziyade- kendisinden bahsett iim , ve o kadar geici, henz o

kadar bel i rsiz hissett iim b i r sylemin i inde yava yava bi imin i bu lan bu beyaz yer i t anmlamayaa l makt r .

- Syled iin iz eyden emin dei l misiniz? yeniden deiecek, size sorduumuz sorular a gre yerinizi

deit i recek , i t i r azla rn sizi gerekt en konuulduunuz yere doru yne l t t iini syleye cek mi sini z? Sizi ol makl a


14/114

suladmz ey olmad nz bir defa daha sylemeye m i hazrlan yorsunuz? nce, gelece k kit abnzda, size

baka yerde yeniden birden bir e ort aya kmak, baka yerde yeniden ve imdi yapt nz gibi bunu

kmsemek olanan verecek olan k yolunu m u dzenli yorsunuz? Hayr , hay r , beni gzet l ed iin iz yerde

dei l im ; fakat s ize glerek bakt m buradaym ,

- Eh imd i , dnyor musunuz ki, ben bunca sknt y ve bunca sevinci yazmaya balayacam, inanyor

musunuz ki -b iraz atel i b i r el l e- beni maceraya gtr ecek, szmn yerini deit i recek, ona yera l t gei t ler i

aacak, onu kendinden uzaklatracak, onun kou yolunu zetl eyen ve bazen knt l ar onda bulacak olan,kendisinde kaybolacam ve sonu olarak art k hibir zaman r ast lamak zorunda olm ayacamn gze grnd

labirent i eer hazr ladysam, bunda ba eik olarak ayak direyeceim. Hi kukusuz, benim gibi daha pek ok

kii , a r t k vehe sahibi ol mamak i in yazyor. Bana k im o l duumu sormaynz ve ayn kalacam sylemeyiniz:

bu bir m edeni hal ahlkdr ; bu ahlk kat la r mz Ynetir, yazmak sz konusu olduu zaman bi zi serbest

braksn.

SYLEMSEL DZENLERSylemin BirlikleriSreksizl ik, kopukluk, ei k , snr , ser i , dnm kavramlar nn oyuna sokuluu, her t ar ihsel zmlemede,

prosedr sorunlar n dei l ya lnz, t eor ik problemler i de ort aya koyuyor. Onlar burada incelenecek o lan

problemlerd i r (davran problemler i en yak n empir ik ince lemeler srasnda gz nne al nacak; en azndan

eer bu incelemelere g i r i mek ii n bana frsat, arzu ve cesaret gel irse). Bununla birl i kt e onlar ancak zel bir

alanda gz nne al nacaklar: snr lar o denl i be l i rsiz , f i k i r ler in , dncenin, b i l im ler in , veya b i lg i ler in tar ih i

ad veri len m uhtevalar i inde o denl i is t ikrarsz olan bu disipl i nleri n iinde.

lk in ol umsuz bir iin sona erd i r i lm esi gerekiyor: (her b i r i kendi t arznda, srekl i l ik tem asn) ei t lend i ren

btn b i r kavramlar oyunundan kurtu lm ak. Onlar n, h i kukusuz, ok salam kavram sal bir yap s yoktur; ama

fonksiyonlar a kt r. Gelenek kavram byle: bu kavram, hem ard k hem ayn (ya da en azndan benzer)

fenomenler in b i r l iine bel i r l i b i r zamansal st a t vermeyi amalar; t ar ih in kendi l ik b i imin in i inde kaybo-

luunu yeniden dnmeye olanak verir ; kaynan tanmlanmam hususli in in i ine durmakszn yeniden

kmak i in , her balangca zg ayr m ort adan ka ld rmaya zorlar ; onun sayesinde, srekl i l ii n

derin l ik ler indeki yeni l ik ler i ayr t edebi l i r , ve onun deer in i o r i j inal l ie, dehaya, bir eylere zg karara geire

b i l i r iz . Geirme ve i le t me o lgu larna -iyi zml enebilmesi iin ok bysel- bi r destek salayan; benzerl ik ya

da tekrar fenomenlerini nedensel (fakat ne kat snr lama ne de teor ik tam amlama olmakszn) b i r gid i

srecine balayan; b i r ey ler, eserler, kavramlar ya da teor i ler o larak t anmlanm bir l ik l er in zamann -remeor tam araclyla olduu gibi- m esafeye ve aral a balayan etki kavram da byle. Geli me ve evr im

kavramlar byle: on lar dank olaylar n bir ard ar da geliin i yeniden bir araya toplamak, onlar bir ve ayn

dzenleyici i lkeye balamak, hayat n rnek gcne onlar (uzlam c oyunlar yla, yeni let i rme kapasitesiyle,

fark l elemanlarnn, zmleme ve dei- toku sistemlerinin srekl i i l ikisiyle) boyun ed i rmek, her balang

iinde nce b i r tu t ar l lk i lk esini ve gelecek bir bir l ik t asarsn kefe t mek, b i r kaynak i le eskiden ver i lmi bi r

te r im a rasnda srekl i o larak t ersine evr i leb i l i r b i r i l i ki yoluyla, daim a zaman esere egem en k lmak olanan

ve r i r . Ver i lmi bir dnemin ean l ya da ard k fenomenler i arama bir anlam ve semboli k bala r top lu luunu,

b i r benzeme ve ayna oyununu yerlet i rm ek o lanan veren -ya da b i r ko l lekt i f b i l inc in stnln b i r l ik ve

a klama i lkesi olarak ort aya karan- zihniyet ya d a akl kavramlar da byle. Yaplm olan btn busentezlerin, her incelemeden nce allageldii g ibi kabul edi l en bu grupland rmalar , oyunun balangc

hakk nda geerl i l ii b i l i nen bu bal ar yeniden gzden geirm ek gerekiyor; k endileriyl e, i nsanlarn sylemlerini

b i rb i r ine balamak a lkanl na sahip old uumuz bu b i iml er i ve bu b el i rsiz gler i d ar atm ak gerekiyor;


15/114

egemen olduklar belirsizl ikten onlar kurtarm ak gerekiyor. Onlar spontane bi r eki lde deerlendirmekten

ziyade, ynt em endiesiyle ve i lk anda, i in ancak dank olaylarn bir araya getir i lmesi olduunu kabul e t mek

gerekiyor.

Kendilerine yaknlk kespet t iim iz bu kopukluklar ya da grupl amalar nnde endielenmek de gerekiyor.

Bi l im , edebiyat , f e lsefe, d in , t ar ih , varsaym, v .b .g. b i rb i r ine zt olan, ve onlardan t arihsel byk bireysell ik

ei t le r in i o luturan byk sylem t ipleri ayr mm, ya da b i imler, ya da tr ler ayrmn, o lduu gibi kabul

edebil i r m iyiz? Bize ait olan sylem dnyasnda bu ayr mlar n kul lanlacandan biz de emi n dei l iz . ncel ik le ,ol utuk lar dnemde, bsbtn baka b i r b i imde datlm , b lt r lm ve bel i rg in let i r i lm i olan i fade

bir l ik ler ini zml emek sz konusu olduu zaman: nihayet edebiyat ve siyaset gemi e ynel ik b i r

hipotezle ve bir biimsel analoj i ler ya da semantik benzerl ikler oyunuyla ancak ortaa kl trne yahut da

klsik klt re uygulayabildi imiz en yeni kategori lerd i r ; fakat ne edebiyat , ne siyaset , ne de fe lsefe ve b i -

l im ler, sylemin a lanna, xx.yzylda eklemlendik ler i g ib i , xv. ya da xv . yzylda eklemlenmezler. Her

halkrda, b u blnmeler - is ter kabul e t t ik ler imiz o lsun, i st erse incelenmi olan syleml erin adal ar olanlar

olsun- daim a dnsel kategori lerin, snf landrma i lke ler in in , normat i f kura l lar n, kurumsallam t ip le r in

kendi ler id i r : bunlar, kendi sra larnda, bakalar nn yansra zml enmeye deecek olan sylem olgular dr ;

onlar n b i rb i r ler iy le e lbet te karmak i l iki ler i vardr , faka t bu i l iki ler on larn asl , yer leik ve evr ensel olar akbi l inebi l i r karakter ler i dei l d i r .

Fakat zell ik le askya al nmas gereken b i r l ik ler, en dolaysz b i imde kendin i empoze eden b i r l i k lerd i r :

k i tabn ve eserin birl ik leri . Byk bir oyun olmadan, onlar , grn olarak ort adan si lebi l i r mi yiz? Onlar en

kesin b i r b i imde ver i lmi dei l le r mid i r? Bel i r l i b i r yerde bulunan, ekonomik b i r deeri o lan, ve balangcnn

ve b i t iin in snr lar m, bel i r l i sayda i aret ler yoluyla, kendinde gsteren kitab n maddi bireysell ii ; be l i r lenen

ve snrlanan bir eseri n ort aya k. Bununla birl ikt e ona biraz daha yakndan bakld andan i t ibaren

glkler balamaktadr . Ki t ab n maddi b i r l ii ned ir ? Bir i i r onto lo j isi , yazar ldkt en sonra yaynlanm

met in para larnn b i r der lemesi , Konil erin incelenmesi ya da Michelet 'in Fransa Tarihinin b i r c i ld i eer szkonusuysa bu da madd i bi rl ik m idi r? Sz konusu olan Bir Tal ih, Gille s de Rais'in sreci , Butor 'un San Mar co'su,

ya da b i r kato l i k dua k i tab ise bu da maddi b i r l ik m id i r? Bir baka i fadey le, top lam m ik ta r n maddi b i r l ii ,

kendisine destek verdii sylemsel birl ie nazaran zay f , ik inc i p landa ka lan b i r b i r l ik dei l m idir ? Fakat bu

sylemsel birl ik, kendi srasnda, t ekdze ve hep ayn ekilde uygulanabil i r m idir ? St endhal 'in bir rom an ya da

Dost oyevski 'nin bir rom annsanl k Komedi si romanlar gibi bireysellemez; ve bunlar, kendi sra larnda,

Ulisse'in Odissee'nn ay rl d gib i b i rb i r l er inden ayr lmazlar. Bu b i r k i tab n blmler in in net o lmam as ve

t i t i z l i k le b lmlenmi olmamas demekt i r : baln, i l k sat r larn ve son nokt ann t esinde, i grnnn ve

ona zerkl ik kazandran biiminin tesinde, o baka k i tap lara, baka met in le re, baka cmle lere b i r ger i

gndermeler si t emi i i nde e le a lnr : b i r an iindeki dm. Bu geri gndermeler oyunu matemat ik b i rince lemede, b i r met in yoruml amasnda, t ar ihsel b i r an lat da, r omanesk dneme ait bir epizodda olana gre,

ay n tr den dei l d i r ; urada ya da burada i l i ki ler demet i o larak kabul ed i lmi olan bi r k i t abn b i r l ii ayn

olarak dnlemez. Ki t abn kendini el alt nda bulunan bir nesne gibi sunmas bounadr; onun kendisini ieren

u kk parelelyz halinde kvr lmas bounad r : onun b i r l ii deiken ve grel id ir. O sorguya eki l i r eki lm ez

a kl n kaybeder; kendini gstermez, ancak karmak bir sylem alan ndan hareket le kuru lur.

Esere gelince, onun alt n izdii probleml er daha da zordur. Bununla b i r l ik t e , grnt e daha basit olan

ne? Bir zel ad iaret iy le gst er i leb i len b i r met in ler top lam . Halbuki bu gst erme (at fe t me problemler i b i r

yana b rak lsa bi le) tekdze bir ilev dei l d i r : b i r me l l i f in ad, ayn eki lde, kendi adyla yaynlad b i r metn i ,

t akma adla sunduu b i r met n i , lmnden sonra t aslak hal inde bulduumuz bir m et ni, sadece msvedde, not

de f te r i , b i r kat o lan b i r m etn i de gster i r m i? Tam bir i in ya da yapt(qpus)m kuru luu, ne dorulanmas

ne de di le get ir i lm esi kolay olmayan belir l i b ir seme saysn varsayar: mel l i f taraf ndan yaynlanm


16/114

met in lere, baskya vermeyi dnd ve ancak lm olay ndan dolay eksik kalm olan met in ler i ek lemek

yet er m i? Kit aplar n m sveddesi, i lk t asla, dzel tm eler i ve kara lamalar olan her eyi de eklemek gerekir m i?

Bir yana b rak lm taslaklar i lave et mek gerekir m i? Mekt uplara, not lara, sonradan eklenmi kar lkl

konumalara, me l l i f le r t a raf ndan aynen al nm szlere, k sacas, b i r b i rey in lm annda evresine brakt

ve bel ir siz bir aprazlama i inde bu kadar fark l dilde konuan szl izleri n bu snr sz bolluuna hangi stat y

verm ek gerekir ? Her halde Mallarm e ad ayn ekilde ingi l izce t emalara, Edgar Poe'nun t ercmele rine,

i i r lere, ya da sorut urmalara ver i lecek cevaplara bavurmaz; ayn ekilde, bir yandan Niet zsche'nin ad ve teyandan genl ik o tob iyograf i ler i , oku l ince lemeler i , fe lsef m akale ler, Zarathost ra, Ecce Ho-mo, mektuplar,

Dioni sos ya da Kaiser Niet zsche i m zal son kartpostal lar, amarevi not lar nn ve zdeyi tasar l ar nn b i r-

b i r ine kar t say sz def t er ler arasnda var olan ayn i l iki dei ld i r . Gerekte, eer b i r m e l l i f in ii

hakknda bu kadar kararl ve daha f azla sorgulamada bulunmadan konuursak, bu onun ifadenin bel ir l i b ir

fonksiyonuyla t anmlanm varsaylmasdr . Mel l i f in ide (dnlmesi gerekt ii kadar deri n) bir dzeye sahip

olmak zorunda bulunduu kabul ed i l i r k i , bt n f ragment ler inde, mel l i f in dncesinin, t ecrbesinin,

hayalinin ya da bi l insizl i in in yahut da kendilerinin iinde bulunduklar tar ihsel be l i r lemeler in i fadesi g ib i , en

kklerinde ve en temelsizlerinde bi le i kendisini bu seviyede ort aya koyar. Fakat, dolaysz b i r b i imde

ver i lmi olmaktan uzak, benzer b i r b i r l iin b i r a l mayla kuru lduu; bu a l m an n (met inde, hem giz led iihem aa vurduu b i r eyin kopyasn dei f re e t t ii i in) aklayc olduu; n ihayet yap t (opus), onun b i r l ii

ha l inde, be l i r leyen a l ma ve sonu olarak yap tn kendisi, eer Thetr e et son double'un ya da Tractatus'un

me ll if i sz konusuysa ayn olm ayacak, ve b undan dolaydr k i , urada ya da burada bu, bi r yapt hakknda

sylenecek olan ayn anlam n iinde dei ld i r . Yapt ne dorudan b i r b i r l ik o larak, ne gerek b i r b i r l ik o larak,

ne de homoj en b i r b i r l ik o larak dnlebi l i r .

Nihayet, zmlemek istedi imiz sylemin, nceden, kendi ler i t arafndan rgtlenmi olan dnceye

girmemi srekl i l ik ler i devre d b rakmas i in son tedbir : b i rb i r ine bal bulunan ve b i rb i r in in karsnd a

duran iki t emadan vazgemek. Birisi , sylemi n dzeni iinde, b askmm gerek bir ol aydan ayr t ed i lmesin in

asla mm kn olmamasn; her grnen balangcn tesinde, daim a -kendisini hibi r zaman kendisinde

tamam yla yakalayamayacamz kadar gizl i ve i l k- gizl i bir kaynan varo lmasn ister. yle k i , kronoloj i ler in

naivl ii arasnda, h ib i r t ar ih te m evcut o lmayan, a lab i ld iine uzak bir noktaya doru yeniden gt r lm

olacaz; kendi bo z sadece kendisi olacak; ve kendisinden hareket le bt n balanglar bir gn ancak ba-

lang ya da (daha dorusu, yle ya da byle, bir ve ayn bir davranta ) r tme olabi lecek. Bu temaya,

ort ada olan her sylemin, kendisine gre gizl i bir biim de bir nceki -sylenene dayanaca bir baka tem a

bal an r; ve bu nceki- sylenen de sadece daha nce tel aff uz edi lm i bir cm le, d aha nce yazlm b i r me t i n

dei l , fakat her hangi bir zamanda sylenen, beden-siz bir sylem, bir nefes kadar sessiz bir ses, ancak

kendi izinin oyuu olan bir yaz olacak. Onun sylemd e di le get i rdi i her eyin, ondan nce varolan, onunal t nda inat la komaya devam eden, fakat stn rt t ve susturduu bu yar-sessizli in iine daha nceden

eklemlenmi bulunduu bylel i kle v arsaylmaktad r. Ortadaki sylem, sonunda, sadece onun sylemedi i eyin

zoraki varl olacak; ve bu sylem-d olan sylenen her eyi ierden kemi ren b i r oyuk o lacak. l k mot i f

sylem hakkndaki tar ihsel zmlemeyi her tar ihsel be l i r lemeden kurt u lan b i r kaynan aratrlmasna ve

t ekrar ed i lmesine hasreder; b i r baka mot i f o r ayn zamanda sylem- d olacak olan bir nceki sylenenin

yomrriu ya da gzcs olmaya hasreder. Sylemin sonsuz sreklil i in i ve onun her zaman devam et t i r i lm i b i r

yokluk oyunu iindeki gizl i kendinde varl n temina t a l t na almay grev saym olan btn bu t emalardan

vazgemek gerekir . Sylemin her an m, onun olay olarak ortaya knda; onun grnd bu dakikl ik iinde,

ve ona en kk ile r ine kadar tekrar ed i lm e, b i l inme, unutu lma, dnt r lme, s i l inme o lanan veren buzamansal dalmann iinde toplamaya kendini hazr t u tmak, her baktan uzak o larak, k i tap larn t ozu i inde

yok olup gider. Sylemi kaynan olduka uzak varl na geri gndermek gerekir ; onu varolm a direncinin oyunu

i inde incelemek gerekir .


17/114

Srekl i l ik hakknda nceden olum u olan bu b i imler i , problem hal ine get i rm ediim iz ve hakl olarak

deerlendird iimi z btn bu sentezler i , o halde, askda tu t mak gerekiyor. Hi kukusuz, niyet im iz onlar

kesinkes reddet mek d ei l , f akat on lar kendisiy le b i r l ik t e kabul e t t i imiz dinginl ii bozmak; onlar n

kendi l ik ten uzaklam ad n, da ima kura l larnn bi l inmesi, kant la r nn kont rol edi lm esi sz konusu olan bir

kuru luun sonucu ol duklar n gst erm ek; hangi koullarda ve hangi doru zmlemeler gereince meru

o lduklarn bel i r lemek, her durumda art k kabul edi lm eyecek olanlarn tesp i t e tm ekt i r . Et k i ya da evr im

kavramlarnn onlar -az ya da ok uzun bir zam an iin- kul lan m d b rakan b i r e let i r i ye bal bulunmalar ,rnein, olanakldr . st er eser ist erse kit ap olsun, yahut d a, bi l i m veya edebiyat olarak bu bir l ik l eri n

ar t k hibir zaman kul lan lmamas m gerekiyor ? Onlar yanl lk lar , m eru luu olmayan irkin yap la r , e lde

ed i lmi kt sonular olarak m kabul et mek gerekiyor? Geici bi le ol sa onlar dest eklemekten, on lara b i r

t an m verm ekt en vazgemek mi gerekiyor? Gerekte onlar szde-gerekl ik ler inden kurtarm ak; ort aya

koyduklar problemler i serbest brakmak; kendi sinden hareketl e (yapl ar , t u t ar l lklar , sist eml i l ik l er i ,

dnml eri konusunda) baka sorular sorabildiim iz sakin yer olm adklar n, f akat b i zzat kendi ler in in btn

bir sorular dem eti ni (onlar nedir ? Onlar nasl tanmlanr ya da snr lanrl ar? Hangi f arkl yasa t i pleri ne bal

bulunabil ir ler? Hangi eklem lem eye elveril id ir ler? Hangi alt -bir l ik ler e yer verebil ir ler? Hangi zel fenomenler i

sylemi n alan i inde gst erir ler?) ort aya koyduklar n bilmek sz konusudur. Hsl, bu b i imler i n be lki de i lkbak t a sand mz b i imler o lm adklarn bilm ek sz konusudur. Ksacas, on lar n b i r teor iy i gerekt i rd i k ler in i ,

ve bu teorinin de, kendisinden hareketle kurulduklar sylem olgularnn alam, bu alan n sentet ik olmayan

safl i inde grnmeden oluamayacan bilm ek sz konusudur.

Kendi apmda ben, baka hibir ey yapmayacam: h i kukusuz, (psikopat oloj i , veya t p, ya da siyaset

ekonomisi g ib i ) b tn ver i lm i b i r l i k le r i balang iaret i sanyordu; fakat bu kukulu b i r l ik ler i n i inde onlar n

i grnn ya da gizl i el i ki ler in i ince lemek i in yer a lm ayacam. Bunlar n hangi birl ik leri

ol uturduklar m; hangi hakla, kendiler ini uzayda zelle t i ren b i r a lan ve zamanda bir eylet i ren b i r srekl i l ii

st lenebil-diklerini; ve son olarak onlarn, kabul edi l en bireysell ik leri ve szde-kurumsall klar i inde, daha

salam b ir l ik l er a lannn sonucu olup olm adklarn kendime sormam n zamann sadece bu birl ik ler e

dayand racam. Tarih in bana kendi ler in i derhal gzden geirmemi; on larn m eru b i r b i imde yeniden bi r

araya get i r i l ip get i r i lemeyecein i akla kavut u rma m ve b i lmemi; yeniden baka b i r l i k ler kurm ann gereki p

gerekmedi in i b i lm emi; grnrdeki yak nl klar n ortadan kald rmak suret iy le , on larn t eor i l er in i yapmak

olanan veren daha genel bi r alan n iine onlar yeniden yer let i rm emi nerd ii b irl ik ler i sadece kabul

edeceim .

Srekl i l ik le i lg i l i btn bu dolaysz b i imler b i r defa ask ya al nd m , gerekte, bt n b i r a lan kurtu lmu

bu lunur. Snr sz , fakat tanmlanabilen bir alan: bu alan btn gerek i fadelerin (ki onlar konu u lmu ve

yaz lm tr ) b i r l ii taraf ndan, olaylara blnm eleri ve her bi r ol aya zg olan ann i inde, kuru lur. Hergerekl ik t e , b i l i mle, romanlar la , siyas sylemler le , b i r mel l i f in eseriy le yahut da b i r k i t apla m egul olmadan

nce i lk tarafszl i inde incelememiz gereken materyel genel sylemin alan i indeki b i r o lay lar

top lu luudur. Bylece, kendisinde oluan b i r l ik ler in aratrlmasnn ufku olarak, birb ir i nden kopuk olay larn

bet imlenmesi hakkndaki pro j e ort aya kar. Bu betimleme di l in zmlenmesinden kolayl kla ayr t edi l i r . H i

kukusuz, bir di lbi l im sel sistem ( eer onu sun olarak kurmuyorsak) ancak bir i f adeler bir l ii , ya da bir sylem

olgular kolleksiyonu kul lanmak suret i yle gereklet i r i leb i l i r ; fakat , o zaman da, rnekl ik deerinde olan bu

bir l ik ten hareket le , gerekt iinde, kendi ler inden baka i fadeler i kurmak o lanan veren kural lar t an mlamak

sz konusu olur : uzun zamandan beri ort ada bulunmuyor olsa bi le, hi kimse art k onu konumuyor olsa ve az

rast lanan met in paralan zerinde onu onarm olsak b i le , b i r d i l da ima mm kn i fadeler i in b i r sistem

ol utu ru r : bu , snr sz b i r baar saysna izin veren snr l bir kura l lar bt ndr. Buna karlk b i rb i r inden

kopuk olaylar alan, d i le get i r i lmi olan tek t ek d i lb i l im sel ayrmlar n her zaman iin sonlu ve akt el olarak

snr l b i r l iid i r ; bu ayrml ar saylam ayacak kadar ok olabi l ir , kendi y nlar yla, be l lekte tu t ma, hafza ya da


18/114

okumayla i lg i l i her yetenei aabi l i r ler: bununla b i r l ik t e , on lar sonlu b i r b i r l i i o lut urur lar. Herhangi b i r

sylem olgusu konusunda, di l in zml enmesinin her zaman ort aya koyduu soru: bu i f ade hangi kur al lara

gre kuruldu, sonu olarak da, benzer baka ifadeler hangi kur al lara gre kur ulabi l ir ? Sylemin olgular

hakk ndaki bet im leme bsbtn baka bir soruyu ortaya kor: bu i fadenin ort aya kmas ve onun yerini baka

hib ir i fadenin a lamamas nasl gereklei r ?

Ayn zamanda, sylem hakkndaki bu bet im lemenin dnce t ar ih ine ter s dt de gr lmekt edir .

Dnce tar ih inde, be l i r l i b i r sylem bir l iinden hareketl e ancak bir dnce sist emi y eniden kurulabi l ir. Fakatbu b i r l ik o eki lde incelenmel i k i , i fadeler in kendi ler in in tes inde, konuan znenin n iyet i , onun b i l in l i

akt ivi tesi, sylemek istedii ey, yahut da syledii eyin ii nde veya sylenmi szlerinin hem en hemen ayr t

ed i lemez kopukluu iinde, ona ramen, ort aya kan bi l i n-d oyun yeniden bulunm aya all sn; her ha lde,

sz konusu olan ey, yeniden b i r baka sylem o lutu rmak, iit i len sese ierden hayat veren sessiz, uuldayan,

b i t ip tkenmek b i lmez konum ay yeniden bulmak, yazlm sat r larn syledikler ini kat eden, bazen onlar

alt st eden i nce ve gzle grlemez met ni yeniden kurmakt r. Dncenin zml enmesi, kul land syleme

gre her zaman al legor ik th. Hi kukusuz onun sorusu: syle nmi olan eyin i inde sylenen nedir ? Sylem sel

olan alann zmlenm esi bsbtn ba ka t r l ynel t i l i r ; o laynn snr ll ve t ike l - l ii i inde i fadeyi

yakalamak; varoluunun koul lar n bel i r lemek, snr lar n daha doru o larak tespi t e tmek, ona balanabilecekolan baka i fadeler le balant l ar n kurmak, onun baka hangi i fade biimlerini d ar d a t u t t uunu gster mek

sz konusudur. Ortada olan eyin alt nda, b i r baka sylemin yar sessiz geveze lei aratrlmaz; onun niin

o lduundan baka tr l o lmadnn, hangi durumda onun her bakadan ayr olduunun, bakalarnn arasnd a

ve onlara gre, hi bir bakan n igal edemeyecei b i r yere nasl sahip old uunun gst eri lm esi gerekir . Byle

bir zml emeye zg olan soruyu yle d i le get i reb i l i r iz : sylenen eyin iinde gn yzne kan -ve baka

hib ir yerde kendin i e le vermeyen- bu t i ke l varo lu nedir?

Ksacas, balangt a sorguluyor gibi grndmz bir l ik ler i yenide n bulm ak sz konusuysa eer , b tn

kabul ed i lm i birl ik lerin bu ask ya alm nn sonu olarak neye yarayabilecein i kendim ize sorm amzgerekmekt edir . Gerekte, bt n ver i lmi bir l ik l er in sist emat ik b i r b i im de ort adan si l in ii , i lk in , i fadede,

olayn t i ke l l iin i yeniden kur mak, ve sreksizl iin tar ih in j eolo j isi i indeki at la ol utur an bu byk

arazlardan sadece biri olm adn, f akat i f adenin basit olgusunun iinde bu at l a ol ut uran byk arazlardan

da b i r i o lduunu gst erm ek olanan verir ; o t arihsel basknn i inde b i rden b i re ort aya kveri r ; i ncelemeye

al tmz ey, onun olutu rduu bu yar k izgi, b u ortadan kaldrlamaz -ve ounlukla da kk- olan su

yzne ktr. Ne kadar baya olu rsa olsun, sonular nda dndmzden ne kadar daha az neml i ol ursa

olsun, or t aya kndan soma ne kadar olabi ldi ince abuk unutulur sa unut ulsun, f arz edi ldiinden ne kadar az

anlalm ya da kt zml enmi olursa olsun, bi r i f ade daima ne di l i n ne de anlam n sonuna dek

kullanamayaca bir olayd r . Olay, i lk in , b i r yandan b i r yaznn j est ine ya da bir szn telaf fuzuna balbulunduu, f akat b i r yandan da b i r hf za alan i inde, ya da elyazmalarnn, k i t ap lar n, ve her hangi bir

kaydet me b i imin in m addl ii i inde kendine srekl i bir varolu sal ad i in ; i k inc i o larak, o her o lay gib i b i r

tek o lduu, fakat t ekrara, dnmeye, yeniden akt i f l emeye ak o lduu iin; n ihayet sadece onu tevik eden

koul lara, ve onun tev i k et t ii sonulara dei l , ayn zamanda, ve bsbt n farkl b i r k ip l ie gre, kendisinden

nce gelen ve kendisini iz leyen if adelere de bal bulunduu i in , e lbe t te o o laan d bir o l aydr .

Fakat i fade olaynn devam n di lden ve dnceden ayrrsak eer, bu b i r sr o lay datm ak i in o lmaz.

Bu, onu t ama-miy le psiko lo j ik o lan sentez faa l iyet ler ine (m el l i f in n iyet ine, onun dnme b i imine,

dncesinin kesinliine, kafasn srekl i m egul eden t amam yla onun varl n aan ve ona anlam ver en

pro jeye) balamamaktan emin o lmak, ve baka dzenl i l ik b i im ler in i baka i l iki t ip ler in i yakalayabi lmek

i ind ir , i f adeler in kendi ara larndaki i l iki ler (m el l i f in b i l inc inden kurtu lsalar b i le , ayn mel l i fe a i t o lmayan

i fadeler sz konusu o lsa b i le , mel l i f ler b i rb i r l er in i t anmyor olsalar bi le); byle gereklem i i fade gruplar


19/114

arasndaki i l iki ler ( bu gruplar ne ayn olanlarla ne de yakn olanlarla i lg i l i o l masalar bi le ayn biim sel dzeye

sahip olmasalar bi le; snr lanabi l i r a l -verile r in yer i o lmasalar b i le ) ; bsbtn baka b i r dzenle ( t eknik,

ekonomik, sosyal, siyasal) i l g i l i i fadeler ya da i f ade ve olay grupl ar arasndaki i l iki ler. Kopuk olaylar n ortaya

kt alam safl i inde gstermek, onu hibir eyin stesinden gelemeyecei b i r ya lnzl n iine yeniden

yerlet i rmeye gi r i mek dei ld i r. Bu onu yeniden kendi zerine kapatm ak dei ld i r ; bu kendisinde ve

kendisindeki i l iki oyunlarn bet im lemek i in kendin i serbest brakmakt r .

Sylem olgular hakk ndaki byle b i r bet im lemenin nc d ikkat ekici yan; sylem olgular nn,kendi ler in i doal, dolaysz ve evrensel b i r l ik ler zanneden btn gruplardan kurtu lm ak suret i y le , bet iml emek

olanan, bu kez de alnm kararlar n, baka b i r l ik ler in b i r t op lam yoluyla e lde et meler id i r . Onun koullar

a k o larak tan mland takd i rde , doru o larak bet im lenmi i l iki lerden hareketle, hibir nedene dayanmaya-

cak, bununla birl ikte gzle grlemez olarak kalacak olan kopuk birl ik ler olu tu rmak meru o lab i lecekt i .

phesiz, (roman b i imi ver i ld ii , ya da b i r m atemat ik t eoremler ser isi i inde yer a ld zaman, sylemi n

kendisi taraf ndan ne srlm ve sylenmi olan bu ak i l iki ler in t ersine, r nein ) bu i l ikil er asla sz

konusu i f adelerde kendi ler i i in d i le get i r i lm i olmayacaklard . Bununla b i r l ik t e , on lar, h ib i r eki lde, ortaya

km syleml ere ierden hayat ' veren bir gizl i sylem t rn oluturmayacaklard; o ha lde bu, on lar

aydnl a kavuturabi lecek olan i fade olgular hakkndaki b i r yorumlama dei l , fakat d aha ziyade onlar nbir l ik te varo lul ar , ard arda geli le r i , karlkl grevler i , karlkl be l i r leme ler i , bam sz ya da bam l dn-

mler i hakkndaki zml emedir.

Bununla b i r l ik t e , bylece ort aya kabi len bt n i l iki ler in iaret o lmakszn bet im lenebi lmesi dnlemez.

lk bakta geici bir kopmay kabul e t mek gerekiyor: zmlemenin a l t -st edecei ve gerekir se yeniden

rgtleyecei b i r balang blgesi. Bu blge onu nasl ihat a edebil i r? Bir yandan, empi rik olarak, i l i ki ler in ok

say da, youn, ve bet imlenmesi gre l i o larak ko lay o lmasn t eh l ikeye

bilginin arkeolojisi- foucault

Documents