BEOGRAD – Rani Srednji Vek

Arheološki nalazi iz vremena velike seobe naroda Geografski položaj Beograda

Keltski oppidum Singidunum1, u kasnoj antici bio je jedan od najjačih rimskih kastruma na srednjem Dunavu, a zadržao je svoj značaj i u srednjem veku. Beograd zauzima posebno mesto među gradovima Jugoistočne Evrope i srednjeg podunavlja. U srednjevekovnoj arheologiji i istoriji Beograda, delimično je sadržana i istorija Srbije, Balkana, ali i srednje Evrope. To je svakako uslovljeno njegovim specifičnim geografskim položajem, koji je doprineo da Singidunum i njegova okolina budu nezaobilazne tačke svih osvajača.

Beograd se nalazi u kontaktnoj zoni Srednje Evrope i Balkanskog poluostrva, na raskršću Zapadne i Jugoistočne Evrope, a na putu ka Maloj Aziji. Smešten na brežuljku koji se uzdiže iznad ušća Save u Dunav. U blizini se nalazi mesto gde se susreću tokovi Velike Morave i Tise. Beograd leži na dodiru dna i oboda velikog Panonskog basena, na brežuljcima Šumadijske grede. Izuzetan strateški značaj doneo je Beogradu nemirne godine tokom celog srednjeg veka.

Singidunum, odnosno usko područje Beogradske tvrđave, vremenom se širilo na susedne oblasti , koje danas obuhvata teritorija savremenog grada Beograda. U ovom radu će biti reči o teritoriji južno od Save i Dunava, odnosno o starom Beogradu, s obzirom na to da je tokom najvećeg dela svoje istorije, sve do sacremenog doba, pojam grada obuhvatao teritoriju do Save i Dunava sa Tvrđavom kao najsevernijom tačkom, a naročito u periodu o kome će ovde biti reči, kada su ove dve reke pretstavljale ne samo severnu granicu gradske teritorije (ager singidunensis), već i granicu provincije Gornje Mezije (Moesia superior) prema drugoj Panoniji (Panonia inferior), a posle njenog pada pod vlast varvara i severnu granicu carstva. Istorija Beograda dugo se razvijala kao istorija Beogradske tvrđave, odnosno utvrđenja podignutog na brežuljku iznad ušća Save u Dunav. Singidunum je podignut na mestu gde su važni putevi iz Panonije, preko Balkanskog poluostrva vodili na istok, ka Carigradu. Od prestonice Istočnog Carstva bio je udaljen oko 670 rimskih milja, zbog čega je imao veliki strateški značaj. Utvrđenje se nalazilo na graničnom prostoru panonskog i mezijskog limesa, imalo je zadatak da čuva snagu odbrambenog pojasa, i spreči prodore varvarskih četa ka unutrašnjosti rimskih provincija Balkanskog poluostrva. Poslednjih decenija IV veka, sve učestaliji bili su napadi varvara, izazvani jakim procesom migracije u pravcu zapada.

375. godina označava kraj jedne epohe, kraj antičke civilizacije, i početak novog nemirnog doba, početak velike seobe naroda. Te godine umro je car Valentinijan, a za cara zapada proglašen je njegov sin Gracijan (375-383). Još sredinom IV veka, situacija u Rimskom Carstvu postaje sve nestabilnija jer stanovništvo iz pograničnih oblasti sve češće upada na njegove teritorije. U poslednjoj četvrtini IV veka počinje veliki migracioni proces koji je u toku nekoliko narednih vekova zahvatao i ugrožavao granice prostrane Rimske Imperije, i koji će dovesti konačno do pada Zapadnog dela Carstva.Varvarska plemena su u

1 M..Bajalović Hadži-Pešić, Srednjovekovnom Beogradu u pohode, Beograd 1977., antički naziv Singidunum

poslednji put javlja se u istorijskim izvorima 630. godine, a slovensko ime Beograd pojavljuje se tek 878. godine u jednom pismu pape Jovana VIII bugarskom knezu Borisu.

svojim napadima pljačkala i pustošila pogranične oblasti, i prodrla duboko iza utvrđenog limesa.

Sredinom IV veka u crnomorskim stepama obrazuje se krupna plemenska zajednica na čelu sa ostrogotskim kraljem Hermanrihom. U taj savez, pored Gota , ušla su i neka slovenska i sarmatska plemena. Istočno od tog gotskog plemenskog saveza, u stepama Donje Volge, Dona i na Severnom Kavkazu, obrazuje se još jedan krupni plemenski savez sa Hunima na čelu. Zahvaljujući svojoj lako pokretnoj konjici, lako su pokorili razjedinjena plemena istočnih stepa i Kavkaza. 375. godine Hunski vojni savez porazio je Hermanrihove snage. Ostrogoti, priključeni Hunima, uzeli su učešća u daljem kretanju na zapad.Pod pritiskom Huna, znatan deo Vizigota je krenuo na jug ka Dunavu. Uz dozvolu cara Valensa, naselili su se u Tračkoj dijacezi. Crkveni pisac četvrtog veka Ambrozije, govori o napadima Vizigota na čitav dunavski Limes, koji je išao “per ripensem Daciam et Mysiam, omenemque Valeriam Panoniarum”2 Ubrzo su Vizigoti digli ustanak protiv rimske uprave. Pobuna je poprimila šire razmere, i kulminirala u bici kod Hadrijanopolisa (Jedrena) 9. avgusta 378. godine. Rimska vojska pretrpela je težak poraz, sam car Valens poginuo je na bojištu. Nakon pobede, počeli su se raseljavati po čitavom Balkanskom poluostrvu, pustošeći sve na putu. Njihovo kretanje ukazuje jači pritisak varvara na donjodunavskom limesu, a u izvorima nema podataka da su tada napali na Singidunum i okolinu. Slom carske vojske predstavlja jedan od glavnih događaja u nizu promena koje su se odigrale u centralnom delu Rimskog Carstva. Nakon toga, dolazi do formiranja plemenskih saveza i novih država na teritoriji Carstva.

Hunski plemenski savez je u cilju proširenja svoje teritorije, vršio pritisak na dunavsku graničnu liniju vizantijskog Carstva. U pokušajima da obezbedi mir, car Teodosije II (408- 450), u nekoliko mahova sklapao je mirovne ugovore sa hunskim vođama, najpre sa Rijasom, a zatim i sa njegovim naslednicima Bledom i Atilom. Ovi ugovori odnosili su se na plaćanje godišnjih tributa Hunima3, čija je suma dvostruko bila uvećana 435. godine na 700 funti zlata.4

Istorijski izvori nam ne daju sliku o stanju Singidunuma posle provale Gota na Balkan, niti šta se u njemu i oko njega dešavalo početkom V veka. Događaji počinju da se naslućuju iz Priskovih fragmenata, koji su glavni izvor za istoriju hunskog osvajanja u Podunavlju. Međutim, ovde se ne spominje pad Singidunuma, nego nam saopštava kako su Atilini Huni 441/442 godine osvojili i razorili važna utvrđenja na Dunavu, Viminacium, Margum, Naissus. Prokopije, veliki istoričar Justinijanovog doba, služio se Priskovim delom.5U svom spisu o građevinama (Procopii opera-De aedificiis6), verovatno sažima neku izgubljenu priskovu stranicu, opisujući Hunsko osvajanje i razaranje do temelja.7 Pad Singidunuma pod hunsku

2 B. Ferjančić, Beograd od početka seobe naroda do doseljavanja Slovena, u: Istorija Beograda, knj. I, Beograd 1974.106, 3 B. Ferjančić, Beograd od početka seobe naroda do doseljavanja Slovena, u: Istorija Beograda, knj. I, Beograd

1974.107, F. Barišić, Prokopije, Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije I, Beograd 1955., Vizantija 430. godine plaća čak 350 funti zlata, a od 435. godine plaća dvostruko, tj. 700 funti zlata. 4 B. Ferjančić, Beograd od početka seobe naroda do doseljavanja Slovena, 107, Nakon Rijasove smrti, novi hunski poglavari Bleda i Atila, spremali su napad na vizantijsko Carstvo preko Singidunuma, što je nateralo Teodosija II da zarad ponovnog uspostavljanja mira udvostruči danak. 5 F. Barišić, Vizantijski Singidunum, ZRVI III, Beograd 1955., 1, nap. 3, autor iznosi da je utvrđeno da se Prokopije sluižo Priskovim delom. 6 F. Barišić, Prokopije, Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije I, Beograd 1955., 544. godine Prokopije objavljuje spis De aedificiis u šest knjiga, gde opisuje i nabraja sve što je izgrađeno (crkve, vodovod, utvrđenja i dr.). U četvrtoj knjizi opisuje Justinijanovu izgradnju u Iliriku, te je ona za nas od posebnog značaja. 7 F. Barišić, Vizantijski Singidunum, ZRVI III, Beograd 1955., 1, Vizantijski izvori I, 66, “…Grad po imenu Singidunum (Sigghdonon) bio je prvi koji su na tamošnjoj obali podigli (Rimljani). Posle izvesnog vremena, varvari ga osvojiše i pošto ga odmah razoriše do temelja, učiniše ga potpuno pustim. Na isti način postupiše i sa velikom većinom ostalih utvrđenja…”

vlast 441. godine, zabeleženo je u Hronici Marcelina.8Iz Priskovih spisa saznajemo da je Singidunum ostao šezdesetak godina pod njihovom vlašću.9On nam takođe opisuje usvajanje Atilinog predloga 448. godine10, po kome je uspostavljena pogranična zona sa Carstvom između Singidunuma i grada Novae (danas Staklen kod Svištova), u širini pet dana hoda. Romeji su morali da obustave obradu zemljišta na ovoj teritoriji, jer je pogranična zona uspostavljena kao no man’s land.

Hunska država znatno je oslabila 451. godine, nakon sukoba sa rimskim namesnikom Aecijem na Katalaunskim poljima. Atila umire 453. godine i dolazi do pobuna potčinjenih germanskih plemena, što je ubrzo dovelo i do raspada Hunske države. Novi sukobi varvara onemogućili su carstvo da obnovi odbranu od novih naleta varvara. Tek je Justinijan u VI veku obnovio ove gradove.

Nakon sloma jake hunske države, oblasti našeg Podunavlja su podeljene. Istočni Goti zauzeli su tada Srem, a Gepidi Banat i Bačku. Južna i jugoistočna okolina porušenog Singidunuma, iako je tada nominalno ostala u sastavu Vizantije11, u narednim decenijama bila je izložena upadima severnih suseda Gepida. Singidunum sa okolinom pao je u ruke Sarmata12. Vođa Sarmata Babaj, porazio je romejskog vojskovođu Kamunda. Dengizih, Atilin sin, 454. godine sa svojim odredom opseda sremsku Basijanu, ali su ga Goti sprečili u tome. Krajem pedesetih, početkom šezdesetih godina V veka, Goti vode stalne borbe sa svojim susedima, Alemanima, Sarmatima i dr. Carigradska vlada je pokušala da napravi kontrolu nad gradovima dunavskog limesa, pa je 470. godine pokušala to da postigne, koristeći Istočno gotskog princa Teodoriha Amalijca.

Teodorih je bio u Carigradu kao talac od 459. godine13, a 470. godine stiže u Panoniju sa zadatkom da preuzme od Sarmata dunavske pogranične oblasti. Već naredne godine ubija Babaja, zauzima ove oblasti, ali nije Romejima predao Singidunum, već ga je zadržao pod svojom vlašću. Ostrogoti su nakon 475. godine, bez predhodne saglasnosti cara Zenona, prešli na područje gornje i zapadni deo donje Mezije, a od njih napušteni Srem, zauzeli su Gepidi. Izgleda da Moesia Prima opet potpada pod vizantijsku vlast nakon 488. godine, kada Teodorih sa svojim Gotima kreće na Italiju 14, dok Srem i dalje ostaje pod Gepidima. Kada je vlast Ostrogota u Italiji bila osigurana, Teodorih je težio da proširi granice svoje nove države. Želeo je da ih dovede na granice nekadašnjeg Zapadno rimskog Carstva, do Dunava, Save i Drine. To je dovelo do novih pomeranja 504. godine. Istočno gotski vojskovođa Picija, sa svojom vojskom upao je i zauzeo Srem, oduzeo je Gepidima provinciju Pannonia Secunda sa Sirmiumom, i pripoio je Teodorihovoj državi. Kao posledica toga, gepidski princ Mund, saveznik Gota, proterao je Romeje iz gornje Mezije. Već sledeće, 505. godine došlo je do sukoba između carske15 i varvarske vojske. Picija i Mund porazili su carsku vojsku, ali odmah potom Teodorih je uputio u Carigrad mirovnu delegaciju. 510. godine Teodorih i car Anastasije I, zaključili su mir i razgraničili posede na Srednjem Dunavu. Ovim ugovorom

8 M. Mirković, Rimski gradovi na Dunavu u Gornjoj Meziji, Beograd 1968. 9 Bjelajac LJ., Ivanišević V., Les temoignages archeologiques des Grandes Invasions a Singidunum, Starinar XLII, Beograd 1991. 10 F. Barišić, Prokopije, Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije I, Beograd 1955. 11 F. Barišić, Vizantijski Singidunum, ZRVI III, Beograd 1955. 12 F. Barišić, Vizantijski Singidunum, ZRVI III, Beograd 1955., autor dovodi u pitanje Jordanesove Sarmate, da li su oni zaista Sarmati, ili se pod tim imenom krije neko drugo varvarsko pleme. 13 F. Barišić, Vizantijski Singidunum, ZRVI III, Beograd 1955., Teodorih je boravio u Carigradu od sklapanja sporazuma sa carom Lavom I. 14

Bjelajac LJ., Ivanišević V., Les temoignages archeologiques des Grandes Invasions a Singidunum, Starinar XLII, Beograd 1991. 15 F. Barišić, Vizantijski Singidunum, ZRVI III, Beograd 1955., carska vojska brojala je 8000 ljudi, a na čelu je bio magister militum per Illyricum Savijan.

Ostrogoti su dobili Sirmium i provinciju Pannonia Secunda16. Istočnom Carstvu pripali su Singidunum zajedno sa panonskom Bassianom. Postoje indicije da je Anastasije započeo obnovu nakon potpisivanja ovog mirovnog ugovora, ali Justinijan je zaslužan za glavne radove. Na ovaj način, Singidunum je ponovo postao važna tvrđava na granici prema Istočnim Gotima.

Na samom početku svoje vladavine, Justinijan I (527-565), morao se suočiti sa dugogodišnjom krizom u Iliriku. Naime u ovom delu carstva najviše se osećala depopulacija, pad ekonomskih mogućnosti, zastoj i opadanje gradova.17 Car je odmah po stupanju na vlast preuzeo energične korake u cilju poboljšanja njihovog stanja, uviđajući izuzetan strateški značaj dunavskog limesa i ovih oblasti uopšte. Jedan od njegovih prvih političkih poteza odnosio se na sklapanje saveza sa Herulima, koji su prelazeći preko Save, pljačkali severne delove Prefekture Ilirik. Ugrožavanje carstva uslovilo je i surove intervencije carske vojske. Sklopivši savez sa njima, Justinijan I ih naseljava na delu sremske teritorije pod vizantijskom vlašću, u blizini Singidunuma, pod obavezom vršenja federatske službe i primanja hrišćanstva. Car je 6. januara 528. godine lično kumovao krštenju herulskog kralja Grepisa i njegovih dvanaest velikodostojnika18. Iste godine, Gepidi se združuju sa Herulima u pokušaju da preotmu Gotima Sirmium. Poraženi od Vitigesa, Amalasvintinog vojskovođe, počeli su da beže preko Save i Dunava. Koristeći ove događaje, Goti pljačkaju gornju Meziju sve do grada Gratijane19. Gepidski princ Mund prešavši u službu Vizantije 529. godine, dobija visoku titulu od Justinijana Magister millitum per Illyricum, i uspešno brani Gornju meziju, kao i istočne oblasti Ilirika i Trakiju od varvarskih upada20.

Za naredni istorijski period, izvori nam ne pružaju nikakve podatke o Singidunumu sve do perioda njegove restauracije, sredinom četvrte decenije VI veka. Prokopije opisuje njegovu obnovu: “Izgradivši iznova čitav (grad Singidunum) i opasavši ga veoma čvrstim bedemom, ponovo stvori sjajan i velike hvale dostojan grad.”21

Naime, početkom tridesetih godina VI veka, Justinijan započinje sa svojim ambicioznim fortifikacionim radovima, u cilju formiranja odbrane od varvarskih napada na Dunavu, od Singidunuma do Ponta, ali i po dubini teritorije. Aprila 535. godine car izdaje čuvenu Novelu XI. Ovde se ističu gradovi na dunavskoj granici Ilirika, gde je navodno obnovljena vizantijska vlast Viminacium, Recidava, Lederata, gradovi koji su obnovljeni, a Singidunum je izostavljen22. Izostanak Singidunuma utoliko je upadljiviji što je on za Vizantiju uvek bio od posebnog značaja, što se naročito vidi iz Prokopijevog spisa De aedificiis, gde on nabraja novopodignute i obnovljene gradove na Dunavu od strane Justinijana, i započinje upravo Singidunumom23. Ovde se pojavljuje jedno veoma nejasno mesto po pitanju obnove Singidunuma. Naime u jesen 535. godine počinje rat sa Gotima i događaji koji slede ukazuju po svoj prilici na to da početkom tridesetih godina VI veka nisu obnovljene glavne tvrđave limesa, a sam Singidunum je sistematski obnovljen verovatno početkom četrdesetih godina VI veka24. Kada je 535. godine rat sa Gotima obnovljen,

16 B. Ferjančić, Beograd od početka seobe naroda do doseljavanja Slovena, u: Istorija Beograda, knj. I, Beograd 1974. 17 LJ. Maksimović, Severni Ilirik u VI veku, ZRVI XIX, Beograd 1980 18 F. Barišić, Vizantijski Singidunum, ZRVI III, Beograd 1955. 19 F. Barišić, Vizantijski Singidunum, ZRVI III, Beograd 1955. 20 F. Barišić, Vizantijski Singidunum, ZRVI III, Beograd 1955., 5, LJ. Maksimović, Severni Ilirik, 26 21 F. Barišić, Prokopije, Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije I, Beograd 1955, 66 22 LJ. Maksimović, Severni Ilirik u VI veku, ZRVI XIX, Beograd 1980, 26 23 F. Barišić, Prokopije, Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije I, Beograd 1955, 66 24 LJ. Maksimović, Severni Ilirik u VI veku, ZRVI XIX, Beograd 1980, 26, usled nedostatka arheoloških dokaza, autor odbacuje hipotezu Franje Barišića (F. Barišić, Vizantijski Singidunum) da je Justinijan samo nastavio delo Anastasija i da je početak obnove Singidunuma bio pre 535. godine, na osnovu Novele XI. Autor ističe Prokopijevo tvrđenje da je Justinijan obnovio iz temelja čitav grad.

vizantijske trupe ulšle su u Srem preko Singidunuma, zauzimajući Sirmium i okolinu. Banatsko-bački Gepidi ostali su mirni sve dok vest o pogibiji Munda u Dalmaciji nije stigla do njih. Već naredne, 536.godine, Gepidi provaljuju preko Dunava i preotimaju romejima Sirmium i čitavu provinciju Pannonia Secunda. Po carevu odobrenju, čitav kraj oko Singidunuma zadržali su Heruli, koji su ga i oko 550. godine držali25. U Bellum Vandalicum26 12, 6, drugačije izveštava: “Onda Gepidi osvojiše krajeve oko Singidunuma i Sirmiuma, sa ove i sa one strane Dunava, gde žive i u moje vreme.”tj. oko 545. godine27. Kako bi se suprotstavio Gepidima, Justinijan stupa u savez sa Langobardima, naseljavajući ih u susedstvu Gepida. U to vreme, navodno završava obnovu grada i tvrđave Singidunum28. Međutim, kao što vidimo, grad jetokom tridesetih godina VI veka menjao svoje gospodare, i ako su zaista na početku rata, oko 537. godine Gepidi bili gospodari Srema i Singidunuma, kao što izveštava Prokopije, onda vizantijsko zauzimanje i obnavljanje grada verovatno treba smestiti u periodizmeđu ovog datuma i perioda kada se ponovo pojavljuje, tj. 540-545. godine. Tada su Heruli tražili od justinijana da im pošalje kralja, i tada je vizantijska vlast u Singidunumu već obnovljena, kao i sam grad. Četrdesetih godina VI veka podignuto je i novo utvrđenje Octavum29, koji se nalazi na 8 milja uzvodno od Singidunuma, verovatno blizu današnje Višnjice gde su pronađeni ostaci vizantijskog utvrđenja. U Justinijanovo doba, ranija naselja na Dunavu spojena su sa tvrđavama i opasana zidovima. Carev istoričar, Prokopije ovu vrstu pograničnih utvrđenja naziva polizma. Takvo spajanje utvrđenja i naselja bedemom potvrđeno je u Singidunumu, Caput Bovis, Zanes i Pontes30. O unutrašnjem uređenju i civilnoj vlasti u polizmama nema određenijih podataka. Vojna odbrana je bila poverena vojnim stratezima. U Singidunumu, u pregovorima između Avara i Romeja 579. godine, posvedočen je jedan strateg, međutim, njegove tačnije funkcije su nepoznate, kao i položaj u vizantijskoj vojsci i uloga u gradskoj upravi31.

Uprkos Justinijanovom sistemu vojnih utvrđenja, balkanske provincije bile su nedovoljno zaštićene jer je carska vojska bila angažovana u ratu sa Gotima. S obzirom da su vojni kontigenti posada u utvrđenjima bili svedeni na minimum, u narednim decenijama su ove oblasti bile izložene opasnosti od novih upada plemena sa istoka i severa. Nadiranje Avara i Slovena u narednom periodu dovela su do značajnih etničkih promena u srednjem podunavlju. Najmasovniji upad varvara, tj. Slovena desio se 550. godine. Prokopije najopštije opisuje pravac slovenskog nadiranja, ali se iz nekih podataka može zaključiti da je upad izvršen preko Gornje Mezije i to dolinom Morave32. Avari su nakon pobede nad Gepidima 567. godine osnovali u Panoniji veliki savez plemena. Vizantija je sada dobila vojni i politički snažan avarski kaganat, koji je u narednom periodu predstavljao, pored sasanidske Persije, najopasnijeg protivnika.

Istorijski izvori obaveštavaju da pored Avara, dunavski basen naseljavaju i Kutriguri, Bugari, Sloveni, ostaci Germana, koje sada Avari koriste kao zaštitu od napada zajedničkih neprijatelja. Avarski hagan Bajan pokušao je da diplomatskim putem dobije Sirmium, jedino vizantijsko uporište severno od Save i Dunava. Car Tiberije je odbijao njegove predloge.

25 F. Barišić, Prokopije, Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije I, Beograd 1955., 51 26 F. Barišić, Prokopije, Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije I, Beograd 1955., 17,Treća i četvrta knjiga dela De Bellis, koje obrađuju rat sa Vandalima. De Bellis predstavlja najstarije i najznačajnije Prokopijevo delo. Tu se opisuju ratovi koje je vodio Justinijan. 27 F. Barišić, Prokopije, Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije I, Beograd 1955., 51 28 F. Barišić, Vizantijski Singidunum, ZRVI III, Beograd 1955., 5, autor tvrdi da je obnova započeta pre 535. godine, F. Barišić, Prokopije, Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije I, Beograd 1955., 66 29 F. Barišić, Prokopije, Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije I, Beograd 1955., 67 30 M. Mirković, Rimski gradovi na Dunavu u Gornjoj Meziji, Beograd 1968. 31 M. Mirković, Rimski gradovi na Dunavu u Gornjoj Meziji, Beograd 1968., fus nota 29. 32F. Barišić, Vizantijski Singidunum, ZRVI III, Beograd 1955, autor navodi da je najveći broj Slovenskih upada išao preko limesa na donjem Dunavu.

Menandar daje podatke33 da je sklopljen mir 568. godine, a da već 570. godine dolazi do prvih sukoba. Bajan 579. godine stiže sa vojskom u oblast između Sirmiuma i Singidunuma, gde podiže most preko Save u nameri da osvoji Sirmium. U cilju sprečavanja intervencije vizantijskih posada iz Singidunuma, Bajan je sakupljao lađe i splavove u Panoniji34. Međuim, zapovednik snaga u Singidunumu, strateg Set, prozrevši namere avarskog vođe, naterao je Bajana da položi zakletvu da neće napadati na romejsku zemlju35. Bajan je nastavio da gradi most i prikuplja brodove, odbijajući optužbe Vizantinaca da priprema napad na Sirmium, ali već 579, njegove lađe su se pojavile pred gradom. Nakon trogodišnje opsade, sa carskim pristankom, grad je bio predat Avarima. Osvajanje Sirmiuma dovelo je Gornju Meziju i Singidunum u veliku opasnost, a već 584. godine Avari su iznenada napali36. Po rečima Teofilaka Simokate, Singidunum je tada bio potpuno nezaštićen i bez ratnih sprava, “...jer je u celoj Trakiji bio zavladao mir. Stanovništvo grada je bilo rastureno po poljima, jer je vršidba tako zahtevala.”37 Romeji su ipak pružili otpor, te grad nije zauzet bez borbe. Avari su uz velike gubitke odneli pobedu. Preko Singidunuma, Viminacijuma, u Gornjoj Meziji, Avguste u Priobalnoj Dakiji, Avari dolaze do Anhijala na Crnom Moru i provincije Hemimont38, što cara Mavrikija primorava na povećanje danka, ali pustošenja Avara i Slovena su se nastavila uz povremena primirja narednih godina. Tek 591. nakon sklapanja mira sa Persijancima, car je mogao da preuzme energičnu ofanzivu na severnoj granici. Na osnovu podataka o kasnijim događajima u okolini Singidunuma, može se zaključiti da Avari nisu ostavili posadu u gradu. Grad nije bio razoren pri Avarskom osvajanju 593. godine39.

Teofilak Simokata obaveštava da je hagan, sredinom 593. godine naredio Slovenima da izgrade čamce da bi Avarska vojska mogla da pređe preko Dunava, a građani Singidunuma su ometali ovaj posao. To je izazvalo intervenciju Avara, opsadu Singidnuma, ali nakon sedam dana opsade hagan je naredio Avarima da dignu opsadu i dodju k njemu u Sirmium40.

Međutim, malo je verovatno da je istočno carstvo povratilo pod svoju vlast gradove na dunavskoj granici. Veliki deo vojske je u periodu između 584. i 593. godine bio u borbi protiv Persije. Vizantija nije uspela da spreči širenje varvara u Gornju Meziju i Trakiju, naime u to vreme su stigli do Hadrijanopolisa. Avari 593. godine zauzimaju i Racijariju, Akvu i Bononiju. Ovi događaji ukazuju da mu se nije suprotstavila veća vojska, te da ranije osvojeni gradovi nisu mogli da budu vraćeni. Singidunum je u ovom periodu bio pod formalnom Avarskom vlašću, ali bez stalne posade, što je omogućilo akciju njegovih građana 593.

33F. Barišić, Menandar, Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije I, Beograd 1955, 87-89 34F. Barišić, Vizantijski Singidunum, ZRVI III, Beograd 1955, B. Ferjančić, Beograd od početka seobe naroda do doseljavanja Slovena, u: Istorija Beograda, knj. I, Beograd 1974, navodi se da je Bajan bio u strahu od intervencije od vizantijskog garnizona iz Singidunuma, pogotovu flote, pošto su Vizantijski vojnici iz gradske posade bili neobično vešti u prelaženju reke čamcem. Takođe se navodi predpostavka da je u Singidunumu, s obzirom na položaj (leži na dve reke), morala biti stacionirana i vizantijska rečna flota. 35F. Barišić, Vizantijski Singidunum, ZRVI III, Beograd 1955, B. Ferjančić, Beograd od početka seobe naroda do doseljavanja Slovena, u: Istorija Beograda, knj. I, Beograd 1974, “Pošto se Romeji u tamošnjim gradovima uznemire i smisao poduhvata prozru, singidunumski strateg Set posla haganu glasnika i upita ga s kojom namerom stiže do Save kad između njega i Romeja postoji čvrst mir i prijateljstvo... Odgovarajući na poruku singidnumskog stratega, Bajan se izgovarao kako tobože ide protiv Slovena a ne Romeja. Bajan se zakune na avaski i romejski (hrišćanski) način da ništa rđavo on ne smišlja. Ali takvi izgovori ne učiniše se verodostojnim ni samom Setu ni ostalim Romejima u Singidunumu.” 36F. Barišić, Vizantijski Singidunum, ZRVI III, Beograd 1955, B. Ferjančić, Beograd od početka seobe naroda do doseljavanja Slovena, u: Istorija Beograda, knj. I, Beograd 1974, kao povod za napad poslužilo je neslaganje sa carem Mavrikijem oko plaćanja tributa. Naime, nakon osvajanja Sirmiuma 582. godine. Bajan se sporazumeo sa Vizantijom uz plaćanje godišnjeg tributa u visini od 80 000 zlatnika, a već 584. hagan je tražio povećanje tributa na 100 000, na šta Mavrikije nije pristao. 37F. Barišić, Vizantijski Singidunum, ZRVI III, Beograd 1955 38LJ. Maksimović, Severni Ilirik u VI veku, ZRVI XIX, Beograd 1980., 26, 39M. Mirković 40F. Barišić, Vizantijski Singidunum, ZRVI III, Beograd 1955

godine. Posle prelaska stratega Priska sa carskom vojskom na levu obalu Dunava, kod mesta Nove (Novae) u Donjoj Meziji (Moesia Inferior), u cilju napada na tamošnje Slovene, Avari ponovo napadaju i zauzimaju Singidunum. Porušivši bedeme grada, počeli su sa raseljavanjem stanovništva. Međutim, ubrzo je usledio odgovor carske rečne flote koja je povratila slobodu gradu i njegovom stanovništvu41.

Činjenica da je Prisk doplovio na pomorskim ratnim brodovima do Singidunuma, a ne suvozemnim putem, kako se činilo u ranijem periodu, svedoči u kakvom su stanju bili ostaci limesa. Moguće da ih u tom trenutku više i nije bilo s obzirom da su njegova najznačajnija uporišta, kasteli na Đerdapu, pali u periodu između 595. i 596. godine42. Okružinica pape Grgura I iz 597. godine navodi iliričke mitropolije kojima odgovaraju sve klasične provincije Ilirika osim Gornje Mezije i obe Dakije. Izostanak severnog Ilirika dovoljno svedoči o sudbini tih oblasti43.

U narednim godinama Singidunum je ostao u rukama Vizantije. Na samom kraju VI veka, odnosno 600. godine, Singidunum i Viminacium se po poslednji put pominju u vizantijskim izvorima, iz kojih sledi čuveni Priskov pohod na Banat kad u više navrata pobeđuje Avare na njihovoj teritoriji44. Odatle se vidi daje Carstvo uspelo da još pohodom iz 596. godine, bar delimično obezbedi granicu u Gornjoj Meziji i obnovi neke tvrđave45.

Simokata saopštava da je u daljem toku ratovanja Singidunum bio u vizantijskim rukama sve do 602. godine, kada dolazi do nasilne smene vlasti na carigradskom tronu. Na vlast umesto Mavrikija dolazi centurion Foka (602-610). Ovaj događaj je doveo do opšteg haosa u državi, što je onemogućilo bilo kakvu organizovanu odbranu Balkana46. U severnom Iliriku na prelazu iz VI u VII vek, vizantisaka vlast, osim pojedinih gradova na limesu i u unutrašnjosti, više nije funkcionisala. Njihovo prisustvo svelo se na Viminacium, Singidunum, Prvu Justinijanu, Nais, Serdiku47.

Izgleda da je za vreme Fokinog carevanja na severnoj granici vladao mir, pošto iz ovog perioda nemamo nikakve vesti o bilo kakvim slovensko-avarskim upadima u ovaj deo podunavlja48.Takođe nema podataka o eventualnim samostalnim slovenskim upadima bilo pljačkaškog, bilo kolonizatorskog karaktera. Sa prvom decenijom Iraklijeve (610-641) vlade definitivno se završava vizantijska vlast na Balkanu. U periodu oko 614-616. godine, Avaro-sloveni i Sloveni u svojim naletima ruše Singidunum, Nais, Serdiku; pustoše celo grčko primorje, opsedaju Solun, gusare po Egejskim ostrvima i maloazijskoj obali49. Teško je zamisliti da je Singidunum tada pošteđen. Iz tog razloga, značajno mesto zauzima jedan Porfirogenitov podatak o seobi Srba, gde se pominje i vizantijski strateg u Beogradu u vreme

41F. Barišić, Vizantijski Singidunum, ZRVI III, Beograd 1955; F. Barišić, Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije I, Beograd 1955, 120-121; B. Ferjančić, Beograd od početka seobe naroda do doseljavanja Slovena, u: Istorija Beograda, knj. I, Beograd 1974, 112; J. Kovačević, Avarski Kaganat, Beograd, 1977, 57-58 42LJ. Maksimović, Severni Ilirik u VI veku, ZRVI XIX, Beograd 1980, 50 43LJ. Maksimović, Severni Ilirik u VI veku, ZRVI XIX, Beograd 1980, 49 44K. Jiriček, Istorija Srba, knj. I, Beograd 1992, 65; F. Barišić, Vizantijski Singidunum, ZRVI III, Beograd 1955, 12; Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije I, Beograd 1955, 123-124; B. Ferjančić, Beograd od početka seobe naroda do doseljavanja Slovena, u: Istorija Beograda, knj. I, Beograd 1974, 112; J. Kovačević, Avarski Kaganat, Beograd, 1977, 59-60. 45Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije I, Beograd 1955, 121, Teofilak Simokata ističe da su Romeji već narednog dana po preuzimanju Singidunuma 596. godine počeli sa obnovom utvrđenja. 46G. Ostrogorski, Istorija Vizantije, Beograd 1959., 101-103. 47LJ. Maksimović, Severni Ilirik u VI veku, ZRVI XIX, Beograd 1980, 50. 48F. Barišić, Vizantijski Singidunum, ZRVI III, Beograd 1955 49F. Barišić, Vizantijski Singidunum, ZRVI III, Beograd 1955; G. Ostrogorski, Istorija Vizantije, Beograd 1959, 110. Autor navodi da su preostala vizantijska uporišta pored samog Carigrada i Soluna sa neposrednom okolinom, ostala nekoliko gradova na Jadranu kao Jader (Iader), Tragurium, Butua (Buthua), Skodra i Lisus

cara Iraklija oko 630. godine50. Srbi nezadovoljni zemljištem u solunskoj temi koju im je dodelio Iraklije, krenuli su natrag u svoju zemlju, ali “kada su prešli Dunav pokaju se, i preko stratega koji je tada upravljao Belegradom jave caru Irakliju da im dodeli drugu zemlju da se nasele.”51 Carigrad je 626. godine bio u velikoj opasnosti od dvostrukog napada Persijanaca i Avara. Avarski hagan je sa velikom vojskom sastavljenom od Slovena, Avara, Bugara, Gepida i drugih plemena opseo Carigrad sa kopna i mora. Nakon odlučne pomorske bitke 10. avgusta, Carigrad je bio odbranjen. Ovaj događaj verovatno predstavlja vrhunac Avarske istorije. Nakon toga oni postaju bezopasni, pa tako i imamo manje podataka o njima u narednm periodu. Poslednji podatak o Singidunumu predstavlja Porfirogenitova vest iz perioda oko 630. godine. Nakon toga u izvorima imamo veliku pauzu do kraja IX veka, tj. 878. godine, kada se javlja pod novim slovenskim imenom Beograd52.

Istorijski podaci o Singidunumu za ovaj relativno kratak istorijski period u trajanju od dva veka, veoma su malobrojni, pritom pisani uglavnom perom carevog hroničara. Ipak, i te sporadične vesti o njemu oslikavaju jedan izuzetno dinamičan period. Vizantijski grad na večito nemirnoj i nesigurnoj granici, često je menjao svoje gospodare, bio rušen, pljačkan, ponovo podizan. Ovi malobrojni istorijski podaci dali su impuls arheologiji koja treba da ih potvrdi ili pak opovrgne, i da rasvetli nepoznate delove njegove istorije.

Istorijat istraživanja Kasnoantički, kao i uostalom i antički ostaci Singidunuma, leže danas pod temeljima

savremenog grada. Sve ono što je pod naslagama zemlje, uspevalo da se za sve ovo vreme očuva, danas je izloženo razaranju delovanjem savremene gradnje. U pokušaju da se odupru tom procesu destrukcije, mnogobrojni istraživači koji deluju na polju zaštite spomeničkog nasleđa, nastoje da prikupljanjem podataka, kao i zaštitnim iskopavanjima, kad god je to moguće, sačuvaju za budućnost fragmente nekadašnje slike iščezlih antičkih gradova na ovom prostoru, kao i tragove koje su za sobom ostavili mnogobrojni varvari kao glavni protagonisti dezintegracije tih istih gradova.

Za ostacima Singidunuma, čije urbano jezgro sada pokriva najuži centar savremenog Beograda, traga se već više od jednog veka53. Generacije istraživača, najpre Narodnog Muzeja, zatim Muzeja grada Beograda, Zavoda za zaštitu spomenika kulture i arheološkog instituta, sistematski iskopavaju ili prateći građevinske radove, obavljaju zaštitna arheološka iskopavanja na pojedinim ugroženim lokacijama.

Prikupljanje i proučavanje ostataka materijalne kulture iz bliže i dalje prošlostikod Srba, usko je povezano sa buđenjem nacionalne svesti, sa oslobodilačkim pokretima XIX veka koji su doveli do stvaranja suverene srpske države54. S tim u vezi i istraživanja koja se

50Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije II, Beograd 1959, 47-49; F. Barišić, Vizantijski Singidunum, ZRVI III, Beograd 1955, 12, koji navodi da Singidunum čak oko 630. godine još uvek stoji 51F. Barišić, Vizantijski Singidunum, ZRVI III, Beograd 1955, nap.52; Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije II, Beograd 1959, 47, nap.147, “car Iraklije kao mesto dade im u Solunskoj temi Serviju koja od tada taj naziv nosi.” Autor ukazuje da je Konstantin Porfirogrnit koristio administrativno-geografske i topografske nomenklature svog vremena (polovina X veka) za opisivanje znatno ranijeg vremena. Servija se sredinom X veka nalazila u solunskoj temi. 52

Bajalović Hadži-Pešić M., Srednjovekovnom Beogradu u pohode, Beograd 1977. 53 M. Popović, Antički Singidunum, 2, nap.12, autor navodi da je prilikom podizanja spomenika knezu Mihajlu početkom osamdesetih godina XIX veka, došlo do prilike za prva zaštitna arheološka iskopavanja u Beogradu, koja je izvršio Mihajlo Valtrović (M. Valtrović, Rimski grobovi u obliku bunara, Starinar II, Beograd 1885, 33-45 i 69- 73) 54 N. Tasić, Arheologija u srbiji do osnivanja srpskog arheološkog društva 1883, Spomenica SADa 1883-1983, Beograd, 1983, 1-7.

tiču perioda Seobe naroda, započeta su najpre radom na problematici slovenske arheologije. Prvi radovi, krajem XIX veka, bili su pod velikim uticajem Beča. Kasnije, sa potrebom stvaranja etnogeneze sopstvene nacionalnosti, dolazi i do potrebe za oslobađanjem od strane dominacije. Periodu Seobe naroda, u užem smislu, više pažnje se posvećuje tek pred II svetski rat, da bi u posleratnom periodu došlo i do prvih sistematskih istorijskih i arheoloških istraživanja u svim krajevima bivše Jugoslavije. Na ovaj nagli razvoj su uticali i postignuti rezultati u arheologiji Seobe naroda u Mađarskoj i Nemačkoj55.

Sistematska istraživanja ograničena na prostor Beogradske tvrđave i Kalemegdana, započeta ali ne i okončana, pretstavljaju izvorište novih saznanja za istraživanja u budućnosti. Preko polovine, od nešto više od 40 iskopanih lokaliteta, istražio je Muzej grada Beograda56. Desetaklokaliteta je istraživao Zavičajni muzej Zemuna, a preostale radove izveli su arheolozo iz drugih institucija57. Pošto dokumentaciju i nalaze sa istraživanja na teritoriji Zemuna čuvaju i obrađuju kustosi Muzeja grada Beograda58, to ukazuje da je materijal sa preko tri četvrtine istraživačkih radova na teritoriji grada u zbirkama Muzej grada Beograda, i da Muzeja grada Beograda ima najpotpuniji uvid u meru istraženosti i ukupan razvoj srednjovekovne arheologije na teritoriji grada Beograda59. Beogradska tvrđava stoji na prvom mestu među istraživanim lokalitetima, i po količini materijala koji je pronađen i po dužini i obimu istraživanja, a naročito po istorijskom i spomeničkom značaju za Beograd i Srbiju. Radovi traju već više od šest decenija, a prvi radovi su bili na otkrivanju ostataka ugaone kule Istočnog podgrađa (Jakšićeve kule). Beogradska tvrđava je 1946. godine proglašena za spomenik kulture i kao takva je prestala da služi kao vojni objekat, što je bio i osnovni preduslov za sistematska istraživanja.. 1968. godine je osnovan fond za Beogradsku tvrđavu, i na taj način je obezbeđeno redovno finansiranje radova i sistematska istraživanja većeg obima.60. Kulturni slojevi, kao i pokretni materijal iz naselja unutar tvrđave dali su podatke o period seobe naroda za koji nema dovoljno podataka na fortifikacijama61. U tom pogledu su najznačajniji lokaliteti u Donjem gradu i Zapadnom podgrađu, gde sondažnim istraživanjima 1961-1963. godine, i sistematskim iskopavanjima 1969-1973. godine, dobijeni podaci o najstarijem srednjovekovnom periodu na tvrđavi do X veka, kao i slojevi paljevine i stradanja iz vremena seobe naroda uz materijalne dokaze varvarskog prisustva na ovom mestu.62 Ovde su takođe nađeni i slojevi sa ostacima ranovizantijskog materijala, a iznad njih i najstarije slovensko naselje sa očuvanim, gusto raspoređenim kućama63. Osim Beogradske tvrđave, sistematski su istraživane jedino nekropole od kojih , vezano za period seobe naroda, trba pomenuti iskopavanja gepidske nekropole VI veka Jakovo Kormadin 1956-195864. 55 D. Mrkobrad, Arheološki nalazi seobe naroda u Jugoslaviji, Beograd 1980, 7-8. 56 M. Janković, Beograd u srednjem veku, Arheološko nasleđe Beograda, Beograd 1985, 116-117, autor navodi oko dve stotine zabeleženih srednjovekovnih nalazišta, osim lokaliteta Beogradske tvrđave i njene neposredne okoline, na teritoriji koju pokriva Muzej grada Beograda. Polovina ovih nalazišta je poznata samo sa rekognosciranja ili iz istorijskih izvora, definisano je preko sto lokaliteta, a samo četrdesetak (jedna petina) istraženo, na tridesetak lokaliteta vršena su probna ili zaštitna , sondažna iskopavanja radi utvrđivanja elementarne stratigrafije, a na desetak sistematska. Ovi podaci se isključivo odnose na period do 1985. godinu. 57 Ista, isto, Ovi podaci se takođe odnose samo na period zaključno sa 1984. godinom. 58 Ista, isto, autorka potseća da je Zavičajni muzej Zemuna pripojen Muzeju grada Beograda, 1968. godine. Ovime je sredjnovekovni odsek dobio stručnjaka za seobu naroda, Danicu Dimitrijević, koja je u saradnji sa profesorima Z. Vinskim I J. Kovačevićem objavila katalog izložbe Seoba naroda –arheološki nalazi Jugoslovenskog Podunavlja 59 Ista, isto, 117, integracijom Muzeja grada Beograda I Zavičajnog muzeja Zemuna 1968. godine, područje do a i preko Save i Dunava, naučno-istraživački se obrađuju kao jedna celina, a kao što je već napomenuto u ovom radu se govori o teritoriji južno od Save i Dunava 60 M. Popović, Beogradska tvrđava, 20-22 61 Isti, isto, 32-37 62 M. Janković, Beograd u srednjem veku, 115 63 Ista, isto, 115 64 Ista, isto, 117

Probna iskopavanja, vršena su sa ciljem da daju osnovne podatke o nalazištima, na teritoriji grada Beograda su brojna i sprovode se u kontinuitetu od pedeset godina, a najviše ovakvih iskopavanja izvršili su stručnjaci Muzeja grada Beograda65. Tako su 1955. i 1963. godine na lokalitetu Gradina u Višnjici, sondirani ranovizantijsko utvrđenje i nekropola Oktabon iz VI veka66. Sondažnim iskopavanjima obuhvaćene su i istočnogotska nekropola V-VI veka na lokalitetu Ješića pesak na Čukarici 1979. godine, sarmatsko naselje na lokalitetu Bela stena u Višnjici 1955. godine, kao i ranoslovenska naselja u Ritopeku u više navrata: 1960. godine lokalitet Dalekovod, 1976. godine lokalitet Brežine i 1984. godine lokalitet Reka gde je otkrivena ranoslovenska kuća VI-VII veka67.

Zaštitna arheološka iskopavanja su takođe brojna na teritoriji grada. Njih prevashodno izvode saradnici Zavoda za zaštitu spomenika kulture i najčešće obuhvataju građevinsko nasleđe Beograda. Obimna zaštitna arheološka iskopavanja sprovedena su u bloku zgrada između ulica Tadeuša Košćuška 28-30, Gospodar Jovanove2-6 i Rige od Fere tokom 1991-1993. godine. Tom prilikom istraženi su antički horizont sa ostacima građevina i kulturnog sloja, 106 grobova iz perioda seobe naroda, srednjovekovni sloj, delovi amama, i jedne veće građevine sa podrumom iz turskog perioda68.

Danas, u otkrivanju , pa i iskopavanjima lokaliteta, značajnu ulogu igraju brojni građevinski radovi sa kojih takođe potiče brojan materijal smešten u muzejskim zbirkama. Na pojedinim lokalitetima, koji su otkriveni na ovaj način, vršena su zaštitna arheološka istraživanja manjeg obima, pa je tako u ciglani Polet na Rospi Ćupriji 1960. godine, iskopan jedan gotski (možda gepidski?) grob, kao i neki lokaliteti koji neće biti obuhvaćeni u ovom radu, a to su: četiri gepidska groba na lokalitetu Bekića Salaš 1959. godine, tri avarska groba u Zemun Polju 1963. godine, i jedan Gotski grob u fabrici Ivan Milutinović u Zemunu 1967. godine69. Na većini nalazišta otkrivenih građevinskim radovima, nisu bila moguća arheološka istraživanja, pa su takvi lokaliteti poznati preko materijala koji je dospeo u muzeje. Iako najčešće bez nekih bližih podataka značajnih za arheološku dokumentaciju, ovi nalazi su svojim položajem pre svega značajni za srednjovekovnu topografiju Beograda. Tako je preko građevinskih radova, zabeležen grob (možda i nekropola?) seobe naroda u Karpatskoj ulici na Karaburmi 1959. godine, i pojedinačni, ali izuzetni nalazi kao što je zlatna poliedarska naušnica iz kameničke ulice na Zelenom Vencu.

Istraživanja u domenu srednjovekovne arheologije, a time i arheologije ranog srednjeg veka, odnosno seobe naroda, dala su prave rezultate tek u drugoj polovini prošlog (XX) veka, kada su počeli da se stiču pravi uslovi za naučno-istraživaški rad. Pomenuta otkrića nam mogu dati neke značajne odgovore, ali ipak, slika ovog perioda će nam ostati nepotpuna. Možda će se u budućnosti u arheologiju više primenjivati novija tehnička sredstva u otkrivanju i beleženju arheoloških lokaliteta uopšte, i na taj način, upotpuniti našu sliku o prošlosti.

Katalog

U ranovizantijskom periodu pa sve do početka VII veka, Singidunum dobuja ulogu

pograničnog bastiona odbrane Carstva od varvarskih najezda. Ovakav položaj grada i

65 Ista, isto, 119 66 Ista, isto, 119 67 Ista, isto, 119-120 68 V. Ivanišević, M Kazanski, La nékropole de l'époque de grandes migrations à Singidunum, Singidunum 3, Beograd 2002., 146, 69 M. Janković, Beograd u Srednjem veku, 122, sa navedenom literaturom

neposredna blizina varvarske zemlje omogućili su često prisustvo varvara u samom gradu ili njegovoj okolini u svojstvu osvajača, federata, trgovaca i slično. S obzirom da su se na ovom području relativno kratko zadržavali, oni nisu mogli ostaviti značajnije tragove svoje materijalne kulture, što je slučaj sve do dolaska Slovena. Zato su njihove nekropole ili usamljeni grobovi sa svojim sadržajem kao i usamljeni i izdvojeni nalazi koji možda i sami potiču iz neke poremećene grobne ili naseobinske celine, a koje je moguće relativno precizno hronološki i etnički odrediti, možda najznačajniji faktor za određivanje stepena varvarskog prisustva na teritoriji Beograda, a i šire. Što se tiče položaja same beogradske tvrđave (kastrum i naseljena zona u podnožju brežuljka), slojevi iz perioda velike seobe retki su i čak loše sačuvani zbog specifične stratigrafije terena, koja se sastoji od brojnih slojeva koji sadrže kulturne ostatke iz perioda Rimskog carstva do kraja srednjeg veka i turskog perioda70. Epoha seobe naroda obeležena je opadanjem važnosti i funkcije kastruma, kao i mnogobrojnim promenema u načinu života lokalne populacije.

Arheologija ima izuzetno težak zadatak da uz pomoć arheoloških nalaza dokumentuje retke fragmentarne podatke iz istorijskih izvora, na osnovu kojih su rekonstruisani događaji vezani za istoriju Singidnuma od kraja IV veka do doseljavanja Slovena. Do nedavno na teritoriji samog Singidnuma, većina predmeta koji pripadaju materijalnoj kulturi epohe seobe naroda, pretstavljali su slučajne nalaze, često potičući iz poremećenih slojeva71. Tokom proteklih decenija, arheološka iskopavanja nam nude nove elemente koji osvetljavaju ovaj period, ali i nužno dovode do pitanja datovanja i etničke identifikacije naselja i nekropola.

Sa nepoznatog nalazišta u Beogradu potiče jedan grobni nalaz, datovan u vreme hunske dominacije.Ovaj inventar groba kupljen 1911. godine za Kunsthistoriches Museum u Beču, a sačinjavale su ga: dve srebrne livene lučne fibule, srebrna fibula sa posuvraćenom stopom, srebrna livena pojasna kopča i srebrni jezičak pojasa, veći broj bobaca od ćilibara, magnezita i bojenog stakla, keramički pršljenak za vreteno i polukružna žica sa petljama na kraju, možda ručica nekog manjeg drvenog suda (goxi T XI cl 2-6)72. Jedna fibula je sa izduženom ovalnom nogom i polukružnom glavom sa jednim krakom, ležištima na glavi i stopi za poludrago kamenje. Druga je lučna fibula sa uskom nogom i trokrakom glavom i svrstava se u tip “Krefeld” lučnih fibula i datuje se u vreme od 450-500. godine73. Fibula sa posuvraćenom stopom je veoma jednostavna, od srebrne žice. Livena pojasna kopča ima ovalni okov ukrašen duž ivice apliciranim dugmadima, masivnu alku i trn koji se završava stilizovanom životinjskom glavom, a jezičak sa pojasa je od srebrnog lima ukrašen nielo-trouglovima. Podaci o ovom bogatom nalazu su veoma oskudni, ali ipak, može se pretpostaviti da se ovde radilo o ženskoj individui istočnogotske pripadnosti, iz gornjeg dručtvenog sloja, sahranjenoj u drugoj polovini V veka.

U Donjem gradu Beogradske tvrđave (karta), tzv. Starim vratima Singidnuma, imamo dva zanimljiva kulturna sloja. Ovde su identifikovani ostaci naselja federata, datovani u kraj IV i prvu polovinu V veka, radionica za obradu rogova jelena verovatno iz iste epohe, i dve nekropole iz nešto kasnijeg perioda datovane u drugu polovinu V veka.

Najbolju stratigrafsku sliku nudi situacija zabeležena u Donjem gradu sa jednom nekropolom iz druge polovine V veka, koja je sačuvana u sloju s kraja IV i početka V veka. Donja granica horizonta je određena zahvaljujući sloju koji ukazuje na požar ispod kojeg je

70

Bjelajac LJ., Ivanišević V., Les temoignages archeologiques des Grandes Invasions a Singidunum, Starinar XLII, Beograd 1991. 71Isti, Isto; D.Mrkobrad, Arheološki nalazi seobe naroda u Jugoslaviji, Beograd 1980. 72 J. Kovačević, Kolonizacija, 21, sl. 23-25; D. Dimitrijević, J. Kovačević, Z. Vinski, Seoba naroda-Podunavlje, 117, sl. 2-6;M.Bajalović Hadži-Pešić, Srednjovekovnom Beogradu u pohode, Beograd 1977, 73; D. Mrkobrad, Arheološki nalazi seobe naroda u Jugoslaviji, Beograd 1980, 32, nap. 163, T. IX/13, 14. 73D. Dimitrijević, J. Kovačević, Z. Vinski, Seoba naroda-Podunavlje, 117

pronađeno 227 novčića, čija se poslednja emisija datuje u period između 357. i 378. godine74. Ovaj datum pretstavlja terminus post quem sloja koji sadrži materijalne ostatke naselja federata. U ovom horizontu su pronađeni tragovi arhitekture od lakog materijala75. U izolovanom sloju u Donjem gradu, kao i u poremećenim slojevima kastruma, javljaju se nalazi vezani za provincijsku rimsku kulturu, ili kulturu koja je često označena kao kultura federata ili kultura Černjahov-Sintana di Mureš76. Ova kultura ovde je predstavljena karakterističnim češljevima od kosti, fibulama, grivnama, pojasnim kopčama, recipijentima od stakla i keramičkim materijalom uglačane površine koji su ukrašeni geometrijskim motivima izvedenim poliranjem (fig.4, str.132)77. U prvom horizontu, odnosno horizontu koji odgovara prvoj etapi velike seobe, karakteristični su nalazi koštanih češljeva sa jednim redom zubaca i polukružnom proširenom drškom, kao tipični predstavnici Černjahov-Sintana di Mureš kulture78 (fig.2, str. 127). Ovaj češalj je ukrašen geometrijskim linijama, urezanim šilom i datovan je na kraj IV i početak V veka. Godine 1979. na površini kastruma pronađene su koštane pločice ukrašene urezanim motivima koncentričnih krugova. Ove pločice verovatno predstavljaju fragmente češlja sa trougaonom drškom79 i datovane su u IV i prvu polovinu V veka. U slojevima kastruma i naselja Donjeg grada s kraja IV i početka V veka, otkriveno je više primeraka češljeva sa dva reda zubaca sačinjenih iz tri dela. Ovaj tip češlja, ukrašen graviranim geometrijskim motivima na maloj pločici pričvršćenoj za centralni deo uz pomoć zakivka (fig. 2, slike 3-4, str. 127), čini najbrojniju grupu nalaza i verovatno se radi o lokalnoj produkciji80. U jugozapadnom delu kastruma pronađena je i radionica gde se verovatno vršila prva faza obrade jelenskih rogova.

Pored koštanih nalaza u ovom horizontu, brojnu grupu čine i fibule koje takođe pripadaju Černjahov-Sintana di Mureš kulturi. U sloju s kraja IV i početka V veka u Donjem gradu, pronađena su dva primeraka od bronze sa urezanim linijama (fig. 2, 5-6, str 127)81.

Prilikom iskopavanja na Beogradskoj tvrđavi 1963. godine, pronađena su tri primerka fibula u obliku svastike sa krajevima ukrašenim životinjskim glavama (f.2-9,10), koje se datuju u drugu polovinu i kraj IV veka. Ovaj tip je rasprostranjen u regiji Karpata i u Centralnoj Evropi, a proizvodni centri verovatno se nalaze u srednjem i donjem Podunavlju. Pored ovog tipa, pronađene su i krstoobrazne fibule (f.2-7,8), koje se datuju od 350-380. godine, veoma su rasprostranjene u dunavskim provincijama, i predstavljaju stalnu proizvodnju rimskih provincijskih radionica82. Od nalaza koji pripadaju materijalnoj kulturi 74

Bjelajac LJ., Ivanišević V., Les temoignages archeologiques des Grandes Invasions a Singidunum, Starinar XLII, Beograd 1991, 125, uništenje naselja se može pripisati Gotima i njihovim saveznicima koji su se probili do Mezije Prima i Panonije od 378. do 380. godine. Autori navode da je isti terminus postavljen i za numizmatičke nalaze koji potiču iz uništenih slojeva u celoj jednoj seriji mesta koja pripadaju limesu Gvozdenih vrata. 75Isti, Isto, tragovi gradnje nisu identifikovani, ali mogu se predpostaviti zahvaljujući postojanju nekoliko kalotastih peći, čija funkcija ostaje nepoznata pošto su bile sasvim prazne. 76Isti, Isto, v. Popović, Ukrasni delovi nošnje i nakit od srebra u periodu seobe naroda, Antičko srebro u Srbiji , Beograd 1994. Kultura Černjahov-Sintana di Mureš je multietnička. Prvi put se javlja pred kraj III veka u Rumuniji, nestaje početkom V veka odlaskom Vizigota na zapad. 77

Bjelajac LJ., Ivanišević V., Les temoignages archeologiques des Grandes Invasions a Singidunum, Starinar XLII, Beograd 1991. Ovi tipovi nalaza poznati su sa mnogih lokaliteta (naselja i nekropole) sa široke teritorije od jugoistočne Rusije i Rumunije, preko dunavske regije do Nemačke. 78Isti, Isto, 126, nap.6. Prema klasifikacijji S. Thomasa pripadaju tipu III.Ovaj tip češljeva je široko rasprostranjen (njihova produkcija je potvrđena u Birlad – Valea Seaca, Intercisa i Gorsium) i izgleda da su neke radionice bile locirane u regionima Karpata i Dunava. 79Isti, Isto, 128, postoje analogije sa češljevima sa trougaonom drškom i životinjskom glavom (istih dimenzija i ornamentacije), koji su pronađeni u Trevesu i Predjama, kao i u nekropoli u Lebeny-u. 80Isti, Isto, 128. 81Isti, Isto, 129, postoje analogni primeri u istraženim naseljima i nekropolama Černjahov-Sintana di Mureš kulture, npr. Nekropole Muntenie-Tirgsor, Spautov, Independenta, Izvorul, u Panoniji Csakvar, kao i na teritoriji Singidnuma. 82Isti, Isto, 130,.

istočnih germana, pronađena je jedna bronzana fibula Bratei tipa iz druge polovine V veka (f. 2.11), sa trouglastom glavom, izduženom, romboidnom nogom i kružnim izraslinama na uglovima. Pored retkih bronzanih kopči, grivna i naušnica iz ovog horizonta, značajna je jedna mala pojasna kopča luksuzne izrade, pronađena 1961. godine tokom istraživanja u Donjem gradu (f. 2.15). Izrađena je od različitog materijala, alka je od kosti, a igla, kao i očuvana četvorougaona pločica koja je ukrašena amaldin-inkrustacijom, su od pozlaćene bronze. Slične kopče pretstavljaju čest nalaz na panonskoj teritoriji, pa se datuje se u prvu polovinu V veka83. Među nalazima u Donjem gradu iz druge polovine IV i početka veka, a koji imaju analogije u mnogim istraženim naseljima i nekropolama kulture Černjahov-Sintana di Mureš, pronađene su grivne od tordirane bronzane žice prstenaste forme, jedna grupa alki izrađenih od jednostavne bronzane žice84, kao i jedan luksuzni primerak naušnice u obliku otvorenog kruga sa priveskom izrađenim od spiralne žice. Pored ovih alki, ovaj horizont ne sadrži praktično ni jednu naušnicu. U nešto mlađem horizontu velike seobe u Donjem gradu i na prostoru nekadašnjeg kastruma, otkrivene su dve nekropole datovane u drugu polovinu V veka. Ove nekropole potvrđuju smanjenje populacije i dolazak novih stanovnika, koji se sudeći po veličiniovih nekropola u Singidunumu zadržavaju vrlo kratko85. Na prvoj nekropoli otrkriveno je šesnaest grobova orjentisanih na različite načine, raspoređenih u dva reda(T.VIII-GOXI). Sedam grobova orjentisano je u pravcu JI-SZ, četiri SZ-JI, četiri SI-JZ i jedan grob u pravcu JZ-SI. U većini slučajeva, skelet je bio polžen na leđa, u ispruženom položaju, dok su dva skeleta nalazila u zgrčenom i jedan u ispruženom položaju na boku. Ruke su im bile ispružene, savijene iliprekrštene, a šake, postavljene duž nogu, na telu ili pod glavom. Skeleti među kojima polovina pripada odraslim individuama, po svoj prilici su bili članovi više porodica o čemu svedoči sahranjivanje po grupama, jedni pored ili ispod drugih, dok su dečiji skeleti položeni pored odraslih. Ova varijabilnost u položajima pokojnika nije praćena raznovrsnošću grobnog inventara. Pokretni nalazi su sledeći: naušnice od gvožđa (grobovi 4, 7, 11, 14), ovalne, u obliku slova D ili valovite na krajevima, jedan nož i gvozdene fibule (grob 9), bronzani prsten (grob 10), jedna bronzana fibula, privezak u obliku mladog meseca i ogrlica (grob 16), gvozdene pojasne kopče (grobovi 7 i 14). Varijante pojasnih kopči slične ovim (goxiT.VIII, SL 2/11-14) mogu se naći u nekropolama koje potiču iz IV do VI pa čak i VII veka, dok su najbrojnije u V i VI veku, a analogije vezane za ove primerke postoje na veoma širokom prostoru, naročito u Panoniji. Teško je datovati fibule sa posuvraćenom stopom (goxiT.VIII, SL 2/9-10) nađene u paru u jednom dečijem grobu na grudima pokojnika. Slične fibule od gvožđa datovane su od V do prve polovine VI veka, a fibula sa tordiranim lukom pripada tipu “Prag” datovanom u drugu polovinu V veka i karakterističnom za teritorije severno Dunava. Teže je datovati drugu varijantu gvozdene fibule, s obzirom da je otkriveni primerak bio veoma oštećen korozijom.U grobu sa najbogatijim sadržajem (grob br. 16) bilo je položeno telo deteta koje je nosilo privezak, ogrlicu od staklenih perli i jednu bronzanu fibulu (goxiT.VIII, SL 2/4-6). Bronzani posrebreni privezak u obliku mladog meseca, ukrašen je na tri mesta inkrustovanom staklenom pastom koja je obrubljena granulacijom. Ovakvi primerci su korišćeni tokom dugog perioda, a ovaj primerak bi pripadao jednoj grupi sa amaldinskom inkrustacijom, karakterističnoj za oblasti centralne i jugoistočne Evrope i vremenski za kraj IV i ceo V vek.

83 Bjelajac LJ., Ivanišević V., Les temoignages archeologiques des Grandes Invasions a Singidunum, Starinar XLII, Beograd 1991, 134-139, M. Janković, Seoba naroda, 310, kat. 570 84 Isti, 130 85 Bjelajac LJ., Ivanišević V., Les temoignages archeologiques des Grandes Invasions a Singidunum, Starinar XLII, Beograd 1991, 134-139, sve o nekropolama u Donjem gradu u jugozapadnom delu kastruma; M. Janković, Seoba naroda, 310, kat. 144,145, 147, 163, 569.

Najsrodnije primerke ovom primerku predstavljaju zlatni privesci sa lokaliteta Gava (Italija) i Strachotina (Češka), koji potiču iz druge polovine V veka. Fibula od livene bronze, sa uskom romboidnom stopom, za sada ostaje bez analogije. Na površini kastruma imamo drugu nekropolu koja sadrži petnaest grobova orjentisanih u pravcu istok-zapad, sa malim odstupnjima nekih grobova (goxiT.IX, SL 1). Većinu čine grobovi odraslih individua (dvanaest grobova), dok su u tri groba bili pohranjeni dečiji skeleti. Pokojnici su bili u opruženom položaju sa rukama prekrštenim na grudima. Na ovom mestu je bila izvršena i inhumacija konja iste orjentacije. Samo tri groba su sadržavala pokretne nalaze: u grobu 10 nađena je bronzana grivna koja se sužava na krajevima, bronzana grivna koja se širi na krajevima, srebrni prsten i pojasna kopča od bronze i kosti u grobu 14, bronzana grivna sa sa proširenim krajevima, gvozdena pojasna kopča, par aviformnih (“pticolikih”) fibula od srebra, tri ogrlice od perli i jedan novčić Konstancija II (337-361) u grobu 6. Varijante predmeta dobre izrade od zlata i srebra, zatim bronzanih grivni kružnog preseka i proširenih krajeva, pripadaju veoma rasprostranjenom tipu grivni koje se datuju u period od IV do VII veka, sa jačim prisustvom u V i VI veku grobova (goxiT.IX, SL 2/1, 5). Drugi tip grivni i prstenja, koji je sličan po stilu, teže je datovati, i vodi poreklo iz materijalne kulture kasnog Carstva grobova kao i predhodni primerci (goxiT.IX, SL 1).Pojasna kopča od kosti sa bronzanim okovom i iglom, predstavlja jednu razvijenu formu bogatih primeraka od zlata iz hunske epohe i datuje se u sredinu V veka(goxiT. XI, SL 2/3). Ovaj primerak ima svoje analogije sa oneima sa lokaliteta Sovenyhaza (Mađarska) i Apahida (Rumunija). Par fibula od srebra, izrađenih sa suženjem koje predstavlja pticu, pronađene su na grudima jednog pokojnika. (goxiT. XI, SL 2/7). Ovaj par pripada tipu fibula koje su rađene po uzoru na vizantijski nakit i nalaze bliske analogije sa nalazima sa nekropole Novi Šaldorf, koja pripada periodu druge polovine V veka. Istom grobu pripadaju i pomenute ogrlice položene na glavu i grudi pokojnika (goxiT.IX, SL 2/6, 9, 10), i naušnice od bronze jednostavne izrade (goxiT.IX, SL 2/8) i novac Konstancija II, takođe položen na glavu. Takođe sistematskim iskopavanjima Zapadnog podgrađa Donjeg grada Beogradske tvrđave, u vremenu između 1961-1963. godine, pronađeni su van grobne celine: fibula, keramički sud i pojasna kopča86. Fibula je bronzana, livena i rovašena, sa polukružnom glavom sa krakovima i ukrašena stilizovanom vrežom i životinjskom glavom na nozi, i pretstavlja luksuzni ženski nakit kasnog V i prve polovine VI veka, kasne faze karavukovo stila87. Sud je kruškolikog oblika, naglašenog vrata i levkasto izvijenog oboda, rađen na vitlu, od prečišćene gline, glatke fakture i oker-crvene boje, ukrašen žigosanim ornamentom S-motiva, talasnom linijom i rešetkastim trouglovima u pojasevima, visine 10.5 cm, prečnika otvora 7.1 cm, prečnika dna 5.5 cm, pretstavljajući gepidski produkt VI veka (goxi T X, sl. 3)88. Ovi nalazi su jedni od retkih svedočanstava o prisustvu Gepida u samom Singidunumu ili njegovoj okolini u posthunskom periodu.

Na Karaburmi, u Karpatskoj ulici, prilikomgrađevinskih radova 1959. godine, otkriven je poremećeni istočnogotski ženski grob sa sledećim sadržajem: bronzana lučna fibula rađena u tehnici livenja sa urezivanjem, srebrna poliedarska dvodelno livena naušnica, koštani češalj sa dva reda zubaca, mali keramičk recipijent od sivo-crne, fino prečišćene pečene zemlje, ogrlica od perli i jedan neindentifikovani rimski novčić (goxiT.X, SL 2).(

86 M. Birtašević, Keramika, 9, kat. 25, sl. 15, samo o posudi; M. Bajalović Hadži-Pešić., Srednjovekovnom Beogradu u pohode, Beograd 1977., 67, sl. 9; D. Mrkobrad, Arheološki nalazi seobe naroda u Jugoslaviji, Beograd 1980, 48, nap. 297, 53, nap. 348, T. XLV/3 87 D.Mrkobrad, Arheološki nalazi seobe naroda u Jugoslaviji, Beograd 1980, 48, autor opisuje tip fibule karavukovskog stila, pri tom ukazujući da je i ova fibula takva, ali autor ne daje ilustraciju. 88 M. Birtašević, Keramika, 9, kat. 25, sl. 15; D. Mrkobrad, Arheološki nalazi seobe naroda u Jugoslaviji, Beograd 1980, 53, T. XLV/3

goxi-footnota br 13). Slična fibula istog tipa “Bratei”pronađena je 1963. godine iskopavanjima u Donjem gradu Beogradske tvrđave, ali van stratigrafskog konteksta, što jeonemogućilo precizno datovanje ovog nalaza, ali je poznato da je ovaj tip sa trougaonom glavom, izduženom romboidnom nogom i križnim izraslinama na uglovima (goxiT.X, SL 2/3) koji je služio kao zamena za dobro urađene modele od srebra, karakterističan za materijalnu kulturu Istočnih Germana i prvu polovinu V veka (goxi-footnota br 14). Poliedarska korpica srebrne naušnice (goxiT.X, SL 2/2) je šuplja i navučena na alku, ukrašena je raznobojnom staklenom pastom, a naušnica je slična onima sa Čukarice, mada nešto manje luksuzna, i pripada vremenu V-VI veka(goxi-footnota br 15). Keramičke posude (goxiT.X, SL 1) su uglavnom atipične za Istočne Gote, a koštani češljevi, kao i ranije pomenute ogrliceod perli,opšte su germansko kulturno dobro i datuju se na osnovu ostalog materijala (goxi-footnota br 16). U poređenju sa Čukaričkim nalazaom, inventar ovog groba je daleko skromniji, i verovatno je u njemu bila sahranjena ženska osoba istočnogotskog etnosa i znatno nižeg društvenog položaja nego pokojnica sa Čukarice, a tokom druge polovine V veka. Na Rospi Ćupriji je prilikom istraživanja praistorijske nekropole 1960. godine otkriven muški grob sa spatom i pređicom od slonovače i pozlaćene bronze89. Pređica (goxi T X sl 4) je verovatno deo pojasne kopče budući da joj nedostaje okov, veoma je luksuzne izrade, sa masivnom ovalnom alkom od slonovače ibronzanim pozlaćenim, polukružno profilisanim trnom na čijem je zadebljanom korenu izvedeno prolamanje radi umetanja pravougaonih komada stakla koji nedostaju. Slična je kopči otkrivenoj u nekropoli u jugozapadnom delu kastruma (goxi T IX sl 2/3), kao i kopči gore opisanoj, pronađenoj 1961. godine u zapadnom podgrađu Donjeg grada Beogradske tvrđave, iznad poda rimske kuće, iz predhodne epohe, i datovnana je u polovinu V veka90. Teško je etnički opredeliti , odnosno vezati za određenu etničku grupaciju, jer ovakvi masivni ali manje luksuzni modeli su u upotrebi svih germanskih plemena na ovim prostorima u to vreme, u ovom slučaju i Istočnih Gota i Gepida91. Ono što je možda indikativno za određivanje etničke pripadnosti pokojnika sahranjenog u ovom grobu je spata. Poznato je da su muški istočnogotski grobovi skoro anonimni jer im redovno nedostaje oružje92, ali se ni takvi slučajevi ne mogu isključiti s obzirom na postojanje ratničkog sloja kao i kod ostalih Germana93. Ipak, kod Gepida je u grobovima od svih vrsta oružja, najviše pronađeno spata, koje su bile odlike grobova ratnika gornjeg društvenog sloja94. Luksuzna pojasna kopča pak, odnosno njena preostala pređica, možda upravo ukazuju na jednu takvu individuu. U istorijsko/geografskom smislu moglo se računati na prisustvo i Istočnih Gota i Gepida u ovim krajevima oko polovine V veka95,

89 Bajalović Hadži-Pešić M., Srednjovekovnom Beogradu u pohode, Beograd 1977., 73-74 Mrkobrad D., Arheološki nalazi seobe naroda u Jugoslaviji, Beograd 1980., 40, 50, Bjelajac LJ., Ivanišević V., Les temoignages archeologiques des Grandes Invasions a Singidunum, Starinar XLII, Beograd 1991, 137, fig 11/1; M. Janković, Seoba naroda, 309, kat. 571. Nigde se ne daju podaci o Spati 90 , Bjelajac LJ., Ivanišević V., Les temoignages archeologiques des Grandes Invasions a Singidunum, Starinar XLII, Beograd 1991, 136, dok je Mrkobrad D., Arheološki nalazi seobe naroda u Jugoslaviji, Beograd 1980., 50 na osnovu analogije sa gepidskom kopčom iz kormadinske nekropole (goxiT.XL 4) datuje u početak VI veka. 91 Isti, T. XXVII, T. XXVIII, T. XXXVIII, T XL, a pored toga, u upotrebi su na veoma širokom prostoru, takođe i kod Langobarda T. LXI 92 Z. Vinski, Rani srednji vijek, 53 93 Isti, Okov Teodorikova vremena sa ostrva Sapaja na Dunavu, ZRNM IV, Beograd 1964, 171 (u daljem tekstu- Z. Vinski, Okov sa Sapaje), navodi primer ovog lokaliteta i nalaza, ističući da je to po istorijsko-geografskoj situaciji spata sa Sapaje nedvosmisleno pripadala Istočnim Gotima. Autor, u cilju dokazivanja da je nalaz istočnogotski, ističe udaljenost Gepida koji se u to vreme (posle 473. godine) nalaze u Sremu i Severnom Banatu. 94 Mrkobrad D., Arheološki nalazi seobe naroda u Jugoslaviji, Beograd 1980, 51 95 Barišić F., Vizantijski Singidunum, ZRVI III, Beograd 1955, 2-3,

ukoliko je datovanje pređice u ovo vreme tačno. Ovo bi po svoj prilici bio muški-ratnički grob individue koja je bila istočnogotske ili gepidske pripadnosti, mada ga neki autori određuju kao sigurno istočnogotski96. Pohranjena individua je verovatno bila značajnijeg društvenog položaja, i sahranjena početkom druge polovine V veka. Priliom izgradnje puta Beograd-Železnik 1953. godine, na lokalitetu Ješića pesak u Ostružnici (na Čukarici), nađen je dobro sačuvan inventar jednog istočnogotskog, verovatno ženskog groba, koji su sačinjavali: dve lučne pozlaćene srebrne fibule rađene u tehnici livenja sa rovašenjem, dve zlatne poliedarske naušnice satordiranim alkama rađene u tehnici dvodelnog (alka i korpica) livanja sa prolamanjem i granulacijom, dve srebrne fibule sa posuvraćenom stopom raćene u tehnikama livenja, iskucavanja i utiskivanja i ogrlica od zlatnih, karneolskih, kalcedonskih, raznobojnih staklenih i ćilibarskih bobaca (goxiT.X, SL 1a-g).(goxi-footnota br 7) Dve velike, srebrne, lučne i rovašene lučne fibule (goxiT.X, SL 1a) imaju stilizovane životinjske glave na središnjem kraku polukružne glave i na završetku stope, kao i rudimente ptičijih glava pri kraju rombične stope sa ležištima za amaldine, a rovašena dekoracija je izvedena stilizovanim lozicama. Karakteristike određuju ove fibulekao najranije “akvilejske” (Aquileia) primerke i hronološki ih opredeljuju u drugu polovinu V veka (goxi-footnota br 8). Dve male, srebrne, lučne i iskucane fibule (goxiT.X, SL 1b, v) imaju utisnute ornamente u vidu elipsi, odnosno u “malteških” krstova. Ovi primerci fibula, zadržavajući dosta arhaičnih elemenata, ne izlaze iz okvira V veka(goxi-footnota br 9), a srodne ovim fibulama bile bi gvozdene varijante iz nekropole beogradskog donjeg grada (goxi-footnota br 10). Tordirana alka i granulirani ukras na korpicama zlatnih naušnica (goxiT.X, SL 1 g) predstavljaju prelazni oblik od jednostavnijih i neukrašenih, sličnih kasnoantičkim, ka složenijim oblicima sa baroknim tendencijama, i hronološki ih određuju u kraj V veka (goxi-footnota br 11). Ogrlice su opšte germansko kulturno dobro i sastavni deo ženske nošnje, a datuju se na osnovu ostalog grobnog inventara (goxi-footnota br 12). Tako se na osnovu svega može zaključiti da se u ovom slučaju radilo o ženskoj osobi visokog društvenog položaja, istočnogotskog etnosa, sahranjenoj krajem V veka, verovatno u vreme istočnogotskog boravka u ovim krajevima u periodu od 471-488. godine. Prilikom obimnih zaštitnih arheoloških iskopavanja između 1991. i početka 1993. godine, u bloku zgrada između ulica Tadeuša Košćuška 28-30, Gospodar Jovanove 2-6 i Rige od Fere, istražena je velika nekropola iz vremena seobe naroda97. Nekropola, čiji je jedan deo ovom prilikom istražen, sadržala je 106 grobova od kojih se jedan (grob broj 62) može pouzdano datovati u tursko razdoblje, dok su ostali grobovi opredeljeni u period od kraja IV do kraja VI , odn. Početka VII veka. Severni deo nekropole pretstavlja najbolje očuvanu celinu sa velikom gustinom grobova, gde je potvrđeno i preklapanje raka, kao svedočanstvo o kontinuiranom naseljavanju. Centralni deo je znatno oštećen ukopima podruma i temelja velike turske građevine. Najmanja gustina raka uočena je i južnom delu, gde su zapažene dve zone sahranjivanja. Zapadni deo je potpuno uništen usled ukopavanja temelja zgrade u XIX i početkom XX veka. Veliki broj opljačkanih grobova nedozvoljava preciznu analizu rasporeda grobnih priloga u okviru nekropole, što otežava tumačenje socijalne strukture i etničke pripadnosti pokojnika. Uočene su varijacije u orjentaciji pokojnika kao i različiti tipovi grobnih raka. Naime, najveći broj pokojnika sahranjen je sa glavom prema zapadu, sa devijacijom prema severu ili Ferjančić B., Beograd od početka seobe naroda do doseljenja Slovena (375-602), u: Istorija Beograda, knj. I, Beograd 1974, 107-108, u periodu 454-488. godine Istočni Goti su u Sremu i Gornjoj Meziji, a Gepidi u Banatu i Bačkoj uz česte u oblasti južno i jugoistočno od Singidunuma 96 Bajalović Hadži-Pešić M., Srednjovekovnom Beogradu u pohode, Beograd 1977., 73-74 Mrkobrad D., Arheološki nalazi seobe naroda u Jugoslaviji, Beograd 1980, 40-50 97 V. Ivanišević, M Kazanski, La nékropole de l'époque de grandes migrations à Singidunum, Singidunum 3, Beograd 2002., 146, prilikom ovih istraživanja, istražen je i antički horizont sa ostacima građevina i kulturnog sloja, srednjevekovni sloj, delovi amama, kao i jedno veća građevina iz turskog perioda.

jugu98, manji broj pokojnika je položen sa glavom prema istoku sa devijacijom prema jugu (grobovi broj 63, 96, 103 i 105 u južnom delu nekropole, i 84 u centralnom delu), i treća grupa su grobovi sa pokojnicima sahranjenim sa glavom ka jugu (uglavnom su koncentrisani u severozapadnom delu, grobovi broj 11, 23, 27, 46, 48, 70, 76, a u južnom delu 56, 58 i 97). U nešto starijem horizontu sahranjivanja, uočeni su grobovi koji otstupaju od osnovne orjentacije pokojnika sa glavom ka zapadu u jugoistočnom delu nekropole. U okviru nekropole oko 48 grobova je sahranjeno u običnim rakama, a oko 35 u “kovčegu” od opeke, dok su ostale grupe grobova sa ozidanim stranicama, sa rakama ojačanim suhozidom, i oni sa kamenim blokovima. Ovde se izdvaja grob 55, bez grobne konstrukcije i ostataka skeleta, sa pozlaćenom fibulom tipa Arčar-histrija, sa dve naušnice sa azuriranim jagodama, perlama od ćilibara, jednim pršljenkom i jednim bronzanim novčićem(T. V. 55. 1-7). Ovako slobodno ukopane rake dominiraju u jugoistočnom delu lokaliteta, koji pretstavlja stariji horizont nekropole, a takođe čini dominantnu grupu i u centralnom delu nekropole99. Samo u nekoliko grobova (grobovi 1, 2, 6, 8, 55, 63, 79, 82, 84 i donekle 38, 41, 88, 105) pružaju uvid u repertoar grobnih priloga i hronološke okvire istraženog dela nekropole. Ovome se pridružuju i pojedinačni nalazi iz sloja, kao što su jedna fibula tipa Bratei i kopča tipa Pécs koje verovatno potiču iz opljačkanih grobova(T. IX). Najstarijem horizontu pripadaju četiri groba. U dva groba iz ovog horizonta (grobovi 19a i 28) nađene su ogrlice sa perlama koje su tipične za IV i početak V veka (T III 19 a; T III 28. 1, 2). U terćem je pronađena pređica karakteristična za IV vek, a u četvrtom krstoobrazna fibula tipa Keller 3-4 (T. VI. 78.1)100.U grobovima koji su opredeljeni prema pokretnom materijalu u period od 430/440 do 470/480 godine, otkrivene su fibula tipa Smolin (T VI 63.1), fibula u obliku ptice (T VI 63.2), metalno ogledalo (T VII 84.1), privezak-zvonce (T VII 84.5), umbo tipa Verand ili Lienan (T VIII 103.1) i drugi karakterističan nakit i prilozi. Verovatno se radi o tipičnim grobnim prilozima podunavskih germana, koji se ne mogu preciznije etnički i kulturno opredeliti pošto su paralele vrlo široke i pokrivaju ceo balkansko-podunavski prostor101. Treća grupa grobova (grobovi 1, 2, 8, 16, 38 i 55) datovana je u period poslednje trećine V i početka VI veka (470/480-510 godina). Nalazi pripadaju tipičnoj materijalnoj kulturi istočnih germana, Ostrogotima, Gepidima i Herulima, koji su ovde boravili kao vladajući sloj ali i kao najamnici carstva. U pitanju su sledeći nalazi: kružna pločasta fibula iz groba 38 (T IV 38.1). Pored toga, nalaze čini nakit kao što su lučne fibule tipa Regio Emilia (T I 1.1 i 2), velika itallo-ostrogotska srebrna pločasta kopča (T I 1. 3 i fig 11 na str 117), naušnice sa poliedarskom jagodom, fibula tipa Arčar-Histria (T I 2.2, V 55.1, 2), koja ima svoje analogije u ostrogotskom italskom materijalu, gepidskom karpatskog basena, ali i germana federata (grob 55), kao i germa na sa prostora severno od Dunava (grob 8). Ovde se radi verovatno o heterogenoj grupi varvara, uglavnom germanskog porekla, koja je boravila na prostoru Singidunuma oko 500 godina. Jedna grupa grobova (grobovi 4, 9, 36, 56, 57, 61, 69, 89) je prema pokretnom materijalu datovana u širi hronološki raspon od V do ranog VI veka. Grobovi 6 i 36 sadrže pređice sa štitasto proširenim korenom trna (T II 6.1, IV 36.1) i datuju se u prvu trećinu VI veka. I na kraju, grob 82 opredeljen je u kasni VI vek, moguće i u

98 Isti, isto, 146, ova devijacija se objašnjava različitim položajem sunca u zavisnosti od godišnjih doba. 99 Isti, isto, u okviru nekropole izdvojeno je sedam tipova grobnih raka. Prvom tipu odgovara obična raka ukopana u zemlju, sa velikim brojem eksera što bi moglo da ukazuje na postojanje drvenog kovčega, a prisustvo kovčega ili poklopca potvrđeno je jedino u grobu 9; drugi tip su grobovi sa običnom rakom popločanom opekama ili crepom, a sama raka je bila pokrivena opekama ili crepom ili i jednim i drugim materijalom; treći tip su grobovi sa rakom u obliku kovčega od opeka; četvrti tip su rake kao i prethodne ali sa krovom na dve vode; peti tip je sličan prethodnom samo bez opeka; šesti tip je raka sa zidom od ulomaka crepa i opeka; i sedmi tip je jednostavne konstrukcije od kamena i opeke, poput jednostavnog suhozida kojim je bila ozidana grobna raka. 100 Isti, isto 101 Isti, isto, 147

početak VII veka. Priloge čini tipičan romanski materijal. Mala srebrna kopča tipa Pécs (T. IX 2) pripada istom sloju. Na lokalitetu Bela Stena kod Višnjice, 1955. godine vršena su iskopavanja, i tom prilikom pronađen je keramički sud bikoničnog tela zaobljenog na sredini. Posuda je neznatno naglašenog vrata, vertikalno uzdignutog oboda sa zaobljenom ivicom, rađen na vitlu od pročišćene gline, glatke fakture, sivo-crne boje i ukrašen glačanim ornamentom, visine 7.8 cm, prečnika recipijenta 8.5 cm, prečnika dna 4.5 cm. Ovaj predmet pretstavlja proizvod Istočnih Gota iz druge polovine V veka. (Goxi T. XI, sl. 5)102. Iste godine, prilikom istraživanja slovenskih peći na ovom lokalitetu, ustanovljeno je da su peći bile patosirane rimskom, ranovizantijskom i sarmatskojaziškom keramikom mlađom od IV veka, pri čemu je jedna posuda sarmatskojaziške provinijencije restaurirana (Goxi T. XI, sl. 5)103.Sud je bikoničan, visokog oboda, vertikalno uzdignutog sa profilisanom ivicom i dve naspramne drške postavljene pod pravim uglom. Rađen je na vitlu, od prečišćene gline, čiste i glatke je fakture, svetlo-sive boje sa mrežastim uglačanim ornamentom na trbuhu, visine 22.5 cm, prečnika otvora 16 cm, prečnika dna 13 cm. Na osnovu pomenutih fragmenata keramike u podu peći br. 1, moglo bi se zaključiti da su one nastale i ranije, u drugoj polovini V veka, i da su upotrebu kasnije nastavili Sloveni104. Sa ZelenogVenca, iz Kameničke ulice, potiče jedan slučajan nalaz zlatne poliedarske naušnice sa umetnutim amaldinima. Ovaj nalaz se pripisuje Istočnim Gotima druge polovine V veka105. Ova naušnica skoro je identična sa onima sa Čukarice, osim što joj nedostaje granulirani ukras (Goxi T. XI, sl. 2). U okolini Beograda, na potezu dunavske obale imamo značajne lokalitete, sa kojih potiču nalazi varvarskog porekla. U Grockoj je 1963. godine, prilikom kopanja temelja za zdravstvenu stanicu, pronađena bronzana pojasna kopča (Goxi T. XI, sl. 4)106. Kopča je dvodelna, rađena u tehnici livenja sa rovašenjem, sa bubrežastim okovom ukrašenim krstoliko raspoređenim dvojnim volutama. Ovaj nalaz se vezuje za Istočne Gote, i datuje se u kraj V i početak VI veka107. Takođe u Grockoj, sa imanju Mitrovića, potiče jedan od najreprezentativnijih istočnogotskih nalaza sa naše teritorije. U pitanju je velika srebrna lučna fibula, dužine 22.7 cm. Rađena je od iskucanog lima sa jednim krakom na glavi i apliciranim ornamentom palmete na korenu luka, na glavi i nozi (Goxi T. XI, sl. 3)108. Posebna rasprostranjenost ovih fibula ustanovljena je u oblastima Ponta, odakle se može pratiti širenje istočnogotskog uticaja na naše prostore, a upotrebljavana je zbog svoje masivnosti, verovatno na velikim istočnogotskim ogrtačima od debele vunene tkanine, i datuje se u drugu polovinu V veka109.

102 M. Birtašević, Keramika, 9, kat. 23, sl. 13; D. Mrkobrad, Arheološki nalazi seobe naroda u Jugoslaviji, Beograd 1980, 40, T. XXXIII/1 103 J. Todorović, ranoslovenske peći kod Višnjice, Starinar VII-VIII, Beograd 1956-1957., 332, sl. 6; M. Birtašević, Keramika, 9-10, kat. 21, sl. 11; 104 J. Todorović, ranoslovenske peći kod Višnjice, Starinar VII-VIII, Beograd 1956-1957., 334 105 J. Kovačević, Kolonizacija, 20-21, sl. 22; D. Dimitrijević, J. Kovačević, Z. Vinski, Seoba naroda-Podunavlje, 117, sl. 1;M.Bajalović Hadži-Pešić, Srednjovekovnom Beogradu u pohode, Beograd 1977, 71; D. Mrkobrad, Arheološki nalazi seobe naroda u Jugoslaviji, Beograd 1980, 34, T. XVII/8. 106 M. Bajalović Hadži-Pešić., Srednjovekovnom Beogradu u pohode, Beograd 1977., 81, sl. 2; D. Mrkobrad, Arheološki nalazi seobe naroda u Jugoslaviji, Beograd 1980, 39, T. XXV/3; M. Janković, Seoba naroda, 311, kat. 585 107 ista, 311 108 J. Kovačević, Kolonizacija, 20, sl. 20; D. Dimitrijević, J. Kovačević, Z. Vinski, Seoba naroda-Podunavlje, 120, T. II/3; M.Bajalović Hadži-Pešić, Srednjovekovnom Beogradu u pohode, Beograd 1977, 81, sl. 3; D. Mrkobrad, Arheološki nalazi seobe naroda u Jugoslaviji, Beograd 1980, 27, T. X/5. 109 J. Kovačević, Kolonizacija, 20, autor ovu fibulu svrstava u grupu najvećih, od tri grupe ovih fibula.

Printed in PDF 31.10.2009 By Broj Jedan

Posetite http://zvezdan.hpage.com/