azƏrbaycan respublİkasi nazİrlƏr kabİnetİ yaninda

AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI NAZİRLƏR KABİNETİ YANINDA

TERMİNOLOGİYA KOMİSSİYASI

TERMİNOLOGİYA

MƏSƏLƏLƏRİ

№2

Toplu Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında Ali Attestasiya Komissiyası tərəfindən rəsmi qeydiyyata alınmışdır.

Azərbaycan Respublikası Ədliyyə Nazirliyi Mətbu nəşrlərin reyestrinə daxil edilmişdir. Reyestr №3362

T e r m i n o l o g i y a m ə s ə l ə l ə r i - 2 0 1 4

BAKI-ELM-2014

BAŞ REDAKTOR: akademik AKİF ƏLİZADƏ REDAKTOR: professor SAYALI SADIQOVA MƏSUL KATİB: dosent SİMA QULİYEVA

REDAKSİYA HEYƏTİ: akademik Arif Mehdiyev, akademik İbrahim Quliyev, akademik Kamal Abdullayev, akademik İsa Həbibbəyli, akademik Akif Hacıyev, akademik Tofiq Nağıyev, akademik Rasim Əliquliyev, akademik Dilqəm Tağıyev, akademik Əhliman Əmiraslanov, akademik Teymur Kərimli, akademik Tofiq Hacıyev, Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin sədri Anar Rzayev, akademik Ağamusa Axundov, akademik Vasim Məmmədəliyev, akademik Rəfael Hüseynov, akademik Nailə Vəlixanlı, akademik Ramiz Məmmədov, AMEA-nın müxbir üzvü Nizami Cəfərov, AMEA-nın müxbir üzvü Ərtəgin Salamzadə, AMEA-nın müxbir üzvü Muxtar İmanov, AMEA-nın müxbir üzvü Möhsün Nağısoylu.

Terminologiya məsələləri. Bakı, Elm, 2014, 200 səh.

ISBN 5-8066-1711-4

460200000655(07)-2014

Ünvan: Bakı şəh., H.Cavid prospekti 31, 5-ci mərtəbə, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası, Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu,“Terminolo-giya məsələləri”. əlaqə: 510-20-56; http://www.azterm.az//е-mаil, sayalisadıgova@ yahoo.com.

2

http://www.azterm.az/


© «Elm» nəşriyyatı, 2014

ÖN SÖZ

Elm sahələrinin inteqrasiyası, elmi biliklərin müxtəlif istiqamətlərdə inkişafı, xarici dövlətlərlə yaradılan ictimai-siyasi əlaqələ-rin güclənməsi terminoloji bazanın zənginləşməsinə təsir göstərir. Bu proses Azərbaycan dilində işlənən, o cümlədən yeni yaranan terminlərin toplanması, aprobasiyası və tətbiqinin sürətləndirilməsini, dilimizdəki elmi-texniki anlayışların vahid sistem əsasında təkmilləşdirilməsini tələb edir. Lakin, terminologiyada terminlərin müxtəlif şəkildə tədqiqi zamanı meydana çıxan fərqli fikirlər onun obyektini, məqsəd və vəzifələrini müəyyənləşdirərkən fikir ayrılıqlarının yaranmasına səbəb olur. Çünki, dilin ümumi leksik sisteminin müəyyən funksiya daşıyan söz qruplarına bölünməsi zamanı dəqiq və aydın olunmuş meyarlar, onların qruplaşdırılmasında vahid prinsiplər hələ də tam və qəti şəkildə müəyyənləşdirilməmişdir. Terminoloji leksika ilə bağlı müxtəlif baxışlar mövcud olsa da, dilçilikdə daha çox qəbul edilən aparıcı fikir və əsas prinsip odur ki, termin dilin ümumi lüğət tərkibinin xüsusi bir hissəsi olmaqla onun qanunlarına əsaslanaraq formalaşan və inkişaf edən leksik qatını təşkil edir. Leksikanın mühüm bir hissəsini təşkil edən bu qat bəzən xüsusi (ayrıca) leksika da adlandırılır. Çünki, dilin leksikasına daxil olan hər bir sahə terminologiyası özünəməxsus vahidlərə malikdir və onların mənası da bilavasitə aid olduqları sahələrdə müəyyən edilir. Bu sahə terminləri də bütövlükdə dilin terminoloji sistemini təşkil edir. Terminoloji sistemə daxil olan terminlər bilavasitə həmin sahələrə aid olan anlayışları ifadə edir və onların mənası sahə mütəxəssislərinə daha çox aydın olur. İstənilən elmi, texniki sahələr ilk növbədə anlayışlar sistemidir və bu anlayışları dil vahidləri ilə - terminlərlə işarə etmədən, yəni adlandırmadan həmin anlayışları müəyyənləşdirmək, izah etmək, mahiyyətini anlamaq sadəcə olaraq mümkün deyildir. Bu da onunla nəticələnir ki, bu və ya digər bilik, elm, texnika sahələrinə nüfuz etmək, onun mahiyyətini anlamaq üçün bu sahələrlə bağlı anlayış və məfhumların işarələri - terminləri yaranır. Bu leksik qat öz mahiyyətinə, işlənmə sahələrinə və xüsusiyyətlərinə görə ümumi lüğət tərkibinə daxil olan söz qruplarından, xüsusilə ümumişlək dil vahidlərindən öz xüsusi mövqeyinə, funksiyasına, mahiyyətinə və roluna görə fərqlənir. Bu fərqli xüsusiyyətlər, ümumdil hadisəsi olması, məfhumları və anlayışları

3


adlandırması və s. termini məntiq, psixologiya, dilçilik və digər bilik sahələri ilə əlaqələndirir. Lakin terminlərdə daha çox iki cəhət anlayış və onun dil işarəsi əsas götürülür, hansı forma, məzmun və quruluşa malik olmasından asılı olmayaraq onlar leksik dil elementi kimi özünü göstərir. Leksikanın bu xüsusi qatı bir çox məqamlarda özünəməxsus semantikası, sistemliliyi, strukturu və qanunları ilə ümumişlək leksikadan xeyli dərəcədə fərqlənir.

Dilin terminoloji sisteminin formalaşması qanunauyğunluqları, terminyaratmanın forma və üsulları, mənbələri haqqında nəzəri ümumiləşdirmə xüsusi terminologiya üçün ümumi - nəzəri əsasları müəyyənləşdirir. Məhz bununla da ayrı-ayrı dillərin terminoloji sistemində, eləcə də sahə terminologiyalarında baş verən müxtəlif proses və hadisələrin nəzəri şəkildə öyrənilməsi ən aktual problemlər-dəndir. Çünki terminlər adlandırdığı anlayışlarla bağlı olduğu kimi, anlayışlar da təfəkkürlə, cəmiyyətin inkişaf xüsusiyyətləri ilə bağlıdır. Ona görə də terminologiya, onun nəzəri və praktik problemləri oxşar dil hadisələri olmaqla cəmiyyətin inkişaf tempi ilə sıx şəkildə əlaqədardır. Bu baxımdan termin və terminologiya problemi ümumi dilçilik nəzəriy-yəsinə daxildir. Bütün hallarda terminlər elmi dilin vahidləri olmaqla terminologiyada öyrənilir. Ona görə də terminoloqların tədqiqatında bu məsələlərin kompleks şəkildə araşdırılması dilçiliyin aktual problemlərindəndir. Ayrı-ayrı terminoloji məktəblərin təcrübəsinin ümumiləşdirilməsi, onların həll yollarının müəyyənləşdirilməsi terminologiyanın ümumi nəzəri əsaslarını təşkil edir. Bu məsələlərə həm də ayrı-ayrı dillərin müxtəlif sahə terminologiyalarının formalaşması və onların termin yaradıcılıq prosesi də daxildir. Bu zaman dillərarası əlaqələrin məntiqi nəticəsi və tədqiqat obyektinin düzgün təhlili dil konstruksiyalarının işarə olunma imkanlarını üzə çıxarır.

REDAKTORDAN

4


Sayalı Sadıqovafilologiya elmləri doktoru, professor.

sayalisadigova@ yahoo.com.

MÜSTƏQİLLİK İLLƏRİNDƏ TERMİN YARADICILIĞININ SPESİFİK XÜSUSİYYƏTLƏRİ

Açar sözlər: termin, semantika, funksional semantika, semantik sahə.

Ключевые слова: термин, семантика, семантика функциональная, семантическое поле.

Key words: term, semantique, functional semantics, semantic field.

Müstəqillik illərində aparılan uğurlu islahatlar, quruculuq işləri, yüksək iqtisadi artım, milli inkişaf konsepsiyasının davamlı həyata keçirilməsi, elmin inkişaf səviyyəsinin yüksəlməsi terminologiyanın sürətli inkişafına təkan verir. Xüsusilə, elmlər ümumi xarakter kəsb etməklə müəyyən sahələrə bölünür. Onları ayıran və elmlərin bu şəkildə bölünməsinə səbəb olan amillər, həmçinin onların hər birinə məxsus olan anlayışlar sisteminin müxtəlifliyi müəyyən terminlər sisteminin yaranmasına səbəb olur. Ayrı-ayrı bilik sahələrinə aid terminlərə xas olan xüsusiyyətlərin ümumi cəhətləri onların xüsusi olaraq, yəni müstəqil şəkildə öyrənilməsini tələb edir. Xüsusilə, dilin terminoloji qatında özünü göstərən daimi dəyişikliklərin, yeniləşmə və zənginləşmə prosesinin, əsas xüsusiyyətlərinin linqvistik baxımdan təhlil edilməsi əhəmiyyətli məsələlərdəndir. Çünki, terminologiya cəmiyyətin inkişafı ilə bağlı olduğu üçün baş verən hər bir dəyişiklik bu və ya digər şəkildə dilin leksik tərkibində öz izlərini qoyur, burada müəyyən şəkildə öz əksini tapır. Elm və texnikanın inkişafı ilə yeni anlayışların meydana çıxması, terminlərin sayca artımı terminologiyanın daha sürətlə zənginləşməsinə şərait yaradır. Sözdüzəltmə vasitələrinin bütün arsenallarının terminolo-giyada istifadə olunması ilə yanaşı, bu sahədə özünəməxsus termin yaradıcılığı üsulları da yaranır. Bu üsulların müəyyən qismini bir sıra əlamətlər əsasında təyin etmək olduğu halda, bir qisminin ümumi şəkildə izahı çətinlik törədir və onlar istisnalar şəkilində qeydə alınır. Belə hallardan bəziləri üzərində dayanmazdan əvvəl, ümumiyyətlə termin yaradıcılığı anlayışına toxunmaq istərdik. Termin yaradıcılığının spesifik cəhətlərini öyrənmək məqsədilə müxtəlif xarakterli tədqiqat işləri

5


aparılmışdır. Belə tədqiqatların böyük bir hissəsi termin və söz yaradıcılığının müqayisəli şəkildə öyrənilməsinə həsr olunmuşdur. Terminləşmə prosesi dilin terminoloji qatında özünü göstərən mühüm semantik hadisə hesab edilir. Belə ki, cəmiyyətin sürətli inkişafı ilə bağlı olaraq çoxlu sayda yeni-yeni elmi texniki anlayışlar meydana çıxır ki, onların hamısını xüsusi dil vahidləri ilə operativ şəkildə ifadə etmək bəzən mümkün olmur. Ona görə də çox vaxt dildə artıq hazır şəkildə mövcud olan dil vahidlərinə yeni məna verməklə onlardan yaranan anlayışların adlandırılması məqsədilə istifadə olunur. Bu proses xüsusilə bu və ya digər terminoloji sahənin yenicə formalaşdığı dövrdə daha fəal şəkildə özünü göstərir. Dünya dillərinin əksəriyyətində, o cümlədən müasir türk dillərində sözlərin yeni mənalar kəsb edərək - terminləşərək digər anlayışları da adlandıra bilmə prosesi yeni formalaşan bir çox terminoloji sahələrdə daha qabarıq şəkildə müşahidə edilir. Yəni dildə mövcud olan sözlərin mənasında baş verən dəyişmələrlə bağlı terminin əsas mənasının qalması ilə yanaşı yeni məna qazanaraq elm sahələrində işlənir. Məsələn, informatika, aviasiya, logistika, hərbi sahə və mexanizmlər, hərbi-sənaye kompleksi, neft sənayesi müasir cəmiyyətin ən sürətli inkişaf edən sahələrindən olduğu üçün bu sahədə yaranan çox müxtəlif funksiyalı anlayışları ifadə etmək üçün dilin daxili imkanları, xüsusən sözün semantikasında məna dəyişmələri əsasında söz yaradıcılığı öz aktuallığı və fəallığı ilə seçilir. Belə ki, müasir türk dillərində onlarla yeni yaranan anlayışları ifadə etmək üçün dilimizin tarixi boyu fəal leksik qatda işlədilən söz və ifadələrə yeni məna çalarları verməklə yeni yaranmış anlayışları ifadə etmək üçün istifadə olunur. Bu da onunla bağlıdır ki, çoxlu sayda yeni yaranan müxtəlif elmi-texniki anlayışları ifadə etmək üçün dilin digər terminyaratma üsulları ilə yanaşı , dildə hazır şəkildə mövcud olan leksik vahidlərin ifadə etdiyi əlavə mənalar əsasında bu anlayışların adlandırılması məqsədyönlü hala çevrilir. Bu zaman motivləşmə yolu ilə sözlərin ifadə etdiyi mənalardan biri əsasında terminlər yaradılır. Məsələn, hərbi terminologiyada ayrı-ayrı hərbi anlayışları ifadə etmək üçün dildə hazır şəkildə artıq mövcud olan ağız, bölük, bölmə, açar, yuva, göz, daraq və s. sözlər terminləşərək müvafiq anlayışların adına çevrilmişdir.

Termin yaranmasının elmi ədəbiyyatlarda qeyd olunan semantik,morfoloji, sintaktik, kalka üsullarına yeni bir üsul da təsnifata daxil edilməlidir. Bu bir sahə terminologiyasına məxsus terminini tam və ya qismən dəyişdirilərək başqa sahədə işlədilməsini əhatə edən transterminləşmədir. Transterminləşmə elmlərin inteqrasiyası və

6


diferensiasiya prosesindən asılı olmaqla yanaşı terminoloji, yaxud başqa cəhətdən semlərin uyğunluğu nəticəsi kimi təzahür edir. Terminləşmə prosesində terminin semantikasındakı dəyişmələri aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar: mənanın köçürülməsi, mənanın genişlənməsi, mənanın dəqiqləşməsi. Terminologiyada özünü göstərən bu spesifik cəhət elmlərin inkişafı onların inteqrasiyası və diferensiyası prosesi ilə bağlıdır. Diferensiasiya zamanı bir sahəyə aid terminlərin yeni yaranmış sahədə işlənməsi ilkin mərhələdə geniş şəkildə müşahidə olunur. Bu proses həm dilin öz sözləri, həm də alınmalar hesabına baş verir. Məsələn, “piramida” riyaziyyatda – oturacağı çoxbucaqlı və ya üçbucaqlı, yanları isə üçbucaqlı olan həndəsi cisim, tarixdə - qədim Misir fironlarının iri daşlardan qurulmuş çox nəhəng məqbərəsi, incəsənətdə - sirkdə adamların bir neçə sıra bir- birinin üstündə durmasından ibarət gimnastik və ya akrobatik fiqur, idmanda-bilyard oyununda oyunun başlanğıcında üçbucaq şəklində düzülən şarlar anlayışlarını ifadə edir. Burada transterminləşmə prosesi riyaziyyat - tarix –incəsənət –idman istiqamətindədir. Göründüyü kimi, mənanın köçürülməsi ilə bir termin müxtəlif sahələrdə işlənmişdir. Terminin hansı sahəyə aid olmasını, hansı anlayışlar əsasında formalaşmasını işləndiyi sahə ilə bağlı müəyyənləşdirməklə təyin etmək olar. Baza anlayışları terminin sahə mənsubiyyətinin əsas göstəricisi kimi çıxış edir. Belə konversiya bir nitq hissəsindən digərinə keçid deyil, bir sahə terminin qismən və ya tamamilə mənasını dəyişərək başqa sahədə yeni anlayışı nominativləşdirməsidir. Bu prosesdə termin həm əvvəl mənsub olduğu sahədə , həm də yeni sahələrdə yaranan anlayışları adlandırır. Deməli, bir sahə termininin olduğu kimi formasını saxlamaqla tam və qismən semantik modifikasiyaya uğrayaraq bir sahədən başqa sahəyə keçərək yeni anlayışı ifadə etmə prosesinə transterminləşmə deyilir.

Transterminləşmədə başlıca prinsip terminyaratmada anlayışın müəyyən əlamətə görə oxşarlığına ictinad olunmasıdır. Müşahidələr göstərir ki, məna köçürmələrində ən çox əşyanın zahiri və funksional oxşarlığı əsasında transterminləşmə üstünlük təşkil edir. Məsələn, transterminləşmədə ikinci proses dilin öz sözlərinin elmin müxtəlif sahələrində terminləşməsidir. Tədqiqatlar göstərir ki, terminləşən sözün dilin hansı leksik qatına aidliyini əsas götürməklə ən azı dörd növü fərqləndirmək olar: a) ümumişlək sözlərin terminləşməsi; b)məişət sözlərinin terminləşməsi; d) dialekt sözlərin terminləşməsi; v) peşə-sənət sözlərinin terminləşməsi. Terminləşmə prosesində sözün semantikasının yəni mənanın xüsusiləşməsi zəruri elementdir. Çünki semantik konversiya prosesində termin-anlayış münasibəti təyin edilir, terminin

7


mütləq müəyyən sahə terminologiyasında definisiya əsasında təyin edilən mənası olmalıdır. Bu prosesdə dildə işlənən söz xüsusi məna qazanaraq elmi anlayışı ifadə edən termin funksiyası qazanır. Yəni ümumişlək sözdə terminləşmə sözün mövcud mənasının müəyyən istiqamətdə dəyişdirilərək definitiv kontekstlə təyin olunan ,terminoloji məna qazandıran ,sözü termin edən prosesdir. Məsələn, “əsas” ümumişlək sözdür başlıca, ən mühüm,zəruri mənasını bildirir, eyni zamanda qrammatikada-sözün,sözdəyişdirici şəkilçidən qabaq gələn başlıca hissəsi; kimyada- turşularla birləşəndə duz əmələ gətirən kimyəvi birləşmə, qələvi əsaslar; riyaziyyatda- həndəsi fiqurun hündürlüyünə perpendikulyar olan tərəfi, üçbucağın əsası; hüquqda- bir hərəkətin düzgünlüyünü, gerçəkliyini izah edən, əsaslandıran, ona haqq qazandıran, ağlabatan ciddi səbəb, dəlil, sübut; inşaatda - bünövrə, özül, bina, təməl mənalarında işlənmişdir. Göründüyü kimi, bu söz terminləşərək elmin müxtəlif sahələrində yeni anlayışları bildirir. Terminologiyada bu üsul transpozisiya üsulu da adlandırılır.

Göründüyü kimi, termin yaradıcılığı yalnız terminologiyada özünü göstərən spesifik xüsusiyyətləri ilə fərqlənir. Çünki, termin yaradıcılığı söz yaradıcılığında olan ənənəvi üsullarla yanaşı, burada yaradıcı proseslə bağlı xüsusi səciyyə daşıyan, subyektiv amillərdən asılılığı ilə fərqlənir. Subyektiv amilin rolu isə terminlərin onların ifadə etdikləri anlayışları ilk dəfə kəşf etmiş şəxslərin anlayışı adlandırmağa yaradıcı münasibətlərdən irəli gəlir.

B.İ.Bartkov və O.İ.Duyunova da problemin öyrənilməsi məqsədilə terminoloji sistemlər üçün derivatoloji və derivatoqrafik tədqiqatın aparılmasını zəruri sayırlar. Onların fikrinə görə hər bir termin üçün ən azı aşağıdakı şərtləri müəyyənləşdirmək lazımdır: 1) rast gələn variantlar; 2) işlənmə sahələri; 3) yaranma tarixi; 4) müxtəlif nitq hissələrinə aid sözlərə artırılma imkanları; 5) özündən əvvəl və sonra morfem qəbul etmək xüsusiyyətləri; 6) işlənmə tezliyi; 7) işlənmə ehtimalı; 8) mənşəyi; (1,73). Əlbəttə bu şərtlərin göstərilən qaydada öyrənilməsi prosesi termin yaradıcılığına aid bir sıra faktların aşkara çıxarılmasına imkan verir. Lakin müasir dövrdə termin yaradıcılığında geniş yayılmış üsullardan biri kimi elmi anlayışın ilk dəfə kəşf etmiş alimin adı ilə bağlı olması ilə yaranan terminlərdə bu şərtlər özünü doğrultmur. Belə terminlər ən çox texnika ilə bağlı – fizika, aviasiya, kimya, kibernetika, riyaziyyat sahələrində işlənir. A. Popova belə terminləri onomasion terminlər adlandırır (2). Hazırda elmi əsərlərdə yeni-yeni qanunlar, nəzəriyyələr kəşf edilir, teoremlər sübut edilir. Bununla bağlı yeni anlayışlar - xüsusi əhəmiyyət kəsb edən qanun, postulat, teorem,

8


lemmalar müstəqil terminlərlə adlandırılır. Məsələn, iqtisadiyyatda Kenis nəzəriyyəsi, Fridmen nəzəriyyəsi, riyaziyyatda Poll teoremi, Koşi düsturu, Şredinger tənliyi, fizikada Lussaq qanunu, Kulon qanunu, Om qanunu və s. Göründüyü kimi, terminologiyada hər bir elm sahəsi üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edən teorem, qayda ,postulat və lemmalar spesifik terminlərlə adlandırılır. Bununla yanaşı konkret hadisə, predmet, əşya ilə bağlı anlayışların adları da onomasion terminlərlə adlandırılır. Məsələn, Uitson körpüsü, Rumkof sarğacı, Heyker sarğacı, Kelven şkalası və s. Vahidlərin bir hissəsi müxtəlif alimlərin adları ilə bağlıdır. Məsələn, Volt, Amper, Kulon və s. Burada müəyyən şərtlər gözlənilmir, belə ki burada terminin ifadə etdiyi anlayış haqqında məlumat verilsə də istisna haldır. Çünki belə termin yaradıcılığı subyektiv amildən asılı olduğuna görə terminyaratma üsulu kimi ümumi hal almamışdır. Belə terminlər türk dillərinin terminologiyasına başqa dillərdən keçir. Beləliklə, hazırda türk dillərində teminologiyasının zənginləşməsində transterminləşmə və onomasion yolla yaranan terminlər yeni terminlərin yaranmasında aparıcı faktor kimi nəzərə alınmalıdır.

Ədəbiyyat siyahısı

1. Бартков Б.И., Дуюнова О.И. Дериватология и дериватография терминосистем. // Отраслевая терминология и лексикология. - Воронеж: Изд-во ВУ, 1984, -с, 67-75

2. Попова Л.В. Об одном способе номинации новых понятий // Терминологические обеспечение научно-технического прогресса. - Омск: ОПИ, 1988. -с, 131-132

3. Головин Б.Н., Введение в языкознание: - М.: 1983. - 311 с. 4. S.A.Sadıqova. Azərbaycan dilinin terminologiyası. Bakı, Elm, 2014, -378 s.

Проф.Садыгова Саялы

Специфические особенности образования терминологии в годы независимости

Р е з ю м е Статья посвящена сцецифическим особенностям образования

терминологии в годы независимости. В исследовании на ряду с традиционными методами создания терминологии выясняется роль терминов ономации и транстерминации. Анализ показывает, что

9


транстерминация, частично или полностью изменяя термины одной отрасли, образует в другой сфере номинативные термины. Кроме этого ономационные термины анализируются на основе фактов.

Prof.Sadigova Sayali

Specific features of formation of terminology in days of independence

Summary

Article is devoted to stsetsifichesky features of formation of terminology in days of independence. In research on a row with traditional methods of creation of terminology the role of terms of an onomation and transtermination becomes clear. The analysis shows that transtermination, partially or completely changing terms of one branch, forms in another.

Çapa tövsiyə edən: AMEA, Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Terminologiya şöbəsi

Rəyçilər: filologiya elmləri doktoru İ.Qasımov filologiya elmləri doktoru,professor S.Mehdiyeva

10


Qulu Məhərrəmli Baki Dövlət Universiteti,professor

[email protected]

JURNALİSTİKADA İŞLƏNƏN BƏZİ TERMİNLƏR HAQQINDA

Açar sözlər: media, informasiya, kütləvi kommunikasiya, jurnalistika, multimedia, yeni media.

Ключевые слова: медиa, информация, массовая коммуникация, журналистика, мультимедиa, новая медиa.

Key words: media, information, mass communications, journalism, multimedia, new media.

Bəşər tarixinin ecazkar kəşflərindən olan dil, insanın milyon illər əvvəl mağaralardan çıxaraq inkişaf etməsinə və bugünkü elmi-texnoloji, sosial-mədəni nailiyyətlərə çatmasında misilsiz rol oynayıb. Dil olmasaydı, bəşəriyyətin şifahi və yazılı ədəbiyyat xəzinəsi yaranmaz, dahilərin sehirli söz sərvəti, böyük elmi kəşfləri üzə çıxmaz, insanın mənəvi aləmi bu qədər kamilləşməz, təbiətin sirlərinə əl aparmaq bu qədər asanlaşmazdı (1, s.106).

Ölməz elmi və ədəbi əsərlərin hansı dildə yaranmasından, təbiətin bu və ya digər sirrinin hansı dildə açılmasından asılı olmayaraq, bunlar tezliklə bütün bəşəriyyətin və hər kəsin sərvəti olur.

Yaşadığımız üçüncü minillikdə dünya inkişafının paradiqmasında sürətli dəyişikliklər baş verir, yəni dünya dəyişir, buna uyğun olaraq xəbər çatdırma vasitələri və bunlarla birlikdə insan da, onun psixologiyası, qavrayışı və düşüncə tərzi də dəyişir (2, s.12-13). Təbii ki, bu dəyişikliklərdə elmin və texnologiyanın sürətli inkişafı önəmli rol oynayır. Həmin inkişaf bütün sahələrdə olduğu kimi, jurnalistikanın da qarşısında geniş üfüqlər açır, onu yeni anlayış və terminlərlə zənginləşdirir. İnternet də daxil olmaqla müasir texnologiyaların yaradılması, eləcə də sosial şəbəkələrin medianın inkişafında yeni mərhələnin başlanmasını (3, s.4-6) zərurətə çevirir.

Artıq XXI əsrdə müasir jurnalistikanın arxitekturası əvvəlki dövrdəkindən prinsipial şəkildə fərqlənir. İnternet, podkaslar, mobil rabitə, mikrobloqlaşdırma, videorabitə, sosial şəbəkələrin və kommunikasiya vasitələrinin bir sıra başqa formaları çox qısa müddətdə gündəlik həyatımıza daxil olmuşdur (3; 4). İndi insanların çoxu bu

11


imkandan tam istifadə edə bildiyi bir şəraitdə medianın strukturu əsaslı surətdə mürəkkəbləşmişdir.

İndi xəbər hazırlamaq üçün media maqnatı, jurnalist və ya redaktor olmaq heç də əsas şərt deyildir. Hazırda üstünlük təşkil edən informasiya trendlərinin formalaşmasına internetin milyonlarla istifadəçisi güclü təsir göstərir. Sadəcə təsir göstərmir, çox vaxt bu trendləri olduqca ziddiyyətli şəkildə formalaşdırır (1; 4; 5). Prinsip etibarilə indi internetin hər bir istifadəçisi dünyaya mövcud reallıqları əsaslı surətdə dəyişə bilən informasiya yaymaq imkanına malikdir.

Belə bir şəraitdə məlumatlandırma və bütövlükdə jurnalistikanın digər funksiyalarının ifadəsi, həmçinin burada gedən yeni meyl və tendensiyaların öyrənilməsi, təhlili və elmi ədəbiyyatlarda dolğun ifadə olunması üçün yeni söz və terminlərə ehtiyac duyulmaqdadır. Ümumiyyətlə, bütün elmlərin, ixtisas və fəaliyyət sahələrinin öyrənilməsi həmin sahələrin əsas anlayışlarını, terminoloji sistemini dürüst qavramaqla birbaşa bağlıdır. Eyni zamanda da həmin sahəyə dair nəzəriyyəni öyrənmək, predmeti (və mahiyyəti) təsvir edən terminləri mükəmməl bilmək və anlayışlar sistemini mənimsəməkdə problemləri dəqiq öyrənməyə, təsnif etməyə imkan verir. Bu baxımdan jurnalistikanın mahiyyəti, missiyası, sosial təbiəti, eləcə də strukturu ilə bağlı olan anlayışlardan bəhs etmək olduqca aktualdır.

Təbii ki, formalaşmaqda olan yeni elm sahəsi kimi jurnalistikanın geniş yayılmış kateqoriya və anlayışlar sistemi olmalıdır. Lakin burada əsas çətinlik ondan ibarətdir ki, içərisində fəaliyyət göstərdiyi siyasi rejimin (avtoritar, totalitar, demokratik və s.) xarakterindən asılı olaraq, bəzən bu terminlər fərqli məna daşıya bilir. Amma bir tərəfdən, hazırda Azərbaycanın dünya birliyi və Avropa hüquq məkanına inteqrasiyası, digər tərəfdən isə Qərb mediasına xas olan dəyər və prinsiplərin Azərbaycan jurnalistikasına sirayət etməsi həmin terminlərə yanaşmada müəyyən sabitlik yaratmışdır. Bu baxımdan kütləvi informasiya fəaliyyətinin fərqli cəhətlərini əks etdirən həmin anlayışları şərti olaraq üç kateqoriya üzrə (5, s.27) bölmək olar:

Birincisi, jurnalistikanın nəzəriyyəsi, mətbuat azadlığı konsepsiyaları, tarixi modelləri, medianın fəlsəfəsi, onun cəmiyyətdəki yeri, sosial funksiyaları, prinsipləri, media fəaliyyətinin hüquq və etika baxımından tənzimlənməsi ilə bağlı olan anlayışlar: media, mass media, multimedia, kommunikasiya, missiya, funksiya, auditoriya, sosial institut, sosial məsuliyyət, konqlomerat, etik normalar, ombudsman, özünütənzimləmə və s.

12


İkincisi, jurnalistikanın simasını sürətlə yeniləşdirən, informasiyanın auditoiyaya çatdırılmasının təzə və texnoloji baxımdan daha maraqlı edən dəyişikliklərin bu sahəyə geniş “müdaxiləsi” nəticəsində yaranan anlayışlar: internet,bloq,infoqrafika, sosial şəbəkə, podkast, virtual məkan, mesaj, yeni media və s.

Üçüncüsü, jurnalist yaradıcılığını, bu yaradıcılığın məzmununu, məlumatın alınması və çatdırılması üsullarını əks etdirən anlayışlar: informasiya siyasəti, metod, format, janr, yaradıcılıq üsulu, fotojurnalistika və s.

Əlbəttə, jurnalistikanın mahiyyətini dərindən anlamaqda çətinlik çəkən, onun nəzəri əsaslarını mənimsəməyən, bu sahəyə dair yetərincə biliyi və yaradıcılıq təcrübəsi olmayanlar üçün anlayışlarla bağlı qəliz problemləri araşdırmaq, bəlkə də çətindir. Lakin bu anlayışları mənimsəmədən jurnalistikanın çoxşaxəli problemlərini araşdırmaq, onun müasir inkişaf meyillərini, nəzəri-praktik məsələlərini öyrənib elmi baxımdan ciddi ümumiləşdirmələr aparmaq mümkünsüzdür.

Bütün sahələrdə, o cümlədən jurnalistika sahəsində işlətdiyimiz terminoloji ifadələrin, sözlərin mənası dəqiq olmalıdır, yayğın terminologiya həmişə mənanı və qavrayışı çətinləşdirir. Həm də qeyri-müəyyənliyə, yaxud “çoxmənalılığa malik olmaq – heç bir mənaya malik olmamaq deməkdir” (Aristotel). Bu mənada jurnalistika nəzəriyyəsinə və praktik fəaliyyətə aid olan əsas anlayışların, işlək ifadələrin mənasını izah edib dəqiqləşdirmək vacib vəzifələrdən sayılır. Çünki hazırda sürətlə dəyişən jurnalistikaya aid bəzi anlayışların fərqli izah və yozumları müəyyən problem yaradır. Halbuki jurnalistikanın bir elmi kateqoriya kimi formalaşması bu anlayışların mənalarını dəqiqləşdirməyi tələb edir (6, s.52-54). Ona görə də indi alimlər fərqli yozumları və müxtəlif izahları necə dəf etmək yollarını arayır, dəqiqləşdirmələr aparır, jurnalistika terminləri lüğətinin tərtib edilməsinə cəhdlər göstərirlər.

Hazırda müasir kommunikasiyanın bir qolu kimi inkişaf etməkdə olan jurnalistikanın elmi-nəzəri problemlərinin müxtəlif elmlərin qovşağında öyrənilməsi bu sahəyə yeni anlayışlar gətirir. Həmin anlayışlar isə öz növbəsində bu sistemin nisbətən sabitləşmiş terminlərinin mənaca izahının yenidən nəzərdən keçirilməsini tələb edir. Bu anlayışlardan bəzilərinin – daha çox yayılaraq işlənənlərin mənasının izahını nəzərdən keçirməyə çalışaq və ilk növbədə “jurnalistika” anlayışının özünə diqqət yetirək.

Jurnalistika (fr. journal “gündəlik”, jour “gün” deməkdir, mənşəyini latınca diurna – “gündəlik olan” sözündən götürüb) anlayışını ya ümumi fəaliyyət, ya da sistemin ayrı-ayrı elementləri vasitəsilə izah etməyə

13


çalışırlar. Ümumi qənaət isə ondan ibarətdir ki, jurnalistika informasiyanı almaq, işləmək və yaymaqdan ibarət olan ictimai-yaradıcı fəaliyyət sahəsidir. Ensiklopedik nəşrlərdə jurnalistikanı aktual informasiyanı toplayan, işləyən və kütləvi informasiya kanalları vasitəsilə davamlı olaraq yayan ictimai fəaliyyət növü kimi səciyyələndirir. Jurnalistika nəzəriyyəsinin tədrisində isə anlayışın semantik həcmi bir qədər genişləndirilir: “jurnalistika” sosial qurum, fəaliyyət növləri sistemi, peşələrin məcmusu, publisistik əsərlər sistemi, kütləvi informasiyanın ötürülmə kanalları kompleksi, həmçinin tədris fənlərinin toplusu kimi izah olunur.

Bəzən jurnalistikaya sinonim kimi media, mass media, multimedia, pressa, mətbuat kimi anlayışlar da işlədilir (4;7). Hətta bəzilərinə elə gəlir ki, son dövrlərdə elmi ədəbiyyatlarda tez-tez işlədilən kütləvi kommunikasiya, kütləvi informasiya vasitələri (KİV), dövri nəşrlər kimi terminləri də jurnalistikanın sinonimi qəbul etmək olar. Halbuki bunlar həm jurnalistika anlayışından, həm də bir-birlərindən fərqli mənalar kəsb edən terminlərdir. Məsələn, media latın (medius) mənşəli söz kimi Avropa dillərində (ing. medium; fr. medias) işlənərək “ara”, “arada olan”, “orta” deməkdir. Mahiyyəti etibarilə media cəmiyyətlə hakimiyyət, xalqla dövlət arasında məlumatlandırma və aşkarlığı təmin etməklə körpü rolunu oynayır. Media insanların nə düşündüyünü, nə istədiyini və hakimiyyətin nə etdiyini, nə etməyə hazırlaşdığını, hansı fəaliyyətlə və necə məşğul olduğunu göstərməklə cəmiyyətdə gedən proseslərin real mənzərəsini yaradır (5, s.18). Cəmiyyət nəzəriyyəsi baxımından heç bir siyasi qüvvənin (o cümlədən hakimiyyətin və ya müxalifətin) və ya biznes qurumunun təsiri altında olmayan azad, müstəqil media demokratik quruluşun əsas atributlarından biri sayılır (7, s.91). Yazılı (print) media dedikdə qəzet və jurnallar, elektron media dedikdə isə televiziya, radio və internet nəzərdə tutulur.

Mass media (ing. mass media), kütləvi informasiya vasitələrinin məcmusu, toplusu deməkdir. 19-cu əsrdə ABŞ-da başlanan texnoloji proses sayəsində geniş auditoriya üçün nəzərdə tutulan mətbuat, radio, kino, TV və kommunikasiyanın digər vasitələri XX əsrdə cəmiyyətin sənaye strukturları ilə üzvi şəkildə birləşərək onun təcəsümünə və tənzimlənməsinə kömək etdi. Bu prosesin inkişafında keyfiyyətcə irəliləyiş ötən əsrin ikinci yarısında baş verdi. Müasir kommunikologiya nəzəriyyəsinə görə, mass media şəbəkəsinə ənənəvi KİV-lə (qəzet, jurnallar, radio, TV, kinematoqraf) yanaşı, internet, səsyazma və videoyazı, telemətn, reklam, videomərkəzlər, kompüter texnologiyaları

14


və digər rabitə magistralları da aiddir. 1990-cı ildən bu termin daha sadə şəklə salınaraq “media” ilə əvəz edilib.

Müstəqil media heç bir siyasi qüvvədən (o cümlədən hakimiyyətdən və siyasi partiyalardan) və iqtisadi gücdən (hökumət qurumları və oliqarxlardan) asılı olmayan, yalniz ictimai maraqlara xidmət edən mətbuat qurumudur. Müstəqil media məlumatı heç bir maddi-siyasi təmənna güdmədən və qərəzsiz şəkildə öz auditoriyasına yetirən vicdanlı araçıdır (5, s.19). Belə azad mətbuat nümunəsi sayılan media müstəqilliyi özünün ən qiymətli kommersiya, yaradıcılıq və mənəvi saxlancı sayır. Bu keyfiyyərlərə malik olan media qurumları istənilən anda auditoriyasının bütün üzvlərinə üz tutmaq imkanını saxlamaq üçün öz müstəqilliyinin keşiyini çəkir. Nöqsansız peşəkar davranışları ilə öz müstəqilliyinə dəstək verən belə media həmin davranış prinsiplərini bütün əməkdaşlarına, eləcə də onları bilmək istəyini dilə gətirən hər kəs üçün açıqlayır. Müstəqil media qərar çıxararkən, ayrıca götürülən hər hansı hüquqi və fiziki şəxsin maraqlarını, o sıradan öz maraqlarını deyil, ictimai maraqları əsas tutur.

Multimedia (ing.multi-çoxlu+media) müasir informasiya-kommunikasiya texnologiyaları (İKT) şəbəkəsində məlumatların işlənməsi, saxlanması və müxtəlif kanallarla (qəzet, TV, radio, internet və s.) yayılması sistemi, həmçinin bu prosesi reallaşdıran proqramlar və informasiya sistemlərinin məcmusudur. Yaşadığımız 21-ci əsri multimedia dövrü adlandırırlar. Bu, dünyanın və ayrı-ayrı qitələrin elektron şəbəkələr vasitəsilə bir-birinə calanması, jurnalistikanın və medianın texnoloji baxımdan inkişafı ilə bağlı işlənən anlayışdır (1; 5; 7; 10).

Pressa (fr. presse – dövri mətbuat) – KİV-ə verilən ümumi addır. Bu söz jurnalist fəaliyyəti və mətbuat strukturları ilə əlaqəli mürəkkəb terminlərin (press-klub, press-attaşe və s.) birinci hissəsində də işlədilir. Bu baxımdan mətbuat anlayışının da məna çaları getdikcə daralır. Ərəb dilindən alınmış bu söz hərfi mənada “çap dəzgahı”, “təzyiqlə sıxmaq”, “bir şeyin basma üsulu ilə qəlibini çıxarmaq” mənasını verir. Bu anlayış ilkin mənasında daha çox kitab və qəzetin çap üsulunu əks etdirir. Sovet dönəmində nəşr olunmuş bir çox ensiklopedik lüğətlərdə mətbuat kəlməsi altında, geniş mənada bütün növ çap məhsulları başa düşülüb. Ümumiyyətlə, indi həm “pressa”, həm də “mətbuat” anlayışları tədricən sıxışdırılıb dövriyyədən çıxarılır və onların əvəzinə daha geniş məna tutumu olan “media” sözü işlənir.

Hazırda çoxişlək elmi kateqoriya kimi kütləvi informasiya anlayışı da diqqət mərkəzindədir. Bu terminoloji ifadə KİV vasitəsilə yayılan və

15


müəyyən ictimai-sosial əhəmiyyət kəsb edən mətbu (qrafik), səsli (audio), görüntülü-səsli (audiovizual) məlumat mənasında işlənir. Jurnalistikaya dair ədəbiyyatlarda kütləvi informasiya jurnalistikanın əsas məhsulunu, bu sahənin informativ təbiətini və məlumatlandırma funksiyasını əks etdirən anlayış kimi izah edilir (., s.). Yəni hər informasiya yox, məhz müəyyən sosial məzmun daşıyan və cəmiyyət həyatı üçün ictimai əhəmiyyəti olan, maraq doğuran, geniş auditoriyaya (kütləvi şüura) yönəldilən məlumat kütləvi informasiya sayılır. Jurnalistika nəzəriyyəsinin əsasını təşkil edən kütləvi informasiya anlayışı ilkin kateqoriya kimi media qurumları ilə auditoriya arasında münasibətləri tənzimləyir. Məhz kütləvi informasiyanın toplanması, işlənməsi və yayılmasının xarakterinə görə bir sosial institut kimi jurnalistikanın mahiyyəti üzə çıxır.

Kütləvi informasiya vasitələri (KİV) dedikdə isə sosial əhəmiyyətli məlumatı geniş informasiya məkanında qeyri-müəyyən sayda insanı əhatə edən auditoriyaya yaymaq (translyasiya etmək) üçün nəzərdə tutulmuş daşıyıcılar (qəzetlər, jurnallar, radio, televiziya proqramları və s.) və fərqli ifadə imkanları olan kanallar nəzərdə tutulur. Bu daşıyıcılar jurnalistin hazırladığı hər hansı məlumatı (xəbər, reportaj, müsahibə və s.) kütləvi auditoriya üçün maksimum anlaşıqlı formaya salaraq, həm də texniki “gücləndirici” kimi çıxış edir. “KİV” ifadəsi “mass media” termini ilə sinonim kimi işlənsə də, onu “kütləvi kommunikasiya” sistemi və “jurnalistika” anlayışı ilə eyniləşdirmək olmaz, çünki kütləvi informasiya daşıyıcıları və yayım kanalları kommunikasiya və jurnalistika sisteminin çoxsaylı elementlərindən yalnız biridir. Terminlərdən bəhs edərkən bu gün dünya elmində geniş işlədilən kommunikasiya konseptinə ayrıca diqqət yetirməli, bu anlayışın mahiyyətini və sistemin nədən ibarət olduğunu aydınlaşdırmalıyıq. Kifayət qədər geniş məna tutumu olan kommunikasiya (lat. communicatio – ilkin mənada qatılmaq, iştirak etmək, sonralarsa həm də ünsiyyət, əlaqə, yol) anlayışına bütün maddi və mənəvi aləmin qarşılıqlı əlaqəsi, çoxşaxəli ünsiyyət, real həyatda və virtual magistrallarda gedən informasiya mübadiləsi prosesi aiddir (5, s.22; 6, s.13-14). Kommunikasiya ilkin anlamda müəyyən effektlə sona yetən ikitərəfli prosesi nəzərdə tutur. Bu proses həm təbii (canlı danışıq, mimika, jest), həm də texniki vasitələrin (telefon, radiorabitə, televiziya, internet və s.) köməyi ilə gerçəkləşdirilir. Ona görə də geniş yayılmış müasir yozuma görə (1; 5; 6;9), kommunikasiya – hər hansı məlumatı (informasiyanı) yaratmağa, ötürməyə, həmçinin qəbul etməyə imkan verən qarşılıqlı fəaliyyət və ünsiyyət prosesidir. Kütləvi kommunikasiya isə məlumatın

16


müəyyən texniki vasıtələrin köməyi ilə bir mənbədən çoxsaylı auditoriyaya ötürülməsi prosesidir, yəni daha kütləvi xarakter daşıyır. Obrazlı şəkildə desək, kommunikasiya insanın “özü ilə”, kütləvi kommunikasiya isə “hamı ilə bir yerdə” olmasıdır. Kütləvi kommunikasiya birtərəflidir, fərdə yönəli deyil, toplumdan aralıdır və texniki vasitələrin köməyi ilə gerçəkləşdirilir. Əslində kommunikativ proses məlumatın məqsədinin və auditoriyanın şüur səviyyəsinin müəyyən edilməsindən başlayır (9, s.14). Sonra hansısa məlumat hazırlanır. Daha sonra auditoriya (oxucu, dinləyici və s.) ilə əks-əlaqəni təmin edən ayrıca qurumların (sorğu təşkilatları və s.) vasitəsilə bu materialın (məlumatın) şüurlara təsiri öyrənilir. Bütün hallarda sosial ünsiyyətə təkan verən kütləvi kommunikasiya prosesi “həm şifahi nitqin, həm görmə ilə fərqləndirilən semiotik işarə sistemi olan yazının” (10, s.173), həmçinin xüsusi texniki vasitələrin, yəni kütləvi kommunikasiya vasitələrinin köməyi ilə gerçəkləşdirilir. Bu anlayış isə bəzi ədəbiyyatlarda yanlış olaraq göstərildiyi kimi, KİV-in sinonimi deyildir. Ümumiyyətlə, informasiya proseslərinə münasibətdə “kütləvi informasiya” və “kütləvi kommunikasiya” anlayışlarını eyniləşdirmək yolverilməzdir.

Elmi ədəbiyyatlarda tez-tez rast gəldiyimiz kommunikator (lat. communicatier – məlumat, ümumiləşdirmə) anlayışı məlumatı çatdıran şəxs, obyektə hansısa məlumatı sonrakı ünsiyyət üçün çatdıran subyekt mənasının bildirir. Mahiyyətcə geniş məna tutumu olan “kommunikator” anlayışına informasiya mənbələri, onların seçimi, həmin seçimə nəzarət (bir sıra jurnalistika sistemlərində senzurayadək) edən, məlumatın işlənməsi (mətnin hazırlanması), qəzet nömrəsi və ya teleradio proqramı formasına salınması ilə bu və ya digər dərəcədə əlaqədar olan hər kəs və hər şey daxildir. Burada əsas rol jurnalistlərə informasiya toplamaq və mətnin ilk variantının yaradılması ilə peşəkarcasına məşğul olan insanlara məxsusdur. Bəzən informasiyanı və bu informasiyanın daxil olduğu mətni, yəni jurnalistin hazırladığı məhsulu da çox zaman jurnalistika adlandırırlar. Halbuki məhsul bu sistemin yalnız ünsürlərindən biridir. Yəni kosmik aparatlar bütün kosmonavtika deyil, yalnız onun vacib elementidir. Eynilə də kommunikatordan danışmaq jurnalistikada yalnız bu sistemin elementlərindən biri haqqında söhbət açmaq deməkdir.

Son dövrlərdə ciddi mübahisə doğuran və kifayət qədər dağınıq izah olunan “yeni media”, “sosial şəbəkə”, “vətəndaş jurnalistikası” anlayışlarının da məna tutumunu dəqiqləşdirməyə ehtiyac vardır.

Yeni media (ing. news media) yeni, rəqəmli texnologiyalar sayəsində hər hansı məzmunun jurnalistikanın ənənəvi kanallarına (qəzet, radio,

17


televizia) xas olan imkanların birləşdirilərək ifadə edilməsi. Yəni bir məlumatın (xəbərin) eyni zamanda həm mətn, həm səs, həm də görüntü ilə verilməsidir (4;7). Ona görə də yeni media jurnalistdən həm mətnlə (yazı, qrafika), həm səslə (audio), həm də görüntü (vizual) ilə işləməyi, eyniz zamanda yazmaq, diktofonla işləmək, foto və kamera ilə çəkmək vərdişlərinə yiyələnməyi tələb edir. Gündən- günə dəyişib təzələnən texnologiya və müasir media iqtisadiyyatı çağdaş jurnalistikanın çoxşaxəli ifadə imkanlarını vahid bir platformada birləşdirməyə sövq etdiyindən yeni media tamamilə fərqli və universal model kimi ortaya çıxır.

Anlayışın texniki tərəfi sürətlə dəyişən texnologiyanın ifadə imkanları ilə bağlı olsa da, yeni media məzmun etibarilə jurnalistikanın bütün qollarının birləşdiyi bir meydan, sosial şəbəkələr də daxil olmaqla cəmiyyəti məlumatlandırmağın və bilgi almağın geniş bir sahəsidir. İnternet texnologiyası ilə bağlı olan bütün bilgiləndirmə sistemini yeni media adlandırmaq olar.

Vətəndaş mediası yeni medianın, informasiya-kommunikasiya texnologiyalarının (İKT) və sosial şəbəkələrin inkişafı sayəsində geniş miqyas almışdır.Anlayış vətəndaşların böyük qisminin yeni texnologiyadan yararlanmaqla olayları işıqlandırma, məlumat mübadiləsi və xəbərləmə işində fəal iştirakını bildirir. Artıq bu şəraitdə medianın xəbər ünvanladığı auditoriya passiv müşahidəçi deyildir (1; 4; 5; 7), özü hadisələri izləyərək məlumat hazırlayan, olaylara çox vaxt fərqli yanaşan aktiv toplumdur. Bəzən “xalq”, “yurddaş”, “sosial”, “blogerlik” ifadələri ilə də səciyyələndirilən vətəndaş mediası ilk növbədə, xəbərləri davamlı izləyib cəmiyyətə çatdırmağı və hadisələri sıravi insanların baxışlarına görə mənalandırmağı mümkün edir. Ən önəmlisi odur ki, vətəndaşların öz problemlərini qabartmalarına yardımçı olur və cəmiyyətə maraqlı, bir çox hallarda gözlənilməz ictimai mesajlar verə bilir.

Olaya fərqli gözlə baxmağı öyrədən vətəndaş mediası, bütövlükdə cəmiyyəti məlumatlandırma işinin hüdudlarını genişləndirir, “xəbər hazırlamaq” çərçivəsini yeniləşdirərək informasiyaya oxucu marağını artırmağa can atır, həmçinin “xəbərdə balans” məsələsini oxucuların xeyrinə dəyişir. Lakin nəzərə almaq lazımdır ki, yeni oxucu kütləsi formalaşdırmağa çalışan, eləcə də jurnalistlərlə oxucular arasındakı məsafəni qısaltmağı hədəf götürən bu sahə heç bir halda peşəkar jurnalistika deyildir.

Göründüyü kimi həm jurnalistikanın, həm də onun məlumat mənbələrindən birinə çevrilmiş social şəbəkələrin sürətli inkişafı, eləcə də bu istiqamətdə elmi-tədqiqatların keyfiyyətinin artırılmasıdır, sahə

18


terminologiyasının sistemləşdirilməsini tələb edir. Belə olmasa proseslər bu vacib sahədə “terminologiya fondunun demək olar ki, idarə olunmayan şəkildə artması, onun natamam, bəzən lazımsız terminlərlə çirklənməsinə, qeyri-dəqiqliyə, bir çox terminin çoxmənalılığına, sinonimlərin çoxalmasına “ (11, s.47) səbəb olacaqdır. Şübhəsiz ki, bu təhlükəli tendensiyanın qarşısını almaq üçün ən yaxşı yol vahid prinsiplərə əsaslanan jurnalistika terminləri lüğətinin hazırlanmasıdır.

Mənbələr

1. Эко У. Полный назад! Москва, Астрель: CORRUS, 2012.2. Маклюеэн М., Квенин Ф. Война и мир в глобальной деревне.

Москва, Астрель, 2012.3. Əliquliyev R., İmamverdiyev R., Abdullayeva F. Sosial

şəbəkələr. Bakı, İnformasiya texnologiyaları, 2010.4. Osman G. Azərbaycan internet resursları. Bakı, Multimedia

mərkəzi. 2010.5. Məhərrəmli Q. Jurnalistikanın əsasları. Bakı, Qanun, 2012.6. Məhərrəmli Q. Kütləvi kommunikasiya və dil. Bakı, Çaşıoğlu,

2004.7. Кузин С., Ильин О. Человек медийный. Москва, Альпина

Паблишерз, 2011.8. Denis Mc., Üindahl S. Kitle iletişim modelleri. Ankara, 1997. 9. Богомолова Н. Массовая коммуникация и общение, Москва,

Искусство, 1988. 10. Əliyev R. Sözün mifi. Bakı, Mütərcim, 2011.11. İmamverdiyev Y. İnformasiya təhlükəsizliyinin terminoloji

problemləri. İnformasiya cəmiyyəti problemləri. №1, 2014, səh.43-49.

19


Гулу Магеррамли Бакинский Государственный

Университет meherremli @ gmail.com

О некоторых терминах, используемыхв журналистике

РезюмеВ результате социально-технологических изменений,

происходящих в мировой информационной среде, претерпевают изменения и парадигмы журналистики, появляются новейшие средства и формы для передачи информации. Миссия, заключающаяся в передачи точной и нужной информации обществу и роли общественного форума, обуславливаются соответствием журналистики новейшим технологическим условиям.

Быстрое развитие науки и техники сыграло огромную роль в возникновении новых терминов в сфере журналистике на волне этих изменений. Однако для многих смысл отдельно взятых терминов всё же остаётся неясным. В данной статье автор подробно объясняет лингвистически-семантические особенности некоторых используемых ныне терминов.

Qulu Maharramli The Baku State University

[email protected]

Regarding several terms in use in journalism

Summary

As a result of social – technological changes taking place in global informational sphere, the paradigms of journalism face changes as well, the up-to-date means and forms of passing the information appears. The Mission of passing exact and required information to the society and the roles of the public forums are conditioned by conformance of journalism with the newest technological conditions. The rapid improvement of science and technologies played important role in appearance of new terms in the sphere of journalism on the waves of those changes. However for many people the essence of particular terms is still unclear.

20

mailto:[email protected]



In this article the author explained in details the linguistic – schematic specificities of several terms that are in use nowadays.

Çapa tövsiyyə edən: AMEA, Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu,Monitorinq şöbəsi

Rəyçilər: filologiya elmləri doktoru,professor S.Sadıqova filologiya elmləri doktoru İ.Qasımov

21


Sevinc BağırovaGəncə Dövlət Universiteti

filologiya üzrə fəlsəfə [email protected]

AZƏRBAYCAN DİLÇİLİYİNDƏ DUBLET VƏ MÜTLƏQ SİNONİMİYA PROBLEMİ

Açar sözlər: Azərbaycan dili, sinonimiya, dubletlik hadisəsi.Ключевые слова: азербайджанский язык, синонимия. Key words: Azerbaijan languags, synonymy, dublet.

Nəzəri dilçilikdə dubletliyin sinonimiya hadisəsinə münasibəti məsələsində konkret yanaşmanın formalaşmasının “şleyf”-inin ayrı-ayrı xüsusi dilçilik sahələrində, o cümlədən Azərbaycan dilçiliyində özünün təsirini göstərməyə bilməzdi. Belə ki, Azərbaycan dilçiliyində dubletlik probleminə nəzərən formalaşmış yanaşma burada həmin dil hadisəsnin sinonimiyaya münasibəti, onun yararlılıq əmsalının müəyyənləşdirilməsi və mütləq sinonimiya hadisəsi ilə əlaqəsi kimi problemlər silsiləsini ehtiva edir. Ən maraqlısı odur ki, dildə eynimənalılığın prinsip etibarilə mümkünsüzlüyünü iddia edən bir çox Azərbaycan dilçiləri digər məqamda eyni əzmlə “sinonimin əsas mənasına görə mütləq və ya nisbi eyniyyət təşkil edən, lakin formasına və əlavə mənasına görə fərqlənən sözlər” olması qənaətindən çıxış edirlər (kursiv bizimdir. – S.B.) [6 ;122-123]. Göründüyü kimi, Ə.Dəmirçizadənin bu yanaşması eynimənalılığın prinsipcə inkarı mövqeyi ilə demək olar ki, daban-dabana ziddir.Bu məqamda bir qədər haşiyəyə çıxaraq qeyd edək ki, dublet və eyniməna-lılıq, dublet və mütləq sinonimiya məsələrinin nəzəri problemlər “düyünü”nü təşkil etməsi, bir çox hallarda Azərbaycan dilçilərin belə təzadlı fikirlər səsləndirməsinə yol açır. Konkret olaraq, görkəmli Azərbaycan leksikoloq alimlərindən H.Həsənov və A.Qarayevin tədqiqatları ilə daha təfsilatlı tanışlıq dilçilərin mütləq sinonimiya və dubletlik məsələlərində bir qədər qeyri-dəqiq və ya qeyri-ardıcıl mövqe sərgilədiklərini tam əyaniliklə ortaya qoymuş olur. “Eynimənalılıq anlayışının sinonimlərin təbiətinə yad olması” – kimi prinsipial mövqedən çıxış edən H.Həsənov daha sonra yazır: “Sinonimlərin bir qismi bir məfhumu birbaşa leksik mənasına görə mətnli və ya mətnsiz ifadə edirsə, digər qismi isə bir məfhumla dolayı (косвенно), işlənmə məqamlarına, müəyyən mətnə əsasən əlaqədar olur. Bu cəhətdən

22


sinonimlər iki yerə bölünür: mütləq və nisbi sinonimlər” (kursiv bizimdir. – S.B.) [9;94]. Digər məqamda mütləq sinonimləri “mənaca eyni olmayan ... məsələn, ağrı – azar, iri – böyük, varlı – dövlətli, uşaq – körpə və s.” sözlər kimi dəyərləndirən H.Həsənov dubletlik hadisəsinin izahı çərçivəsində məsələyə baxış bucağında bir qədər korrektələrə yol verərək yazır: “Əgər sinonimlərdə məna incəliyi və üslubi xüsusiy-yətləri əsas əlamət kimi qəbul ediriksə (kursiv bizimdir – S.B.) onda mütləq eynimənalı kimi işlənən “mütləq sinonimlər” yoxdur. Bu mənada “mütləq sinonim” termini “dublet termini ilə əvəz etmək olar” (kursiv bizimdir. – S.B.) [9 ;96]. Göründüyü kimi, dilçinin sinonimiya ha-disəsinin mahiyyətinin daha çox kontekst – mətn çərçivəsində reallıq qazanan üslubi-kontekstual sinonimlərə yaxın təbiətdə dəyərləndirməsi onun elə öz sözlərinə görə, “1) terminlə əlaqər olan..., 2) məna və üslub çalarlığına malik olmayan”, “bir üslubda işlədilən”, 3)“...fəaliyyəti dilin sinxronik vəziyyəti ilə bağlı” olan [9 ;96] eynimənalı sözlərin sinonimiya hadisəsindən kənarda nəzərdən keçirilməsinə yol açmışdır. Məsələn, Azərbaycan dilinin sinonimlər lüğətində yer alan bilərzik – bazubənd – qolbağı [4 ;53-54] sinonim sırasındakı ilk və son komponent yuxarıda qeyd edilən xarakteristikaya tam şəkildə uyğun gəlir. İzahlı lüğətdə qeyd edildiyi kimi, qolbaq sözü “qadınların biləklərinə taxdıqları qızıl, gümüş və s.-dən düzəldilmiş halqa bəzək; bilərzik, bazubənd” [ 3;173], bilərzik sözü isə “qadınların yaraşıq üçün biləklərinə taxdıqları gümüş, qızıl və s.-dən qayrılmış halqa; qolbaq” [1 ; 304] mənalarında tam eyniyyət kəsb edir. Biləyində isə almasları bərq vuran bilərzik üfüqün qırmızı işığını əks elətdirirdi. ... Amma biləklərinə bilərzik kimi bərkidilmiş zəncirlər divara mıxlanmışdı. (F.Kərimzadə) [14 ;6,70]

Bilərziyi ağ altundan, Yerə düşdü göy atından... Ala gözlər qaş altından Süzüb axdı gülə-gülə... (S.Vurğun) [19 ;86]Təqdim edilən nümunələr bu semantik korrelyantların üslubi-

funksional ortaqlığı ilə bərabər dilin sinxronik kəsimində nəzərdən keçirilə bilmə özəlliyini ortaya qoyur.

Oğlunun kostyumu,ayaqqabısı,qol saatı,cib bıçağı,bacının qızıl zəncir qolbağı,hamısı rüşvətə düzəlib. (R.Rza) [17 ;140] Hanı at sürdüyüm boranda, qarda?

23


Gəzdim aşıq kimi minbir diyarda; Gülüb oynadığım toyda, mağarda, Qızların qolbağı yadıma düşdü. (S.Vurğun) [18 ;220] Fars dilindən alınma olan bazubənd sözü isə semantik spektr

rəngarəngliyi ilə bərabər (1. “Qolbaq, bilərzik. 2. Qədimdə döyüşçülərin qollarına geydikləri dəmir qolçaq.3. din. İçərisində nəzər duası, yaxud dua kitabçalarından bir nüsxə qoyulmuş, meşin və ya parça qovluq; qolbənd. [1;253], digər semantik korrelyantlarla sinxronik müstəvidə əlaqədən məhrum arxaiklik nümayiş etdirir.

XIX əsr ədəbi dilimizə dair nümunələrdə nisbətən daha yüksək işlənmə tezliyi ortaya qoyan bazubənd sözü növbəti onilliklərdə öz istifadə dairəsini və işlənmə sürəti əsaslı şəkildə azaltmışdır.

Digər nümunəyə diqqət yetirək: Dərhal bazubənd, tac və həmaili götürüb öz mənzilinə gəldi.( Mirzə Adıgözəl bəy Qarabağnamə) [15 ;67 ]

Göründüyü kimi, qolbaq – bilərzik sözlərinin eynimənalılığı şübhə doğurmur, bazubənd sözü isə nisbi sinonim funksiayasında çıxış edir. Analoji vəziyyəti, yəni eyni sinonim sırada həm eynimənalı, həm də nisbi mənalı sinonimlərin yer alması faktına dilçilik – dilşünasl – filoloq – linqvist – lisaniyyət və ya dilçi – dilşünas – filoloq – linqvist – lisançı sıralarının [ 4;99] timsalında da izləyə bilərik. Belə ki, dilçi və linqvist, habelə dilçilik və linqvistika sözləri tam semantik-funksional eyniyyət nümayiş etdirən dublet sözlər olduğu halda, həmin sinonimlərin, müvafiq olaraq, filoloq və filologiya ilə uyğunluğu yalnız konkret mətn çərçivəsində reallaşa bilər. Belə ki, yunan dilində “sevirəm” anlamını ifadə edən phileo və “söz” mənasını bildirən logos sözlərinin birləşməsindən meydana gələn filologiya termini daha geniş anlam ifadə edir. “Hər hansı bir xalqın dil və ədəbiyyatını öyrənən elmlərin hamısının birlikdə adı” kimi (kursiv bizimdir. – S.B.) [2;197] nəzərdən keçirilən filologiya (filoloji, filoloq) termindən istifadənin konkret olaraq, dilçilik, ədəbiyyat və ya mətnşünaslığı işarələməsi; və ya bu fənnlərin məcmusunu nəzərdə tutması yalnız müvafiq kontekst çərçivəsində ortaya çıxa bilər. Məsələn: Xüsusilə filologiya sahəsində hansısa yazıçının "yaradıcılıq yolu"na həsr olunmuş dissertasiyaları qeyd etmək istərdim (“Azərbaycan müəllimi” qəzeti, 19 aprel 2013-cü il, № 14 [20 ] )

Filoloji tədqiqatların informasiya təminatı və ədəbiyyatşünaslığa dair məlumat resurslarının təşkil edilməsi və təbliği “Elmi informasiya” şöbəsinin əsas fəaliyyət istiqamətidir [21].Kontekstdən də aydın göründüyü kimi, burada filologiya, filoloji terminləri ədəbiyyat elminə şamilən istifadə edilmişdir. Növbəti nümunələrdən də aydın göründüyü

24


kimi, qeyd olunan sinonim cərgədə yer alan dilçilik və linqvistika (linqvistik)sözləri mütləq sinonimlik və ya dubletlik səciyyəsi daşıyır.

Bu, ... XX əsrin ilk onilliklərində intişar tapmaqda olan dilçiliyin XIX yüzilliyinin linqvistikasının ortaya çıxardığı, lakin həllinə müvəffəq olmadığı bir çox problemə çözüm gətirə bilməməsindən qaynaqlanırdı [7 ;120]; Şumer dilinin yeri linqvistik sistemdə hələ müəyyənləşdirilmə-yib [22 ].

Belə ki, sinonimlərin əsas əlamətləri sırasında “fikri emossionallıqla dinləyiciyə və ya oxucuya çatdırmağa, ifadə olunan fikrin bu və ya digər cəhətinə diqqəti artırmağa, müəyyən üslubi rəngarənglik, çalarlıq yaratmağa xidmət etməsi”ni bildirən S.Sadıqova yazır: “həmməna terminləri sinonimliyin əsas əlamətlərini (daha dəqiq desək, S.Sadıqova tərəfindən qeyd edilən əlamətləri – S.B.) əks et-dirmədikləri üçün sinonim hesab etmək düzgün deyildir. ... elmi terminologiyada işlənən belə terminləri paralellər adlandırmaq daha doğrudur... mənaca bir-birinin tam eyni olan və üslubi cəhətdən fərqlən-məyən, formaca müxtəlif olan belə terminlər paralel terminlərdir” [13;282-283].

Azərbaycan dilçiliyi üçün, demək olar ki, xarakterik olan yanaşmalardan biri də dubletlərin ziyanlı bir hadisə kimi səciyyələndirilməsidir. Belə ki, görkəmli Azərbaycan dilçilərindən A.Qurbanov “dildə müəyyən anlayışı eynilə bildirən söz ola-ola, bəzən başqa dildən həmin anlayışı eynilə bildirən başqa bir söz alınmasının” yanlışlığı mövqeyindən çıxış edir. Konkret olaraq, səksən – həştad sözlə-rinin dublet sinonimiliyinin timsalında mövqeyini açıqlayan alim birmənalı şəkildə “dillərin bu cür bir-birinə qarşılıqlı təsirini mənfi hal hesab edilməli” olduğunu (kursiv bizimdir. – S.B.) [12; 219] önə sürür. Heç şübhəsiz ki, dilin təbii ehtiyacı olmadığı təqdirdə və beynəlxalq elmi terminologiyanın sanksiyalaşdırmadığı halda dildə istilah paralleliyinə yol verilməsi dili zənginləşdirmir, əksinə yükləyir. Lakin istənilən halda semantik paralellərin konkret faktlar üzrə mahiyyətinə nəzər salmadan, onların hamısını artıq yük kimi dəyərləndirilməsinin yanlış olduğunu düşünürük. Halbuki əksər Azərbaycan leksikoloqları ümumiləşdirmə şəklində dubletlik faktlarını semantik- üslubi tavtalogiya ünsürü kimi dəyərləndirirlər. Konkret olaraq, analoji mövqe sərgiləyən S.Cəfərov yazır: “Dubletlər dili lazımsız sözlərin təkrarı hesabına ağırlaşdırır və ifadənin səlisliyini pozur” [5 ;28]. Terminoloq dilçilərimizdən M.Qa-sımov da dubletləri müsbət hadisə kimi xarakterizə etməkdən uzaqdır. “Terminologiyada sinonimlərin zərərli” olduğunu vurğulayan dilçiyə görə M.Qasımov və eləcə də semantik paralellik faktlarının naqislıik

25


kimi səciyyələndirən dilçilərin böyük əksəriyyəti də dubletlərin təbii seçmə əməliyyatı üçün real dil faktları təqdim edilməsinin müsbət cəhətlərini nəzərə almada, əsas diqqəti üslubi ağırlıq məqamında kökləyirlər. “Terminologiyada paralelliyin (yəni dublet faktlarını – S.B.) qüsurlu hal sayılması” ilə müəyyən mənada razılaşan S.Sadıqova da bu faktların “elmi dilə ağırlıq gətirdiyini”, “bəzən bir anlayışın bir neçə terminlə ifadə olunmasının ... dolaşıqlıq yaratdığını”, “bir anlayışla əlaqədar çoxlu miqdarda terminlərin yadda saxlanılmasının qeyri-mümkün olduğunu” önə sürür (kursiv bizimdir. – S.B.) [13;284-285]. Bununla belə dilçi, reallıqdan çıxış edərək, “terminologiyada onun (paralelliyin – S.B.) mövcudluq faktının inkar edilməsinin qeyri-mümkün olduğunu” vurğulayır [13; 285]. Lakin müəyyən çərçivəni aşmadan möv-cud olan semantik paralellik situasiyası dili əksinə ağırlıqdan qoruyur, tavtologiyadan sığortalayır. Konkret olaraq eyni mətn çərçivəsində yalnız termin sözünün deyil, onun tam semantik-funksional adekvatı olan istilah leksemindən istifadə oxucunun diqqətinin korşalmamasına, mətnin daha oxunaqlı olmasına yardımçı ola bilər.

ƏDƏBİYYAT

1. Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti, Dörd cilddə, I Cild, Bakı: Şərq – Qərb, 2006, 744 s.

2. Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti, Dörd cilddə , II Cild, Bakı: Şərq – Qərb, 2006, 792 s.

3. Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti, Dörd cilddə , III Cild, Bakı: Şərq – Qərb, 2012, 672 s.

4. Azərbaycan dilinin sinonimlər lüğəti, (tərtib edəni: Seyidəliyev N.) Bakı: “Şərq – Qərb”, 2007, 424 s.

5. Cəfərov S.Ə. Müasir Azərbaycan dili. Leksika. II hissə. Bakı:Maarif, 1982, 216 s.

6. Dəmirçizadə Ə. Azərbaycan dilinin üslubiyyatı, Bakı: Azərbaycan Dövlət Tədris – Pedaqoji Ədəbiyyatı Nəşriyyatı, 1962, 272 s.

7. Hacıyeva A.Y. Linqvistik tipologiyada tipoloji modifikasiya problemi. Bakı, 2008, 282 s. http://www.anl.az/el/h/ha_lttmp.pdf

8. Həsənov H.Ə. Müasir Azərbaycan dilinin leksikası Bakı:Maarif, 1988.306 s

9. Həsənov H.Ə.Müasir Azərbaycan dilinin leksikası, Bakı: Bakı Universitetinin nəşriyyatı, 2001, 399 s.

26

http://www.anl.az/el/h/ha_lttmp.pdf


10. Qarayev A. Müasir Azərbaycan dilində Avropa mənşəli leksik alınmalar, Bakı: Azərbaycan Universiteti nəşriyyatı, 1989, 95 s.

11. Qasımov M. Azərbaycan dilinin terminologiyasının əsasları, Bakı: Elm, 1973, 186 s.

12. Qurbanov A.M.Müasir Azərbaycan ədəbi dili, Bakı: “Maarif”, 1985, 408 s.

13. Sadıqova S. Azərbaycan dilinin terminologiyası, Bakı: Elm, 2011, 380 s.

MƏNBƏLƏR:

14. Kərimzadə F. Xudafərin körpüsü, 2002, 208 s.http://kitabxana.net/files/books/file/1265027966.pdf

15. Qarabağnamələr. I kitab. Bakı, "Şərq-Qərb", 2006, 216 s.16. Nəbati S.Ə. Seçilmiş əsərləri. “Şərq-Qərb”, Bakı, 2004,216 s.17. Rza R.Seçilmiş əsərləri.Beş cilddə.II cild.Bakı,"Öndər

nəşriyyat",2005,320s.18. Vurğun S. Seçilmiş əsərləri.Beş cilddə.I cild. Bakı,"Şərq-Qərb",

2005, 264 s.19. Vurğun S. Seçilmiş əsərləri. II cild. Bakı, "Şərq-Qərb", 2005,

248 s.20. http://muallim.edu.az/arxiv/2013/14/33.htm 21. http://www.literature.az/userfiles/file/Hesabat%20-%201-yar.pdf 22. http://www.uludil.gen.az/2_fesil_002.html

Sevinc BagirovaThe problem of dublet and absolute synonymy in

Azerbaijani linguisticsSummary

Here is analyzed the level of development of the problem of dublet and absolute synonymy in Azerbaijani linguistics. The author clarifies the problem of belonging to foreign lexicology. Also the author attitudes predictions with being ballast of dublet event. It is analyzed the problem of commitment of dubletlic event with terminology parallels.

27

http://www.uludil.gen.az/2_fesil_002.html

http://www.literature.az/userfiles/file/Hesabat%20-%201-yar.pdf

http://muallim.edu.az/arxiv/2013/14/33.htm

http://kitabxana.net/files/books/file/1265027966.pdf


Севиндж БагироваПроблема дублетности и абсолютной синонимии в

азербайджанской лингвистикеРезюме

В статье рассматривается степень разработки проблемы абсолютной синонимии в азербайджанской лингвистике. Автор отстаивает свое отношение дублетности как балласту в языке. В статье исследуется проблема взаимосвязанности терминологии-ческой паралельности с дублетностью.

Çapa tövsiyə edən: Gəncə Dövlət Universiteti

Rəyçilər: filologiya elmləri doktoru,professor T.Quliyev filologiya üzrə fəlsəfə doktoru S.Novruzova

28


Sima Quliyeva AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu,

aparıcı elmi işçi.

AZƏRBAYCAN DİLİNDƏ DİPLOMATİYA TERMİNLƏRİNİN UNİFİKASİYASI

Açar sözlər: diplomatiya, termin, unifikasiyaКлючевые слова: дипломатия, термин, унификацияKey words: diplomacy, term, unification.

Hazırda Azərbaycanın müstəqil dövlət kimi beynəlxalq münasibətlər sistemində iştirak etməsi, müstəqil siyasətin aparılması Azərbaycanda diplomatiya və beynəlxalq münasibətlərlə bağlı terminlərin, eləcə də rəsmi və işgüzar üslublarda terminlərdən istifadə məsələləri, qeyd edilmiş sahələrə aid terminlərin inventarlaşdırıması, unifikasiyası, nizama salınması və standartlaşdırılması məsələlərinin həllini aktuallaşdırmışdır. Diplomatiya və beynəlxalq münasibətlərlə bağlı terminlərin unifikasiyası məsələsini konkret nümunələr üzrə nəzərdən keçirməyə çalışaq.

Beynəlxalq münasibətlər və diplomatiya terminologiyasına AGENDA termini işlədilir. Bu termin Azərbaycan dilində «gündəlik» kimi istifadə olunur. AGENDA termini müxtəlif terminoloci birləşmələrin tərkib komponenti kimi çıxış edir. Məsələn, tentative AGENDA, provisional AGENDA, temporary AGENDA, expanded AGENDA, crowded AGENDA, intensive AGENDA, heavy AGENDA və s. Qeyd olunan terminlərin Azərbaycan dilində qarşılıqlarını müəyyənləşdirmək lazım gəlir, Bu terminlərin bir qismi sovet dövründə formalaşmış terminləridir. Məsələn, gündəlik, gündəlik məsələ, ilkin ündəlik, qabaqcadan hazırlanmış gündəlik və s. Təbii ki, qabaqcadan hazırlanmış gündəlik termin kimi məqbul olunan variant deyildir. Oxşar formalar rus və ingilis dillərində də vardır. Məsələn, the agenda as it stands -povestka dnə kak estğ; the agenda as is – povestka dnə bez izmeneniy – gündəlik olduğu kimi; dəyişikliksiz gündəlik və s. Gündəlikdə müəyyən maddələr olduğundan onun tərkib hissələri ilə bağlı terminlərdən də istifadə olunur. Məsələn, an item on agenda –gündəliyin bəndi; deletion of items from the agenda –gündəlikdən bəndlərin çıxarılması və s. Gündəliklə bağlı bəzi məsələlrin həlli üçün də müəyyən terminlərdən istifadə oluünur. Məsələn, to draw up agenda–gündəliyi hazırlamaq; to place an item on

29


agenda, to include in, inscribe in agenda, to adhere to agenda, to stick to agenda və s.

Müasir dövrdə terminologiya sahəsində mühüm elmi-nəzəri və praktik əhəmiyyəti olan məsələlərdən biri diplomatiyaya aid terminoloji lüğətlərin işlənib hazırlanması və nəşr etdirilməsidir. Şübhəsiz ki, ictimai-siyasi həyatda gedən proseslər diplomatiya ilə bağlı terminoloji lüğətlərin hazırlanmasına da yeni istiqamətdə yanaşma tələbini ortaya atır. İndi hər cür lüğətin, eləcə də terminoloji lüğətlərin elektron variantlarının hazırlanması və onların internetdə yerləşdirilməsi artıq olduqca aktual və təxirəsalınmaz bir iş kimi diqqət mərkəzinə çəkilməlidir. Bu baxımdan müxtəlif tipli (ikidilli, çoxdilli, izahlı və s.) terminoloji lüğətlərin hazırlanmasının nəzəri, praktik və metodik məsələlərinin yeni tələblər prizmasından işlənməsinə kəskin ehtiyac duyulurdu. S.Sadıqova terminoloji lüğətlərin tərtib prinsiplərinin həm elmi-nəzəri, həm praktik, həm də metodik cəhətlərinin şərhini və elmi prinsiplərini müəyyənləşdirmişdir. Onun tədqiqatlarında terminoloji lüğətlər haqqında verilmiş geniş məlumatda terminoloji lüğət qarşısında qoyulan tələblər, indiyə qədər tərtib olunmuş lüğətlərdəki səciyyəvi nöqsanlar şərhini tapmışdır. Müəllif terminoloji lüğətlərin tərtibinin aşağıdakı prinsiplərini müəyyənləşdirmişdir: 1) lüğətə elmdə istifadə edilən ən yeni terminlərin daxil edilməsi; 2) variantları olan terminlərdən anlayışı ən dəqiq ifadə edəni və termin qarşısında qoyulan tələblərə cavab verən variantın lüğətə daxil edilməsi; 3) alınma termin üçün Azərbaycan dilində qarşılıq varsa ondan istifadə olunması; 4) Azərbaycan dilində qarşılığı olmayan terminin lüğətdə olduğu kimi verilməsi; 5) beynəlxalq terminlərin olduğu kimi verilməsi; 6) ayrı-ayrı terminlərdə beynəlmiləl element varsa həmin elementin olduğu kimi saxlanması; 7) beynəlmiləl terminoloji birləşmələrin Azərbaycan dilinin normalarına uyğunlaşdırılması; 8) izahlı terminoloji lüğətlərə təsadüfi terminlərin deyil, dildə artıq sabitləşmiş terminlərin daxil edilməsi.(5,211)

Standartlaşdırma üçün terminlərin izahlı lüğətləri də çox əhəmiyyətli vasitələrdən biridir. İzahlı lüğətlərdə terminlərin tərifləri verilir. Lakin bütün izahlı lüğətlərdə təriflər sahədə qəbul edilmiş formada olmur. Ən zəruri olan izahlı lüğət tərifin sahədə qəbul edilmiş şəkildə ifadəsini tapdığı izahlı lüğətdir.

Məsələn: Посланник -elçi (ikinci dərəcəli nümayəndəliyin başçısı. Elçi başçısının yanında akkreditə olunur).

Откомондирование посланника - elçinin ezam olunmasıПолмочие посланника - elçinin səlahiyyətləri

30


Посланник, аккредитованный при государства - dövlət başçısının yanında akkreditə edilmiş elçi.

Черезвычайный и Полномочный посланник – Fövqəladə və Səlahiyyətli elçi.

Посол–səfir –bir dövlətin digər dövlətdə olan ən yüksək dərəcəli diplomatik nümayəndəsi, elçisi və s. ölkələrə qısamüddətli səfərlər edən səfir).

Qeyd olunan terminologiya diplomatiya və beynəlxalq münasibətlərə aiddir. Bu terminologiya rus dilində işlənsə də, Azərbaycan dilində kifayət qədər ətraflı işlənməmişdir. Doğrudur, Azərbaycan dilində beynəlxalq terminlər lüğəti hazırlanmışdır. Lakin həmin lüğətə daxil edilən terminlər rus dilindən kalka yolu ilə götürürülmüşdür və onların unifikasiyası vacib şərtdir.

Terminlərin unifikasiyası və nizama salınması prosesində belə paralellik aradan qaldırılmır. Terminlərin standartlaşdırılması zamanı isə standart kimi bir termin qəbul edilir. Həmin terminin paralel variantı isə qeyri-standart termin kimi qeydə alınır. Normativ sənədlərdə terminin standart variantının istifadə edilməsi zəruri tələbdir. Qeyri-standart termin isə məqalə və monoqrafiyalarda, dissertasiyalarda istifadə oluna bilər. Paralel terminlərin və ya termin dubletlərin işlənməsi səbəbləri üslubla bağlıdır. Bir sıra hallarda müəllif tavtologiyanı aradan qaldırmaq üçün terminin variantlarından, onun substitutlarından istifadə edilir. Müxtəlif terminlərin eyni mənada işlədilməsi də üslubi səciyyə daşıyır. Məsələn, diskussiya, mübahisə, disput, debat, müzakirə; rayon, bölgə, ərazi; arqument, dəlil, sübut, fakt; inkişaf, tərəqqi, proqress və s.

Terminlər leksik-semantik, morfoloji, sintaktik və fonetik səviyyələrdə müqayisə obyekti olur. Terminlərin orfoqrafiya və orfoepiya normaları da təyin olunur. Bu normalar dilin leksikasına verilən normalarla eyniyyət təşkil edir. Terminologiya elmi dilin daha çox məlumat daşıyan, informativ səciyyəyə malik olan leksik qrupudur. Terminologiya elm və texnikanın inkişafı ilə bilavasitə əlaqəli olmaqla yanaşı, ictimai-siyasi həyatda baş verən dəyişikliklərin təsirinə də tez məruz qalır. Bu isə dil əlaqələrinin ümumi vəziyyəti ilə bağlı məsələdir. Çoxmillətli dövlətdə milli dillərdəki terminlərlə ifadə olunmuş elmin və texniki anlayışların vahid 31definitiv prinsiplər əsasında formalaşdırılma-sı mahiyyəti daşıyan unifikasiya işləri böyük əhəmiyyət kəsb edir.

Azərbaycan dilinə keçmiş və ya dilin aldığı söz və terminlərdə zaman-zaman müəyyən dəyişmələr aparılır. Bu dəyişmələr alınmaların dilin normalarına uyğunlaşdırılması məqsədini daşyır. Terminologiyada

31


bu iş nizama salma prosesində getməklə yanaşı, ayrı-ayrı müəlliflərin terminlərin, eləcə sözlərin işlədilməsinə münasibətindən də bəhrələnir. Əgər dillərarası unifikasiya nəzərdə tutulursa, onda hansı dillərin əhatə olunması məsələsi həll edilir. Təyin edilmiş dillərin hər birinin müvafiq sahəyə aid terminləri seçilir. Belə bir ardıcıllıq vahid terminoloji fondun yaradılmasını tələb edir. Adətən, vahid terminoloji fondun yaradılması üçün müvafiq lüğətlərdən istifadə olunur. Bəzi tədqiqatçılar unifikasiya üçün yalnız lüğət materialına istinad edilməsini düzgün saymırlar. Onların fikrinə görə unifikasiya zamanı elmi mətnlər xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.

Ayrı-ayrı sahələr üzrə, o cümlədən definitiv terminlərin unifikasiyası, standartlaşdırılması ilə əlaqədar araşdırmaların çoxalması-na da ehtiyac yaranır ki, bu da terminlərin definitiv tipinin hərtərəfli öyrənilməsinə şərait yaradır.

ƏDƏBİYYAT

1. Həsənov H.Ə.Müasir Azərbaycan dilinin leksikası, Bakı: Bakı Universitetinin nəşriyyatı, 2001, 399 s.

2. Qarayev A. Müasir Azərbaycan dilində Avropa mənşəli leksik alınmalar, Bakı: Azərbaycan Universiteti nəşriyyatı, 1989, 95 s.

3. Qasımov M. Azərbaycan dilinin terminologiyasının əsasları, Bakı: Elm, 1973, 186 s.

4. Qurbanov A.M.Müasir Azərbaycan ədəbi dili, Bakı: “Maarif”, 1985, 408 s.

5. Sadıqova S. Azərbaycan dilinin terminologiyası, Bakı: Elm, 2011, 380 s.

С.КулиеваУнификация дипломатических терминов

Резюме

Статья посвящена унификации дипломатических терминов в азербайджанском языке. Поскольку в настоящее время Азербайджан как независимое государство участвует в международных отношениях, проводить независимое государство участвует в международных отношениях, проводит независимую политику, возникает необходимость в уточнении, унификации, стандартизации терминов связанных с этой деятельностью.

32


В исследовании привлекаются богатые факты унификации терминов дипломатии и международных отношений в теоретичес-ком аспекте.

S.KulievaThe unification of diplomatic terms

Summary

The article has dedicated to the unification of diplomatic terms in Azerbaijani language. Nowdays the partication of Azerbaijan in the system of invernational relations as an independent stabe, has been actual issne standarbization, unification, to plase in order, invenboray terms connestion with the diplomatic and invernational relations as well as the use official and business styles.

The unification terms connection with diplavacy and international realitions havebeen investigated rich fact materials in theoretical aspects.


Rəyçilər: filologiya ü.fəl.dok.S.Novruzova filologiya ü.fəl.dok İ.Abdullayeva

33


Kəmalə Əhmədova Bakı Dövlət Universiteti ,dosent. kemale.ahmedova.71@ mail.ru

PARALEL TABELİLİK ƏSASINDA QURULMUŞ CÜMLƏLƏR

Açar sözlər: Paralel tabelilik, yaruslu budaq cümlələr, həmcins budaq cümlələr, sintaktik əlaqə vasitəsi.

Ключевые слова: параллельное подчинение, ярусные придаточные предложения, однородные придаточные предложения, средство синтаксической связи.

Key words: paralel subordinations, the tiers of subordinate clause, hierarchical (subordinativ) connections, homogeneous subordinate clauses, syntactic relations.

Bu konstruksiyaların özünəməxsusluğu ondadır ki, a) onlar yalnız iki yarus təşkil edir: baş cümlənin və iki (və daha artıq) budaq cümlələrin yarusu; b) budaq cümlələrin hamısı baş cümlə ilə fərdi konkret əlaqədə olurlar; c) budaq cümlələr arasında ierarxik (subordinativ) əlaqə və münasibətlər deyil, konstellyativ münasibətlər mövcuddur; ç) bu münasibətlər fonunda baş cümləni ya həmcins budaq cümlələr genişləndirir, ya da qeyri-həmcins budaq cümlələr; d)budaq cümlələrin həmcinsliyi sintaktik əlaqə vasitəsi ilə də ifadə oluna bilər (və, ancaq, amma, hətta, isə və s. bağlayıcıları ilə), bağlayıcısızlıq əlaqəsi ilə də; e) bu mənada paralel budaq cümlələr ikili sintaktik əlaqə sisteminə girirlər: baş cümlə ilə yalnız tabelilik əlaqəsində, öz aralarında isə tabesizlik və ya bağlayıcısızlıq əlaqəsində olurlar.

Paralel tabelilik əsasında formalaşan konstruksiyaların əsas modelləri aşağıdakılardır:1) 2) 3)

Model-sxemlərdən göründüyü kimi bu konstruksiyaların əsas modellərinin quruluş, formalaşma prinsipi üç şəkildə olur: 1-ci halda baş

34


cümləni iki budaq cümlə – bir prepozitiv, bir də postpozitiv budaq cümlə genişləndirir. Budaq cümlələr bu halda həmcins olmurlar, onların paralelliyi ancaq eyni baş cümləyə aid olduqları ilə ölçülür və izah olunur:

a) – İnsan nə qədər çox bilsə, yenə yoldaşın, dostun məsləhətinə möhtacdır, çünki, necə deyərlər, ağıl ağıldan ötgün olar (M.İbrahimov. Pərvanə. I hissə. Vfəsil).

b) – Əgər məktəbə getməsən, səni həmişə pambığın ən ağır yerində işlədəcəyəm, çünki mənim bir də cərimə verməyə imkanım və həvəsim yoxdur (1,?).

c) Xanım hadisəni təfsilatı ilə bilməsə də, ərinin dediklərindən duydu ki, Məmməd Əfəndi ilə komissarın münasibəti nə yerdədir (S.Rəhimov. Ana abidəsi. I hissə, IVfəsil).

Paralel budaq cümlələr hər üç konstruksiyada baş cümlə ilə birtərəfli sintaktik əlaqədə olub, öz aralarında həmcinslik münasibətlərinə girə bilmirlər, birincisi, ona görə ki, budaq cümlələr müxtəlif tipli vahidlərlə təmsil olunmuşdur (güzəşt + səbəb(a); şərt+səbəb (b); güzəşt-şərt + tamamlıq (c)), ikincisi, onlar müxtəlif qütblərə daxil olurlar, müxtəlif qüblərdə çıxış edən baş cümlələrə «qulluq» edirlər.

Birinci cümlədə qütblərin sərhəddi çünki bağlayıcısı ilə olan səbəb budaq cümləsindən əvvəl, ikinci cümlədə də həmcins səbəb budaq cümləsindən əvvəl, üçüncü cümlədə isə birinci komponentdən sonra keçir (xanım… bilməsə də/). Beləliklə qeyri-həmcins paralel budaq cümlələr yalnız ümumi konstruksiyanın tərkibində nisbi münasibətlərdə ola bilirlər. Əsaslısı isə budur ki, qeyri-həmcins paralel budaq cüm-lələrdən ibarət olan konstruksiyalarda eynimənalı budaq cümlələrin, yəni mənaca eynitipli budaq cümlələrin baş cümləni həm prepozisiyada, həm də postpozisiyada genişləndirməsi istisnadır.

İkinci halda ÇKMC quruluşunda əsaslı motiv kimi çıxış edən digər əlamət yer tutur: budaq cümlələr (sayından asılı olmayaraq) baş cümlə ilə eyni sintaktik əlaqədə olub, eyni məna münasibətlərinə girir, eyni sintaktik pozisiyanı tutduqlarına görə eyni «suallara cavab» verirlər. Bu halda konstruksiyanı paralel-həmcins budaq cümləli ÇKMC adlandırmaq daha doğru olardı. Göstərilən əlamət bu konstruksiyaları irəlidə sözü gedən konstruksiyalara (paralel, amma qeyri-həmcins) qarşı qoyur.

Bunu nəzərə alaraq, qeyd etmək lazımdır ki, paralel tabelilik və həmcins paralel tabelilik anlayışları heç də eyniləşdirilə bilməz: «həmcins budaqlı» ÇKMC-lər anlayışı adı çəkilən hər iki qrupu xarakterizə etmir. E.C.Həsənova «həmcins budaqlı tabeli mürəkkəb cümlələr» adı altında hər iki qrupu birləşdirir , çünki məlum olmayan

35


səbəblərdən paralel, amma həmcins olmayan budaq cümləli konstruksiyaların bir qismini ardıcıl tabelilik müstəvisində , bir qismini isə paralel konstruksiyalar içində təqdim edir.(1)

Hesab edirik ki, paralel tabelilik üzərində qurulmuş konstruksiyaları yuxarıda qeyd etdiyimiz üç model əsasında təsnifləndirmək daha doğru olardı.

Odur ki, paralel-həmcins (ikinci hal cümlələri) budaq cümləli konstruksiyaların konstitutiv əlaməti məhz budaq cümlələrin baş cümləyə münasibətdə həm paralel, həm də həmcins olmaqlarıdır. Sözü gedən kateqorial əlamətlərin göstəriciləri aşağıdakılardır (ümumən budaq cümlələrin həmcinsliyinin prinsiplərini yuxarıda şərh etmişik):

1. Budaq cümlələr eynimənalı, eynifunksionaldır, yəni onlar həmcins tamamlıq, həmcins xəbər, həmcins şərt və s. tipli budaq cümlələr olur:

- Fərhad bütün varlığı ilə çalışmışdı ki, Bakı darülmüəllimində nümunəvi tələbə olsun, onun necə olduğunu eşidəndə Lalənin ürəyi açılsın, el-oba içində oğlunun adı çəkiləndə öyünsün (S.Rəhimov. Ana abidəsi. I hissə, IV fəsil).

- Ona elə gəldi ki, oturanların hər ikisi acıqlıdır və onu qəsdən saya salmırlar (M.Süleymanov. Fırtına. IV fəsil).

- Əvvəllərdə olduğu kimi, indi də inanırdım ki, mənə heç nə olmaz, heç kəs bizə heç nə edə bilməz (İ.Əfəndiyev. Sarıköynəklə Valehin nağılı. 15-ci nağıl).

- Əgər o, saqqalını qırxdırsa, saçını vurdurub, bığlarını sahmana salsa, lap cavan görünərdi. (İ.Şıxlı. Dəli Kür. II hissə).

2. Budaq cümlələri baş cümləyə birləşdirən bəzi bağlayıcılar və bağlayıcı sözlər hər budaq cümlənin əvvəlində təkrar olunur:

- Nə qədər ki buludlara qalxan alova tamaşa edirdi, nə qədər ki kənarda durub mübahisə edənlərə baxırdı, çox sakit idi, heç bir əndişəsi yox idi (M.İbrahimov. Pərvanə. II hissə, V fəsil).

- Və gecənin belə bir vədəsində gözdən könüldən uzaq bir pivə köşkünün qabağında… qorxusuz-hürküsüz dayanmaq Samur hər şeydən çox ləzzət verirdi, çünki belə şey heç bir Buzbulaqlının işi deyildi, çünki burda çoxdan bəri alver eləyən Ələkbərin özü də gecə vaxtı qaldığı məhəllədən bir addım oyana keçə bilmirdi (Ə.Vəliyev. Ötən günlər, VI fəsil).

Bağlayıcıların və bağlayıcı sözlərin budaq cümlələrin əvvəlində təkrar olunması heç də həmişə sözügedən ÇKMC-lərin strukturunda vacib-mütləq deyil, onların təkrar olunması, misallardan göründüyü kimi, adətən üslubi-xarakterioloji mahiyyət kəsb edir, konstruksiyanın

36


konnotativ (əlavə məna və ekspressivlik çalarları) gücünü artırır, onun perseptiv yaddaş baxımından «dayazlaşmasını» təmin edir. Odur ki, göstərilən faktor paralel konstruksiyalarda budaq cümlələrin həmcinsliyini təsbit edən həlledici faktor olmayıb, çox vaxt köməkçi rol oynayır.

Həmcinsliyin həlledici göstəriciləri sırasında və, ancaq, amma bağlayıcılarının paralel-həmcins budaq cümlələri arasında işlənməsi daha maraqlıdır, çünki bu bağlayıcı vasitələr iki əsaslı funksiya yerinə yetirir: a) budaq cümlələrin baş cümlə ilə münasibət və əlaqələrinin həmcinsliyini bir daha önə çəkir; b) budaq cümlələrin öz aralarında sintaktik tabesizliyini, onların konkret sintaktik əlaqədə olmasını və bu-nunla da vahid baş cümləyə münasibətdə homogen olmasını, birgəlik münasibətlərində olmasını ifadə edir:

- Cahan xanımın ağlına da gəlmirdi ki, dünyada pulun da dindirə bilmədiyi adamlar var və bu adamlar çox zaman zəhmətdə böyüyənlərin içindən çıxır (M.İbrahimov. Pərvanə. I hissə, 4-cü fəsil)

- O gördü ki, ağanın təzə arvadı kişinin ayağını qucaqlayıb irəli buraxmır, Şamxal isə namusa boğulub atasının qabağından qaçmaq istəmir (İ.Şıxlı. Dəli Kür. I hissə).

- Nə etməli ki, biz, yəni Sarıköynəklə mən heyran ola bilmirdik, ancaq bizim belə söhbətlərə… biganə qulaq asmağımız heç də Balaəlini ilhamdan salmırdı (İ.Əfəndiyev. Sarıköynəklə Valehin nağılı. 13-cü nağıl).

-Aydın idi ki, onun günahından məhkəmə, prokuror, milis bəlkə də keçər, amma Mehnətoğlu Şahalı özü keçməz (B.Bayramov. Yazılmamış kitab.1-ci hekayət).

Beləliklə, paralel tabelilik durumunda olan ÇKMC-lərin budaq cümlələrinin funksional təyinatı iki növ sintaktik əlaqə və iki növ məna münasibətləri əsasında (tabelilik və tabesizlik əlaqələri, subordinativ və konstellyativ məna münasibətləri) reallaşır. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, bu əlamət sözü gedən konstruksiyaları ardıcıl tabelilik əsasında formalaşan konstruksiyalarla qarşı qarşıya qoyur, bu iki qrup konstruksiyaların sistem münasibətlərində olmasını təsbit edir.

Bununla belə, budaq cümlələrin həmcinslik faktoru haqqında danışdığımız paralel tabelilik durumunda olan konstruksiyalarda daha bir amillə tənzimlənir. Bu amil budaq cümlələrin həmcinsliyini leksik-qrammatik vahidlərin (sözlərin, söz birləşmələrinin və s.) budaq cümlələr tərkibində təkrar olunması ilə üzə çıxır.(2)

Təkrarlıq elementləri budaq cümlələrin biri-birinə diffuziya etmək səviyyəsini, budaq cümlələrdə təmsil olunmuş informasiya tiplərinin

37


homogen-həmcins olduğuna işarə mövqeyindən çıxış edirlər:- Hiss elədim ki, [Rəşid] bir yandan ağlamaq, bununla da özünü

yüngülləşdirmək istəyir, bir yandan da «düşmən müqabilində» ləyaqətini qoruyub saxlamağa can atır… (B.Bayramov. Yazılmamış kitab. 1-ci hekayət).

- … Katibə zərgərliyə izahat verdi ki, komissarlıqda qəbul işləri necə olur, maarif komissarlığını görmək istəyənləri necə siyahıya alır, nə barədə müraciət etmək istəyənlərin ərz-hallarını şəxsən komissara necə təqdim edir (S.Rəhimov. Ana abidəsi. I hissə, III fəsil).

- Bəli, biz bir neçə adam, bu qərara gəldik ki, sən gözü kor Fərhad Murad oğlunun gözlərini açaq, sən qulağı kar Fərhad Murad oğlu Fərhadzadənin qulaqlarının pərdəsini yırtaq, kilidlənən ürək qapılarını taybatay… açaq və sənə deyək ki, ay kişi, sən öz ailənin daxilinə bax…! (S.Rəhimov. Ana abidəsi. II hissə, IX fəsil).

- Yox, Ziyad kişinin belə əməli olmamışdı və nə yaxşı ki, tam öz bircə gəlməsi ilə bunu Ziyad kişiyə demişdi və bu bircə kəlmə indicə açılan səhərin özü idi… (S.Rəhimov. Ana abidəsi. II hissə, XXI fəsil).

- Məni narahat edən odur ki, kim bunlara bələdçilik eləyib, bizim evimizin içində daldan xəncəri kürəyimizə kim batırıb?! (M.İbrahimov. Pərvanə. I hissə, 13-cü fəsil).

Misallardan göründüyü kimi, təkrarlanan elementlər heç də məhz sintaktik təkrar deyilən kateqoriyanı açıqlamır, onlar oppozitiv məna kəsb edən təkrarlardır ki, həmcins budaq cümlələrin baş cümləyə münasibətini gücləndirir, üslubi-konnotativ, üslubi-sintaktik funksiya daşıyır, ÇKMC-nin bütöv bir konstruksiya olmasını, onun vahid nitq-informatik bir quruluş olmasını bir daha vurğulayır.

Bu məqamda belə bir faktı diqqət mərkəzinə çəkməyi vacib bilirik: paralel-həmcins budaq cümlələr fonunda formalaşan ÇKMC-lər budaq cümlələrin sayı qədər minimal tabeli mürəkkəb cümlələri birləşdirən çoxkomponentli konstruksiyaları sıxılmış, preslənmiş formalardır, modelləridir. Digər sözlərlə desək, paralel-həmcins budaq cümlələrin tabeliyi əsasında qurulmuş və indiki halda diqqətimizin obyekti olan konstruksiyalar «ibtidai-etimon» vəziyyətlərində budaq cümlə sayı qədər tabeli mürəkkəb cümlələrin məcmusudur, onların kompleksidir. Fikrimizi açıqlamaq məqsədi ilə iki ÇKMC-ni müqayisə edək:

1. Fərhad diləyirdi ki, onun anası heç də dünyadan tez getməsin, o azı-azı yüz il ömür sürsün, Fərhad da səksən yaşında belə öz başını yüz yaşlı anasının sümüklü dizlərinin üstünə qoysun, bəlkə də gözü anasının gözlərində dünyadan getsin… (S.Rəhimov. Ana abidəsi. I hissə, VI fəsil) = Fərhad diləyirdi ki, anası heç də dünyadan tez getməsin. Diləyirdi ki,

38


anası azı-azı yüz il ömür sürsün. Diləyirdi ki, o, səksən yaşında belə öz başını anasının sümüklü dizlərinin üstünə qoysun. Diləyirdi ki, bəlkə də onun gözləri anasının gözlərində dünyadan getsin.

Sintaktik parselyasiya (parçalanmış) formada təqdim etdiyimiz mürəkkəb cümlələr sırası üslubi-normativ cəhətdən heç də xətalı deyil, yazıçı dilindən götürülmüş konstruktiv formanın üslubi sinonimi kimi, heç şübhəsiz ki, təqdim oluna bilər. Ancaq o da qeyd olunmalıdır ki, konstruksiyanın roman variantı sintaktik üslubiyyatı cəhətdən daha kompakt, dil vasitələrinin qənaəti baxımından daha optimaldır.

Buna baxmayaraq bizim yaratdığımız parselyativ transformasiya-nın da yaşamaq hüququ sintaktik-emfatik normalar daxilindədir. Və belə formalara ədəbi dil məkanında az da olsa hələ ki rast gəlinir:

2. Belə vaxtlarda o bircə şeyi hiss eləyirdi: hiss eləyirdi ki, oxuyur, hiss eləyirdi ki, dünya genişdir, hiss eləyirdi ki, yaşamaq gözəldir… (Ə.Məmmədxanlı. Bakı gecələri);

3. Qaçaq Nəbi bunları qanıb… istəmirdi ki, yer əkən əkinçinin, zəmi biçən biçinçinin əlində qabardan savayı heç zad qalmamış olsun. Qaçaq Nəbi istəmirdi ki, əkinçinin, biçinçinin uşağı ac qalsın… Qaçaq Nəbi əsla istəmirdi ki, imperator üsul-idarəsi hər yanda insafsızcasına ağalıq etsin… Qaçaq Nəbi istəmirdi ki, öz vətəninin gözəl güşələri divan-düşmənin amansız əli ilə dözülməz cəhənnəmə çevrilsin (S.Rəhimov. Qafqaz qartalı. 8-ci fəsil).

Parselyativ-separativ formalarla vahid. Bütöv konstruksiyaların fərqi, birinci növbədə, ondadır ki, parselyativləri ciddi mənada vahid cümlə kimi qələmə vermək nəzəri baxımdan bir o qədər də asan deyil, çünki onlar artıq üslubi-bədii fiqurlar meydanına çıxır, bu fiqurların xarakterik xüsusiyyətlərini özlərində cəmləşdirirlər. Sanki bütöv konstruksiyada müəyyən dərəcədə pozulmuş poetik simmetriyanı yenidən bərpa edirlər, ayrı-ayrı tabeli mürəkkəb cümlələri bir sırada qarşılaşdırırlar.

Amma, 2-ci cümlənin strukturu göstərir ki, bu üslubi-bədii fiqur vahid konstruksiya şəklində də təzahür edə bilər. Və beləliklə, nəticədə üçetaplı bir sintaktik prosesin şahidi oluruq:

a) Eyniməzmunlu (identik) baş cümləli ayrı-ayrı tabeli mürəkkəb cümlələrin sırası; b) həmin tabeli mürəkkəb cümlələrin bir konstruksiyada qrafik qoşulması, birləşməsi, c) həmin tabeli mürəkkəb cümlələrin implisit (gizli) olaraq bir paralel tabelilik qurumunda təmsil olunması.

Bu cümlələrin model-sxemini təklif edirik:

39


1) 2) :

3)

Bu ifadə formaları göstərir ki, məzmunca eyni olan həyat reallığı və situasiyalar sistem münasibətində olan müxtəlif konstruksiyalar və ya onların derivativ modelləri ilə ifadə olunur ki, bu ifadə vasitələri bu və ya digər səviyyədə sintaktik sinonimiya faktorunun arsenalını təşkil edir, dilin sintaktik sinonimlərinin mexanizmini qanunauyğunluq səviyyəsində işə salır; müq. edək: - Bəs onda necə olmuşdu ki, Gündüz qıza, (Şəlaləyə) bu qədər inanmışdı, Şəlalə bunca məharətlə onu aldatmışdı və üstüörtülü gəzəyənliyində qalmaqla Gündüzə əzəlkilər kimi mələk donunda görünmüşdü? (S.Rəhimov. Ana abidəsi. II hissə, VII fəsil).

Bir məqamı da diqqətə çəkək. Təsvir etdiyimiz proses həmcins-paralel budaq cümləli ÇKMC-lərin strukturunda baş verir. Qeyri-həmcins, homogen olmayan paralel budaq cümlələr sistemində müşahidə olunmur. Həmcins-paralel budaq cümlələrin yaratdığı ÇKMC, beləliklə, eyni baş cümləli budaq cümlələr kompleksinin preslənmiş formasıdırsa (buna yuxarıda dediklərimiz müəyyən dərəcədə zəmanət verir), tabeli mürəkkəb cümlələr sırası, kompleksi sözü gedən ÇKMC-lərin təkrir-parçalanmış, separasiya formalarıdırlar; daha bir müqayisəyə müraciət edək:

- Bilmirəm ki, sizin yanınızda olan hörmətimin dərəcəsi çox yüksəkdir. Bilirəm ki, heç bir vasitə o hörmətə xələl gətirə bilməz. Lakin bir şeyi də bilirəm ki, əqidə birliyi olmayan yerdə sevgi birliyi də ola bilməz (M.S.Ordubadi. Dumanlı Təbriz. I kitab, I hissə) = Bilirəm ki, sizin yanınızda olan hörmətimin dərəcəsi çox yüksəkdir və heç bir vasitə o hörmətə xələl gətirə bilməz, amma onu da bilirəm ki, əqidə birliyi olmayan yerdə sevgi birliyi də ola bilməz.

Separasiya-təkrir üstündə qurulmuş «mətn»lə ÇKMC-nin əsas fərqini yenə də üslubi-sintaktik effektdə görürük: ÇKMC-nin təsviri gücü

40


yüksəkdir, separativ formaların isə konnotativ-üslubi təsiri daha qüvvəlidir. Buna görə də müqayisə olunan konstruksiyalar heç də bütün parametrləri miqyasında eynilik təşkil etmirlər. Belə ki, axırıncı konstruksiyada amma bağlayıcısından sonra «Onu da bilirəm ki» komponenti irəlidəki «Bilirəm ki» komponentləri ilə formaca identik olmasına baxmayaraq, məzmun baxımından əkslik, antonimlik təşkil edir və buna görə də o «təxirə salına» (eliminasiya oluna) bilməz; ikincisi də, məhz o mənanın daşıyıcısı olduğu üçün ÇKMC kompleksinin qütblərini müəyyənləşdirir. Bir qədər əvvəl analiz etdiyimiz «ÇKMC-mətn» kompleksində isə ÇKMC-nin «Necə olmuşdu ki» baş cümlə komponentinin axırıncı etapda təkrarı vacib deyil: qütb sərhəddi vahid baş cümlə ilə təkrarlanan, paralel budaq cümlə kompleksi arasından keçir, və budaq cümlələrin hamısı biri-biri ilə funksional-sintaktik sinonimlər nisbətindədirlər, çünki baş cümlə «Necə olmuşdu ki» bütün budaq cümlələrlə ayrı-ayrılıqda normativ-sintaktik bir birləşmə təşkil edə bilir (3).

Burada digər bir məqam da diqqəti çəkir. Təsvir etdiyimiz hadisə əsasən baş cümlə deyilən elementin «qurucu», «təşkilatçı» olması ilə bağlı olsa da, digər hallarda paralel-həmcins budaq cümlələrin tərkibində də bəzi leksik elementlər təkrar olunur, sanki baş cümlələrin bütövlükdə təkrarını neytrallaşdırmaq istəyi ilə budaq cümlələrin hamısı üçün ümumi olan hər hansı bir cümlə üzvü hər dəfə üzə çıxarılır, və artıq belə bir (ikinci) üsulla ÇKMC-nin, yuxarıda dediyimiz kimi, məna dərinliyi dayazlaşdırılır, oxucunun perseptiv yaddaşının həcminə uyğunlaşdırılır:

- Və mənə elə gəlirdi ki, on il, ya iyirmi il bundan sonra da eynən belə bir dekabr günü olacaq, bu küçədə adamlar onda da eynən beləcə yeriyəcək, binalar eynən beləcə dayanacaq və o binaların üstündəki yazılar da eynən indiki məzmunda qalacaqdır… (M.Süleymanov. Fırtına, VII fəsil).

Bir məqamı da xüsusi ilə qeyd etmək istərdik. Analiz etdiyimiz ÇKMC-lərdə ümumi konstruksiyanın məna dərinliyini dayazlaşdırmaq zəminində işlənən təkrarlar sistemi təkcə budaq cümlələrin funksional imkanlarını deyil, bir çox hallarda baş cümlələrin də identik imkanlarını əhatə edir. Bu hallarda təkrarlanan baş cümlə mürəkkəb sintaktik bütöv deyilən üslubi fiqurun konstruktiv əlamətinə çevrilir, (4) mürəkkəb sintaktik bütövün başlanğıc mərhələsinin məna və aktuallaşma gücünü artırır:

- Baxşı: O doğrudur ki, kəndlilər soyulur, o doğrudur ki, atam heyvan kimi işləyir və bir çuxa almaq üçün bir həyat idealı olmuşdur, o doğrudur ki, işçilərin günü ağırdır, varlılar daha yaxşı dolanırlar, lakin

41


qan, insan qanı…, mən adına insan qanı tökülə biləcək bir ideal tanımıram (C.Cabbarlı. 1905-ci ildə. I şəkil).

Bu tipdən olan ÇKMC-lər çoxkomponentli konstruksiyalarla mürəkkəb sintaktik bütöv arasında sistemli münasibətlərin reallığından, bu münasibətlərin sinkretik xarakter daşımasından xəbər verir.

Ədəbiyyat siyahısı 1.Həsənova E.C. Mürəkkəb cümlələrin polipredikativliyi. Bakı: Az.dövlət universiteti nəşriyyatı, 1986, 41-73 s. 2. Abdullayev K.M. Azərbaycan dili sintaksisinin nəzəri problem-ləri. Bakı: Maarif, 1998, 150 s. 3. Пешковский А.М. Русский синтаксис в научном освещении. Изд. 7–л. М.: Учпедгиз, 1956, 170-185 с. 4. Abdullayev K.M., Məmmədov A.J. və başq. Azərbaycan dilində mürəkkəb sintaktik bütövlər. Bakı, 2012,98 s.

Ахмедова Камаля

МКСП, построенные на основе параллельногоподчинения

РезюмеСвоебразие МКСП, построенных на основе параллельного

подчинения заключается в том, что они образуют два яруса, все придаточные предложения находятся в индивидуальнй конкретной связи с главным предложением, между придаточными предложениями существуют не иерархические (субординативные) связи и отношения, а констеллятивные отношения, на фоне этих отношений, главное предложение расширяют или однородные придаточные предложения, или же неоднородные придаточные предложения, однородность придаточных предложений может выражаться и средством синтаксической связи и т.д. Автор считает, что было бы более правильным классифицировать конструкции, построенные на основе параллельного подчинения, на основе трех моделей, отмеченных нами выше. В МКСП охватываются не только функциональные возможности придаточных предложений, но также идентичные возможности главных предложений.

42


Аhmedova Kemale Shamil MCS created on the base of paralel subordinations

Summary

In the scientific work an author talked about the MCS created on the based of paralel subordinations and noted that they are in two-tiers, the subordinate clause and principal clause are in particular connections, there are hierarchical (subordinativ) connections and constellative relations between subordinate clauses, in the case of these relations the homogenous subordinate clauses are widening the principal clauses, or non-homogeneous subordinate clauses could be expressed by the means of syntactic connections of homogeneity of subordinate clauses and etc. An author considers that it would be real if we classify the constructions created on the paralel subordinations on the base of three models and in MCS not only surrounds the opportunities of functional subordinate clauses also the identic opportunities of principal clauses.

Çapa tövsiyə edən: Bakı Dövlət Universiteti Şərqşünaslıq fakültəsi Türk filologiyası kafedrası

Rəyçilər: filologiya elmləri doktoru,professor R.Rüstəmov filologiya elmləri doktoru,professor İ.Kazımov

43


Gültəkin Əliyeva AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu,

filologiya üzrə fəlsəfə doktoru.

SİNONİMLƏRİN LİNQVİSTİK TƏHLİLİ (Azərbaycan və rus dillərinin materialları əsasında)

Açar sözləri: Sinonimlər, omonimlər, sinonim cərgə, leksik-semantik, monosemantik.

Ключевые слова: Синонимы, омонимы, синонимичный ряд, лексико - семантический, моносе-мантический.

Key words: Synonym, homonym, synonymous line, lexico- semantic, monosemantichesky.

Dilimizin leksikasının sosial öyrənilməsi Azərbaycan xalqının başqa xalqlarla: ərəblərlə, farslarla, ruslarla həmçinin onun qonşuluğunda yaşayan bir sıra xırda xalqlarla olan əlaqə və münasibətini dilimizin xarici assimilyasiyaya qarşı necə güclü müqavimət göstərərək inkişaf etdiyini aydınlaşdıra bilər.

Dilimizin leksikasında məfhumların məna çalarlığını bildirən söz kateqoriyalarından biri də sinonimlərdir. Sinonimlər gerçəkliyin eyni əşya, hadisə, əlamət və ya hərəkəti ilə bağlı olan, lakin onu müxtəlif formalarla adlandıran semasioloji hadisədir. Sinonimlər müxtəlif münasibətlərdə eyni bir əşyanın adı olub, səs tərkiblərinə görə fərqlənən və bütövlükdə öz oxşarlığını saxlayan sözlərdir. Məna ümumiliyi və üslub çalarlığı sinonimlərin əsas xüsusiyyətləridir.

Sözlər arasında sinonimlik münasibətin yaranması onların leksik mənaları ilə bağlıdır. Sözlər leksik mənası dəyişdikcə onların arasındakı sinonimik münasibət də dəyişir.

Sinonimlər müxtəlif deyil, bir məfhumla əlaqədar olur, onun müxtəlif çalarlarını ifadə edir. Buna görə də sinonimlər çoxcəhətlidir və onların məna fərqlərini meydana çıxarmaq çətindir.

Sözlərin sinonimliyini müəyyənləşdirərkən onlar arasındakı assosiativ əlaqəyə də fikir vermək lazımdır. Assosiativ əlaqə nəticəsində sözlər arasında sinonimik münasibət yaranır. Bu əlaqə əsasında təfəkkürdə əşya və ya hadisələrin yeni cəhətləri, əlamətləri əmələ gəlir. Həmin əşya və ya hadisə başqa əşya və ya hadisəyə müəyyən əlamətlərinə görə oxşayaraq ikinci dəfə adlana bilər. Məsələn, yol və

44


cığır; старый və прежняя kimi sözlər arasında müxtəlif assosiativ əlaqələr olmuşdur. Sonralar bu sözlər arasında assosiativ əlaqənin bir cəhətinə görə sinonimik əlaqə meydana gəlmişdir. Sinonimlərə belə tərif vermək olar: bir ümumi məna ilə əlaqədar olub, bir məfhumu müxtəlif şəkildə adlandıran, leksik-sematik variantlarına görə eyniləşən, mənaca yaxın sözlərə sinonim deyilir. (1.64)

Sinonimlərə yalnız sinxronik məfhum kimi baxmaq olmaz. Onlar həm diaxronik, həm də sinxronik planda meydana çıxır. Lakin qeyd etmək lazımdır ki, sinonimlər özünü daha çox sinxronik hadisə kimi göstərir. Bu da sözlərin mətndə və ya nitqdə başqa sözlərlə potensial birləşməsindən irəli gəlir. Sinonimlər də çoxmənalı sözlər kimi hər hansı bir məfhumun müxtəlif məna çalarlığını ifadə etmək üçün işlədilir, məsələn, nəm, yaş, sulu; пасмурный, серый, хмурый sözlərinin ifadə etdiyi mənalarda ümumiləşdirici bir məfhum vardır. Deməli, bu sözlər onda mövcud olan bir əşyanı müxtəlif məna çalarlığı ilə nəzərə çatdırmaq üzün işlədilir.

Qeyd etmək lazımdır ki, sinonimlərin bu xüsusiyyəti çox mənalı sözlərin xüsusiyyətinə oxşayır. Baş həkim, baş hərf, baş soğan, baş kanal; малярная кистъ, кистъ руки; щвейная игла, лист хвойного дерева, опавщие иглы, иглы ежа ifadələrində işlənmiş baş, кистъ, игла sözləri bir ümumi məna ətrafında birləşdiyi kimi, yuxarıdakı misalda verdiyimiz nəm, yaş, sulu; пасмурный, серый, хмурый sözləri də bir məna ətrafında birləşmişdir. Bu iki söz kateqoriyası arasında olan fərq ondan ibarətdir ki, çoxmənalı sözlərdə bütün məna çalarlığını eyni tərkibə malik olan bir söz ifadə etdiyi halda, sinonimlərdə bir çox məfhumun hər məna çalarlığı biri-birindən fərqli olan xüsusi tərkibə malik sözlə ifadə olunur; məsələn, baş – həkim, hərf, kanal, soğan; nəm, sulu, yaş – paltar; пасмурная, серая, хмурая погода.

Sinonimlər yunanca (sinonimos-eyni adlı) olan bu söz dilimizə rus dili vasitəsilə gəlmiş və rus dilində olduğu kimi dilimizdə də geniş işlənməyə başlamışdır.

Sinonim sözlər bir məfhumun müxtəlif məna çalarlığını ifadə etdiyi kimi, bəzən eyni məfhumu da ifadə edə bilər, məsələn, gözlük – eynək, azar – xəstəlik, ac – zəhər; ayrı – başqa – qeyri – savayı, hirs – acıq, бегемот – гиппопотам, алый – красный, бежать – мчаться, метель – пурга – буран; зной – жара; дорожка – тропинка; алфавит – азбука. Bu cəhətdən sinonimlər omonimlərin əksini təşkil edir. Belə ki, omonimlər eyni səs tərkibinə malik müxtəlif müstəqil mənaları ifadə etdiyi halda, sinonimlər də müxtəlif səs tərkibinə malik olan sözlər eyni və ya bir-birinə yaxın mənanı ifadə edir.

45


Beləliklə sinonimlər şəkil və məzmun etibarilə bir tərəfdən çoxmənalı sözlərlə, digər tərəfdən omonimlərlə qarşı-qarşıya duran bir söz kateqoriyasıdır. Buradan aydın görünür ki, iki müxtəlif forma bir məzmunu hər zaman ifadə edə bilməz və gec-tez hər forma özü üçün yeni bir məzmun kəsb etməlidir. Həm Azərbaycan, həm də rus dilində aparılan tədqiqatlar göstərmişdir ki, dildə eyni mənanı müxtəlif tərkibə malik olan sözlərlə ifadəsinə heç bir ehtiyac yoxdur. Deməli, dildə müxtəlif səs tərkibinə malik sözlərlə ifadə olunan monosemantik bir məfhum ola bilməz. Sinonimlərin ifadə etdiyi məfhum məna etibarilə nə qədər bir-birinə yaxın olsa da ta eyni kimi görünsə də polismantik bir mahiyyətə malikdir. Ayrı-ayrı sinonimlərin eyni məfhumunun çox yaxın və nisbətən fərqli mənalarını ifadə edə bilmək xüsusiyyəti göstərir ki, onlar dildə, omonimlər kimi, tarixi bir kateqoriya olub, daimi bir inkişaf prosesi keçirir. Bu inkişaf prosesini belə izah etmək olar: müəyyən ictimai, iqtisadi və başqa səbəblər nəticəsində iki müxtəlif formalı söz əvvəllər bir məfhumun ifadəsinə xidmət edir, zaman keçdikcə özünə məxsus məna çalarlığı əmələ gəlir və ən nəhayət hər söz xüsusi bir məfhum ifadə edən leksik bir vahidə çevrilir, məsələn, qolbağı və bilərzik; gözəl – göyçək; qəlb – ürək; məsud – xoşbəxt – bəxtəvər; hündür – uca; ev – daxma – koma – qazma; daş – qaya; çörək – lavaş – fətir; громадный – огромный; разговор – болтовня; глаза – очи; перегнать – обскакать; медленно – черепаший; жизнь у нее своя; на других непохожая. Жара стоит на земле, высыхает зеленые травы, прячется, хоронится от жары всё живое, а у скворёнки в овраге прохлада; блистать – сверкать – сиять – светиться – лучиться.

Sinonimlərin yaranması və bu növ inkişaf prosesi göstərir ki, bu proses öz daxilində sözün çoxmənalılara bölünərək, ən nəhayət müxtəlif məfhum ifadə etmək dərəcəsinin, yəni bir mənalı sözdən çoxmənalı sözə və ən nəhayət omonimə doğru inkişaf etmə prosesinin tam əksini təşkil edir.

Belə ki, bir prosesdə sözün inkişafı nəticə etibarilə omonimlər törətdiyi halda, ikinci prosesdə onun inkişafı nəticəsində sinonimlər müxtəlif məfhum ifadə edir, müxtəlif sözlərə çevrilir. Belə bir maraqlı və mürəkkəb inkişaf prosesinə malik sinonimlər rus dilində müəyyən dərəcə tədqiq edimişsə də, bizim dilimizdə digər dillər ilə müqayisəli şəkildə tədqiq edilməmişdir.(2.12-11)

Təfəkkürün dəqiqləşməsində, dilin müxtəlif stillərində sinonimlərin aldığı böyük və mühüm rolu nəzərə alınarsa, onların öyrənilməsinin və tədqiq edilməsinin nə qədər əhəmiyyətinə malik olduğu meydana çıxır.

46


Qeyd etmək lazımdır ki, hər hansı bir dilin daxili inkişaf qanunlarından asılı olaraq, o dilin sinonimləri də istər öz inkişaf tarixi, istərsə məna çalarlıqları və dildə oynadığı rolu etibarilə müəyyən spesifik xüsusiyyətlərə malikdir. Bununla belə ayrı-ayrı dillərin lüğət tərkibini zənginləşdirən sinonimlər ümumi inkişaf xətti ilə eyni istiqamətdə birləşir. Buna görə də rus dilinin sinonimləri üzərində aparılmış olan tədqiqat Azərbaycan dilinin sinonimlərini tədqiq etmək üçün bir nümunə ola bilər. Rus dilində hələ XVII əsrin ikinci yarısından başlayaraq bizim dövrümüzə qədər bir çox alimlər sinonimlər üzərində tədqiqat aparmış, yaxud bu və ya digər məsələ ilə əlaqədar olaraq sinonimlərə də toxunmuşlar.

Bununla belə rus dilçiliyində də sinonimləri müəyyənləşdirən müəyyən düzgün xətt vardır.(3.65)

Bu vəziyyət, bir tərəfdən, ümumiyyətlə sinonimlər probleminin çətin və mürəkkəbliyini, digər tərəfdən həmin məsələyə əsaslı surətdə toxunulmamış olan Azərbaycan dilində onun daha çətin və tədqiqi aktual sayılan bir problem olduğunu göstərir.

Rus dilçilərindən bəziləri müxtəlif sözlər vasitəsilə ifadə olunan cüzi məna xüsusiyyətlərinə malik məfhumları omonim hesab etdikləri halda (məsələn, лоб – чело; глаза – очи; шея – выя), bəziləri müəyyən dərəcədə eyni funksiya daşıyan və öz keyfiyyəti və ya başqa xüsusiyyəti etibarilə bir-birinə qohum olan əşyanı ifadə edən sözləri (məsələn, дерево, балка, бревно, драва, дубина, пол, пенъ, столб) sinonim dəstələrini daxil edirlər. (3.66)

Əlbəttə, məhz buna görə də çox hallarda sözlərin sinonim olub olmadığını müəyyənləşdirmək çətin olurdu.

Omonimlərə nisbətən sinonimlərin qəribə bir xüsusiyyəti də nəzərə çarpır. Belə ki, müxtəlif nitq hssələrindən olan sözlər (məsələn, at – isim, at – fel; yaz – isim, yaz – fel; стакан из стекла – вода стекла; косит косой – косой взгляд; тёплая печь – печь пироги; разводить голубей – небо стало голубей; побелить потолок – потолок кортошку) omonim təşkil etdiyi halda, sinonim sözlər ancaq eyni nitq hissəsinə mənsub ola bilər, məsələn: gözəl – göyçək – yaraşıqlı – qəşəng; dalğa – ləpə; gənc – cavan; çox – xeyli; fikirləşmək – düşünmək; ətir – qoxu – iy, dad – ləzzət – tam; arıq – cansız – çəlimsiz; cəld – qıvraq – zirək; balaca – xırda – kiçik. El bilir ki, sən mənimsən, Yurdum, yuvam məskənimsən. Anam, doğma vətənimsən, Ayrılarmı könül candan? Azərbaycan, Azərbaycan. (S.Vurğun) Я просыпаюсь и подхожу к окну. Морозное, холодное утро. Синее, голубое небо над головой. Всё засыпано снегом… блестят и искрятся на солнце свисающие с

47


крыш сосульки; Он подошел…. Он жмет её руку … смотрят его гляделки в ясные глаза. (А. Блок) Но теперь я отчётливо вижу, Различаю всё чётче и чётче, Как глаза превращаются в очи, Как в уста превращаются губы, Как в дела превращаются речи. Misallardan göründüyü kimi bu onların eyni və ya çox yaxın məna ifadə etməsindən irəli gəlir ki, eyni və ya yaxın mənalı sözlər ancaq eyni nitq hissəsinə mənsub ola bilər.

Sinonim sözlərə nitq hissələrindən ən çox isimlərdə, sifətlərdə, fel və zərflərdə təsadüf edilir. Başqa nitq hissələrində isə bunlara az rast gəlmək olur. Bu isə həmin nitq hissələrinə mənsub söz tərkibinin məhdudluğu ilə izah edə bilər.

Ayrı-ayrı nitq hissələrinə aid olan sinonim sözlərə misal olaraq aşağıdakıları göstərmək olar: 1.İsimlər. Çovğun – boran – fırtına; arzu – dilək – istək; əmr – hökm – göstəriş, конь – лошадь; дорожка – тропинка; алфавит –азбука; пища – еда; лицо – лик – морда – рожа – физиономия; недостатки – пробелы – дефекты – недочёты; аэроплан – самолёт.

2.Sifətlər. Bəyaz – ağ; xırda – balaca – kiçik; cəld – qıvraq – zirək; arıq – cansız – çəlimsiz; gənc – cavan; faydalı – xeyirli; громадный – огромный; спелый – зрелый; красный – алый; бескрайний – беспредельный.

3.Fellər. Almaq – götürmək; fikirləşmək – düşünmək; öyrənmək – alışmaq;tullamaq – atmaq; tullanmaq – atılmaq; bağlamaq – qıfıllamaq; uzanmaq – yatmaq; караулить – сторожить; блистать – сверкать – сиять – светиться – лучиться; мчаться – бежать; кидать – швырять; перегнать – обскакать.

4.Zərf. Səhər – sabah; asta – sakit; ahəstə – yavaş – yavaş; təzəcə – yenicə. 5.Qoşma. Ayrı – başqa – qeyri – savayı; qabaq – irəli; qədər – cən –dək; tək – kimi; tərəf – sarı. 6.Say. Çox – xeyli. 7.Əvəzlik. Bəri – bura ; həmin – haman; heç kəs – kimsə. 8.Bağlayıcı. Amma – lakin – ancaq. 9.Ədat. Qətiyyən – heç də ; yox – xeyr. 10. Nida.Əfsus – heyif.

Qeyd etmək lazımdır ki, sinonim təşkil edən söz ayrılıqda çoxmənalı olduqda bu mənalardan ancaq biri digərinin mənalarından birinə sinonim ola bilər. Bunlara biz ən çox fellərdə təsadüf edirik, məsələn, almaq sözü dilimizdə rus dilinin взять – получать – купить –

48


покупать kimi mənanlarını ifadə etdiyi halda, götürmək sözü взять – брать – принять – принимать – снимать – поднимать – получать – переносить – носить və s. mənalarını ifadə edir. Almaq və gətirmək sözləri bu mənalardan ancaq birinci və ikinci mənaları etibarilə bir-birinə sinonim ola bilir. Bu sözlərin başqa mənalarının sinonimləri isə tamamilə başqa sözlərdən ibarət olur, məsələn, almaq sözünün взыскать mənasının sinonimi tələb etmək olduğu kimi, götürmək sözündə поднимать mənasının sinonimi qaldırmaq, перенимать mənasının sinonimi öyrənmə və s. ola bilər. Beləliklə fel çoxmənalı sözlərdə, omonimlərdə və frazeoloji birləşmələrdə, xüsusilə, idiomlarda böyük rol oynadığı kimi, sinonimlərdə də mühüm yer tutur.

Ədəbiyyat siyahısı1. Həsənov H.Ə. Müasir Azərbaycan dilinin leksikası. Bakı, 1988,

342 s.2. Hüseynzadə M. Müasir Azərbaycan dili. Bakı, 1954,541 s.3. Галкина-Федорук . Современный русский язык. Москва,

1954, 625 s.4. Cəfərov C. Müasir Azərbaycan dili. Bakı, 1982, 457 s.5. Verdiyeva Z. , Ağayeva F., Adilov M. Azərbaycan dilinin

semasiologiyası. Bakı, 1979, 672 s.6. Qurbanov A. Müasir Azərbaycan ədəbi dili . Bakı, 1985, 756 s.7. Dəmirçizadə Ə. Azərbaycan dilinin üslubiyyatı. Bakı, 1985,

698 s.8. Əfəndiyeva T. Azərbaycan dilinin leksik üslubiyyatı. Bakı,

1980,512 s.9. Müasir Azərbaycan dili . I hissə, Bakı, 1978, 546 s.10. Müasir Azərbaycan dilinin semasiologiyası. Bakı , 1985, 654 s.11. Həsənov H. Azərbaycan dilinin semasiologiyası. Bakı, 1978,

689 s.12. Həsənov H. Müasir Azərbaycan ədəbi dilinin sinonimlər lüğəti.

Bakı , 1981, 996 s.

Aлиева Г.А.ЛИНГВИСТИЧЕСКИЙ АНАЛИЗ СИНОНИМОВ

(На материале Азербайджанского и русского языков)РЕЗЮМЕ

Данная статья посвящается одной из актуальных проблем лексики. Здесь исследуются синономичные слова в сравнении с омонимичными и антономичными формами в

49


разносистемных языках. Впервые был произведен сравнительно-сопоставительный анализ синономичных слов как в Азербайджанском, так и в русском языках. Были определены лексико-грамматические различия и сходства синономичных слов с омонимичными и антономичными формами в обоих языках.

Aliyeva G.A.

LINGUISTIC INVESTIGATION OF SYNONYMS(On the basis of the materials of the Azerbaijani and Russian

languages)SUMMARY

The present paper is dedicated to one of the urgent problems of lexis. Here synonyms have been investigated in comparison with homonymic and antonymic forms in unrelated languages. For the first time comparative-confrontative analysis of synonyms have been carried out both in the Azerbaijani and in Russian languages. Here also lexical and grammatical distinction and similarity of synonyms with homonymic and antonymic forms in both languages have been defined.

Çapa tövsiyyə edən: AMEA,Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Sosiolinqvistika və dil əlaqələri şöbəsi

Rəyçilər: filologiya elmləri doktoru,professor R.Eyvazovafilologiya üz.fəl.e. doktoru,dosent S.Əliyeva

50


Sevda Murtuz ƏliyevaMilli Aviasiya Akademiyası,

dosent, filologiya elmləri namizədi

COMMUNICATION PROBLEMS AND RECOMMENDATIONS

Key words: aviation, pilot and controllers, communication, radiotelephony, phraseology, message, phrases, readback, misunderstanding, accident, native, non-native, common, uncommon.

Ключевые слова: авиация, пилот и диспетчер, коммуникация, радиотелефонный, фразеология, сообщение, фразы, повтор сообщении, недопонимания, происшествие, носители и неносители языка, основной, необычный.

Açar sözlər: aviasiya, pilot və dispetçer, kommunikasiya, radiotelefon, frazeologiya, məlumat, məlumatın təkrarı, anlaşılmazlıq, qəza, dil daşıyıcısı və dil daşıyıcısı olmayan, ümumi, qeyri-adi.

Aviation safety depends on accurate pilot-controller dialogue. Communicative competence in aviation English means that airmen have common and standardized proficiency levels in their use of the English language.

When pilots and air traffic controllers speak to one another in the professional context, it usually takes place in prescribed, coded language, called ATC phraseology (also known as radiotelephony).

The phrases used in the radiotelephony context are designed to make the communicative function between the ground and aircraft as concise and brief as possible, with the emphasis on accurate content as opposed to linguistic form. The brevity and conciseness of the communication is accomplished partly by using formulaic and predetermined sentence fragments as opposed to complete sentences. Typically, grammatical markers, such as determiners (the/a) and auxiliary verbs (be) are deleted, this feature making the ATC communications markedly different from natural language.

Example: American Airlines flight 54, turn left heading 100, intercept the localizer and proceed inbound, cleared for the ILS approach to 13 Right, maintain 2,200 until established. Contact tower on 120.6 at NOLLA.

The beauty of the ATC communication is that all parties know what is expected of them in terms of their performance-related

51


procedures, both technical and linguistic. Thus, those who undertake aviation studies with the goal of either flying or directing traffic will memorize this standard phraseology in English, whether they speak the language as a native or not.

One obvious challenge in pilot-controller dialogue for both native speakers and nonnative speakers is the memorization and mastery of the ATC phraseology. To improve communication between both groups, Mathews (2001, p. 26) observes that "the need for closer conformity to standard phraseology and for greater care in communication on the part of native and non-native speakers alike becomes readily apparent." The frequent use of informal language in place of standard phrases is an area of concern. This practice relates to personal usage of language rather than personal ability in language and requires discussion outside of the proficiency issue.

Aviation accidents have always fascinated the public, and flying is feared by thousands of people. For many years it has been recognized that communication problems are implicated in many aviation accidents and in runway incursions. One of the most dangerous places for aviators is on the ground.

In 1977, the world was shocked by the collision of two, new, giant Boeing 747 aircraft at Tenerife. A Pan Am 747 missed or misunderstood taxi instructions which required a turn off the active runway at taxiway three. At the same time, a KLM 747 initiated a fog-shrouded takeoff in the opposite direction. The two aircraft met on the active runway with the KLM at approximately 160 Knots. Five hundred eighty two (582) died in the crash.

O’Hare and Roscoe (1994) (4) point out that although the vast majority of flights operate smoothly and without incident, misunderstandings between air traffic controllers and pilots, or between pilot to pilot, have played a major role in a number of accidents. A familiar example of ambiguity in communication is the instruction “takeoff power” issued by the pilot to initiate a missed approach procedure. In several cases this phrase has been interpreted by the first officer as an instruction to reduce (take off) power. Such misunderstandings have led to the replacement of this phrase by the potentially less ambiguous “go-around power.”

In all of life, unusual and unexpected things happen and aviation is no exception. Emergencies crop up, inexperience causes havoc, and

52


other unpredictable things occur routinely. This is when the pilot-controller communication is put to test. When working together using language, ATC or otherwise, they must be able to address the emerging situation quickly, accurately, and precisely. Recently, the aviation community, being influenced by cross-disciplined information, has turned its attention to language competency itself.

The ability to communicate when there is no prescribed script (ATC phraseology) is critical to safety. In practice this means that pilots and air traffic controllers must have the ability to achieve mutual understanding through the use of their general language ability to get their messages heard and understood.

Native and Nonnative Speakers English no longer belongs just to the native speakers. Nayar

(1994, p. 4) questions to whom English belongs and concludes the following: “It is ours and everyone's: the English language is truly a world possession.” Because of the vast numbers of Englishes (established varieties of English) in the world today, many students of English are introduced to the major native speaker varieties but are not expected to adhere to any one of them as the correct variety. In fact, in many parts of the world, nonnative speakers of English never meet “authentic” native speakers of English but communicate solely with other NNSs whose accents may be distinctly different from their own. Incidentally, not all NSs of English understand one another always either. Not all varieties of English are mutually intelligible. It is not uncommon for native speakers of different varieties of English to experience difficulty understanding one another.

In order to communicate in English globally, the speakers of this same language must be aware of the major features of the other varieties. Accent is only one of those features although it may be the most salient one. Speakers of various varieties of English, native and nonnative, must also be willing to adjust their own speech so it becomes more understandable to those outside of their own community. The reality is that, “Communicating across cultures is no longer a goal; it’s a mere starting point” (Anthony, 2000, p. 4) (1).

Since aviation safety depends on accurate pilot-controller dialogue, both must be able to utilize all that language has to offer. In the ATC context, this means the ability to ask and answer questions, follow instructions, narrate events, describe situations, and paraphrase information; i.e., to be a full participant in a two-way dialogue. Pilots and controllers must be able to negotiate meaning through language at all

53


times and under all circumstances. Communicative competence in aviation English means that airmen have common and standardized proficiency levels in the following three critical components: highly specialized ATC phraseology, ESP as it applies to aviation, and the foundational EGP. The three together form the linguistic safety cushion that will significantly enhance safe communications in the aviation context world-wide.

Summary of recommendations The following is a compilation of results from the results of this

analysis and of analyses of voice tapes of ATC facilities. For those pilots and controllers already using good communication practices, admonishments to "pay attention" to controller transmissions or pilots readbacks will have no effect; these professionals are already performing at their peak. However, there are many pilots and controllers whose performance could benefit from following the communication practices recommended below:• Controllers should be encouraged to keep their instructions short with no more than four instructions per transmission. The complexity of the controller's transmission has a direct effect on the pilot's ability to remember it - there are fewer pilot errors with the less complex transmissions. • Controllers should be encouraged to speak slowly and distinctly. In laboratory study, the rate of pilot readback errors and requests for repeats more than doubled when the same controller gave the same complex clearances in a faster speaking voice. With a normal rate of speech (156 words per minute), 5% of the controller's instructions resulted in a readback error or a request for repeat. This rate rose to 12% when the controller spoke somewhat faster (210 words per minute). (As a reference, the average newscaster speaks at about 180 words per minute.) • Pilots should respond to controller instructions with a full readback of critical components.

Literature1.https://www.google.com/?

gws_rd=ssl#newwindow=1&q=AIRMANSHIP +Autunno+1999. Accident Bulletin on China Airlines.

2. Anthony, T. (2002). English: 1 tongue for the new global village. The Associated Press. Retrieved February 26, 2002,

54


3. Mathews, E. (2002, September) The proposed ICAO language proficiency requirements. Paper presented at the 8th International Aviation English Association Seminar, Warsaw, Poland.

4. Nayar, P.B. (1994). Whose English is it? TESL-E, from writing.berkeley.edu 1,1, F-1. Retrieved February 26, 2002,

5.O'Hare, D. and Roscoe, S. (1994). Flightdeck Performance. Ames, Iowa: Iowa State University Press. USA

S.M.ƏliyevaKommunikasiya problemləri və məsləhətlər

XülasəMəqalədə pilotlar və dispeçerlər arasında gedən kommunikasiya

problemlərindən, onların bir-biriləri ilə danışan zaman etdiyi səhvlərdən, ingilis dili kommunikasiyasının uçuşun təhlükəsizliyinə necə təsir etdiyindən danışılır. Burada aviasiyada ingilis dilinin düzgün istifadə edilməməsi nəticəsində baç verən qəza haqqında misal da verilmişdir. Məqalədə həmçinin pilot və dispeçerlərə radiotelefon frazeologiyası zamanı ingilis dilinidə frazeologiyadan istifadə etmək üçün verilən bəzi məsləhətlər öz əksini tapmışdır.

С.М. АлиеваПроблемы коммуникации и рекомендации

РезюмеВ статье говориться о проблемах коммуникации между

пилотами и диспетчерами, об ошибках при переговорах между ними и как языковая проблема влияет на безопасность полета.

Приводятся примеры о катастрофах, происходящих, а резуль-тате недопонимания английского языка.

Также, в статье даются пилотам и диспетчерам рекомендации в применении радиотелефонной фразеологии при ведении связи между ними.

Çapa tövsiyə edən: Milli Aviasiya Akademiyasının“İngilis dili” kafedrası

Rəyçilər: dos. M.Musayevados.İ.Valentina

55


Leyla Xanbutayeva Azərbaycan Dillər Universiteti,

dosent.

MÜBTƏDA VƏ FOR SÖZÖNLÜ MƏSDƏR TƏRKİBLƏRİNİN AZƏRBAYCAN DİLİNƏ TƏRCÜMƏ

YOLLARI

Açar sözlər: mübtəda budaq cümləsi, mübtəda məsdər tərkibi, üslubi çalarlar, mürəkkəb mübtəda

Ключевые слова: придаточное предложение подлежащего, инфинитивная конструкция подлежащего, стилистические оттенки, сложное подлежащее, инфинитивный состав с предлогом «for».

Key words: subject clause, subjective with the infinitive construction, stylistic colouring, complex subject

İstər Azərbaycan, istərsə də ingilis dilində felin təsriflənməyən formaları say etibarilə eyni olsa da, məzmun cəhətcə fərqlidir. Azərbaycan dilində felin təsriflənməyən formaları məsdər, feli sifət, feli bağlama, ingilis dilində isə məsdər, feli sifət, cerunddur. Bu məqalədə mübtəda və for sözönlü məsdər tərkibi haqqında danışacağıq.

Mübtəda məsdər tərkibi –Subjective İnfinitive Construction bir çox dilçilik ədəbiyyatında “Nominative with the İnfinitive Construction” termini ilə verilir. Bu məsdər tərkibi bəzən “genişləndirilmiş üzv”, “üçelementli quruluş” , “adlıq hal və məsdər” və s. kimi də adlandırılır. Zənnimizcə “Nominative with the İnfinitive Construction” termini, yəni “adliq hal və məsdər” mübtəda məsdər tərkibinin tam mahiyyətini açır.

Mübtəda məsdər tərkibində də digər tərkiblərdə olduğu kimi iki komponent iştirak edir. Birinci hissə isim və ya əvəzlikdən, ikinci hissə isə predikativlə ifadə olunmuş məsdərdən ibarət olur. İkinci hissəyə bəzən ikinci dərəcəli predikat deyilir və bu ikinci dərəcəli predikat əsasən cümlənin nominal hissəsindən əsas predikat vasitəsilə ayrılır (1, 218).

Məs.: Suddenly the car seemed to drop almost vertically, the road was descending out of the mountains into a valley (M.Puzo. The

56


Sicilian, p.29). Birdən maşının şaquli istiqamətdə enməsi göründü, yol dağların ətəyindən vadiyə tərəf enirdi.

He was virtuous and his bandits were never permitted to molest women or priests (M.Puzo. The Sicilian, 17).

O ləyaqətli adam idi və onun quldurlarına qadınları və keşişləri rahatsız etmək icazəsi verilmirdi.

Məs.: He was happened to pass the way in the wrong way.– İş elə gətirdi ki, onlar yolu səhv keçdilər.Bu cümlədə “was happened” əsas predikat, “to pass” ikinci

dərəcəli predikat, “he” isə mübtəda funksiyasını yerinə yetirir.Mübtəda məsdər tərkibinin Azərbaycan dilinə tərcüməsi

aşağıdakı faktorlardan ibarətdir:a) felin semantik mənasından; b) mübtəda məsdər tərkibinin hansı növdə işlənməsindən;c) cümlənin quruluşundan (yəni sadə və ya mürəkkəb olmasından);d) tərcüməçinin seçimindən.

Mübtəda məsdər tərkibləri “to say”, “to seem”, “to be supposed”, “to prove”, “to happen” kimi fellərlə daha çox işlənir. Bu fellərlə mübtəda məsdər tərkibi məlum növdə tərcümə olunur.

Məs.:With each step he could see them more clearly and they seemed to loosen, to spread away from each other as if to envelop him in their greeting (M.Puzo. The Sicilian, p.14).

Hər addımda o onları daha aydın görürdü, hər görüşdə onlar sanki ətrafa yayılır və yoxa çıxırdılar.

Maraqlı faktlardan biri də bundan ibarətdir ki, mübtəda məsdər tərkibi qeyri-müəyyən şəxsli mübtəda ilə ifadə olunduqda, o Azərbaycan dilinə tamamlıq budaq cümləsi kimi tərcümə olunur ( 1).

He is said to be very ill. – Deyirlər o, çox xəstədir.She was not expected to reply, but she did. – Gözlənilirdi ki, o,

cavab verməyəcək, lakin o, cavab verdi. “to permit, to request, to intend, to order” kimi fellərlə

mübtəda məsdər tərkibi Azərbaycan dilinə passiv konstruksiya kimi tərcümə olunur.

Məs.: ... and Turi was compelled to brush to him away (Mario Puzo. The Sicilian. p.108) .

- Turi ona qarşı çıxmağa vadar edildi. Pisciotta was forced to set the blame entirely down to his wife (Mario Puzo. The Sicilian. p.108) .

- Piskiottaya qarşı zor işlədildi, belə ki, onun günahı arvadının boynuna qoyuldu.

57


“to be likely/unlikely, to be sure, to be certain” kimi fellərlə işlənən mübtəda məsdər tərkibi Azərbaycan dilinə tərcümədə gələcək zaman kimi tərcümə olunur.

Məs.: ... he is not likely to part with it except at a good price.Yəqin ki, o ondan yaxşılıqla ayrılmayacaqdı. Dediklərimizi aşağıdakı sxemdə ümumiləşdirə bilərik.Mübtəda məsdər tərkibi və ya mürəkkəb mübtədanın

Azərbaycan dilinə tərcüməsini aşağıdakı kimi təqdim etmək məqsədəuyğun olardı.

1. Passiv konstruksiya vasitəsilə;2. Budaq cümlə kimi;3. Gələcəkdə baş verəcək hərəkətin göstəricisi kimi;4. Təsirlik halında olan isim və ya əvəzlik və feli sifət kimi;5. Yiyəlik halında olan isim və ya əvəzlik və təsirlik halında

olan feli sifət kimi.İngilis dilində digər məsdər tərkiblərindən fərqli olaraq bir

tərkib də var ki, o da for sözönlü məsdər tərkibidir. Onu digər tərkiblərdən fərqləndirən əsas xüsusiyyət onun for sözönü vasitəsilə işlənməsidir. Bu tərkibin hansı fellərdən sonra işlənə bilmə məhdudiyyəti yoxdur. Bu tərkib sadə məsdərlər kimi cümlədə müxtəlif vəzifələrdə çıxış edir. Tərkibin komponentləri arasındakı məntiqi əlaqə mübtəda və xəbər arasındakı əlaqəyə çox oxşayır, lakin nəzərə almaq lazımdır ki, tərkibdə nə mübtəda, nə də xəbər yoxdur, çünki onun ikinci elementi predikativ forma ilə ifadə olunmayıb (4, 361).

Tədqiqatlar göstərir ki, for- to- məsdər tərkibi həm canlı danışıq dilində, həm də bədii dildə çox işlənir. Digər tərkiblərə nisbətən bu tərkibin dildə işlənməsi onu daha da dəqiqləşdirir, fikri aydınlaşdırır. Bu tərkib daha çox mürəkkəb mübtəda funksiyasında reallaşır.

Məs.: For Hector Adonis to settle the issue is possible (M.Puzo. The Sicilian, p.54).

Bu cümlə formal “it” ilə də işlənə bilər. Bu zaman cümlənin mənasına heç bir xələl gəlməz. Məs.: So now it was the time for Hector Adonis to settle the issue (M.Puzo. The Sicilian, p.54).

- Bu məsələni həll etmək Hektor Adonis üçün mümkündür.Birinci cümləni “Suppositional Mood” və ya “Present

Subjunctive”də də işlətmək olar. Məs.: It is possible that Hector Adonis should settle the issue.

(Suppositional Mood)

58


It is possible that Hector Adonis settle the issue. (Present Subjunctive və ya Subjunctive I)

Hər iki cümlə mahiyyət etibarilə “It is possible for Hector Adonis to settle the issue” cümləsinə bərabərdir.

For- to- məsdər tərkibi Azərbaycan dilinə eyni zamanda budaq cümlə kimi də tərcümə oluna bilir.

Məs: (1) Oarz were shipped and its occupants waited for us to have to and take them abroad.

- Avarçəkənlər gəmiyə toplandı və onun icarəçiləri bizim onları qaldırıb xaricə göndərməyimizi gözlədilər.

Məs.: We were waiting for him to do something. Onun nə isə etməsini gözləyirik. So I didn’t wait a second time for Mand to send me some notes.

– Belə ki, mən ikinci dəfə gözləyə bilmədim ki, Mand mənə qeydlərini göndərsin və yaMandın mənə ikinci dəfə qeydləri göndərəcəyini gözləyə bilmədim.

Bütün bu cümlələrdə for-to- məsdər tərkibi dilimizə tamamlıq budaq cümləsi kimi tərcümə olunur və for - sözönü ilə müşayət olunan məsdərin hərəkəti gələcəyə aid olur.

Məsdər tərkibi eyni zamanda mürəkkəb mübtəda, təyin, predikativ, məqsəd və nəticə zərfliyi funksiyalarını yerinə yetirir, lakin dilimizə tərcümədə sadə cümlə kimi verilir.

Məs.: Now the best thing will be for me to leave this place. – İndi mənim üçün ən yaxşı şey bu yeri tərk etməkdir.Bu cümlə mürəkkəb xəbər funksiyasında işlənmişdir və dilimizə

sadə cümlə kimi tərcümə olunur.Lakin təyin, məqsəd və nəticə zərfliyi funksiyalarında işlənən

cümlələr Azərbaycan dilinə həm budaq cümlə, həm də sadə cümlə kimi tərcümə oluna bilirlər.

Məs.: There was some beer for him to drink.Burada bir az pivə var ki, o içsin. və yaOnun üçün içiləsi bir az pivə var (təyin funksiyasında).

I stopped aside for the young lady to pass.Mən kənara çəkildim ki, gənc qadın keçsin. və ya,Gənc qadının keçməsi üçün kənara çəkildim (məqsəd zərfliyi). These men, specially chosen for them to understand of Italian

character and culture, since many of them were of Sicilian origin (M.Puzo. The Sicilian, p.123). - (məqsəd zərfliyi).

İtalian xarakterini və mədəniyyətini anlamaq üçün seçilən bu insanlarin çoxu siciliya mənşəli idi.

59


Some days are enough for me to translate this poem.Bu şeiri tərcümə etmək üçün mənə bir neçə gün bəs edər (nəticə

zərfliyi). Göründüyü kimi, nəzərdən keçirdiyimiz konstruksiyaların hər

biri cümlənin bir üzvünü (mübtədanı, tamamlığı və s.) təşkil edir və semantik cəhətdən Azərbaycan dilinə tərcümədə budaq cümləyə bərabər olur.

Azərbaycan dilində belə birləşmələr olmadığından, tərcümə zamanı müəyyən çətinliklər yaranır. Bu kontruksiyaları düzgün tərcümə etmək üçün, onların cümlədəki sintaktik xüsusiyyətlərini bilmək və konkret daxili mənanı nəzərə almaq lazımdır.

“There was nothing else to do” cümləsinin tərcüməsi bizə bu tərkibin “dative case+ infinitive” kimi qəbul olunmasına əsas verir. Belə ki, cümlə Azərbaycan dilinə belə tərcümə olunur “ Onun görüləsi heç bir işi yoxdur.” Bu cümlədə “onun” dative case-i + “görüləsi” məsdəri göstərir.

Beləliklə, for sözönlü məsdər tərkibi Azərbaycan dilinə nominal və adverbial budaq cümlələr, sadə cümlə və adlıq hal + infinitiv kimi tərcümə olunur.

İstifadə olunmuş ədəbiyyat1. Бархударов Л.С., Штелинг Д.А. Грамматика английского

языка. Издательство «Высшая шkола», Москва 1973. 2. Musayev O., Hacıyev E., Huseynov A. A Practical Grammar

of Contemporary English. Baki- Qismat 2009. 3. Ganshina M., Vasilevskaya N. English Grammar. Foreign Languages Publishing House. Moscow 1951.

4.N.Vəliyeva. Müxtəlifsistemli dillərdə feli birləşmələrin tipoloji təhlili. “Avropa” nəşriyyatı, Bakı -2008.

5. Xanbutayeva L.M. Müasir Azərbaycan və ingilis dillərində infinitiv (ümumi tipoloji tədqiqat), Bakı- 2003.

Leyla Xanbutayeva

Пути перевода подлежащных и инфинитивных конструкций с предлогом «for» на

азербайджанский язык

Резюме

60


Статья посвящена методам перевода подлежащего и инфинитивным конструкциям с предлогом «for» на азербайджанский язык. В статье анализируются эквивалентные методы или стилистические оттенки предложения, избранные переводчиком при переводе на родной язык подлежащных и инфинитивных конструкций с предлогом «for».

Ханбутаева Л. М.

The ways of translation of the subjective and the for-to –infinitive construction into azerbaijani

SummaryThe article deals with the ways of translation of the subjective

and the for-to- infinitive constructions into Azerbaijani. The equivalents used by the translator and the stylistic colouring of the sentences of the constructions are identified in the article.

Çapa tövsiyyə edən: Azərbaycan Dillər Universitetiİngilis dilinin qrammatikası kafedrası

Rəyçilər: fil.üz.fəl.dok.dos.L.Cəfərovafil.üz.fəl.dok.dos.İ.Nuriyeva

61


Pərvanə Abbasova AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu.

MÜXTƏLİFSİSTEMLİ DİLLƏRDƏ YARIMÇIQ CÜMLƏLƏRİN TİPOLOGİYASI

Açar sözlər: parselyasiya hadisəsi, kontekstual yarımçıq cümlə, elliptik yarımçıq cümlə, situativ yarımçıq cümlə, qoşulma yarımçıq cümlə.

Ключевые слова: Парцеллационное событие, контекстуальное неполное предложение, эллиптическое неполное предложение, ситуативное неполное предложение, прилагаемое неполное предложение.

Key words: parcellation case, contextual incomplete sentence, elliptic incomplete sentence, situational incomplete sentence, attached incomplete sentence

Cümlə problemi nəzəri dilçiliyin ən çox işlənmiş, araşdırılmış məsələlərindəndir. Struktur əlamətinə görə cümlə bütöv və yarımçıq cümlələrə ayrılır. Bütöv cümlələrdə bütün gərəkli, lazımlı, cümlənin quruluşu üçün ehtiyac duyulan üzvlər yerində olur, bu da fikri asan anlamaq üçün əlverişlidir.

Sintaksisin «binası»nın qurulmasına yarımçıq cümlənin özünəməxsus yeri vardır. Yarımçıq cümlənin dilçilikdə mübahisə yaradan cəhətləri bir o qədər çox deyil. Buna baxmayaraq, müxtəlifsistemli dillərdə bu cümlə tipinin müqayisəsi, qarşılaşdırılması məsələsi tədqiq olunmamışdır. Amma bir dil materialı əsasında yarımçıq cümlə haqqında xeyli sayda dissertasiyalaryazılmışdır (1).

Yarımçıq cümlənin başlıca cəhətlərindən biri bu strukturda, modeldə bütöv cümlədən fərqli olaraq bir və ya bir neçə zəruri olan üzvün buraxılmasıdır. Məs.: Mənim dostum kitab oxumağı sevir, mən isə futbol oynamğı sevirəm (bütöv cümlə); Mənim dostum kitab oxumağı sevir, mən isə futbol oynamağı (...). Birinci cümlə ilə ikinci cümləni fərqləndirən əsas cəhət ikincidə «sevirəm» feili xəbərinin buraxılmasıdır. Həmin feili xəbər birinci cümlədə maddiləşib, ikincidə isə buraxıldığı üçün bu cümlə yarımçıq cümlədir.

62


Dialoqları yarımçıq cümləsiz təsəvvür etmək çətindir?- Səlimi yaylağa aparmaq istəyirəm.- Yaylağa (İ.Şıxlı), -Bir furqon tutacağam. –Sonra? (İ.Şıxlı), - Yaxşı, indi sən nə eləmək istəyirsən?- Camaatıma kömək (İ.Şıxlı)

Yarımçıq cümlədə həm baş, həm də ikinci dərəcəli üzvlər buraxıla bilir. Bu, yarımçıq cümlə ilə bağlı müxtəlifsistemli dillər arasında olan ümumi qanunauyğunluqlardan biridir. Başqa bir qanunauyğunluq yarımçıq cümlənin cüttərkibli, təktərkibli cümlələrin tərkində reallaşmasıdır. Məs.: yuxarıda Azərbaycan dilindən verdiyimiz nümunə eyni ilə digər dillərdə də işlənir.

Rus dilində:1.Reka raskinulasğ, teçet, qrustit leknivo i moet bereqa (A.Blok)

Cüttərkibli cümlə strukturunda «reka» mübtədası buraxılmışdır.2.V komnate paxnet sirenğö, a na uliüe-vesnoy. Bu strukturda isə

«paxnet» xəbəri şəxssiz cümlədə buraxılmışdır.3.–Kuda on edet?-Domoy. Bu dialoji şəraitdə müşahidə edilən

cüttərkibli cümlədə «on» mübtədası və «edet» xəbəri buraxılmışdır.4.–Tı v kakom kinotatre bıl?- V blicayhem . Bu dialoq parçasında

isə «Ə bıl» baş üzvləri və «v kinoteatre» tamamlığı buraxılmışdır.Cümlə üzvlərinin buraxılması həm cüttərkibli, həm də təktərkibli

cümlələrdə özünü göstərir. Bütün dillərdə cümlə üzvlərinin bu tip cümlələrdə buraxılması absurtdur. Bu əlamət, hər şeydən əvvəl, nitq situsiyası ilə bağlı olaraq meydana çıxır. «Yarımçıq cümlə hər hansı bir cümlənin tərkibindəki məntiqi cəhətdən mühüm olan üzvü nəzərə çarpdırmaq, nitqə yüngüllük, səlislik, yığcamlıq vermək, lazımsız təkrarın qarşısını almaq məqsədi ilə işlədilir».

Mübtəda və ya xəbəri buraxılmış cümlə müstəqil bir cümlə növünü təşkil etmir. O, cüttərkibli və ya təktərkibli cümlənin bir növüdür. Bunların yarımçıqlığı bütöv cüttərkibli və təktərkibli cümlələrlə müqayisədə meydana çıxır. Əgər bütöv cümlələrdəki üzvlərdən hər hansı biri (istər baş üzv olsun, istərsə ikinci dərəcəli üzv) buraxılarsa, qrammatik cəhətdən mövcud cümlənin yarımçıqlığına səbəb olur.

Yarımçıq cümlə dialoji nitq üçün daha çox səciyyəvidir. Çünki dialoq nitqi həmsöhbətlərin danışığı əsasında qurulur və real şərait tələb edir ki, nitq situasiyası yığcam və lakonik olsun. Bu, bir qanunauyğunluqdur və üslubi şərtdir.

Dialoq nitqi isə ayrı-ayrı replikalardan təşkil olunur. Həmin replikalar sual və cavabdan ibarət olur. Dialoq nitqini təşkil edən cümlələrdə sual cümləsi cüttərkiblidirsə yaxud təktərkiblidirsə, mütləq onun cavab hissəsi də həmin quruluşu ehtiva edir. Məs.:

63


Cüttərkibli yarımçıq cümlə: -Qospodi, çem tı razbil okno?- Mışelovskoy (=Ə razbil okno mışelovskoy).

Təktərkibli yarımçıq cümlə: -Çeqo tebe ne xvataet?-Vnimaniə (=Mne ne xvataet vnimaniə).

Qeyd edək ki, cüttərkibli cümlənin yarımçıq növü ilə müqayisədətəktərkibli cümlənin yarımçıq quruluşda çıxış edən növləri demək olar ki, tədqiq edilməmişdir. Eyni zamanda təktərkibli bütöv cümlələr də lazım olan səviyyədə öyrənilmişdir.

Demək, təktərkibli yarımçıq cümlə bütöv təktərkibli yarımçıq cümlənin formal olaraq bir növü kimi ortaya çıxır. Belə yarımçıq cümlənin də fərqləndirilməsində əsas ölçü onun formal qrammatik tərkibi, strukturudur. Ona görə ki, ümumən cümlənin quruluş yarımçıqlığı bütöv cümlələrlə qarşılaşmada, müqayisədə üzə çıxa bilir.

Bütöv təktərkibli cümlənin növləri sırasında adlıq cümlə yarımçıq şəklə düşə bilmir. Çünki adlıq cümlənin dialoq mühitində iştirak etmə imkanları məhduddur. Yerdə qalan təktərkibli cümlə növləri- xəbər əsasında formalaşanlar dialoji şəraitdə nitqin mübadiləsini təşkil edə bilirlər.Dialoq-nitqin bir formasıdır, hansı ki, hər bir söyləm həmsöhbətə doğru istiqamətlənir. Dialoq nisbi qısalığı, lakonikliyi ilə xarakterizə edilir və sintaktik quruluş yaradır (2, s. 132).

Belə ki, dialoqun sual komponenti nə zaman təktərkibli quruluşda olursa, onun cavab hissəsi də təktərkibli quruluşda çıxış edir. Məsələn, -Onun kimə rəhmi gəlir?- Kimsəsizlərə. Hər iki dialoq vahidi quruluş etibarı ilə təktərkiblidir. Sual cümləsi xəbər əsasında formalaşmış təktərkibi yarımçıq cümlədir. Həmçinin də onun cavabı da yarımçıq quruluşdadır. Hər iki dialoq vahidi şəxssiz cümlədir. Hər ikisində mübtəda iştirak etmir və heç nəzərdə də tutulmur.

Və ya;- Məsələyə nə zaman baxıldı?-Srağagün. Şəxssiz cümlə zaman zərfliyindən ibarətdir, cümlənin tamamlıq və xəbəri buraxılmışdır. Mübtəda iştirak edə bilmir.

Təktərkibli cümlənin dialoq mühitində bütöv forması ilə yanaşı, yarımçıq şəklə düşmüş qeyri-müəyyən şəxsli forması da çox işlənir. Məs.:-Hamını apardılar, ya tək səni?- Əlbəttə, məni. Sonuncu cümlə yarımçıq qeyri-müəyyən şəxsli cümlədir. Birinci cümlə isə sualdan ibarət olan qeyri-müəyyən şəxsli cümlədir.

Müxtəlifsistemli dillərdə yarımçıq cümlənin bir sıra tipləri fərqləndirilir.

1.Kontekstual yarımçıq cümlələr. Belə yarımçıq cümlələrdə buraxılmış üzv kontekstdə görə müəyyənləşdirilir. İ.A.Popova tədqiqatında yazır ki, kontekstdə mübtədanın təkrarlanmaması, həmçinin

64


də əvəzliklə əvəzlənməməsinin başlıca səbəbi ondan ibarətdir ki, dominant fikir xəbərdə mərkəzləşsin, bundan savayı, bu cümlələr əvvəlki cümlənin, fikrin davamı olaraq dərk edilsin. Bu cür mübtədaların hərəkətin və prosesin inkişafında yeni mərhələni, yeni dönüşü əks etdirib, digər zaman münasibətlərində gerçəkləşir (3, s. 54)

Z.Budaqova kontekstual yarımçıq cümlədə mübtədanın buraxılmasına münasibətini belə bildirir: «Üçüncü şəxslə ifadə olunmuş mübtəda müəyyən rabitəli mətnin əvvəlki cümlələrində qalır, sonrakı cümlələrdə isə buraxılır. Belə cümlələrdə məqsəd yeni qrup xəbərləri nəzərə çarpdırmaqdır.(4, s. 296-297).

Beləliklə, kontekstual yarımçıq cümlədə iş görən əvvəlki cümlədə mübtəda yaxud mürəkkəb mübtədanın tərkib hissəsi funksiyasında işlənən sözdür. Məs.: Şamxal gözünü səmadakı ulduzlara dikmişdi. (...) Yata bilmirdi. (İ.Şıxlı).

Kontekstual tipli yarımçıq cümlədə işi görən özündən əvvəl gələn cümlənin tamamlığı və yaxud mürəkkəb tamamlığın tərkib hissəsi funksiyasında işlənən sözdür. Məs.: Nökərlər palıd odunun sürüşüb düşən gözlərini bir az da irəli çəkdilər. (...) Şişləri yan-yanadüzdülər (İ.Şıxlı).

Rus dilində: Doroqa locka k obedu, a donos- k vığorom.2. Situativ yarımçıq cümlələr. Bu cür yarımçıq cümlələrdə

buraxılmış üzv iştirakçıların əlaqə, ünsiyyət, qarşılıqlı münasibət situasiyasına görə anlaşılır. Məs.: Kim danışır və kim mübahisə edir. V mebelğnom maqazine çelovek pokazıvaet na şkaf:- Vosemğ tısəç?= gtot şkaf stoit vosemğ tısəç?

Marketdə qız konfetlərin qiymətini soruşur.- Bunun kilosu 10 manat?= On manat?

Müasir Azərbaycan dilindən fərqli olaraq rus dilində yarımçıq cümlədə buraxılan üzv, adətən tire durğu işarəsi ilə ayrılır. Məs.: Mən qələmlə yazıram, o isə karandaşla. Ə pişu ruçkoy, a on-karandaşom.

Situativ yarımçıq cümlələrdə bəzən müəyyən səbəblə bağlı cümlə kəsilir, sonrakı dialoqdan kəsilən hissənin «yeri dolur». Məs.:Sənin yaxşılıq eləmək istədiyini başa düşürəm, amma...-Amması-zadı yoxdur. Səlim mənimdir, vəssalam, onu oxudacam (İ.Şıxlı).

3.Elliptik yarımçıq cümlələr. Bu, yarımçıq cümlənin xüsusi tipi sayılır. Həmin strukturda adətən feili xəbər buraxılır. Belə cümlələrdə fikir, niyyət kontekstsiz və situasiya olmadan başa düşülür.

Cümlə tərkibində elliptikləşən yalnız feil olur. Belə spesifik konstruksiyalarda bir sıra şərtlər gözlənilməli və nəzərə alınmalıdır.

65


1) əşyanın yerləşmə yeri: nə? ki?-harada? Kniqa na stolu (lecit). Meyvə şkafın daxılında (səpələnib).

2) Hərəkət, istiqamət yeri: kim? Harada? Məs.: Biz meşədə. Mı v şkolu. Mı iz şkolı. Tatğəna v les, medvedğ za ney (idem)

3) Nitq situasiyası: Kto o çem, a vinovıy o bane (meçtaet, dumaet).

4) Aqressiv hərəktləri ifadə edən energetik fellər: A vı bı eqo za volosı! Doskoy ix, doskoy!

Ellips nitqdə özünü biruzə verən implisit işarədir, fakültətiv olaraq sintaqmın istənilən vəziyyətində işlənə bilmir, mətn, şərait, situasiya yaxud yaddaş vasitəsilə istənilən ərəfədə rekonstruksiya edilə bilir.(5, s. 21-22).

Elipsis nitqin güclü ifadə vasitəsidir. Bu hadisə nitqin funksional tərəfi ilə bağlıdır. Ellipsis nitqdə kateqoriallaşır. Elliptik cümlələr 5-ə yaxın funksiyanı yerinə yetirir: dil vasitələrinə qənaət; mətnyaradıcı; kommunikativ; üslubi; təkrarın qarşısını almaq və kompressiya (sıxılma).

Müxtəlifsistemli dillərdə ellipsis hadisəsi və bu hadisənin nəticəsi olaraq meydana çıxan elliptik cümlələr haqqında xeyli sayda əsərlər yazılmışdır (6, s.165)

Həmin tədqiqat işlərində ellipsis probleminin nəzəri aspektləri işlənilmiş, cümlənin struktur təşkilində belə cümlələrin rolu, valentlik nəzəriyyəsinin ellipsislə bağlılığı, ellipsisin mətndə təyinolunması, ayrılma kriteriyaları, ellipsisin növləri, həmin vahidlərin funksiyaları və s. araşdırılmışdır.

Elliptik təktərkibli yarımçıq cümlələr sabit və dəyişilməz xüsusiyyətə malikdir.

Qoşulma yarımçıq cümlələr. Bu tip yarımçı cümlələrin qurulmasında parselyasiya hadisəsi mühüm rol oynayır. Parselyasiya hadisəsi həmcins üzvlər, ikinci dərəcəli üzvlər, mürəkkəb cümlənin hissələri arasında özünü göstərir. Məs.: On obehal priexatğ- İ priexal.

Parselyasiya hadisəsinin dildə əhəmiyyəti böyükdür. Mətn ritmləşir, informasiya mühüm fraqmentlərə ayrılır. Nitqin strukturu minimal həddə çatır. Bu hadisə nəticəsində insan təfəkkürü diskretləşir və assosiasiya yaranır və nitq aktı aktuallaşır.

Ədəbiyyat siyahısı1.Юхт В.Л. Неполные предложения в современном

английском языке. Дисс. ..канд.филол. наук. М.: 1964, 171 с. Усманов У.Неполные предложения в английской диалогической речи. Автореф. Дис. ...канд. филол. наук. Киев, 1983; Дудучаева Р.Е.

66


Структура неполносоставных предложений английской диалогической речи. Автореф. Дис....канд. филол. наук. Тбилиси, 1966, 29 с.; Комаров А.П.Неполные предложения в современном немецком языке. Автореф. Дис....канд. филол. наук. М.: 1954,-26 с.; Гузеева Н.В. Неполные предложения в современном английском языке. Дис. Канд. Филол. наук. Л.: 1966; Катанйева Н.В.Неполные предложения императивной семантики в русском языке: коммуникативно-функциональный аспект. КД, Ростов-на-Дону, 2004, 137 с.; Гузеева К.А. Принципы выделения неполных предложений\\Теоретические проблемы синтаксиса совремнных индоевропейских языков. Л.: 1975; Боевей И.А., Винтман Л.А. Присоединительные конструкции в современном французском языке. Л.: 1971; Чувакин А.А. О структурной классификации неполных предложений. Н.Д.В.Ш.Ф.Н, 1974, № 3; Казымов И.Б. Oğuz qrupu türk dillərində yarımçıq cümlə. Bakı, 1987.

2.Ахманова О.С. Словарь лингвистических терминов. М.: Сов. Энциклопедия», 1966.

3.Попова И.А. Неполные предложения в современном русском языке.- Труды Института языкознания. Т.II, Изд. АН СССР, М.: 1953.

4.Budaqova Z. Yarımçıq cümlə- Müasir Azərbaycan dili. III cild, Bakı, Elm, 1981.

5.Пронина И.В. Односоставные и неполные предложения как единицы различных уровней в современном французком языке. Канд.дисс. М., 1974.

6.Усманова М.Э. Эллиптические предложения в таджикском в английском языках. КД, Душанбе, 2012.

Аббасова ПарванаТипология непольных предложений в

разносистемных языкахРезюме

В статье раскрывается содержание неполных предложений на основании материалов на различных языках, указываются причины пропуска членов предложения в такого типа предложениях, а также рассматриваются контекстуальный, ситуативный, эллиптический и прилагаемый виды типов настоящего предложения. Эта типологическая структура классифицируется на основе двусоставной и односоставной структуры.

67


Abbasova ParvanaTypologia incomplete sentences in differentsystems

languagesSummary

The essence of incomplete sentences are given on the basis of the materials belonging to various languages in the article, the reasons of dropping some parts of the sentence are shown, as well, contextual, situational, elliptic and connection type of that sentence are reviewed. This typological structure is mainly classified in reference to the structures of one –member and two –member.


Rəyçilər: f.ü.e.d., prof. B.Cəfərova f.ü.e.d., prof. A.Abbasova

68


Aynur FərəcovaAzərbaycan Texniki Universiteti

[email protected]

AZƏRBAYCAN DİLİNİN TƏDRİSİNDƏ İNFORMASİYA KOMMUNİKASİYA TEXNOLOGİYALARINDAN İSTİFADƏ

Açar sözlər: Azərbaycan dili, İKT, tədris prosesi, məqsəd, səviyyə, tələbə, effektiv.

Ключевые слова: Азербайджанский язык, ИКТ, процесс обучения, назначения, уровень, студенты, эффективные.

Key words: Azerbaijani Language, ICT, learning process, purpose, level, students, effective.

Azərbaycan dili ən qədim və zəngin dillərdən biridir. Bu dil xalqımızın milli sərvətidir. Bu dildə hələ yüz illərlə bundan əvvəl dünya ədəbiyyatı xəzinəsinin ən gözəl inciləri yaradılmış, böyük elmi əsərlər yazılmışdır.

Respublikamız müstəqillik əldə etdikdən sonra Azərbaycan dili ictimai-siyasi və sosial-iqtisadi həyatın bütün sahələrində geniş şəkildə işlənməyə başlandı. Onun dövlət dili kimi statusu möhkəmləndi, hərtərəfli inkişafı üçün mütərrəqi addımlar atıldı. Artıq dilimiz bütün sahələrdə dövlət qayğısı ilə əhatə olunmuşdur. Bu gün Azərbaycan dilinin istifadəsi və əsaslı tətbiqi, ölkədə dilçilik elmi sahəsində vəziyyətin yaxşılaşdırılması üçün əlverişli zəmin yaradılıb. Elm və texnikanın sürətlə inkişaf etdiyi hazırkı qloballaşma dövrü ana dilimizin zənginləşməsi və tətbiqi imkanlarının genişləndirilməsi istiqamətində aparılan işlərin yeni səviyyəyə qalxmasını zəruri edir.

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin “Azərbaycan dilinin qloballaşması şəraitində zamanın tələblərinə uyğun istifadəsinə və ölkədə dilçiliyin inkişafına dair Dövlət Proqramı”nın təsdiq edilməsi haqqında sərəncamı da bu zərurətdən irəli gəlmişdir.

“Azərbaycan dilinin qloballaşma şəraitində zamanın tələblərinə uyğun istifadəsinə və ölkədə dilçiliyin inkişafına dair Dövlət Proqramı”nda

69



Azərbaycan dilinin dövlət dili kimi ümumi informasiya bazasının yaradılması

elektron tezlik terminoloji lüğətlərin hazırlanması Azərbaycan dilində internet resurslarının, elektron və interaktiv

dərsliklərin yaradılması istiqamətində fəaliyyətin gücləndirilməsi əlyazmaların elektron portalının yaradılması Azərbaycan dilinin daha geniş istifadəsinin təmin edilməsi üçün

internet texnologiyasının, maşın tərcüməsi sistemlərinin və digər müasir tətbiqi – linqvistik texnologiyaların yaradılması və inkişaf etdirilməsi kimi məsələlər həlli vacib prioritet istiqamətlər kimi xüsusi göstərilmişdir.

Bütün bunlar Azərbaycan dilinə dövlət səviyyəsində qayğının parlaq nümunəsidir. Ana dilimizin tədrisində nümunəvi nitq mədəniyyətinə malik hərtərəfli inkişaf etmiş gənclərin yetişdirilməsi məsələsi əsas yerlərdən birini tutur. Respublikamızda Azərbaycan dilninin tədrisi prosesində Təhsil İslahatından irəli gələn vəzifələrin ardıcıl şəkildə həyata keçirilməsinə xüsusi diqqət yetirilir. Bu tələbləri müvəffəqiyyətlə yerinə yetirən dil müəllimləri tələbələrə dilimizin fonetika, orfoqrafiya, orfoepiya, leksika, frazeologiya, söz yaradıcılığı, morfologiya və sintaksis, eləcə də digər sahələrinə aid müvafiq elmi-nəzəri bilikləri verir, onlarda hərtərəfli nitq hazırlığı, yəni savadlı yazı, düzgün oxu vərdişləri yaradır, qəbul olunmuş məlumat və informasiyaları düzgün başa salmaqla gündəlik ünsiyyətin müxtəlif sahələrində öz fikrini şifahi və yazılı şəkildə sərbəst ifadə etmək bacarıqları aşılayırlar.

“Dövlət proqramı”nda ali məktəblərin qeyri-filoloji fakültələrində uyğun ixtisaslar üzrə “Nitq mədəniyyəti” fənninin tədris olunması nəzərdə tutulur. Çünki ali məktəblərin məqsədi yalnız mütəxəssis hazırlamaq yox, eyni zamanda müasir tələblərə cavab verə bilən ziyalı korpusu hazırlamaqdan ibarət olmalıdır. Ziyalılığın əsas şərtlərindən birincisi, həm də ən başlıcası, hər bir mütəxəssisin öz ixtisası ilə yanaşı, ana dilinin bütün incəliklərini dərindən bilməsi, həmçinin onun şifahi nitqininin sadə, aydın, dəqiq və məntiqi ardıcıllığa malik olmasıdır.

Tədris prosesində təhsil alanın sosial həyatın subyekti kimi özünü inkişaf etdirməsi üçün şəraitin yaradılması təhsil prosesinin xarakterinin dəyərləndirilməsini tələb edir. Ona görə də subyektin sosial şəxsiyyət kimi inkişaf etdirilməsi üçün təlimin kollektiv formalarından istifadə edilməli, təhsil alanın özünü təhlili üçün şərait yaradılmalidir. Bunun ucun asagadakilar vacibdir:

70


Tələbələrlə təmas vaxtının azaldılması və sərbəst düşünmək ,müstəqil fəaliyyət göstərmək üçün daha çox vaxt verilməsi;

Təlim prosesində informasiya-kommunikasiya texnologiyaların-dan və müasir təlim metodlarından istifadə;

Bu məqsədlə aşağıdakı təlim strategiyalarından istifadə edilir: Məlumat bazalarından məqsədyönlü ( electron kitabxana və

İnternet) istifadə; Problem həlli; Tədqiqat; Hadisənin (video, audio, mətn) araşdırılması; Müzakirə; Öyrənənlərin təqdimatları (Microsoft Power Point və Word

vasitəsi ilə); Müşahidələr və görüşlər; Müəllimlə məsləhət; Mühazirə (müəllimin PP təqdimatları); Müstəqil oxu. Uğurlu dərs forma və üsulu seçmək də hələ keyfiyyətli dərsin

təşkil edildiyindən xəbər verə bilməz. Buna nail olmaq üçün məqsədin reallaşdırılmasına xidmət edən, dəqiq düşünülmüş təlim materialları və təlim tapşırıqları müəyyən edilməlidir ki, fənnin keyfiyyətli tədrisinə nail olmaq üçün bu baxımdan da ciddi işlər aparılmalidir. Belə ki, təhsilin müasir tendensiyaları ilə bağlı tədqiqat əsərlərinin məhdud olduğunu və ya əldə edilməsinin asan olmadığını nəzərə alaraq təlim prosesində tədqiqatın aparılması üçün əhəmiyyətli hesab edilən çox dəyərli Azərbaycan dilində olan əsərlərin elektron versiyası, ingilisdilli əsərlərin tərcüməsi xüsusi qovluqlarda hər bir tələbəyə təqdim edilməlidir.

Müxtəlif məqsədlərlə müşahidələr aparmaq, təhlil etmək, müzakirələrdə iştirak etmək, mühakimələr yürütmək məqsədi ilə uğurlu və nöqsanlı dərs nümunələrinin DVD versiyaları müəllimlərin tədris vəsaitlərinin sırasına daxil edilməlidir. Təlim prosesini informasiya-kommunikasiya texnologiyalarından kənarda təsəvvür etmək qeyri-mümkündür.

Fənnin tədrisi prosesində İKT-nin yalnız İnternet imkanlarından deyil, həm də multi-media imkanlarından geniş istifadə edilməlidir. Tələbələrin müxtəlif qavrama imkanları nəzərə alınmaqla resurslar sırasına bütün təlim boyunca hər dərsi əhatə edən Power Point təqdimat daxil edilməlidir ki, bu da tələbələrə təqdim edilən məlumatların vizual, səsli, animasiyalı və s. şəkildə çatdırılmasına yardımçı olur.

71


Tədqiqatlar aparmaq, İnternet səhifələrindən məlumatlar əldə etmək nəticələri ilə bağlı təqdimatlar və hesabatlar hazırlamaq (İnternet Explorer; Microsoft Word və Power Point proqram təminatı vasitəsi ilə) kimi tapşırıqlar tələbələrin İKT-nin fəal istifadəçisinə çevrilməsinə yardımçı olur.

Zəruri materialların tələbələrə qovluqlarda təqdim edilməsi fənnin eksperimental olmasından və təlim materiallarının sınaqdan keçirilməsindən irəli gəlir. Ugur qazanmis dərs vəsaitləri cap olunmalıdir. Vəsait interaktiv xarakter daşımali, tələbələrlə sanki ünsiyyətə girir və onların öyrənmə fəaliyyətini istiqamətləndirməlidir. Vəsaitə DVD-lər da əlavə edilməli, audio, video, animasiyalı və linqvistik xarakterli elektron materiallar onu unikal və orijinal müstəqil təlim materialı kimi səciyyələndirməlidir.

Açıq cəmiyyətdə səmərəli vətəndaşlığa hazırlaşmaq tələbələrdən mühüm idrak qabiliyyəti tələb edir, onlar öz fikrini formalaşdırmağı, təcrübə və düşüncədən məna çıxarmağı, məntiqi arqumentlər tapmağı, fikirlərini aydın və inamla ifadə etməyi bacarmalıdırlar. Amma vətəndaşın formalaşması üçün təkcə bu qabiliyyətlər kifayət deyil, sosial sahədə zəruri olan münasibət və qabiliyyətlər var ki, bunlar tələbələri gələcəkdə dəyərli vətəndaş olmağa istiqamətləndirir. Tələbələrdə özünə inam hissi onda yaranır ki, onlara dərsin təşkilində iştirak etməyə icazə verilir, öyrənmədə sərbəstlik verilir və onların fikirləri ictimai müzakirəyə səbəb olur.

Müasir təlim metodlarından və İKT-dən istifadə tədris mühitində dəyişiklik etməyə və müəllimlə tələbə arasında, tələbələrin öz aralarında baş verən qarşılıqlı əlaqələr qurmağa imkan yaradır. Son zamanlar Azərbaycanda tətbiq olunan müasir təlim metodikalarından biri olan interaktiv təlim üsullarından və İKT-dən geniş istifadə olunur. Hər bir müəllim, diqqətlə və ağılla, həmin nəzəriyyələrdən irəli gələn tədris üsullarından istifadə edərək səmərəli öyrənmə və tələbələrin təhsildə təşəbbüskarlıq göstərməsi üçün təlimat proqramı hazırlaya və tədbiq edə bilər.

Azərbaycan dili dərslərində İKT-nin tətbiqinin əsas məqsədi dərsdə İKT-ni tətbiq etməklə tədris prosesini xeyli canlandırmaq, təhsilin və biliyin səviyyəsini artırmaq, dərsləri tələbələrlər üçün daha maraqlı və başa düşülən etmək, təhsildə idarəetmə sisteminin effektivliyini və şəffaflığını artırmaq, universitetin vahid informasiya məkanını yaratmaq, müəllim, tələbə və valideyn arasında rahat ünsiyyət forması qurmaqdır.

72


Azərbaycan dilinin tədrisi zamanı kompyuterdən istifadə etmək İnteraktiv modellərlə, illyustrasiyalı materiallarla, multimedia ilə aparılan tədris təhsil prosesini yüksək səviyyəyə qaldırmaqla bərabər, həm də ənənəvi sxem və cədvəllərlə verilən dərslərdən daha maraqlı və rəngarəng edəcək. Nəticədə tələbənin dərsə marağı artacaq və növbəti dərslərdə o ozü tədqiqatçı olacaq, yəni o internetdən sərbəst istifadə etməkə lazim olan materialları əldə edəcək.

İKT vasitəsilə keçirilən dərs prosesində tələbənin subyekt olması təmin ediləcək, müəllim, əsasən, tələbənin köməkçisi, məsləhətçisi, onun fərasətini bilik və bacarıqlarını qiymətləndirən, tələbənii aktivliyə, müstəqilliyə, təşəbbüskarlığa həvəsləndirən şəxs rolunda çıxış edəcək.

Təhsil sistemində aparılan islahatlar müasir dərsin məzmununun təkmilləşdirilməsi Azərbaycan dilinin tədrisi prosesində yeni təlim texnologiyalarının tətbiqini tələb edir. İnteraktiv təlim metodlarından istifadə təhsilin keyfiyyətinə öz müsbət təsirini göstərir. Bu gün təlim-tərbiyə prosesində tələbələrə daha çox müstəqillik verilməli, öz fikirlərini sərbəst, çəkinmədən söyləməyə, arzu və istəklərinə müvafiq məşğuliyyətlər seçməyə şərait yaradılmalıdır.Müəllimlərin dərsdə cütlərlə, qruplarla iş aparması Azərbaycan dilinin tədrisində texnologiyalardan istifadə zamanı tələbələr üçün daha əlvrişli şərait yaradır.Belə ki,hər tələbəyəə bir kompyuter vermək çətinlik yaradırsa, hər qrupun bir kompyuterdə işləməsini təşkil etmək daha əlverişlidir.

İKT-nin tətbiqi ilə keçilən müasir dərslər ənənəvi dərslərdən bir çox üstün cəhətləri ilə fərqlənir.

Müasir dərs şəxsiyyətyönümlü olur. Müasir dərsdə tədqiqat və inkişafetdiricilik əsas amil kimi önə çəkilir.

Müasir dərsin əsas cəhətlərirndən biri tələbələrin fəallığıdır ki, buna da interaktiv təlim metodlarından istifadə etməklə nail olmaq mümkündür. Bu metodlara əsasən aşağıdakı iş formaları müəyyən edilir:

fərdi cütlərlə böyük və kiçik qruplarla

iş daha əlverişlidir. Tələbə ünsiyyət prosesində özünü daha yaxşı dərk etdiyinə görə istər qrup, istərsə də cütlərlə işdə fəallıq, tələbələrin fəaliyyətində bir-biri ilə əməkdaşlıq, yaradıcılıq, qarşılıqlı münasibətlər formalaşır. Müəllim texnologiyalı dərs formasını seçərkən tələbələrin marağını nəzərə almalıdır. Bu gün dərsdənkənar mühitdə mövcud informasiya vasitələrindən fəal istifadə edən tələbə dərsdə onlar üçün maraqlı olanları görmək istəyir. Bunun üçün müəllimin İKT-dən yüksək istifadə etmək bacarığı olmalıdır. Həm də bu texniki təminatı lazımi

73


materiallarla zənginləşdirməyi bacarmalıdır. İKT vasitələri təhsil prosesini xeyli sadələşdirir, onu dinamik və çevik edir.

Yuxarıda sadalanan metodlardan istifadə etməklə dərsləri keçdikdə, tələbələrdə düşünmə qabiliyyəti artır və aşağıdakı istiqamətlərdə inkişaf gedir:

Şəxsilikdən ictimailiyə doğru Asılılıqdan müstəqilliliyə doğru İKT-dən istifadə vərdişlərinə doğru İntuisiyadan məntiqə doğru Tək fikirlilikdən alternativliyə doğru Yaradıcılığa və vizual effektlərə doğru Müstəqil tədqiqat işlərinin aparılması vərdişləri təkmilləşir Analiz etmək, araşdırmaq, dərketmək və ümumiləşdirmək

qabiliyyəti artır Ətrafda mövcud olan hər hansı bir obyektin əlamətlərini

xarakterizə etmək bacarığı formalaşır Yeni kompüter proqramları ilə tanış olurlar Şəxsi araşdırmalarını təqdimat şəklində hazırlamaq bacarığı

formalaşır Auditoriya qarşısında sərbəst çıxış etmə qabilləti yaranır.Əlbəttə, bütün bu yeniliklərin məqsədi təhsilin keyfiyyətinin

yüksəldilməsi,bu halda isə Azərbaycan dili tədrisinin keyfiyyətinin yüksəldilməsi, ölkəmizin gələcək inkişaf və tərəqqisini təmin edəcək yüksək intellektual səviyyəli, elmi dünyagörüşlü, müstəqil düşünmək və yaradıcı fəaliyyət göstərmək qabiliyyətinə malik olan gənc nəslin yetişdirilməsindən ibarətdir. Bundan ötrü müasir dünyanın şəxsiyyətyönümlü təhsil sferasına daxil olmaq, tələbatlara uyğun interaktiv məzmun, ən yeni təlim strategiyaları, qiymətləndirmə mexanizmləri, demokratik idarəetmə sistemi işləyib hazırlamaq üçün ənənəvi və mütərəqqi dünya texnologiyalarından istifadə zəruridir.

ƏDƏBİYYAT1. Azərbaycan dilinin qloballaşma şəraitində zamanın tələblərinə

uyğun istifadəsinə və ölkədə dilçiliyin inkişafına dair Dövlət Proqramı

2. Bayramovİ. Rus məktəblərində Azərbaycan dili üzrə nitq inkişafı metodikası.-Bakı, Maarif, 1988

3. İsaxanlı H., İsmayılova E., Nəsirova F., The Azerbaijani language-Azəbaycan dili.-Bakı, Xəzər Universitəsi, 1997

74


Aynur FaracovaSummary

The main objective of the teaching process through the use of ICT is to stimulate, enhance the level of education and knowledge, make classes more interesting and understandable for students and to increase efficiency and transparency in education management system.

Айнур ФараджеваPезюме

Основная цель учебного процесса за счет использования ИКТ для стимулирования, повышения уровня образования и знаний, сделать занятия более интересным и понятным для студентов и для повышения эффективности и прозрачности в системе управления образованием.

Çapa tövsiyə edən: Azərbaycan Texniki Universiteti.

Rəyçilər: filologiya elmləri doktoru,professor Ə.Tanrıverdiyev filologiya üzrə fəlsəfə doktoru H.Mirzəyev

75


Aygün İsgəndərova Milli Aviasiya Akademiyası.

İNGİLİS VƏ AZƏRBAYCAN DİLLƏRİNDƏ PARONİMLƏR

Açar sözlər: paronim, leksik, məna, omonim, omofon, omoqraf.Ключевые слова: пароним, лексический, слово, значение,

омонимия, омофон, омограф.Key words: paronym, lexical, word, meaning, homonymy,

homophone, homograph.

Paronimlər mövcud dil hadisələrindən biridir. Leksikoloji terminologiyada paronim sözü mənşəcə yunan sözü “para” - “yanında, ətrafında” və “onoma” - “ad” sözlərindən yaranmışdır. Paronimlərə gündəlik həyatda hər an təsadüf edildiyindən onlar hər zaman dilçilərin diqqətində olmuşlar. Ayrı-ayrı dilçilərin paronimlər haqqında müxtəlif fikir və mülahizələri mövcuddur və bu səbəbdən də paronimlər haqqında təklif olunan təriflər də müxtəlifdir. A. Qurbanov paronimləri belə səciyyələndirir: “Dildə səslənmə cəhətdən bir-birinə yaxın, müxtəlif məna ifadə edən və nitqdə səhvən biri digərinin yerində işlənən sözlərə paronim deyilir” [1, 350]. Bəzi dilçilər isə paronimləri eyni köklü sözlər kimi səciyyələndirirlər, digərləri isə belə leksik vahidləri eyni səs formalı sözlərə aid edirlər və bununla da bu tip sözləri söz ailələri, yaxud omonimlərlə bərabərləşdirirlər [2, 208].

Paronimlər mənşəcə və səs forması və mənasına görə yaxın olan, bu səbəblərdən qarışıq salınması mümkün olan, ancaq faktiki olaraq fərqli və müxtəlif mənaya və işlənməyə malik olan, səhv olaraq qarışıq salınan, əvəzlənən sözlərdir [2, 208]. Məsələn:

Azərbaycan dilində: Sizin probleminizin mənə dəxli yoxdur; Bu sizin ailənin daxili məsələsidir; Oradan daxılı mənə ver. Bu cümlələrdə işlənən dəxli (aidiyyatı), daxili (içərisində, içində) və daxılı (pul saxlanan əşya) sözləri paronmlərdir. Səs formasına görə cüzi fərqlənən bu sözlərin izahından göründüyü kimi semantik cəhətdən tamam fərqli mənalı dil vahidləridir.

76


İngilis dilində: I often think about my work (Mən tez-tez işim haqqında fikirləşirəm); Their ship didn’t sink in the storm last winter (Onların gəmisi keçən qış tufanda batmadı). Bu cümlələrdəki think (fikirləşmək) və sink (batmaq) felləri bir səslə fərqlənən paronimlərdir.

А.Qurbanov paronim sözlərin bir-birindən semantik, fonetik və morfoloji xüsusiyyətlərə görə fərqləndiyini qeyd edir [1, 352-352]. Mənaca fərqli sözlər olan paronimlərin fonetik cəhətdən fərqlənməsi, ən azı bir səs müxtəlifliyi ilə təzahürü onların mövcudluğunu şərtləndirən amillərdəndir. Azərbaycan və ingilis dillərində sözlərin səs fərqi sözün müxtəlif yerlərində ola bilər:

1. Birinci hərfi, yaxud səsi fərqlənən paronimlər:Azərbaycan dilində: süz-düz, ahəng-əhəng, səhər-zəhər, şəhər-səhər

və s.İngilis dilində: accept (qəbul etmək)-except (müstəsna olaraq),

think (fikirləşmək)-sink (batmaq), sick (xəstə)-thick (qalın), till (qədər, kimi, -dək)-dill (şüyüd), fit (uyğun olmaq)-bit (bir az) və s.

2. Ortasındakı hərfi, yaxud səsi fərqlənən paronimlər:Azərbaycan dilində: süfrə – sürfə, şahid – şəhid, xeyr – xeyir, həyat

– həyət, məhsul – məsul, mətn – mətin, əmr – əmir və s. İngilis dilində: collision (toqquşma, çarpışma, üz-üzə durma,

konflikt)- collusion (gizli sözləşmə, əlbir olma), bear (ayı)-beer (pivə)-bare (çılpaq), complement (əlavə etmə, edilmə)-compliment (xoş söz, iltifat, tərif), cap (papaq)-cup (fincan) və s.

3. Sonuncu hərfi, yaxud sözün son hərfləri fərqlənən paronimlər:Azərbaycan dilində: serviz-servis, sənəd-sənət, qəlb-qəlp, ehtiras-

etiraz, saç-sac, iraq-irad, inam-iman və s. İngilis dilində: physics (fizika- elm)-physique (fiziki göstərici,

bədən quruluşu), economics (iqtisadiyyat-elm kimi)-economy (iqtisadiyyat, təsərrüfat-sahə kimi), politics (siyasət-elm kimi)-policy (siyasət-sahə kimi) və s.

Tərkibindəki hərflərdən ən azı biri fərqlənən, mənaları bir-biri ilə əlaqəsi olmayan paronimlər sözlər Azərbaycan və ingilis dillərində geniş işləkliyi ilə müşahidə olunur və bəzən omonimlərlə də qarışdırılır. Bu dillərdə səslənməsinə görə bir-birinə oxşar olan sənəd-sənət, süfrə-sürfə, qəlb-qəlp, məhsul-məsul, mətn-mətin, əmr-əmir, atlaz-atlas, əsr-əsir, şahid-şəhid, xeyr-xeyir, həyat-həyət, serviz-servis, yaxud ingilis dilində: cap (papaq)-cup (fincan), pan (tava)-pat (kündə, yağlı tikə), bed (çarpayı)-bad (pis) və s. sözlər omonim deyil, çünki yazılışları fərqlidir, onlar paronim adlanır [1; 2; 3].

77


Paronimlər haqqında irəli sürülən bu mülahizələr az və ya çox halda paronimlərin səciyyəvi xüsusiyyətlərini əks etdirir ki, bu xüsusiyyət də onların oxşar tələffüzlü, ancaq fərqli yazılış və mənalı sözlər kimi təzahürüdür.

Azərbaycan və ingilis dillərində paronimlər nitq hissələrinin iştirakına görə aşağıdakı kimi qruplaşır:

1. Hər iki dildə paronimlərin ancaq isimdən ibarət olan qrupu: Azərbaycan dilində: həyat-həyət, hərəkət-hərəkat, əsr-əsir, hakim-

həkim və s.İngilis dilində: courage (hünər)-carriage (vaqon), cost (qiymət)-

coast (sahil), draught (yelçəkər)-draughts (şaşki), sergeant (serjant)-surgean (cərrah), diary (gündəlik)-dairy (südçü dükanı), collision (toqquşma, çarpışma, üz-üzə durma, konflikt)-collusion (gizli sözləşmə, əlbir olma), resident-president [6, 24) və s.

2. Hər iki dildə paronimlərin isimlə sifətdən ibarət olan qrupu:Azərbaycan dilində: mətin-mətn, əsgi-əski, hərif-hərf, yorğan-

yorğun və s.İngilis dilində: bear (ayı)-bare (çılpaq), model (model)-modal

(modal), law (qanun)-low (alçaq), personnel (şəxsi heyət)-personal (şəxsi), worse-[wə:s]-daha pis- verse-[və:s]-şeir və s.

3. Hər iki dildə paronimlərin ancaq sifətdən ibarət olan qrupu:Azərbaycan dilində : sabiq-sadiq, bağlı-tağlı, güllü-küllü və s.İngilis dilində: angry-['æŋgrı]-qəzəbli, acıqlı-hungry-['hʌŋrı]-ac,

thick-[θık] qalın-sick-[sık]-xəstə və s. 4. Hər iki dildə paronimlərin ancaq feldən ibarət olan qrupu:Azərbaycan dilində: çaxmaq-çıxmaq, yonmaq-yolmaq, qorxmaq-

qormaq, qurmaq-qormaq, salmaq-solmaq və s. İngilis dilində: close-[klouz]-bağlamaq-clothe [klouð]-geydirmək,

raise-[reız] -qaldırmaq-rise-[raız]-qalxmaq, think-[θıŋk]-fikirləşmək-sink-[sıŋk]-batmaq və s.

5. Hər iki dildə paronimlərin fel və digər nitq hissəsindən ibarət olan qrupu:

Azərbaycan dilində: aç-ac, qaç-qıç, uç-uc, gəl-göl, ört-dörd, qol-qal, gül-kül, yat-yad, biç-bic, gir-kir, qorxmaq-toxmaq, durmaq-dürmək və s.

İngilis dilində: accept-(feil)-qəbul etmək; except-(sözönü)-müstəsna olaraq, thing-[θıŋ]-(şey, əşya)-sing-[sıŋ]-mahnı oxumaq, thing-[θıŋ]-(şey, əşya)-think-[θıŋk]-fikirləşmək, hope-[houp]-ümid-hop-[hɔp]-hoppanmaq, lock-[lɔk]-qıfıllamaq-luck-[lʌk]-bəxt, tale

78


Paronimlər iki və daha artıq sözün formaca, yaxud da mənaca qismən oxşar olması səbəbindən belə sözlər tələffüz olunanda, yaxud eşidiləndə çaşqınlıq yaradır. Dilçilikdə “paronim” termini həm dar, həm də geniş mənada işlənir. Dar mənada “paronim” termini oxşar səsli sözlərə aid edilir, məsələn, affect/ effect, yaxud feminine/ feminist. Geniş mənada isə bu termin hər bir görünüşcə, mənaca oxşar çaşqınlıq yarada bilən sözlərə aid edilir [7, 4].

Paronimlərdən danışanda bu qrupa daxil olan leksik vahidləri omonim və omonim altqrupları sayılan, yaxud S. Cəfərovun təsadüfi omonimlər adlandırdığı [8, 25] omoqraf, omofon və leksik- qrammatik omonimlərdən fərqləndirmək zəruridir. Baxmayaraq ki, paronimləri yalançı omonimlər də adlandırırlar [9, 146], onları omonimlərdən fərqləndirən başlıca cəhət paronim sayılan cütlüklərə daxil olan sözlərin formaca eyni deyil, oxşar olmasıdır. Məsələn, bear [bɛə](ayı)- beer[bıə] (pivə)-bare [bɛə] (çılpaq) və s. Omonim sayılan cüt sözlərin isə fonemik və qrafemik təqdimatı tamamilə oxşar olur və onlar eyni tələffüzə malik olurlar. Məsələn: İngilis dilində: sprin-bahar, yaz; spring-bulaq və s.

Azərbaycan dilində: top-silah; top-futbol oynamaq üçün yumru əşya. Omoqraflara gəlincə, omonimlərin bu altqrupunun yalnız qrafemik təqdimi oxşar, səslənməsi isə müxtəlif olur. Omoqraflara aid edilən cüt leksik vahidlərin hər biri başqa- başqa nitq hissələrinə aid olur və onlar müxtəlif qrammatik dəyişməyə məruz qalır [8, 25]. Məsələn: İngilis dilində: bow-[bou] (kaman); bow-[bau] (təzim etmək, baş əymək); lead [li:d] (rəhbərlik etmək, aparmaq)-lead [led] (qurğuşun); tear [tiə] (göz yaşı)-tear [teə] (cırmaq, parçalamaq) və s.

Azərbaycan dilində: Bağlama stolun üstündədir. Qapını bağlama. Birinci cümlədəki “bağlama” düzəltmə ismi bağlı olan əşya deməkdir. İkinci cümlədəki isə felin əmr formasında olan “bağlamaq” felidir. Başqa bir nümunəyə nəzər salaq:

Ağacda püstə sarı, Dolan gəl dosta sarı,Saçların kəfən eylə, Cənazəm üstə sarı. (Bayatı)Bu bayatının birinci və ikinci misrasındakı “sarı” sözü birinci

misrada rəng bildirir, II misrada isə istiqamət bildirən qoşma olub əsil omonimlərdir. Bunların hər ikisində vurğu ikinci hecaya düşür. Axırıncı misradkı sarı sözü isə sarımaq, dolamaq mənasında olan feldir, felin əmr formasında olduğu üçün vurğu birinci hecaya düşür.

Omofonlar isə fonemiк təqdimatı, yaxud tələffüzü eyni olan, eyni cür tələffüz olunan sözlərdir. Məsələn: İngilis dilində: By (tərəfindən)-buy (almaq)-bye (xudahafiz)-[baı]; deer (maral)-dear (əziz, baha)-[dıə];

79


dye (rəngləmək)-die (ölmək)-[daı]; fair (yarmarka, 2.ağbəniz)-fare (yol haqqı)-[fɛə] və s.

Azərbaycan dilində: Eləmi, gül düyümü, Açılsın gül düyümü,Əlin əlimə dəysə, Görərsən güldüyümü. (Bayatı)Bu bayatının birinci bəndində gül düyümü II növ təyini söz

birləşməli söz birləşməsi gül qönçəsi mənası daşıyır. Burada hər iki söz vurğuludur, düyümü sözündə vurğu axırıncı hecaya düşür. Amma axırıncı bənddəki güldüyümü sözü mənim gülməyimi anlamını verir və vurğu ikinci hecaya düşür.

Leksik-qrammatik omonimlərdə qarşılaşdırılan sözlərdən biri leksik, nominativ mənasını saxlayır, ikincisi isə qrammatik dəyişmə nəticəsində öz qarşılığına omonim olmaq hüququ qazanır [8, 27]. Məsələn:

Azərbaycan dilində:Qarşıda qazan ağlar, Od yanar, qazan ağlar. Yuyub götürən gülər, Qəbrimi qazan ağlar. (Bayatı). Yuxarıdakı misraların ikincisində işlənən qazan sözü əşya bildirən ümumi isimdir. Birinci və dördüncü misrada işlənən qazan sözü qazmaq felinin feli sifət formasıdır. Bu iki söz kontekst tərkibində bir-biri ilə omonimləşir.

İngilis dilində: alms (sədəqə)-arms (1. qollar, 2. silahlar)-[a:mz]; blue (mavi, göy)-blew (blow-əsmək felinin keçmiş zaman forması)-[blu:]; found (əsası qoymaq)-found (find-tapmaq felinin keşmiş zaman forması)-[faund]; thought (fikir, düşüncə)-thought ( to think- fikirləşmək felinin keçmiş zamanı);

A. Qurbanov Azərbaycan dilində paronimlərin iki növünü göstərir: 1. Leksik paronimlər; 2. Poetik paronimlər [1, 351]. Leksik paronimlər hər hansı bir kontekstdən asılı olmayaraq

özlərinin səciyyəvi xüsusiyyətlərini qoruyub saxlayırlar. Məsələn: adət-ədat, bala-bəla, ədəbi-əbədi, əsr-sir, ətalət-ədalət, hüzn-hüsn, hərəkət- hərakat, iblis- ilbiz, iraq- irad, kəc- gəc, mətin- mətn, nəfis- nəfs, tərs- tərz, yiyə, yeyə və s.

Poetik paronimlər başlıca olaraq poetik diksiyada işlənirlər. Bunlar eyni zamanda kontekstual paronimlər də adlanırlar. Məsələn:

Ə. Hacıyeva paronimlərin aşağıdakı tiplərini fərqləndirir:1. Bir, yaxud eyni köklü, ancaq müxtəlif derivasional prefiksli sözlər. Məsələn: precede (əvvəl getmək, qabaq olmaq, qabaqca olamaq)-proceed (davam etmək, davam etdirmək); prescription (yazılmamış qanun,

80


göstəriş, əmr)-prescription (elan, göstəriş-qanundean kənar); preposition (sözönü)-proposition (təklif, təklif etmə); anterior (qabaq, ön, qabaqkı, əvvəlki)-interior (daxili, daxili hissə).2. Bir, yaxud eyni köklü, ancaq müxtəlif derivasional suffiksli sözlər. Məsələn: popular (məşhur, hamıya məlum, geniş yayılmış, tanınmış)-populous (əhalisi sıx olan, gur, izdihamlı).3. Müxtəlif köklərdən yaranmış sözlər. Məsələn: complement (əlavə etmə, edilmə)-compliment (xoş söz, iltifat, tərif) [9, 146- 147].

İngilis dilinndə olan paronimlərin yuxarıda sadalanan tiplərinə əlavə olaraq fərqlənən dördüncü tipi də biz qeyd etmək istərdik: 4. Sait səslərin uzunluğu və qısalığı baxımından fərqlənən paronimlər. Məsələn: bean-[bi:n]-paxla-bin-[bın]-zibil vedrəsi; beat-[bi:t]-döymək, vurmaq-bit-[bıt]-az; dark-[da:k]-qaranlıq-duck-[dʌk]-ördək; deal-[di:l]-iş, əmək-dill-[dıl]-şüyüd; feat-[fi:t]-hünər-fit-[fıt]-əhvali-ruhiyyə; feel-[fi:l]-hiss etmək-fill-[fıl]-doldurmaq; feet-[fi:t]-ayaqlar- fit-[fıt]-əhvali-ruhiyyə; heal-[hi:l]-sağaltmaq-hill-[hıl]-təpə; heat-[hi:t]-istilik- hit-[hıt]-vurmaq; seat-[si:t]-oturacaq, yer-sit [sit]-oturmaq; seek-[si:k]-axtarmaq-sick [sık]-xəstə; sheep-[ʃi:p]-qoyun-ship-[ʃip]-gəmi; sleep [sli:p]-yatmaq- slip-[slıp]-sürüşmək [10, 37] və s.

T. Əfəndiyeva paronimlərin ən çox Azərbaycan dilində folklorda - atalar sözlərində işləndiyini qeyd edir və göstərir ki, paronimlər burada fikrin dürüst, yığcam və oynaq bir şəkildə ifadəsi üçün istifadə olunur. Məsələn: saxla samanı, gələr zamanı; danışıram pis olur, danışmıram hiss olur.

Bədii dildə paronimlərdən əksər halda cinas yaratmaq üçün istifadə edilir. Cinas yaratmaq üçün bir sözlə fərqlənən leksik vahidlərdən-paronimlərdən istifadə olunur. Şeir dilində tələffüzcə uyğun olan, səsləşən sözlər (Məsələn, od-ot, dağ-tağ-bağ, bir-pir, kor-gör) qarşılaşdırılır və bunun nəticəsində əsərin məzmunu qabarıq və parlaq şəkildə oxucuya çatdırılır [11, 81].

T.İ. Arbekova ingilis dilində formaca eyni olmayan, ancaq oxşar olan sözlərin mövcudluğundan bəhs edərək göstərir ki, yalançı omonimlər, yaxud paronimlər adlanan bu sözlərə həm etimiloji cəhətdən bir-birinə bağlı sözlər, həm də formaca təsadüfən yaxın, oxşar olan sözlər daxildir. Müəllif eyni zamanda ingilis dilində praktik planda semantik ümumilik təşkil edən, eyni zamanda sinonimlər, yaxud da yalançı sinonimlər kimi təzahür edən paronimlərin diferensiasiyasının xüsusi çətinlik yaratdığını qeyd edir [12, 141-142]. Belə paronimlərə nümunə

81


kimi rise (qalxmaq)-raise (qaldırmaq), lie (uzanmaq, yerləşmək)-lay (qoymaq, sərmək, döşəmək), crush (basabas, basırıq)-crash (qəza, avariya), prosecute (aparmaq- məşğələ və s.)-persecute (izləmək, güdmək, dalına düşmək) və s. nümunə göstərmək olar. İngilis dilinin leksik sistemində olan bəzi paronimlərin differensiasiyası forma oxşarlığına və Azərbaycan dilində fərqli mənasına görə çətinlik yaradır. Məsələn: economics (iqtisadiyyat-elm kimi)-economy (iqtisadiyyat, təsərrüfat-sahə kimi), politics (siyasət- elm kimi)-policy (siyasət-sahə kimi), physics (fizika-elm)-physique (fiziki göstərici, bədən quruluşu), material (material)-materiel (inventar, avadanlıq, təchizat) və s.

İngilis və Azərbaycan dillərinin leksik sistemində özünə yer tapan, gündəlik həyatda, adi danışıq dilində tez-tez işlənən və bəzən də çaşqınlıq yaradan paronimlər bədii ədəbiyyatda, poeziyada cinas, kalambur və qafiyə yaratmaq baxımından istifadə olunur. Paronimlərin hər iki dildəki təhlili və araşdırılması bu mövcud dil hadisəsinin bu dillərdəki təzahürünün ifadə vasitələrini və səbəblərini aşkarlamağa imkan verir. Belə ki, bu dil hadisəsi hər iki dil üçün səciyyəvidir və geniş şəkildə işləkliyi ilə fərqlənir. Azərbaycan və ingilis dillərində daha çox folklorda, poeziyada istifadə olunan paronimlər semantik və fonetik baxımdan fərqli leksik vahidlərdir.

İstifadə olunmuş ədəbiyyat

1. Qurbanov A. Müasir Azərbaycan ədəbi dili. I cild. Bakı- “Nurlan”- 2003.2. Arnold I. V. The English Word. Moscow-“Vysshaya shkola”-

1986.3. http://az.wikipedia.org/wiki/Paronim (1).4. http://www.soz6.com/nedir/13173/paronim (2).5. http://www.linguisticsgirl.com/types-of-words-paronyms-homophones-

homographs-homonyms-heteronyms-capitonyms-and-oronyms/ (3).6. Abdulrahimova K. A Guide to English Word-Study.

Baku-“Science and Education”-2013.7. http://grammar.about.com/od/pq/g/paronymterm.htm (4).8. Cəfərov S. A. Müasir Azərbaycan dili. Leksika. Bakı- “Maarif”-

1982. 9. Hajiyeva A., Najafli E. Contrastive lexicology. Baku-“Science and

Education”-2010.10. Əsədova M. N. İngilis dilini öyrənmə kursu. Bakı-“Elm və

təhsil”-2012.

82

http://grammar.about.com/od/pq/g/paronymterm.htm

http://www.linguisticsgirl.com/types-of-words-paronyms-homophones-homographs-homonyms-heteronyms-capitonyms-and-oronyms/

http://www.linguisticsgirl.com/types-of-words-paronyms-homophones-homographs-homonyms-heteronyms-capitonyms-and-oronyms/

http://www.soz6.com/nedir/13173/paronim

http://az.wikipedia.org/wiki/Paronim


11. Əfəndiyeva T. Azərbaycan dilinin leksik üslubiyyatı. Bakı-“Elm və təhsil”- 2011.

12. Арбекова Т. И. Лексикология английского языка. Москва- «Высшая школа»- 1977.

National Aviation AcademyTeacher Iskenderova A.I.

Paronyms in the English and Azerbaijani LanguagesSummary

This article deals with the paronyms in the English and Azerbaijani languages. The author analyses various concepts concerning with this lexical group of words and on the basis of the materials of the English and Azerbaijani languages compares various definitions of the paronyms. Here is differentiated paronyms from the homonyms, homophones, homographs and lexico-semantical homonyms. The types of paronyms are distinguished in this article as well.

Национальная Академия Авиации Преподаватель Искендерова А.И.

Паронимы в английском и азербайджанском языкахРезюме

В этой статье говорится о паронимами в английском и азербайджанском языках. Автор анализирует различные понятия относительно с этой лексической группой слов и на основе материалов английского и азербайджанского языков сравнивает различные дефиниции о паронимии. Здесь дифференцируются паронимы от омонимов, омофонов, омографов и лексико-семантических омонимов. Также в этой статье отличаются типы паронимов.

Çapa tövsiyə edən: Milli Aviasiya Akademiyası

Rəyçilər: filologiya elmləri doktoru B.Cəfərova filologiya elmləri doktoru İ.Tahirov

83


Adilə Nəzərova AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu.

AZƏRBAYCAN DİLİNDƏ FƏLSƏFƏ TERMİNLƏRİNİN YARANMA YOLLARI

Açar sözlər: kalka üsulu, lüğət tərkibi, şəkilçi, motivləşmə, abreviaturlar, terminoloji sistem

Ключевые слова: метод кальки, состав словаря, аффикс, мотивация, аббревиатуры, терминологическая система.

Key words: loan translation method, content of the vocabulary, affix, motivation, abbreviation, terminological system.

Fəlsəfə terminlərində gedən proseslərdən biri də semantik motivləşmədir.

Əsas məsələlərdən biri də də fəlsəfə terminlərinin dildaxili və dildənkənar motivləşməsini təyin etməkdir. Çünki motivləşmə də terminin semantik tərəfini əks etdirir. Dilimizdə söz kimi terminlər də motivləşir. «Motivləşən terminlərin böyük hissəsi rus dilinə məxsus terminlərdən ibarətdir» (5, с. 63-64).

Motivləşmiş terminlər başqa terminlərlə assosiativ əlaqədə olur. Bu əlaqə nəticəsində terminlərin daxili formalarında metaforikləşmə hadisəsi baş verir. Bu zaman metaforik, metonimik terminlər yaranır. Metaforikləşmə prosesi, ümumən metaforiklik dildə gərgin situasiyaların yaranmasına, gərgin fikir və düşüncənin əmələ gəlməsinə şərait yaradır. Metafora - obraz fikrin aktiv forması kimi çıxış edir. Anlayışlararası

84


əlaqədə çox zaman metaforalar gizli formada özünü göstərir. Bu baxımdan «metaforanı təkcə poeziya nümunələrində deyil, elmi tədqiqatlarda, elmi əsərlərdə müxtəlif elmi hadisələr, qanunlar, qanunauyğunluqlar arasında da tapmaq olar» (8, с. 203).

Dilimizin fəlsəfə terminlərində leksik-funksional paralellik özünü göstərir. Leksik-funksional paralelliyi beynəlmiləl terminlə başqa mənşəli termin yaradır. Məs.:Ateizm- allahsızlıq leksik-funksional paralelliyi. Hər iki formanın mənası dini, möcüzələrə, axirət dünyasına və i.a. inanmağı elmi surətdə əsaslandırılmış inkar etməkdir.(7, s. 23).

Animizm - ruh leksik-funksional paralelliyi. Hər iki formanın mənası təbii hadisələrə ruh vermək deməkdir, yəni guya, təbiətin hər bir predmetinin arxasında, həmin predmeti idarə edən, görünməz, maddi olmayan ruh vardır (7, s. 15).

Qnoseologiya- idrak nəzəriyyəsi leksik-funksional paralelliyi. İnsanın həyatı dərk etmək və həqiqətə çatmaq bacarığı haqqında fəlsəfi nəzəriyyədir, idrakın (hisslər, kamal) mənbələri və idrakın əmələ gəlməkdə olduğu formalar (qavrayış, təsəvvür, anlayış, mühakimə yeritmək, nəticə çıxarmaq və i.a.) haqqında nəzəriyyədir (7, s. 38).

Fikrimizcə, metafora-obraz fikrin mühüm formasıdır, daima dildə gerçəkləşir. Obraz - hərəkətin semantik pilləsidir. Motivləşmiş əlamət elmi terminoloji anlayışları ifadə edir. Ümumiyyətlə, motivləşmiş terminlər Azərbaycan fəlsəfə terminologiyasının məişətinin, milli xarakterinin, mədəniyyətinin qorunub saxlanmasını təmin edə bilir.

Terminin daxili forması onun motivləşmiş əlamətidir. Motivləşmiş əlamət idiomatik sözün gücü ilə təyin olunur və nisbi xarakter daşıyır.

Metaforikləşmiş ifadələr: «küləklər hökmdarı» (Şumer allahı Enlil), padşah (böyük adam), Mif- «Misir mifologiyası»

Dilimizin fəlsəfə terminlərində leksik-funksional paralellik özünü göstərir. Leksik-funksional paralelliyi beynəlmiləl terminlə başqa mənşəli termin yaradır.

Fəlsəfə terminlərində sözyaradıcılığı aktivliyi geniş müşahidə edilməkdədir. Bu aktivlik düzəltmə və mürəkkəb quruluşlu terminlərdə öz əksini tapır. Dilimizdə söz kimi terminlərin də ənənəvi üsulları mövcuddur: morfoloji üsul, semantik üsul, sintaktik üsul, kalka üsulu, abreviatur üsul.

Məqalədə bu üsullardan ikisinin - kalka üsulu və abreviatur üsulun vasitəsilə dilimizdəki terminlərin formalaşmasından bəhs edəcəyik.

Fəlsəfə terminlərin yaradılması sahəsində bir sıra nöqsanlara yol verilmişdir. Bu nöqsanlar aşkara çıxarılmalıdır. Lakin bu, işin bir

85


cəhətidir. “Əsas məsələ terminologiyada olan nöqsanların aradan qaldırılması yollarını müəyyən-ləşdirməkdir” (4, s.186).

Terminlər dilin leksik sisteminin tərkib hissəsidir. Kalka üsulu ilə sözyaratmada dilin öz terminləri iştirak edir. Həmin dilin materialları başqa bir dilin qrammatik quruluşu əsasında formalaşır. Digər dilə məxsus olan quruluş və məna həmin dilə köçürülür. Kalka digər dilin sözünün səs cildini yox, struktur və semantikasını özündə birləşdirir. Məsələn, «само» - mürəkkəb sözlərin birinci hissəsi olub, özünü, öz-özünü, öz-özünə, öz və s. mənaları ifadə edir. Bu sözlə bağlı rus dilində dilimizə xeyli fəlsəfə terminləri də kalka olunmuşdur: самосознанание - özünü düşünmə; cəmiyyətdə mövqeyini, öz rolunu düşünmə, şüur, anlaq; самопознание - özünü dərketmə; самооправдание - özünə haqq qazandırma; самоопределиться - müqədəratını təyin etmək; самосовер - шенствование - özünütəkmilləşdirmə və s. (6, s.118- 119).

Kalkalar ədəbi dilin zənginləşməsinin mühüm istiqamətlərindən biridir. Kalka üsulu ilə sözyaratma dedikdə, adətən, yeni yaranan anlayışları ifadə etmək və mövcud anlayışları bir-birindən dəqiq fərqləndirmək üçün başqa dillərin lüğət tərkibinə müraciət edilməsi, bir dilin digər dildən ayrı-ayrı elementləri alıb işlətməsi prosesi nəzərdə tutulur.

Fəlsəfə termini kalka yolu ilə yarandıqda, həm şəkilçi, həm də sözün kökü uyğun Azərbaycan dilinə məxsus sözlə əvəzlənir: Антирелигиозная пропаганда- дин – əleyhinə təbliğat, антивоенный - müharibə əleyhinə, антигосударственный dövlətə zidd, антистроический – tarixə zidd, антинародный - xalqa zidd, антинаучный - qeyri-elmi, антиобщественнный- cəmiyyətə zidd və s.

Противо - ön şəkilçili fəlsəfə terminləri dilimizdə müxtəlif morfoloji göstəricilərlə əks olunur. Məs.: противоположность - əkslik, противоречивость - ziddiyyətlilik, противоворочие - ziddiyyət və s.

Rus dilinə məxsus terminin sonu - ость şəkilçisi ilə qurtarırsa, dilimzdə terminin sonu ona müvafiq - sız-lıq, -maz-lıq konstruksiyası ilə öz əksini tapır. Məs.: несправедливость - ədalətsizlik, непротиворечивость - ziddiyyətsizlik və s.

Ərəb dili şəkilçiləri də fəlsəfə terminlərinin tərkibində işlədilir. Onlardan biri - iyyət şəkilçisidir. A.Axundovun müşahidələrinə görə, hazırda Azərbaycan dilində – iyyət şəkilçili yüzdən yuxarı söz vardır. Müəllif həmin tipli sözləri ədəbi dilimizdəki vəziyyətinə və işlənmə sahələrinə görə dörd yerə ayırır ki, bunların üçüncüsü Azərbaycan ədəbi dilində daha çox termin kimi işlənənləridir: qanuniyyət, islamiyyət, mərkəziyyət, məhkumiyyət, nisbiyyət, səbəbiyyət və s.

86


Nisbiyyət, səbəbiyyət, zəruriyyət, insaniyyət fəlsəfə terminləri kimi işlənməkdədir. Həmin morfoloji göstərici ilə əsasən ictimai məfhum, elm, nəzəriyyə, proses ifadə edən terminlər yaradılır. Məzmun etibarilə bu morfoloji göstəricinin semantik əlamətləri çoxdur.

A.Axundovun fikrincə, bu gün həmin sözlərin üzərində müxtəlif dilçilik əməliyyatı aparmaq lazımdır. Məsələnin optimal həlli üçün həmin əməliyyatları ən müxtəlif dilçilik səviyyələrində - leksik, qramatik, fonetik səviyyələrdə aparmaq lazım gəlir. Bunu fəlsəfə terminlərinə də aid etmək olar. Məsələn, fəlsəfədə işlənən «bəşəriyyət» yerinə «insanlıq», «ictimaiyyət» yerinə kütlə, «əbədiyyət» yerinə «ölümsüzlük» işlətmək səmərəli nəticə verə bilər. Çox yaxşı haldır ki, həmin əməliyyatlar leksik səviyyədə mətbuatda, fəlsəfə əsərlərində getməkdədir. Qrammatik səviyyədə – iyyət şəkilçisinin imkan olduqca, Azərbaycan dilinə mənsub şəkilçilərlə əvəz edilməsini nəzərdə tutmaq lazımdır. Ərəb dilində mücərrəd mənalı isimlər əmələ gətirməyə xidmət edən –iyyət şəkilçisinin Azərbaycan dilində izomorfu, məlum olduğu üzrə, - lik şəkilçisidir. Artıq fəlsəfə terminologiyasında da bir qrup terminlər - iyyət şəkilçili terminləryin yerinə - ik şəkilçisinin işlənməsi artıq başlanmış prosesdir. Məs.: zəruriyyət-zərurilik, insaniyyət-insanlıq, nisbiyyət-nisbilik və s. sinonim cütləri dilimizdə geniş yayılmışdır. Bu cütlərin ikinci tərəflərinə üstünlük verməklə bərabər, - iyyət şəkilçili digər sözləri də bu morfoloji əməliyyata çəkmək lazımdır. Məs.: ziddiyyət – ziddilik, ümumiyyət - ümumilik və s. Bir sözlə, kök morfemi aydın leksik məna bildirən – iyyət şəkilçili bütün sözlərdə –lik şəkilçisinə üstünlük vermək dilimizin qrammatik quruluşunun özümlüyü baxımından xeyirlidir» (1, 333-335 s).

Fəlsəfə terminlərində sintaktik kalkalarla da rastlaşmaq olur. Məsələn, adlıq halında işlənən bir isim (sadə və düzəltmə) III şəxsin təkinin nisbət şəkilçisini qəbul etmiş digər bir isimlə birləşərək yeni söz və termin yaradır: dünyabaxışı (мировоззрение), dünyagörüşü (мировоззрение) və s.

Ayrı-ayrı nitq hissələri müxtəlif formada birləşərək yeni fəlsəfə termini əmələ gətirir: qanunauyğun (закономерный), qanunauyğunluq (закономерность) və s.

Fəlsəfəyə dair söz birləşmələri də kalkalaşır: Fəlsəfi anlayışların bütün keyfiyyətini ifadə etmək üçün söz birləşmələrindən də istifadə olunur. Məs.: xalq demokratiyası (народная демократия), ictimai həyat (общественное явления), ictimai fikir (общественное мнение), elmi fikir (научная мысль), sovet cəmiyyəti (советское общество) və s.

87


Söz birləşməsinin ikinci tərəfi ikinci növ təyini söz birləşməsi ilə öz ifadəsini tapır. Məs.: xalqın həyat səviyyəsi (жизненный уровень народа).

Kalkalaşmış fəlsəfə terminlərinə aşağıdakıları da misal göstərə bilərik: комплементарност - komplimentlik; ментальност - mentallıq, бесконечность- sonsuzluq; природа и сущност человека - insanın təbiəti və şəxsiyyəti və s.

Sözlərdə semantik cəhətdən dəyişmələr baş verməsi dilin daxili qanunauyğunluqlarının təbiətindən irəli gəlir. Bununla yanaşı, sözlərdə daxili anlayış tamamilə itmir. Sözlərin məna dəyişmələri, həmçinin, bəzi variantların bir-birindən fərqləndirən zahiri əlamət yoxdursa, söz xaricində həmin variantların bir-biri ilə bağlılığına dəlalət edən dilxarici amillərlə yanaşı, məna birliyinin paradiqmatik sistem və sintaktik struktur meyarları müəyyənləşdirilirsə, o zaman yenə də sözün eyniyyəti mühafizə olunur (3, s.58).

Cəmiyyətin inkişafı, dilxarici amillərin təsiri nəticəsində fəlsəfə terminlərində dəyişmələr baş verir.

Fəlsəfə terminologiyası - bu spesifik xüsusiyyətlərinə görə xüsusi leksik lay təşkil edir. Birincisi, fəlsəfə terminləri paradiqmatik xarakter daşıyır və fəlsəfə terminosisteminin alt hissəsini yaradır. İkincisi, fəlsəfə terminologiyası sintaqmatik xarakter daşıyır və onun funksional tərəfləri ilə bağlıdır.

Abreviaturlar dilin lüğət tərkibinin və terminoloji sisteminin zənginləşdirilməsində olduqca əhəmiyyətli vahidlərdir. Abreviasiya sisteminin zənginləşdirilməsi, abreviaturların şifahi nitq üçün təbliği kütlələrin nitq mədəniyyətinin yüksəldilməsi məsələsi üçün vacibdir.

Fəlsəfi anlayışların bəziləri öz bütöv formasını saxlamaqla yanaşı, ixtisar formasından da bir çox hallarda istifadə olunur. Məsələn, fəlsəfənin bir qolu olan «dialektik materializm», «tarixi materializm» çox zaman həm şifahi, həm də yazılı nitdə «diamat», «tarmat» şəklində işlədilir.

Bu tip ixtisarı tam ixtisarlar adlandırırlar. «Tam ixtisarlar heca abreviaturlarının elə bir növüdür ki, burada söz birləşməsinin bütün komponentləri abreviasiyaya uğrayır» (2, s.319).

Müşahidələr göstərir ki, fəlsəfəyə aid mətnlərdə abreviaturların müəyyən formalarından istifadə edilir. Məs.:

EHM (Elektron hesablama maşınları) - Məşhur İsveçrə alimi Jan Jak Babel EHM-dən istifadə edərək hesablamışdır ki, son 600 ildə dünyada 14513 müharibə olmuşdur (9, s. 367).

88


ETİ bəzi problemləri, məsələn, bir sıra yolxucu xəstəlikləri aradan qaldırmış, uşaq ölümü hallarını azaltmış, insanların ömrünü uzatmışdır. (9, s. 367).

Fəlsəfədə bəzi terminlərin qısa formalarından da istifadə olunur. Məs.: «Biosfer»- biosfer haqqında təlim. «Biosfer» terminini ilk dəfə olaraq J.B.Lamark işlətmişdir. Avstraliya alimi E.Zyuse XIX əsrin son rübündə həmin terminə geoloji məna vermişdir. Biosfer- canlı orqanizm məskunlaşdığı yer mənasındadır.

Azərbaycan dilində fəlsəfə terminlərinin tarixi inkişafı ölkədə ictimai-siyasi və elmi-fəsəfi fikrin formalaşması, bu məcrəda ictimai-siyasi ədəbiyyatın, fəlsəfi əsərlərin və s. yaranması ilə şərtlənir.

Tədqiqat göstərir ki, fəlsəfə terminləri «dünya-insan» sistemini tam halda özündə birləşdirən anlayışların ifadəsinə çevrilir, varlıq, şüur, idrak, elm, sosial sfera, əxlaq, din, mədəniyyət, sivilizasiya və s. çoxkomponentli anlayışlarla əlaqədar vahidlərin məna imkanlarını üzə çıxarır. Bu mənaların fəlsəfi-məntiqi və linqvistik aspektdə aşkar edilməsinin həm nəzəri, həm də praktik əhəmiyyəti vardır. Həmin mənaların dərki, fikrimizcə, yeni insanın, qlobal dünyaya baxışın formalaşması üçün başlıca stimuldur.

Fəlsəfə terminlərinin potensial imkanları bu elmə məxsus anlayışları dəqiqləşdirir, anlayışlarla terminlər arasında münasibət qurulur, informasiya təmin olunur. Fəlsəfi kateqoriyaların mahiyyəti və digər spesifikası dil vasitələri ilə terminoloji sistemdə təyin olunur.

Müasir dövrümüzdə informasiya ötürücüsü kimi terminlər daha fəal iştirak edir. Terminoloji informasiya anlayış (semantik) informasiyadır, onun işarəvilik, semiotiklik təbiəti mövcuddur. Bu yolla dildə xüsusi anlayışlar ifadə olunur. Buraya terminin definisiyası da daxildir. Yeni informasiya yeni terminləri doğurur. Fəlsəfə tarixində belə informasiyalar nəticəsində meydana çıxan yeni-yeni terminlər bu elmin inkişafını təmin edə bilmişdir.Beləliklə, fəlsəfə terminləri dilin öz milli terminləri və alınma terminlər hesabına yaranır.


1. Axundov A. – iyyət şəkilçili alınma sözlər.\\Seçilmiş əsərəri. 2 cilddə, II cild, Bakı, «Elm və təhsil», 2012.

2. Xudiyev N. Azərbaycan ədəbi dilinin sovet dövrü. Bakı, «Maarif», 1989.

3. Quliyeva X. Rus dilindən Azərbaycan dilinə kalkaetmə yolları. Bakı, «Nafta-Press», 2007.

89


4. Qasımov M. Azərbaycan dili terminologiyasının əsasları. Bakı, Elm, 1973.

5. Лосев А.Ф. Знак. Символ. Миф. Труды по зяыкознания. М., 1982.

6. Rusca-Azərbaycanca lüğət. III cild, Bakı, «Elm» nəşriyyatı, Bakı, 1978.

7. Müxtəsər fəlsəfə lüğəti. Bakı, 1941.8. Парандовский Я. Алхимия слова. М., 1972.9. Şükürov A. Fəlsəfə, Elm, 1997.

А.Г.Назарова

Метод кальки и аббревиатуры в философских терминах

Резюме

В статье говорится о процессах, идущих в философских терминах и о традиционных методах терминов. Лексико-функциональные параллельности проявляют себя в философских терминах. Философские термины в целом калькируются, как аффикс, так и корень слова заменяются соответствующим в Азербайджанском языке словом. Аббревиатуры весьма значимые единицы в обогащении словарного запаса и терминологической системы.

A.H.Nazarova

Motivation, loan translation and abbreviation in philosophical terms

Summary

The article deals with the processes in philosophical terms and about traditional methods of terms. Lexical and functional parallelism reveals itself in philosophical terms. Philosophical terms are being a loan

90


translation, as the affix and the root of the word are replaced with appropriate word in the Azerbaijanian language. Abbreviations are important units in enrichment of vocabulary and terminological system.


Rəyçilər: filologiya elmləri doktoru,professor S.Sadıqova filologiya elmləri doktoru İ.Kazımov

Günel Paşayeva Sumqayıt Dövlət Universiteti.

MÜASİR AZƏRBAYCAN DİLİNDƏ AVROPA MƏNŞƏLİ ALINMALAR

Açar sözlər: dilçilik, Azərbaycan dilçiliyi, söz yaradıcılığı, sözalma, alınma söz,Avropa mənşəli

Ключевые слова: языкознания, азербайджанское языкознание, творческое выражение, заимствованная,европеизмов Key words:linguistics, Azerbaijani linguistcs, creative expression, borrowed word, European languangeinto

Dil və onun daxili inkişaf qanunlarına cəmiyyətdə baş verən siyasi, ictimai dəyişiklik, elmi texniki tərəqqi, iqtisadi mədəni həyatda baş verən yeniləşmələr ciddi təsir göstərir. Bu yeniliklər dünyada, o cümlədən dilimizin lüğət tərkibində müxtəlif istiqamətlərdə də dəyişikliklər yaradır. S.Cəfərov yazır: “Dil ictimai bir hadisədir o,cəmiyyətlə birlikdə yaşayır və inkişaf edir. İctimai – iqtisadi, siyasi əıaqələrin dəyişməsi, elm, texnika və mədəniyyət sahəsində arası kəsilməyən yeniliklərin yaranması ilə əlaqədar olaraq dildə yeni – yeni sözlər meydana gəlir. Dilin lüğətində daimi bir dəyişmə, artma və zənginləşmə prosesi gedir” (1,63).

Dilin lüğət tərkibinə daxil olan sözlər istifadə

91


imkanlarına ,yaranma mənbəyinə görə müxtəlif şəkildə qruplaşdırılır. B.Xəlilov dilin lüğət tərkibini iki hissəyə; əsas və əlavə hissələrə ayıraraq yazır: “Dildə sistematik şəkildə istifadə olunan sözlər əsas hissə, sistematik şəkildə istifadə olunmayan sözlər isə əlavə hissə adlanır.” (2,65).

Dildə istifadəsinə görə lüğət tərkibi aktiv və passiv sözlər olmaqla iki hissəyə ayrılır. Alimlərin fikrinə əsaslanaraq belə nəticəyə gəlmək olar ki, dilin lüğət tərkibinin özəyini dilin əsas lüğət fondu və ya lüğət tərkibinin əsas hissəsi təşkil edir. Passiv sözlərə isə diqqət yetirsək görərik ki, bu fondda əsasən köhnəlmiş və yeni sözlərə təsadüf edilir. Müasir Azərbaycan ədəbi dilinin lüğət tərkibindəki sözlər yaranma mənbəyinə görə iki qrupa ayırmaq olar; Azərbaycan dilinin daxili imkanları əsasında yaranan sözləri və alınma sözlər.

Gündən-günə inkişaf edən Azərbaycan təbii ki, ictimai – siyasi əlaqələrin inkişafı ilə bağlı və istənilən sahədə baş vermiş tərəqqini, yeni yaradılmış bütün vasitələri qəbul etdiyindən onların adlarının da dilimizə daxil olmağı zəruriləşir. Azərbaycan dilindən söz alınmasının tarixi hələ orta əsrlərə gedib çıxır. Belə ki, dilxarici səbəb olaraq, Azərbaycanın coğrafi cəhətdən ticarət mərkəzi olması, Qərbi Avropa tacirlərinin inkişaf etməkdə olan dulusçuluq, ədviyyat, döymə sənəti üçün Azərbaycana gəlməsi ilə bağlı olaraq dilə yeni Avropa mənşəli sözlərin daxil olmasına şərait yaratdı. Alınma sözlər dilimizə vasitəli və vasitəsiz olmaqla iki yolla daxil olur. Avropa mənşəli alınma sözlər dilin lüğət tərkibinə Azərbaycan Rusiyanın tərkibinə keçdikdən sonra daxil olmağa başlamışdır. Hələ 1875 – ci ildə nəşr olunan “Əkinçi” qəzetində 100 -ə yaxın Avropa mənşəli sözlərə rast gəlmək olur. A.H.Qarayev bu sözləri aşağıdakı kimi xarakterizə etmişdir. “Rus və Avropa mənşəli sözlərin semantik cəhətdən asan başa düşülməsi üçün onlar qəzetdə ana dili sözləri ilə müştərək verilirdi. Rus və Avropa mənşəli sözlərin əsasən qraffik xüsusuiyyətləri saxlanılırdı.” (3,11).

Avropa dillərindən sözlərin əksəriyyəti rus dili vasitəsilə keçmişdir. Bəzi sözləri öz orijinallığını, fonetik, qrammatik xüsusiyyətlərini qoruyub saxlaya bildiyi halda bəziləri bir çox dəyişikliyə məruz qalmışdır. S.Sadıqova bu dəyişikliyi aşağıdakı kimi qruplaşdırmışdır: 1) Mənbə dildəki formasında heç bir dəyişiklik aparılmadan alınmış terminlər. 2) Yalnız qrafik dəyişməyə məruz qalmış terminlər. 3) Yalnız fonetik dəyişməyə məruz qalmış terminlər. 4) Həm qrafik,həm də fonetik dəyişməyə məruz qalmış terminlər (4,228-229). Hazırda dilimizdə alınmalar işlənmə məqamlarına ğörə müxtəlifdir. Məsələn: Vapor – latınca vapor, buxar maşınlarının silindri üçün sürtkü

92


yağı, vakuum – latınca vakuum, boşluq, qabda olan qazın seyrəklənmiş vəziyyəti, delta – yunanca delta, çayın dənizə töküldüyü yerdə əmələ gətirdiyi qollar . 2. əşyanın hər hansı vəziyyətinin qeydə alınması

1. Abreviatura – italyanca abbreviatura, ixtisar etmə mənasındadır, latın mənşəlidir, viza – latınca visa, icazənamə mənasındadır

2.Emulsin – latınca emulsus,sağılmış, badamda olan zülal maddə, epiqan – epiganos, özünün yaradıcılıq sistemi olmayıb, hər hansı bir bədii, ədəbi elmi cərəyanı təqlid edən adam,

3.Avizo – italyanca avviso, xəbərdarlıq məktubu. Formasiya – latınca formatio, əmələ gəlmə, görünüş, cəmiyyətin inkişafında müəyyən pillə, dövr və həmin dövrə xas olan quruliş. Flektiv – latınca flexio əymək,keçid söz formaları, yalnız şəkilçilər vasitəsilə deyil, həmçinin fleksiyalar vasitəsilə də düzələn dillər.

Ümumiyyətlə, Azərbaycan dilinə müxtəlif Avropa dillərindən leksik vahidlər daxil olmuşdur. A.Qarayev öz əsərində Avropa mənşəli sözlərin alınmasını aşağıdakı formulada vermişdir. “A→B→C. A – etimon dil, B – vasitəçi və ya ara dil, C – Azərbaycan dilidir.” Əgər alınma söz bilvasitə dilimizə daxil olmuşsa onda formul A→C kimi dəyişəcəkdir. Verilən formulda A – kimi latın, yunan, fransız, ingilis , italyan, ispan və s. dillər çıxış edir. B kimi isə ərəb, fars, türk və əsas rus dili nəzərdə tutulur. Bu formula uyğun olaraq hazırda da Azərbaycan dilinə bir çox alınmalar daxil olmuşdur. Məsələn,

A(yunan.)pelos → B(rus.)пелиты → C(azərb.)pelit – birtipli çöküntüdən olan 0,001 mm 1qlınlığında torpaq qatı.

A(alm.)rolle → B(rus.)ролик → C(azərb.)rolik – ağır şeylərin hərəkət etdirilməsi üçün onların ayaq hissələrinə bağlanmış kiçik çarx.

A(alm.)nargisos → B(fars.)nərəgəs→ C(azərb.)nərgiz – bitkiA(lat.)bursa → B1(alm.)borse →B2(rus.) биржа→C(azərb.)birja –Avropa mənşəli alınmaları alınma yollarına görə də iki qrupa

ayırmaq olar: a) birbaşa alınmalar , b) vasitəli alınmalar .Müstəqillik illərində dilimizə daxil olan alınmalar əsasən Avropa dillərindən birbaşa alınmalardır.Bunlar özünü ən cox telekommunikasiya, informasiya elmlərinin sürətli inkişafı ilə əlaqədar göstərir ki, bu terminlər artıq beynəlxalq terminlər hesab oluna bilər. Məs. deskopt – misrosoft vindovsda iş masası, sahə,stol, həmçinin eyni adlı qovluq. E – mail – elektron poçt, online – real zaman rejimi, xəttədir rejimi, ok. – təsdiqetmə, sazolmanı təsdiq etmə siqnalı, link – fayla və sənədə istinad, həmçinin birləşdirmə, adapter – sistemə qoşulan qurğu,A4 – ölşüsü 210x297 mm olan standart kağız vərəq.(İngiliscə - Azərbaycanca izahlı kompüter terminləri lüğəti. Bakı - 2014) Bu gün bu tip bir çox terminlər

93


vardır ki, bütün dünya dillərində eyni mənada başa düşülür. Bu cür sözlər beynəlmiləl sözlər hesab edilir. Beynəlmiləl sözlər içərisində terminlər daha çox üstünlük təşkil edir. Bu gün bir çox terminlər vardır ki, onların Azərbayca dilində qarşılığı var və hər iki söz dildə işlənir. Məs; boksyor – boksçu, traktorist – traktorçu, yumorist – yumorçu.

Dildə bu cür ikiləşmə söz artıqlığına gətirib çıxarır. Belə ki, bəzən beynəlmiləl olduğu üçün dilə süni yolla gətirilən və yaxud purizm nöqteyi nəzərdən ciddi cəhdlə süni şəkildə öz milli sözlərimizə müraciət və yeni sözlərin yaradılması dildə müəyyən çaşqınlıq və qarışıqlıq yaradır. Bunun aradan qalxması üçün əsas olan, alınmış, və yaxud dilin daxili imkanları vasitəsilə yaradılmış sözlərin leksik – semantik mənasına, adlandırdığı məfhumu tam təsvir etməyinə, dilin mövcud qanunauyğunluğuna riayət olunmasına və eyni zamanda dildə mənimsənilməsi və qəbul edilməsinə diqqət etməkdir.

Avropa mənşəli alınmaları tədqiq edərkən bəzi məsələlər diqqəti cəlb edir. Belə ki, müstəqillik illərinə qədər alınmış terminlərin böyük qismini rus dili vasitəsilə alındığından bu gün bir çox tədqiqat işlərində rus və Avropa mənşəli alınmalar qarışıq olaraq verilmişdir. S.Cəfərov tədqiqatlarında Avropa mənşəli alınmalara ümumiyyətlə yer verməmişdir. Əvəzində bir çox sözləri rus və Avropa mənşəli qrup altında vermişdır.

Qarayev isə “Müasir Azərbaycan dilinin leksik strukturunda Avropa mənşəli sözlərə üç cür yanaşılır; 1. Avropa mənşəli sözlər rus sözləri iə eyniləşdirilir . 2. Avropa mənşəli sözlər dilin lüğət tərkibində müstəqil bir təbəqə kimi götürülür. 3. Rus – Avropa sözləri kimi qarışıq qrup yaradılır.” Müstəqilliyimizi şərtləndirən amil kimi beynəlxalq əlaqələrin inkişafı olmağı və yeni yaradılmış hər bir məvhumun qəbulu, onları mənbə dildəki kimi adlandırılması vasitəsiz həyata keçməkdədir. Eyni zamanda elmi texniki tərəqqinin dayanmadan irəliləməsi yeni texniki avadanlıqların, innovativ vasitələrin yaranmasına gətirib çıxarır. Əlbəttə, bütün bu yenilikləri adlandırmaq yaradıcı ölkənin üzərinə düşür. Bu prosses o qədər sürətlə baş verir ki, reseptor dil bütün bu yenilikləri öz dilində adlandırmağı bacarmaq iqtidarında olmur. Buna görə də etimon dildən sözü eynilə və yaxud qrafik, fonetik və ya hər iki dəyişikliklə almağa məcbur olur. Müstəqillik illərindən etibarən alınan çoxsaylı Avropa mənşəli sözləri dilin lüğət tərkibində artıq müstəqil bir təbəqə kimi götürməyin vaxtıdır. Avropa mənşəli alınmaları tədqiqatçılar müxtəlif qruplarla bölmək olar. Məişətə aid sözlər; qalife, manjet, komfort, konserv, bifşteks, kvartal, fut, kilosikl, seketilyon, muskat, brezent, melanj, abajur, forşnaq, milyard.

94


2. Elm və onun müxtəlif sahələrinə aid olan sözlər; diplomant, endoskop, inteqral, konqruyensiya, koordinant, inversiya, predikat, intervokal, dialektologiya, aysberq, geosfer, korroziya, kompensator və s.

3. Incəsənət və mədəniyyətə aid olan sözlər; pantilim, proloq, multlipkasiya, radioteatr, truppa, debüt,ampula və s.

4. İctimai – siyasi məzmunlu sözlər; sabotaj, kayerist, eksterilizm, parlament, internasional, proletar, kommunist, konstutisiya, konfedrasiya, suveren, aktual, sosial, kapitalizm və s.

5. Texnikaya aid sözlər; pressing, internet, akkumlyator, izolyasiya, kollektor, amortizasiya, ventil, ventilyator, karbürator, kamera və videomaqnitafon və s.

6. Dəniz, nəqliyyat və rabitəyə aid sözlər; tonnaj, şalanda, buxta, odoqraf, martiroloq, odometr, pirat, oksan, farvater, kilektor, krinolin, plaskart, velosiped, kabriolet, stüradessa, teleqram, avariya, marşrut, ekipaj, aviasiya və s.

7. Dinə aid sözlər; vatikan, ateizm, buddizm, buddist, vadizm, sanskrit, doqmat, asketizm, katolik, monastr, asketizm, protestant, eros və s.

Bu gün Azərbaycan dilinin lüğət tərkibinə dövrün tələbinə uyğun olaraq, çoxlu sayda Avropa mənşəli leksemlər daxil olur. Əvvəlki dövrlərdə ərəb və fars, rus mənşəli sözlərin dilə məcburi şəkildə qeyd edilirdisə gətirilməsini Avropa mənşəli sözlər haqqında bu cür düşünə bilmərik. Çünki hal - hazırda dilə Avropa ölkələri tərəfindən heç bir təsir yoxdur. Buna görə də müstəqillik illərindən bu dövrə kimi olan bu alınmaları zəruri alınmalar adlandırmaq düzgün hesab edilə bilər. Lakin bu alınmaların dildə mənimsənilməsi, dilin qanunlarına riayət olunması nəzarətdə olunmalı məsələlərdəndir. Bəzən müxtəlif ədəbiyyatlarda yeni alınmış terminlərin yazılışında fərqlərin olması böyük çaşqınlıq yaradır. 2012 – ci ildə nəşr olunmuş Azərbaycan dilinin orfoqrafiya lüğətində Avropa mənşəli computer sözü kompyuter kimi verilmişdir.(6,346) Lakin bu gün bir çox ədəbiyyatda bu söz müxtəlif formalarda, komputer, kompüter kimi verilməkdədir (6, 249).

Menyu sözü də “yeni nəşr olunmuş” İngiliscə - Azərbaycanca izahlı kompüter terminləri lüğətində menü olaraq verilmişdir. (6,249) Lüğətlərdə olan bu fərqliliyin dildə qarışıqlıq yaratdığı məlumdur. Bu cür faktların qarşısının vaxtında alınması dili artıq sözlərlə yüklənməsindən qoruyar. Buna görə də dilə daxil olan alınmalar dilin fonetik, qrammatik, leksik və semantik qanunlarına tabe olmalıdır. Sözalan dil alınmaları qəbul edərkən uzun müddətli prosesdən keçərək sözü öz qayda və qanunlarına uyğun olaraq mənimsəyir. Əlbəttə ki, sözlərin

95


mənimsənilməsində alınmaların dildə uzunömürlülüyü, dillərin qohumluğu, strukturu əsas rol oynayır. Dilə daxil olan alınmalar o zaman uzun ömürlü olur ki, onlar qrafik cəhətdən etimon dilin sözlərinə uyğunlaşaraq müstəqil mənaya sahib olurlar.

ƏDƏBİYYAT1. S.Cəfərov Müasir Azərbaycan dili. Leksika. Bakı, 2007 s .63.2. B.Xəlilov Müasir Azərbaycan dilinin leksikologiyası Bakı

2008.s.653. A.H.Qarayev, S.Ə.Cəfəfrov, K.Ə.Cəfərov Avropa mənşəli

sözlərin izahlı lüğəti,səh 11. 4. S.Sadıqova. Azərbaycan dilinin terminologiyası, Bakı , səh. 228-229. 5. A.Qarayev. Müasir Azərbaycan dilində leksik alınmalar. Bakı, 1989. 6. İngiliscə - Azərbaycanca izahlı kompüter terminləri lüğəti. Bakı 2014.

Гюнель ПашаеваРезюме

Заимствованные слова из европеизмов в cовременный азербайджанском языке

В статье говорится о заимствованных словах, о причинах и видах заимствований. В качестве первоисточника взяты слова и термины, а также окончания, перешедшие из европейских языка. Здесь нашли свое отражение и проблемы, касающиеся их усвоения.

Gunel PashayevaSummary

Borrowed words from European languangeinto modern Azerbaijani language

This article deals with borrowed words, and the cause and types of borrowing process. Furthermore, words, terms and suffices borrowed from European language and their adaptation process are scrutinized in this article.

Çapa tövsiyə edən: Sumqayıt Dövlət Universiteti

96


Rəyçilər: filologiya elmləri doktoru,professor S.Sadıqova filologiya elmləri doktoru R.Eyvazova

Həbib Mirzəyev

Azərbaycan Texniki Universiteti, dosent.

SÖZÜN SEMANTİK İNKİŞAFINDA METONİMİYA VƏ SİNEKDOXANIN ROLU

Açar sözlər: dil, üslub, janr, lirika, metonimiya, sinekdoxa, obraz. Ключевые слова: язык, стиль, жанр, лирика, метонимия,

синекдоха, образ. Key words: language, style, genre, lyric, metonymy, sinegdokha,

image.

Əsl istedad sahibi dilin bütün leksik – semantik və qrammatik sisteminin dərin qatlarına nüfuz etməyi bacarır. Mətnin səs tərkibi, ifadə seçimi lirik janr üslubunun səciyyələndirilməsində müstəsna əhəmiyyəti vardır. Bədii dilin verdiyi imtiyazlar bütün dil faktlarına dinamika bəxş edir. “Bədii dilin ifadə vasitələri bütöv bir sistemdir, əsas vəzifəsi mənanı dəqiq və dolğun əks etdirməyə, bədii əsərin arxitektonikasının mükəm-məlliyinə, üslubun, küllən bədii formanın gözəlliyinə xidmət edir” (8,123). Buna görə də şair sözün bütün məna çalarlarına biganə qalmır. Poetik fikrin əhatə dairəsini genişləndirmək, ifadə yaradıcılığında uğurlar qazanmaq naminə sözün müxtəlif və rəngarəng məna çalarlarına xüsusi həssaslıq göstərir. Adi linqvistik detalın təfərrüatla daxili vəhdəti, sözün məzmuna uyğunluğu sənətkarın bilavasitə fərdi üslubunda yaxından iştirak edir, söz sənətkarının yaradıcılıq metodunun əsas tərəflərini

97


müəyyənləşdirir. Dilin obrazlılıq vasitələri rəngarəng formalara düşür, məcazlaşan leksik ünsür şairin təsvir – tərənnüm obyektinə baxışları ilə səmtləşir. Bununla şair öz nitqini xalq poetik təfəkkürünün təbiətinə uyğun şəkildə qurur. Onun məcaz məcrasına salınmış hər bir sözü, müraciət etdiyi bədii vasitələr dərin fəlsəfi mətləblərin, müdrikliyin, aforistik düşüncə tərzinin daşıyıcısına çevrilir. H.Arifin şeir dili ifadənin dəqiq estetik normativliyinə əsaslanır və bunun nəticəsində sözlərin üslubi rənglərini, bədii mahiyyətini aça bilir.

Dilin lüğət tərkibinin zənginləşməsində sözlərin mənaca mütəhərrikliyi onun ifadəlilik imkanlarının artması ilə müvazi şəkildə baş verir. Bu prosesdə sözün nominativ mənası təbəddülata uğrayır. Müxtəlif predmet və hadisələr arasında assosiativ əlaqələrin əmələ gəlməsində sözün həqiqi mənası ilə yanaşı digər mənalarda işlənməsi müstəsna rol oynayır. Nitq atmosferi sözü məcazlaşmaya məruz qoyur. Nitq prosesi sözün mənasına istiqamət verib onu təsirli bədii təsvir və təsir ifadəsinə çevirir. Bununla da söz bir leksik – semantik qrupdan başqa bir üslubi kateqoriyanın əhatə dairəsinə düşür. Bədii mətn vasitəsi ilə sözün məcazi mahiyyəti təyin olunur.

Poeziya dilində obrazlı leksikanı təşkil edən məcazlar içərisində metonimiya və sinekdoxa da olduqca əhəmiyyətli bədii təsvir vasitələrindəndir. H.Arifin bədii dilində metonimik məcazlar və sinekdoxa daşıdıqları funksiyaya görə, mətnin semantikasında aparıcı mövqeyinə görə xüsusi üslubi təyinatlar qazanır. Onların hər biri şeirin dilində əhəmiyyətli poetik hadisə sayılmağa layiqdir.

“Obrazlılıq keyfiyyəti metonimiyanı dilin ifadəli vasitələrindən biri etməklə, onu bədii üslubun qüvvətli bədii vasitəsinə qədər qaldırır. Özü də danışıq dilindən fərqli burada ümmumxalq metonimiyalarla yanaşı yeni, orijinal xarakterli daha ifadəli metonimiyaların əmələ gəlməsi özünü göstərir” (4,100-103). Məşhur bədii dil ustasının üslubunda metonimiyaların leksik və poetik vahid kimi məziyyətləri açılır. Bu məziyyət şairin üslubunu səciyyələndirən faktor olaraq onun ana dilinin bütün incəliklərinə bələdliyini təsdiqləyir. Sözün zəngin ifadəlilik imkanlarına nüfuzetmə qabiliyyəti ilə H.Arif metonimiyaların estetik füsunkarlığına, bədii məzmunun dolğunluğuna nail olur. Hər bir metonimik məcazın bünövrəsində obrazlı düşüncə tərzi durur. Bu düşüncə sözü varlığın obrazlı təsvirinə yönəldir. Söz həm leksik, həm də poetik vahid kimi çıxış etməklə ayrı-ayrı mətnlərdə müxtəlif məna çalarları yarada bilir.

Metonimiya H.Arifin leksikasının ən ifadəli hissələrindən biridir və obrazlı lüğəvi vahidlərin yaranmasında öz fəallığı ilə seçilir. Şeir

98


dilinin leksik-semantik və semantik-üslubi imkanlarının artmasında yaxından iştirak edir. Metonimiya H.Arifin lirik janr dilində elə bir estetik faktdır ki, o, ilk növbədə ümumxalq canlı danışıq dilinin təbiətin-dən irəli gəlsə də, şairin sözdən təsvir-tərənnüm vasitəsi kimi istifadə məqsədindən yaranıb yeni üslubi keyfiyyətlər doğurur. Sözün semantikasından irəli gələn metonimik məcaz çox zaman mətnin, poetik düşüncənin ağırlıq mərkəzində dayanır, əsas yükü, poetik qayənin açılmasını öz üzərinə götürür. Şairin işlətdiyi hər bir metonimiyada sözə, onun üslubi mövqeyinə xüsusi həssaslıq müşahidə olunur. Ən önəmlisi odur ki, metonimiyalar mətnin həm leksik ahənginə maksimum dərəcədə uyğun gəlir, həm də ümumi məzmun sanki həmin məcazın işlənməsini tələb edir. Bir sözlə, üslubi zərurət metonimiyalarla reallaşdırılır.

Babalar zövqlə yaratdı, getdi,Dəmiri qaynadıb, misi əritdi,Şərqi heyran qoyub, Qərbi mat etdi,Bəzəkli dolçası Azərbaycanın. (3,17)

Metonimiya funksiyasında çıxış edən “Qərb”, “Şərq”, “Azərbaycan”, “Qazax” və “Borçalı” sözləri əslində ayrılıqda işləndiyi mənadan tamam yeni bir məcazi mənanı ifadə edir, eyni səs cildində iki müxtəlif anlayışla bağlı olur. Bir –birindən fərqlənən predmet arasındakı bağlılığın mövcudluğundan irəli gələn metonimik məcaz xüsusi ifadəlilik keyfiyyətlərinə yiyələnir. Yuxarıda nümunə kimi göstərilən metonimiya-lar sözün məcazi mənasından yaranan assosiasiyanın bilavasitə nəticəsidir.

Sözün məna hüdudlarına bələdliyi onu mətnin bədii məzmununa uyğunlaşdırma işində həlledici rol oynayır. Yaradıcılıq üslubunda metonimik məcaz şairin sözdən istifadə bacarığı haqqında dolğun təəssürat yaradır. H.Arif bədii dilinin xüsusi siqləti ilə müşayiət olunan sadəliyi, heyranlıq doğuran əzəməti metonimiyalarda da təcəssüm edir. Şair metonimiyalardan, onların üslubi məziyyətlərindən yüksək sənətkarlıqla istifadə edir, sözün leksik-semantik mənalarına yeni çalarlar əlavə etməklə onun orijinal obraz yaratma qanunlarına həssaslıqla riayət edir. Təravətli metonimiya sistemi şairin obrazlı düşüncə tərzinin orijinal istiqamətlərini üzə çıxarır. Metonimik söz özünü başqa anlayışlarla assosiasiyada təqdim edir. Bədii mətnin əsas komponentlərindən biri kimi metonimiya poetik təfərrüatın aydınlığına, obrazlı ifadənin mükəmməlliyinə səbəb olur. Metonimiya məcazi düşüncənin ağırlıq mərkəzinə çevrilməklə əsas poetik yükü leksik səviyyədə öz üzərinə götürür. Metonimiya şeir dilində poetik nitqin ifadəlilik imkanlarını artıran amil kimi, keyfiyyətli üslubi vasitə kimi dəyərləndirilir. H.Arifin

99


“Azərbaycanın simfoniyası” adlı şeirindən götürülmüş aşağıdakı parçaya fikir verək:

Azərbaycan – Odlar yurdu,Azərbaycan – ana torpaq.

Bu lirik fraqment məcazi mənadan törənmiş obrazlı nitq vahidləri ilə zəngindir. Buradakı “ana torpaq”, “odlar yurdu” məcazi mənadan törəmişdir. Məcaz üzərində qurulmuş bu tərkiblər evfemizm səciyyəli metonimiya kimi bütöv mətnə xüsusi emosional-ekspressiv güc bəxş edir. Bədii ifadə vasitəsi kimi o, həmçinin bütöv mətnin poetiklik meyarını müəyyənləşdirir, bir-biri ilə fərdiliyi və ümumiliyi ilə fərqlənən yeni metonimiyaların, sinekdoxaların işlənməsinə rəvac verir. “Nizami”, “Nəsimi”, “Füzuli” metonimiyaları, “Vaqiflər”, “Sabirlər” sineqdoxaları eyni mətn mühitində üslubi keyfiyyət şəklində işlədilir və poetik məna dairəsini genişləndirməklə müəllif semantik kateqoriya kimi ekspressivliyin də kəmiyyət artımına təkan verir.

Yeri gəlmişkən bir cəhəti xüsusi vurğulamağa dəyər ki, H.Arifin lirik şeirlərinin linqvistik tərtibatında həm metonimiya, həm də sinekdoxa kimi işlənən məcazlar çox hallarda yanaşı, yaxud da yaxın məsafələrdə işlədilir. Bu obrazlı leksikanın hər iki növü kontekstin bədiiləşdirilməsi prosesinin fəal istiqaməti olub, təsvir-tərənnüm obyektinin fiziki və ya mənəvi-poetik keyfiyyətlərini daha qabarıq nəzərə çatdırır. Metonomiya ilə sinekdoxanın eyni mətndə sadalanma məqamları və onların yanaşı gəlməsi ilə şair bir predmetin anlayışını canlandıran sözlə tamam başqa bir məfhumu obrazlı ifadə etməklə mükəmməl üslubi şəbəkə yarada bilir. Məsələn, aşağıdakı nümunədə “İran” və “Turan” metonomiyaları, “Ərəb” və “Monqol” sinekdoxaları yan-yana qoşalaşdırmaq nəticəsində ifadə strukturunun zənginliyinə nail olur. Ən əsası ondan ibarətdir ki, müəllif sinekdoxa və metonimik məcazların məna uyuşması üzərində bədii mətləbə xüsusi aydınlıq gətirir, müxtəlif səciyyəli məcazi sözlərin birliyinin bilavasitə köməyi ilə əsas qayənin ifadə elastikliyinə nail olur.

Diqqət çəkən odur ki, metonimiya və sinekdoxalar şairin yaratdığı obraz və poetik əhval-ruhiyyəyə uyğundur. Sənətkarlığın ən bariz nümunəsi kimi onu da qeyd etmək lazımdır ki, lirik təhkiyədə bu cür məcaz tiplərinin intensivliyi mətnin atributiv keyfiyyətidir. Metonimik məcazın və sinekdoxanın sayəsində ortaya çıxan əsas üslubi əlamətlərdən biri də budur ki, H.Arifin üslubunda bu sənətkarlıq faktı həmişə fərdidir və özünü spesifik formalarda təzahür etdirir. Metonimik leksik vahidlərin mətndə aparıcı üslubi mövqeyə çıxıb fəallaşması şeirin poetik strukturunda və dil simmetriyasında təzahür edir və bütün hallarda milli təfəkkürün ifadə tərzinə yaxınlaşır. Şeirin digər dil-üslub əlamətləri ilə

100


qovuşmaqla həyat materiallarının fonuna düzgün biçilir və məzmunla səslənmə məziyyətləri kəsb edir. Metonimiya poetik fikri müəyyən istiqamətdə motivləşdirən və tənzimləyən üslubi məqsədə xidmət edib şeir dilinin lirizminə güc-qüvvə bəxş edir.

Dilimizin yaratdığı ifadəlilik imkanları söz seçimində, sözü bu və ya digər məcazi mənada işlətmək bacarığında öz əksini tapır. Müasir ruhlu sənətkar olan H.Arif klassik Azərbaycan şeirinin zəngin ənənələrindən qidalanaraq metonimiya və sineqdoxanın köməyi ilə dilə dərin poetik məna ifadəetmə keyfiyyəti verir. Sözün məna sərhəddinin genişlənməsi obrazlı deyimin məzmununu sanballaşdırır, obrazlılıq daha çox metonimiya və sinekdoxa vəzifəsini daşıyan sözlərin üzərinə düşür :

Bir nəğmədi, bir şeirdi,Dinəndə Vurğun deyirdi,Füzulidi, Üzeyirdi,Şəhriyardı Azərbaycan. (2,9)

Adın dəyişdirilməsi H.Arif poeziya dilinin məhsuldar təsvir vasitəsidir. Müxtəlif anlayışlar arasındakı əlaqələr metonimiyanın cövhərini təşkil edir və bu məcaz növü H.Arifin üslubunun əsas əlamətlərindən biri kimi olduqca dəyərli bədii keyfiyyət göstəricilərindəndir. H.Arifin lirik təhkiyəsində metonimik məcaz bir tərəfdən sözə qənaət məqsədi daşıyırsa, digər səmtdən poetik fikrin vüsətliliyini təmin edir. Metonimiya vasitəsi ilə şair lüzumsuz təfərrüatların qarşısına sədd çəkir, heç bir poetik şərh olmadan, xırda detallar vasitəsi ilə bədii qayə lakonik təcəssüm qəliblərində verilir. Şeirin yığcamlığı bədii dil sisteminin ləyaqətli cəhətlərini nümayiş etdirir və hər bir metonimik söz ümumiləşdirmə qüdrəti kəsb edir. Bədii mündəricənin əsas məğzinin düzgün qavranılması üçün metonimiyalara intensiv müraciət üslubi zərurətin gerçəkləşməsi naminə həyata keçirilir. Metonimiya üzərində qurulmuş şeir nitqi olduqca şairanə fikir və duyğularla müşayiət olunur və digər bədii təsvir və ifadə vasitələri ilə obraz şərikliyində daha qabarıq formalarda üzə çıxır.

Alim tanıyıram, qoca QafqazınÇeşmə tək durulub dibindən çıxır.Alim var, sol əli Salman Mümtazın,Sağ əli Hümbətin cibindən çıxır. (2,88)

Nümunələrin əvəzsiz bədii gücü diktə edir ki, metonimiyalar şeirin, poetik mündəricənin üslubi əzəmətidir. Bədii yaradıcılıq məhsulu kimi onların estetik və emosional gücü bədii fikrin düzgün qavranılmasına istiqamətlənir. Maraq doğuran estetik cəhət kimi xüsusi qeyd edilməlidir ki, metaforaların bilavasitə köməyi ilə şairin təqdim

101


etdiyi fikirlər obrazlaşır. Hər uğurlu metonimik söz şairin yaradıcılıq təntənəsi təəssüratı doğurur.

Bədii dil elə bir fenomendir ki, istənilən dil ünsürü poetik mətn tərtibatının fəal iştirakçısı olma qabiliyyətini nümayiş etdirə bilir. “Bədii dildə ümumxalq dilindən fərqli olaraq emosionallığın və ekspressivliyin ifadə imkanları daha geniş və daha rəngarəngdir. Çünki burada həm ümumxalq dilinə xas olan emosional-ekspressiv kəlmələr ifadə gücünə malikdir, həm də ən adi neytral sözlər xüsusi üslubi üsulların sayəsində emosional və ekspressiv mənalar qazana bilir.” (5,19). Bu özünü metonimiya və sinekdoxaların yaranmasında da göstərən cəhətlərdən biridir. Adi sözlərdən, müxtəlif şəxs adlarından törəyən metonimik məcazların, sinekdoxaların da özülündə məhz üslubi cəhətdən neytral leksik vahidlər dayanır. Mətndən kənarda semantikasında qeyri-bədiilik, neytrallıq olan sözlər mətn mühitinin yaratdığı üslubi şəraitin tələbi ilə məcazlaşır və öz obrazlılıq yaratma keyfiyyətlərini büruzə verir.

H.Arif “Bədəl olmaram” adlı on bəndlik şeirində uşaqlıq xatirələrini canlandıran maraqlı və yığcam süjet qurub Bədəl obrazını yaratmışdır. “Dirədöymə”,“Gizlənqaç”, “Top-top”, “Qov-tut”, “Çiling-ağac”, “Qaçaq-qaçaq” oyunlarında “Kim məndən?” deyən Koroğludan, Gizir oğlundan, Qaçaq Kərəmdən fərqli olaraq Bədəl “Mən kimdən?”sualı ilə ona-buna sığınır. Maraqlıdır ki, ilk səkkiz bənddə Bədəldən başqa, bütün şəxs adları metonim kimi çıxış edir. Hadisənin ən xırda təfərrüatları, onun müxtəlif element və çalarları poetik şərhdən keçirildikdən sonra Bədəl simvollaşdırılır. Məhz bundan sonra son iki bənddə bu ad həm metonimiya, həm də sinekdoxa kimi işlənir və şairin metonimik təfəkkürünün gücünə aydınlıq gətirir.

Bilirəm yerimi bu həyatda mən,Elimə, obama əngəl olmaram.Dönüb torpaq ollam torpaq altda mən,Qalıb torpaq üstə Bədəl olmaram. (2,131)

“Bədəl”in metonimikləşməsi paralel olaraq predmet və hadisələri də poetikləşdirir. Obrazın daxili mahiyyətini qabarıq bir formada açıb göstərir. Deməli, göstərilən metonimiya və sinekdoxanı əmələ gətirən əsas amil sənətkarın obrazlı fikir ifadəsinə olan cəhdinə, mənalı və yaddaqalan bədii obraz yaratma niyyətinə söykənir.

H.Arifin bədii dil ecazkarlığının, fərdi üslubunun sirlərinin açılmasında, göründüyü kimi, metonimik məcazlarla sineqdoxalar məcazi təsvir vasitələrindəndir. Bu prosesdə ədəbi növ, lirik janr da az əhəmiyyət kəsb etmir. Söz janrın tələblərinə görə plastik səciyyə daşıyır,

102


mənadan mənaya keçid onun linqvopoetik mahiyyətini təsdiqləyir. Görkəmli dilçi alim Ağamusa Axundovun təbirincə desək, “Bəstəkarın ifadə vasitəsi səs tonlarıdırsa, rəssam fikir və duyğularını rənglərlə nəqş edirsə, şairin imkanında olan sözlərdir, onlara verilən yeni mənalardır: şeiri qanadlandıran, şairi və şeiri sevdirən sözlərdir.” (1,184) Sözü poetik məna çalarlarında işlətməklə H.Arif də leksik-üslubi koteqoriyaları obrazlılığın linqvistik əsasına çevirmişdir. Şairin məşhur “Sevin, duyun təbiəti” şeirindəki metonimlər zamana görə əmələ gələn məcazlardır. Buradakı “bahar”, “yay”, “payız” və “qış” kimi metonimiyaların səciyyəvi cəhəti ondan ibarətdir ki, zamanla bağlı sözlər əslində həmin vaxt daxilində zəhmətə qatlaşan insanları bildirmək üçün işlədilir, onların lakonik və obrazlı əvəzedicisi kimi poetik cazibə əmələ gətirir.

Bununla belə bütün hallarda metonimiya da metafora kimi zəngin üslubi çalarlara malik məcaz növüdür və bu bədii təsvir vasitəsi quruluşuna, formasına, ifadə üsullarına görə orijinal keyfiyyətlərə malikdir.

H.Arifin zəngin bədii yaradıcılığı üzərindəki müşahidələr belə deməyə imkan verir ki, onun şeir dilində şəxs adları arasında əmələ gələn metonimiyalar kəmiyyət üstünlüyü ilə seçilir. Bunların böyük bir qismi tarixi şəxsiyyətlərin xatırlanması hesabına yaranır. Təbiidir ki, bu üsulla müəllif tarixi şəxsiyyətlərin əməllərini ümumilləşdirməklə geniş məzmunlu bədii dil sənətkarlığına nail olmuşdur. Digər qrupa daxil olan metonimik məcazlar isə şəxs adları əsasında xüsusi adların ümumi ismə keçməsindən törənənlərdir ki, burada semantik sözdüzəltmə yolu ilə metonimiya yaradıcılığı gerçəkləşdirilir. Hər iki növ metonimiya qüvvətli assosiasiya və ümumiləşdirmə xüsusiyyəti kəsb etməklə sözün bədii ölçülərini dəyişdirir. Belə məcazlaşma prosesləri sözün duyğu və fikir yönümünə təsir imkanlarını aşkarlayır.

Məşhur şəxs adlarının məcazlaşaraq metonimiyaya çevrilməsi, mənasının dəyişməsi qüvvətli ümumiləşdirmə keyfiyyəti kəsb edib yüksək emosionallıq və ekspressivliklə müşayiət olunur. Yuxarıda nümunə kimi gətirilən şeir parçalarından da açıq-aşkar sezilir ki, H.Arif bir sıra tanınmış ədəbi şəxsiyyətlərin, milli qəhrəmanların adlarını metonimiyalaşdırmaqla yanaşı, tarixdə, ədəbiyyat və mədəniyyət aləmində ad qazanmışları ismin cəmində işlətməklə olduqca dolğun obrazlı ifadə tərzinə nail olur. Bu üsulla metonimiyadan sinekdoxaya keçid H.Arifin poeziya dilində olduqca intensiv səciyyə daşıyır. Münasib məsafələrdə misralara düzülmüş, gah distant, gah da kontakt formalarda işlədilmiş bu cür sinekdoxalar mühüm bədiilik vasitəsi kimi şeir mətninin uğurlu tərtibində mərkəzi yer tutur. Bədii obrazın canlandırılmasında və

103


varlığın poetik duyumunda sineqdoxa həlledici üslubi vasitə kimi çıxış edir. Şeirin mükəmməl poetik strukturu təsvir və tərənnüm obyektinə fəal poetik ovqat formalaşdırır. Sinekdoxa dilin məcazlaşma imkanlarını, sözün estetik təbiətini bütün incəlikləri ilə açır:

Zalımlar qanımı içdi, deyərdim.Həzilər yadları dağlamasaydı,Fələk Kərəmləri biçdi, deyərdim. (2,166) Kərəmlər, Dilqəmlər kimdə var desin,Əlimin dalını yerə qoyum mən. (2,178)

H.Arifin şeir dilində sinekdoxa dönə-dönə işlənir. Şablon ifadələrdən qaçmağa meyilli olan şair əsərinin məzmunundan asılı olaraq orijinal məcazlara, məntiqi təfəkkürə söykənən obrazlı ifadələrə tez-tez müraciət edir. Xalq qəhrəmanlarına, tarixi şəxsiyyətlərə, bədii söz ustadlarına, məşhur bədii surətlərə xas olan keyfiyyətlərin, səciyyəvi xüsusiyyətlərin başqa şəxslərlə müqayisəsi təsvir predmetlərinin cövhərini tam üzə çıxarmaq məqsədini izləyir. O da nəzərdən qaçmır ki, şairin qələmindən çıxan sinekdoxaların böyük bir hissəsi elə tarixi şəxs adları ilə bağlıdır ki, onlar xalqın yaddaşında, mənəviyyatında silinməz izlər buraxmışlar. Şairin bədii dilindəki sinekdoxaların əksər qismi obrazların tərənnümunə yönəldilmiş, obrazın daxili mahiyyətini dolğun şəkildə açmağa istiqamətləndirilmişdir.

Folklor motivləri H.Arifin sinekdoxalarında qabarıq şəkildə özünü büruzə verir. Bununla şair xüsusi pafos, intonasiya və bədiilik yaradır. Mövzunun məğzini açmağa kifayət edən bu cür sinekdoxalar ifadəli təsvirin əsasını təşkil edir. Məsələn, şairin məşhur “Axtarıram” adlı şeirində görkəmli el sənətkarlarının adı ilə bağlı sinekdoxalar silsilə təşkil edir. Sadalanma üsulu ilə deyilən bu sinekdoxaların kökündə məcazilik durduğu üçün onların hər biri obrazlı təsvir vasitəsi səviyyəsinə yüksəlir. Şairin poetik üslubunun səciyyəvi tərəflərini təmsil edən sinekdoxalar şeirdə xüsusi sanbal yaradır. Şeirin müxtəlif hissələrində simmetrik şəkildə sadalanan sinekdoxa bədii ümumiləşdirmə işinə, obrazlı leksikanın üslubi zənginliyinə xidmət göstərir. Bunu şairin adını çəkdiyimiz şeirinin aşağıdakı nümunələrində açıq-aşkar görmək mümkündür:

Soraqdayam, - Aşıq Alı sorağında,

aylar, illər yola düşüb. (2,184)Mən onları axtarıram.Abbasları, Əmrahları,

Qasımları,

104


Ümumi məzmunun sayəsində “Aşıq Alı”, “Dilqəm” metonimiyaları, “Abbaslar”, “Əmrahlar”, “Qasımlar” sinekdoxaları bütövlükdə təsvir obyektinin, bədii duyğu və düşüncələrin şair qəlbindəki əks-sədası kimi işlənir. Onların yaratdığı təəssürat özülündə düşündürücü bədii mətləb dayanır. Sənətkar əhval-ruhiyyəsinin sərrast ifadəsi olaraq sinekdoxa və metonimiyalar cazibəli quruluş, təravətli forma baxımından da şairin üslubi maneralarına tabe olur. Beləliklə, şair bu məcaz tiplərinin ifadəlilik imkanlarına istinad edərək şeir dilinin ünsürlərini zəngin notlar üzərində formalaşdırır.Müəyyən üslubi özünəməxsusluğu metonimiyaları da, sinekdoxaları da varlığı lirik qavrama prosesinin fəal iştirakçısı edir. Şeirin leksik sisteminin ahəngindən asılı olaraq həmin məcazi sözlərin üslubi təsir dairəsi daha da genişlənir. Sinekdoxa və metonimiyanın mətn mühitini fəallaşdırması digər leksik vahidlərin də poetik imkanlarına müsbət təsir göstərir, şeirin bütün elementləri hərəkətsizlikdən, üslubi məhdudluqdan uzaqlaşırlar. Buna görə də H.Arif misralara mənalı və təsirli keyfiyyət qazandırmaq üçün metonimiya qismində çıxış edən hər sözü poetik vahidə çevirir, sinekdoxalar sayəsində poetik fikri hərəkətə gətirir və onların hər ikisini poetik ovqata, dilin estetikasından irəli gələn parlaq bədii təəssüratlara yönəldir. Metonimiya və sinekdoxa vasitəsilə yaranan bədii məzmun poetik mündəricənin səciyyəvi çalarlarını aşkarlayır. Məzmun və ideya zənginliyi məcazi sözlərin sayəsində lirik təhkiyəyə çökür, lirik obrazın canlı cizgiləri oxucu zehninə daha dərindən nüfuz edə bilir.

Görkəmli dilçi-alim Müseyib Məmmədovun dediyi kimi, “Şairlik müqəddəs sənətlərdən biridir. Şair sözü hikmətlər tacıdır. Şair sözü insan aləmini danışdıran, onu dilə gətirən, ona hərtərəfli təsir göstərən ən sehrkar qüvvədir” (7, 37). H.Arif sözə məhz bu mövqedən yanaşır. Onun dilindəki metonimiya və sinekdoxalar da adi söz çərçivəsinə sığışmır. Onlar hər şeydən əvvəl bədii sözdür, canlı sözdür. Bu söz onu yaradanlardan böyük istedad və həssaslıq tələb edir.


1. Axundov A. A. Dilin estetikası. Bakı, “Yazıçı”, 1985.2. Arif H. Seçilmiş əsərləri. Bakı, “Şərq-Qərb”, 2004.3. Arif H. Seçilmiş əsərləri. Bakı, 2011.4. Əfəndiyeva T.Ə. Azərbaycan dilinin leksik üslubiyyatı. Bakı,

“Elm”, 1980. 5. Əfəndiyeva T. Ə. Azərbaycan ədəbi dilinin üslubiyyatı

problemləri. Bakı, “Nurlan”, 2001.

105


6. Xəlilov B.Ə. Müasir Azərbaycan dilinin leksikologiyası. Bakı, 2008.

7. Məmmədov. M. Filoloji düşüncələr. Bakı, “Nurlan”, 2005.8.Şəmsizadə N. Ədəbiyyat nəzəriyyəsi. Bakı,“Proqress”, 2012.

Габиб МирзоевРоль метонимии и синекдохи в семантическом

развитии слова Резюме

Среди метафор, составляющих образную лексику поэтического языка, метонимия и синекдоха являются одним из важнейших способов художественного изображения. В художественном языке Г.Арифа метонимические метафоры и синекдоха благодаря ведущей роли в семантики текста, приобретают особые стилистические назначения и каждая из них достойна считаться важным поэтический явлением.

Статья посвящена научному исследованию стиле-эстетических особенностей метонимических метафор и синекдохи в поэтическом языке. Задачей являлось определение и выявление художественно-функциональных возможностей данных видов метафоры, обладающих богатым спектром применения.

Habib MirzayevThe role of the metonymia and sinegdokha in the

literary design verse Summary

In the poetry language of figurativly lexic organizing metaphors inside metonymia and sinegdokha is very important literary discription means. In the H. Arif´s literary language metonomic metaphors and sinegdokha is very important literary description means. In the H. Arif's literary language metonimic metaphors and sinegdokha for their carring function, leading position of the text semantic gets special style appointment. They are counted for their important poetry event in every verse language.

Article have been dealt about metonomic metaphors in the verse language and the style scientic methods of sinegdokha. Here are found the types of functional – literary apportunity of metaphors. It is the aim. The wide and rich style opportunities which having metonymy and

106


sinegdokhas is defined the using in the verse language as the research object and have been opened the style functions their poetic speech.

H. Arif approaches to the word only from this position. The metonymy and sinegdokhas in his language don't go in to the simple word frame. They are literary words requires that talent and very sensitive features from creating them.

Çapa tövsiyə edən: Azərbaycan Texniki Universiteti

Rəyçilər: filologiya elmləri doktoru,professor S.Sadıqova fil.üz.fəl.dok.,dos. S.Quliyeva

İlahə Musayeva Sumqayıt Dövlət Universiteti.

ÜMUMİŞLƏK SÖZLƏRİN TEXNİKİ TERMİNOLOGİYADA

TERMİNLƏŞMƏSİ

Açar sözlər: terminativ, semiotika, ümumi semantika, termin.Ключевые слова: терминативы, семиотика,семантика

обшая, термин.Key words: terminativus, semiotics,general semantics, terms.

Azərbaycan dilində ümumişlək sözlərin terminləşməsi prosesi həm davamlı, həm də çoxcəhətlidir. Ümumişlək sözlər terminləşə bilir, eyni zamanda, terminlər də ümumişlək sözlərə çevrilə bilir. Bu prosesin hər iki istiqamətdə getməsi terminologiyanı zəngilləşdirir. Buna görə də terminlə ümumişlək sözlər arasında keçilməz sədd qoymaq məqsədəuyğun sayıla bilməz. Çünki terminlər ümumişlək sözlərə aid bir sıra leksik-semantik prosesləri özündə əks etdirə bilir. Məsələn, açar ,sarğı,boğaz, qazan kimi ümumişlək sözlə texnikanın müxtəlif sahələrində termin kimi işlənir. Lakin bəzən dildə olan sözlər termin yaradıcılığında nəzərə alınmır,onun əvəzinə alınmalar işlənir. Xüsusilə texniki terminologiyada “eroziya (erasion,erosive wear)-aşınma”, ”kaptaj- (capping of well,catchment)-damlama”, ”şnek (anger; conveyer)- vintli konveyer“,”svab (swab) -dartılama pistonu,”; ”fiting” (fitting) -boru bağlayan”,”perforator (perforator,gun)-dəlikaçan və s.bu

107


qəbildən olan onlarca dupletlər tam eynimənalı sözlərdən təşkil olunur və neytral səciyyə daşıyır.

Lakin nəzərə alınmalıdır ki, terminlər müəyyən elm sahələrinə aid spesifik anlayışlarla əlaqədar olduqları üçün iki funksiya daşımalı olur; nominativ (adlandırma) və definitiv (müəyyənləşdirmə). A.A.Potebnyaya görə, terminoloji nominativlik üçün terminin daxili formasının aydınlığı əsas şərtlərdən biridir. Bu xüsusiyyət müəyyən əşyanın nə üçün hər hansı başqa bir terminlə deyil,məhz hənim terminlə adlandırılmasını izah etməyə imkan verir. Eyni zamanda müəyyən anlayışın məzmun hüdudunu, həmin anlayışı başqa anlayışlardan ayıran əsas cəhətləri müəyyənləşdirmədən, yəni anlayışı müəyyən təsnifata aid etməyə imkan verən definisiyanı nəzərə almadan terminin nə dərəcədə uğurlu olub-olmadığını da qiymətləndirmək mümkün deyildir. Bu da terminoloji mənanın eyni cərgəyə, qrupa, sinfə aid olan bütün əşyaları əhatə etməsindən və başqa terminlərin mənaları ilə möhkəm məntiqi bağlarla bağlanmasından irəli gəlir. B.N.Qolovinə görə, terminlərdə obyekt mənası ön plana keçir, qiymətləndirici obyekt mənası itir, ya da zəifləyir. Ümumişlək sözlərin mənasında isə, başlıca olaraq, müəyyən cərgə, qrup, sinif daxilindəki konkret əşyalar haqqında məlumatlar əks olunur.Bu zaman terminin möhkəm müəyyən edilmiş bir mənası olmalıdır. Yəni termin yaradıcılığında sözün təkmənalılığı əsas götürülməlidir. Unutmaq olmaz ki, terminin çoxmənalılığı nöqsan sayılır. Terminlərdən hər biri daxil olduğu elm sahəsində konkret məna ifadə etməlidir.

Azərbaycan dilinin qrammatik quruluşu və leksik tərkibi imkan verir ki, hər bir müstəqil mənalı söz termin funksiyasında çıxış edə bilsin. Doğrudur, termin yaradıcılığı prosesində çox zaman keyfiyyət mənalı bəzi sözlər də terminləşə bilir, lakin bu hal mücərrəd, təcrid edilmiş şəkildə götürülən ayrı-ayrı sözlərə deyil, müəyyən birləşmə şəklindəki terminlərə aiddir. Məsələn, kəmər, sırğa, oymaq, təhlil, balta, açar kimi sözləri ayrılıqda götürüb termin kimi istifadə edə bilmərik. Lakin bu sözlər müəyyən birləşmə daxilində işlədildikdə terminləşir, qoruyucu kəmər; boru kəməri; kanat oymağı; qaldırıcı sırğa ;nizəvari balta kimi yeni terminlər yaranır.

Dilimizdəki ümumişlək sözlərdən elmi-texniki terminlər kimi istifadə edilir. Ona ğörə də dildə işlənən ümumişlək sözlər sahə terminologiyasında yeni məna, yeni anlayış əmələ gətirir. Bəzi ümumişlək sözlər terminoloji təyinat alaraq elm və texnikanın müxtəlif sahələrində termin kimi işlənir. Lakin terminoloji ədəbiyyatda bunlar termin yaradıcılığı hesab olunsalar da, əslində bu proses ümumişlək sözlər hesabına terminoloji leksikanın zənginləşməsidir.Məlumdur

108


ki,bəzi ümumişlək sözlər zaman keçdikcə terminlərə çevrilərək terminoloji sistemdə yeni məna kəsb edir, daha doğrusu sözlərin əvvəlki mənasına daha yeni bir məna əlavə olunur. Bu yeni məna,əvvəlki mənasından fərqli olaraq, konkretləşir, bu və ya digər anlayışın ifadəsinə çevrilir. Məhz terminləri də həmin sözlərdən fərqləndirən əsas cəhət onların təkmənalılığıdır. Əlbəttə ki, terminlərin hamısı tək mənalı deyildir. Məsələn, ümumi ədəbi dildə qaz sözü bir neçə mənada işlənir. Birincisi, məişətdə işlətdiyimiz yanar qaz, ikincisi – quşlar sinifinə aid anlayışı bildirir, üçüncü mənada isə kimya sahəsində hidrogen qazı,karbon qazı terminləri işlədilir. Texnika sahəsində bu söz müxtəlif tərkiblər daxilində fərqli mənalar ifadə edir. Məsələn,qaz-neft yatağı;qaz karotaj;qaz konusu;qaz papağı; qaz quyusu; qaz turbini;qaz halqası;qaz nasosu; qaz tıxacı və s.

Bəzən bu və ya diğər oxşar əlamətləri olan,oxşar funksiya daşıyan məfhumlar eyni səs kompleksinə məxsus sözlərlə ifadə oluna bilər,daha doğrusu,özünəməxsus səs tərkibi və mənası saxlanılmaqla bəzi ümumişlək sözlər neft və qaz yataqlarının işlənməsi sahəsində spesifik termin kimi də işlənə bilər.Belə olduğu halda sözün əvvəlki mənası ilə yeni mənası arasındakı qarşılıqlı əlaqələrin xarakteri müxtəlif olur. Məsələn, Azərbaycan dilində “nəmlik”-nəm sözündən götürülmüşdür. “Süxur nəmliyi” -təbii şəraitdə dağ süxurlarının yumşaq məsamələrində, boşluq- larda,çatlarda suyun varlığı ilə xarakterizə olunur. “Elastiklik sözü “elastik”sözündən əmələ gəlmişdir. Elastik-yumşaq, kövrək mənasında işlənir. Elastiklik isə xarici qüvvələrin təsiri dayandırılarkən dağ süxurlarının öz əvvəlki forma və ölçüsünü bərpa etmək qabiliyyətini xarakterizə edir.

Ümumişlək məişət sözləri terminoloji mənada işlənərkən məna dəqiqləşməsi prosesi də baş verir.Məsələn,ədəbi dildə ümumişlək söz olan “oymaq” sözü əsasında yaranmış kanat oymağı (eye ring); nasos oymağı (pump liner); Azərbaycan dilində də oymaq sözü feldən düzəlmiş sözdür.İstər ingilis, istərsə də Azərbaycan dilində çoxmənalı sözdür. Beləliklə, kalka üsulu ilə tərcümədə Azərbaycan dilində təsadüf edilən sözdür. ”sırğa(bail)-sözü əsasında qaldırıcı sırğa(lifting bail);elevator sırğası (elevation bail);çəngəl(fork)-sözü əsasında yaranmış dayaq çəngəli (fork);yastıq (pillow)-dayaq yastığı (main thrust bearing);ələk (sieve, screen,shale shaker)-sözü əsasında gilli məhlul təmizləyən titrəyən ələk (shale shaker); konveyer ələk (conveyer screen);fırlanan ələk (drilling screening, rotary screen) və s.kimi sözlər ya ayrılıqda və ya da birləşmə daxilində başqa bir sözlə yeni məna qazanmış və terminə çevrilmişdir.

109


Ümumişlək sözlərin terminləşməsi prosesində, əsasən, iki cəhət özünü göstərir:

I.Ümumişlək söz heç bir dəyişiklik olmadan terminoloji leksikada texniki termin kimi işlənir.

II.Ümumişlək söz başqa sözə qoşulur və yeni bir leksik birləşmə yaranır və anlayışın formasına çevrilir.

Elm və texnikanın ayrı-ayrı sahələrində, həm də termin kimi işlənən bəzi sözlər neft və qaz yataqlarının işlənməsində heç bir dəyişikliyə uğramadan,bəziləri isə birləşmə şəklində işlənir. Məsələn, ilgək, siyirtmə (gerte valve)-qapaq (hood), dilçək (dog),yastıq içliyi (link brass), dəstək (shackle), ərsin (scraper), qoruyucu qurşaq (safety belt), yəhər (saddle), yəhərə oxşar (saddle shaped), rollikli başmaq (roller block), qazıma şamı (drill pipe stand).

Terminoloji məna almış belə ümumişlək sözləri neft və qaz yataqlarının işlənməsində aşağıdakı nümunələri göstərmək olar:qarmaq (hook)-tutucu qarmaq(fishing hook); kanat tutucu qarmaq(wire-line,rope grab);mərkəzləşdirici qarmaq (wall hook), qaldırıcı qarmaq(hoisting hook). Rejim (practice) –neft yataqları rejimi(oil formation regime); neft yataqlarının işlənmə rejimi(regime of oil field exploration);sıxışdırıb çıxarılma rejimi(displacement regime); quyu rejimi (well behavior); quyunun istismar rejimi (production conditions of well) və s.

Açar(tong) –qazıma boruları açarı (rotary tong);şarnirli açar(hinged tongs); zəncirli açar (chain wrench); Xəlilov açarı(Khalilov’s tong);əks açar (miner’s pick tong),əl açarı(manual tong), qayka açarı (nut wrench) və s.

Baraban(drum)-“jelonka barabanı”(bailing drum); “Dartaylama barabanı”(sand line reel),bucurğad barabanı(drawworks drum), qoruyucu boruları endirmək üçün baraban(casing wheel) və s.

Tərkibində ümumişlək sözləri iştirak edən terminlər əmələgəlmə üsuluna və tərkibindəki komponentlərin hansı mənbədən olmasına görə belə də qruplaşdırmaq olar:

I növ təyini söz birləşməsi modelinə uyğun olanlar.İ növ təyini söz birləşməsinə uyğun olanların özləri də müxtəlif xüsusiyyətlərə malikdirlər.qamma karotaj;küt qasıma;quru qaz;

1.2 sadə sözün və ya terminin birləşməsi yolu ilə yarananlar:universal preventor (universal preventor),nazim çarx (disk fly wheel),kor dəlik ( blind hole ),əsas kəmər (major string)

2. lı, li,lu,lü, - şəkilçili düzəltmə və ya mürəkkəb sözlə sadə sözün birləşməsi yolu ilə yarananlar: pərli balta (blade drilling bit,drag bit);turbinli gəmi ( turbo vessel)); magnitli frez(magnetic junk);gilli

110


məhlul(drilling mud); almazlı balta(diamond bit);sarnirli xamut(hinge clamp);oynaqli acar(hinged tong)baliqquyruqlu balta(fishtail bit).

3.I tərəfi –li, lı, lu, lü II tərəfi düzəltmə və ya mürəkkəb sözdən ibarət olanlar: dişli baltabaşı (tooth bit); rotasiyalı vibroələk (rotary vibrating shale shaker); şkivli ötürücü ,ikipilləli semetləmə.

4.-ma,-mə şəkilçili düzəltmə sözlə bir sadə və ya düzəltmə sözün birləşməsi yolu ilə yarananlar: daraltma borusu, törəmə neft, axma, sürüşmə,sınama.

5.-ıcı, ici.ucu,ücü şəkilçili düzəltmə və ya mürəkkəb sözlə bir sadə və ya düzəltmə sözün birləşməsi yolu ilə yarananlar:sıxıcı patron, tutucu qarmaq, qoruyucu kəmər,qaldırıcı bucurğad, qaldırıcı val,sorucu klapan (suctiun valve), birləşdirici qıfıl (casing gubler,connecting clump), istiqamətləndirici balta (lead bit), tutucu yəhər (balta üçün) (bit hook),kəsici almaz (cutting diamond).

Ümumişlək məişət sözlərinin bir qismi beynəlxalq morfemlərlə texniki terminlərin yaranmasında iştirak edir.Neft və qaz yataqlarının işlənməsi sahəsində özünü göstərib. Məsələn, hidroturbin-hydroturbine; aerasiya edilmiş, havalaşdırılmış su – aerated water; mikrokarotaj – micro-logging.

Nəticə etibarı ilə qeyd etmək lazımdır ki,terminologiyanın zənginləşməsində ümumişlək sözlərin də bir kimi mühüm rolu var.

Ədəbiyyat siyahısı1. Д.П.Торский. «Вопросы абстракций и образование

попятий». Москва 1961.стр.122-123.2. Б.Н.Головин. Термин и слово. Сб. «Термин и слово»,

Горкий,1980.с.7. 3. M.Ş.Qasımov özünün “Azərbaycan dili terminologiyasının

əsasları” Bakı 1973,səh.13.

Илаха МусаеваРоль общеупотребляемых бытовых слов обогащающих

техническую лексику терминологиюР е з ю м е

Общеупотребляемые слова обогатли терминологическую лексику в области разработки нефте-газовых залежей. В статье описывается переход обшеупотребляемых слов в термины. Часть этих слов принимают участые в создании международных технических терминов.

Ilaha Musaeva

111


Role of everyday life words in enriching technico-terminological lexics

S u m m a r y

Everyday life words caused enriching terminological lexics in the sphere of development of oil-gas field. The article concerns the process of change of everyday life words into terms. Part of these words together with the international morphemes take part in the formation of technical terms.

Çapa tövsiyə edən: Sumqayıt Dövlət Universiteti

Rəyçilər: fil.üz.fəl.dok.S.Quliyeva fil.üz.fəl.dok. İ.Abdullayeva

Ülviyyə Əliyeva Bakı Dövlət Universiteti.

[email protected]

İNGİLİS VƏ AZƏRBAYCAN DİLİNDƏ CÜMLƏNİN NOMİNATİV TƏHLİLİ

Açar sözlər: nominativ, predikativ, sintaktik mövqe, əsas mövqeКлючевые слова: номинативный, предикативный,

синтаксические позиции, главные позиции Key words: nominative, predicative, syntactic position, main

position.

Sintaksisin əsasını cümlə nəzəriyyəsi təşkil edir. Cümlə başlıca sintaktik vahiddir. O, müəyyən məna və struktur əlamətlərə görə xarakterizə olunur. Cümlənin məna əlaməti onun baş üzvləri arasındakı münasibətlə müəyyənləşir. Belə ki, baş üzvlər arasındakı predikativ münasibət cümlənin məna cəhətini göstərir. Cümlənin struktural əlaməti dedikdə, müxtəlif cümlə üzvlərinin quruluş xüsusiyyətləri təsəvvür edilir. Buna da cümlənin struktural əlaməti aydınlaşdırılarkən sadə və mürəkkəb cümlələrin növləri bunlara aid cəhətlər tədqiq olunur və s. Söz və söz birləşməsinə nisbətən cümlə daha böyük dil vahididir. Eyni zamanda, cümlə dildə ünsiyyət vasitəsi rolunu yerinə yetirən kiçik kommunikativ vahiddir.İnsanlar arasında danışıq, fikir ünsiyyətini söz və söz birləşməsindən daha cox cümlə yerinə yetirir. Buna görə də dilçilikdə cümlənin kommunikativ vəzifəsi barədə daha çox söhbət açılır. Cümləni

112



başqa dil vahidlərindən, birinci növbədə, onun kommunikativ vəzifəsi fərqləndirir. Bununla yanaşı, cümlə dildə nominativ vəzifəyə də malikdir. Söz və söz birləşmələrindən fərqli olaraq cümlə gerçəkliyin və ayrı-ayrı əşya hadisələrinin deyil, bütövlükdə onları əhatə edən hadisə və şəraiti ifadə və təsvir edir. Cümlədə əşya və hadisələr bir-birilə müqayisə olunur, onlar haqqında məlumat verilir, bir əşyanın başqasına münasibəti bildirilir, bir əşyanın başqasına təsiri ifadə olunur və s. Beləliklə, cümlə təbiət və cəmiyyətdə baş verən mənasız və olduqca mürəkkəb prosesləri güzgü kimi nitqdə canlandırmaq qüdrətinə malikdir. Mətndə cümlənin funksiyaları

Cümlə mətndə iki funksiyanı yerinə yetirir – nominativ (adlandırma) və predikativ (modal). Bu funksiyalar onunla şərtlənir ki, cümlə müvafiq funksiyalarla eyniadlı qarşılıqlı əlaqəli iki məna bildirir – nominativ və predikativ.

İstənilən cümlənin mətn və ya söyləmdə nominativ mənası gerçəkliyin hansısa obyektlər sinfi haqqında mürəkkəb anlayışın müəyyən mücərrəd durum (hadisə, fakt, münasibət və s.) şəklində ifadə edilməsidir. Cümlənin predikativ mənası onun nominativ mənası ilə, yəni adlandırılan durumla xarici gerçəklik arasında, daha dəqiq desək, xarici gerçəkliyin həmin durumla qarşılaşdırıldığı fərqləndirilmiş obyekti ilə əlaqəsini bildirir. Məsələn, Peter came («Pyotr gəldi») cümləsinin nominativ mənası, ilk növbədə, «Pyotrun gəlişi» mürəkkəb (situativ) anlayışı ilə ifadə olunmuş müəyyən mücərrəd durumu bildirir. Onun predikativ mənası isə həmin anlam-durumun xarici aləmin real obyekt-durumu ilə bilavasitə əlaqəli olduğunu xəbər verir, yəni həqiqətən də hansısa şəxs (Pyotr) haqqında danışılan hərəkəti (gəlmək) nitq başlayan ana qədər icra etmişdir. Cümlə leksik tərkibə malik söz birləşməsindən predikativ mənasının olması ilə fərqlənir. Məsələn, Peter’sarrival («Pyotrun gəlişi») söz birləşməsinin leksik tərkibi real cümlə-söyləmdən kənarda işlədildikdə də müəyyən durumu adlandırsa da, məsələn, həmin durumun gerçəkliyə hansısa münasibəti olduğunu, məsələn, həqiqətən baş verib-vermədiyini bildirmir. Bütövlükdə cümlə isə bunun əksini iddia edə bilər. Müqayisə et: Peter’s arrival was postponed («Pyotrun gəlişi təxirə salınmışdır»).Cümlənin nominativ mənası: Beləliklə, sadə cümlənin nominativ mənası müəyyən mücərrəd durum şəklində mürəkkəb anlamı adlandırır. Bu məna təməl məna, əsas mənadır, cümlənin predikativ mənası onun üzərində qurulur. Cümlənin vahid nominativ mənası iki əsas

113


komponentdən yaranır. Bu komponentlər aşağıdakılardır: a) cümlənin nominativ mənasının leksik komponenti; b) cümlənin nominativ mənasının sintaktik (qrammatik) komponenti.Cümlənin nominativ mənasının leksik komponenti: Cümlənin nominativ mənasının leksik komponentini müəllifin onu qurmaq üçün istifadə etdiyi sözlərin hamısının «situativ», yaxud «sintaktikləşdirilmiş» mənalarının bütün məcmusu təşkil edir. Bu zaman sözün situativ (sintaktikləşdirilmiş) mənasını onun kateqorial mənasından fərqləndirmək zəruridir. Sözün müstəqil mənası onun lüğət vahidi qismində leksik-qrammatik mənasıdır ki, bu anlamda o, hansısa nitq hissəsinə aid edilir və xarici aləm obyektlərinin hansısa sinfinin sadə anlayışını ifadə edir. Tərifə görə, bu mənanı leksik və qrammatik aspektlər yaratmışdır. Sözün kateqorial mənasının leksik aspekti onun bütün fərdi leksik mənalarının sistemli məcmusundan ibarətdir. Həmin mənalar xarici aləmin hansısa obyektlər sinfinin keyfiyyət müəyyənliyini ifadə edir. Sözün kateqorial mənasının qrammatik aspekti isə onun qrammatik kateqoriyalarının ümumiləşdirilmiş mənalarının sistem məcmusudur ki, bunlar əks etdirilən obyektlər sinfinin daha mücərrəd keyfiyyət xarakteristikasını ifadə edir.

Məsələn, tam müstəqil mənaya malik «Pyotr» sözü ümumiləşdirilmiş «Pyotr adlı şəxs» anlayışını bildirərək, isim kateqoriyasına aiddir, bunlar xarici aləmin obyektləri haqqında əşya qismində anlayışları açıqlayırlar.Bu vahid mənanın leksik aspekti isə əks etdirilən obyektlər sinfinin keyfiyyət göstəricisinin «kişi cinsinə məxsus şəxs» kimi ifadəsidir. Öz növbəsində, bu leksik tərkib, ən azı, iki müstəqil mənanın məcmusundan yaranmışdır:Cümlənin nominativ strukturu: Qeyd edildiyi kimi, cümlənin nominativ strutkturu element qruplarında birləşə bilən elementlər tərəfindən yaradılır. Bu elementlər sintaktik mövqelər, element qrupları isə – sintaktik qruplar və ya tərkiblər (mövqelər) adlanır.

Fikrimizcə, sadə cümlədə hər bir söz cümlənin sintaktik strukturunda ayrıca bir mövqe, iki sözdən ibarət söz birləşməsi – iki mövqe tutur və i.a. Sintaktik qruplar («sintaktik qruplar /tərkib/» termini ilə yalnız müstəqil deyil, əvəzlik mənalı və sırf köməkçi mənalı sözlərlə tutlmuş mövqelərin sintaktik əlaqəli birləşmələrini də bildirmək təklif edilir) əlaqəli mövqelər və mövqe zəncirləri ilə formalaşdırılır. Minimum ölçülü sintaktik qrup iki mövqedən ibarətdir.

114


Cümlənin struktur-nominativ tipləri: Nominativ mənasına və strukturuna görə cümlələr iki əsas tipə bölünür: sadə və mürəkkəb. Sadə cümlə bir durum haqqında bilavasitə məlumatdan ibarətdir və bütövlükdə, «mürəkkəb», yaxud daha dəqiq desək, müəyyən sayda «sadə» mövqelərin əmələ gətirdiyi «qısa» nominativ mövqe kimi çıxış edir. Mürəkkəb cümlənin tərkibinə iki və daha artıq sadə cümlə daxildir. İngilis dilində ən geniş yayılanları ikicümləli, yəni iki sadə cümlədən ibarət olan mürəkkəb cümlələrdir.Daha çox sayda sadə cümlədən ibarət mürəkkəb cümlələr, prinsipcə, ikicümləli cümlə şəklinə salına bilər. Minimal tabesiz mürəkkəb cümlə iki sadə cümlə-mövqedən – aparıcı və sonrakı – ibarətdir. Məna və struktur baxımından, cümlələr bir birinə münasibətdə nisbətən müstəqil və bərabərhüquqludur. Bu, özünü, məsələn, bütün söyləmin mənasını o qədər də dəyişmədən tabesiz mürəkkəb cümləni ayrı-ayrı sadə cümlələrin ardıcıllığı şəklində parçalamağın mümkün olmasında göstərir. Müqayisə et: We came late, and he was already asleep («Biz gec gəldik və o artıq yatmışdı») - We came late. He was already asleep.Əsas mövqelər: Mübtəda və xəbər (məna hissəsinin mövqeyini ehtiva edən) cümlənin nominativ strukturunda əsas, xüsusiləşməmiş, müstəqil mövqelərdir (cümlənin baş üzvləridir). Tamamlıq, təyin, zərflik ikinci dərəcəli, xüsusiləşməmiş, müstəqil mövqelərdir və onlar əsas və ya digər ikinci dərəcəli mövqelər yanında formalaşır. Mübtəda və xəbər aşkar və ya gizli şəkildə hər bir cümlə-söyləmdə yer alaraq, onun əsas – predmet və ya prosessual durumu adlandıran nominativ mənasının əsas aspektlərini ifadə edir.Mürəkkəb xəbər isə, bir qayda olaraq, iki hissədən ibarət olur – mənalı hissə və köməkçi hissə. Mənalı hissə xəbərin əsas nominativ mənasını ifadə edir. Köməkçi hissə, ilk növbədə, predikativ feli (morfoloji) mənaları bildirsə də, işlənən müstəqil mənaya malik olmayan leksik vahidlərin kateqorial əlamətlərindən asılı olaraq, xəbərin əlavə nominativ mənalarını ifadə edə bilər. Ənənəvi olaraq, mürəkkəb xəbərin iki struktur-nominativ tipi fərqləndirilir: mürəkkəb ismi və mürəkkəb feli. İrəlidə bu terminlər dırnaqsız işlədiləcəkdir. Belə fərqləndirmə onun mənalı hissəsini tutan müstəqil mənaya malik sözlərin kateqorial statusuna əsaslanır. Öz nominativ mənasına görə, mürəkkəb ismi xəbər işarə edilən durumun statik əlamətini, sabit xarakterini onun nominativ mənasının daha mücərrəd prosessual aspektinin xüsusi mənası qismində ifadə edir. Qrammatik ənənədə xəbərin mənalı hissəsi ayrıca müstəqil sintaktik

115


mövqe statusuna malikdir və adlıq hissənin, yaxud predikativin mövqeyi adlanır. O, müstəqil mənaya malik müxtəlif leksik vahidlərlə tutula bilər – isim, sifət, frazeoloji birlişmə, felin təsriflənməyən formaları. Mürəkkəb xəbərin köməkçi hissəsi də ayrıca sintaktik mövqe statusuna malikdir və köməkçi fel adlandırılır. O, müxtəlif semantikalı köməkçi fellərlə tutulur. Mürəkkəb feli xəbər açıqlanan duruma diqqəti onun dəyişkən, dinamik xarakterinin nominativ mənasının daha mücərrəd prosessual aspektinin xüsusi mənası qismində cəlb edir. Beləliklə, struktur-məna tipindən asılı olaraq, xəbərin mənalı hissəsinin mövqeyi mürəkkəb ismi xəbər üçün ad hissəsinin (predikativin) və ya mürəkkəb feli xəbər üçün fel hissəsinin mövqeyidir. Xəbərin mənalı hissəsinin mövqeyi müstəqil mövqedir, çünki müstəqil mənaya malik sözlər və müstəqil mənalı digər leksik vahidlərlə ifadə edilir. Bunlar xəbərin bütün və ya əsas leksik mənasını ifadə edir, cümlənin digər ikinci dərəcəli mövqelərindəki sözlərlə məna əlaqələrini formalaşdırır. Mürəkkəb ismi xəbər üçün köməkçi felin mövqeyi ləaqələndirmə mövqeyidir və mürəkkəb feli xəbər üçün xüsusi olaraq ifadə edilməmiş qalır.

ƏDƏBİYYAT

1. A.Axundov. Ümumi dilçilik 1979. Maarif nəşriyyatı səh.48-502. V.İ.Koduxov Общее языкознание Москва 1974 стр.123-1403. A.Qurbanov. Ümumi dilçilik səh.278-2794. Блох 2002- М.Я. Блох. Теоретические основы грамматики. - 3-е

изд. - М., «Высшая школа», 2002 - 160 стр. 5. Блох 2000- М.Я. Блох. Теоретическая грамматика английского языка (на Английском языке). - 3-е изд. - М., 2000 - 381 стр. 6. Волков В.С. Номинативная структура предложения. Типология синтаксических позиций (на материале английского языка). – Петропавловск-Камчатский: Камчат ГТУ, 2005. – 51 с. 7. Ахманова О.С. Словарь лингвистических терминов. М., 1966. 8. Падучева Е. В. О способах представления синтаксической структуры предложения.

У. АлиеваНоминативный анализ предложения на азербайджанском

и английском языках

РЕЗЮМЕ

116


Предложение есть минимальная информативная единица текста. Оно является в широком смысле сообщением его автора адресату о существовании какого-либо объекта действительности. Элементы или части предложения, образованные словами и другими лексическими единицами, представляют собой, опять же, в широком смысле отдельные аспекты этого сообщения. Предложение в тексте выполняет две функции – номинативную (назывную) и предикативную (модальную). Эти функции обусловлены тем, что предложение выражает два взаимосвязанных значения, одноименных с соответствующими функциями – номинативное и предикативное. Номинативным значением всякого (простого) предложения в тексте или высказывания является выражение сложного понятия о каком-либо классе объектов действительности в виде некоторой абстрактной ситуации (события, факта, отношения и т.п.).

U.AliyevaThe nominativ analyses of the sentences in Azerbaijan and

English languages.

SUMMARY

There are two types of function of the sentences – nominative and predicative. These functions denotes that they have common relations with each others. According to the nominative meaning and structure the sentences are divided into two types: simple and compound. Simple sentence consists of only one information on the situation. But compound sentences consist of two or more simple sentences. Subject and predicate is the main position in the nominative structure of sentences.

Çapa tövsiyyə edən: Bakı Dövlət Universiteti, Ümumi dilçilik kafedrası

Rəyçilər: Prof. M.Novruzov Dos. M.T.Məmmədov

117


Günel Babanlı Bakı Dövlət Universiteti.

[email protected]

KONVERSİYA TERMİNİNİN SEMANTİKTƏHLİLİ

Açar sözlər: konversiya, substansiya, verbalizasiya.Ключевые слова: kконверсия, субстантивация, вербализации.Key words: conversion, substantivization, adjectivization,

verbalization, adverbialization

“Konversiya” termini latın mənşəlidir. “dəyişmə” mənasındadır. Linqvistik terminlər lüğətində “ konversiya” termininin ingiliscə “conversion” sözündən əmələ gəldiyi və yeni söz yaradıcılığı üsulu, yolu olduğu, sözdəyişdirici paradiqmalar təşkil etdiyi qeyd olunmuşdur.

Konversiya yarananda söz yeni sintaktik mühitə düşür, yeni sintaktik funksiya ilə çıxış edir, yeni məna formalaşır, sözün morfoloji dəyişməsi nəticəsində digər paradiqmalar əmələ gəlir.

Konversiyanın müxtəlif növləri vardır: substantivləşmə, adyektivləşmə, pronominallaşma, verballaşma, adverbiallaşma, konyuksionallaşma və s. Bunlar dilimizə aid qrammatik terminlərlə

118



adlandırıla bilər: isimləşmə, sifətləşmə, əvəzlikləşmə, felləşmə, zərfləşmə, bağlayıcılaşma və s.

Çağdaş dilçilikdə dilçilər arasında belə bir fakt şübhə yaratmır ki, dil sisteminə asimmetriklik xasdır. Bu da dilin bütün səviyyələrinə nüfuz edir və o cümlədən nitq hissələrinin özünəməxsus semantik, formal və funksional çarpazlaşmasında özünü büruzə verir. Dildə qrammatik səviyyədəki asimmetriklik daha mürəkkəb xarakterə malikdir. O həm sistemdə bütövlükdə, həm də qrammatik vahidlərin strukturunda və onların funksionallığında təzahür edir. Qrammatik asimmetrikliyin mövcudluq formalarından biri də bir nitq hissəsinə mənsub olan sözlərin digər nitq hissəsinə keçməsidir. Dilçilik ədəbiyyatında bu proses müxtəlif terminlərlə adlandırılır. Belə ki, bir nitq hissəsinə mənsub olan sözlərin digər nitq hissəsinə keçməsi prosesini transpozisiya, konversiya, derivasiya adlandırırlar.

“Konversiya” termini latın mənşəlidir, “dəyişmə” mənasındadır. (1,s.347) Linqvistik terminlər lüğətində “konversiya” termininin ingiliscə “conversion” sözündən əmələ gəldiyi və yeni söz yaradıcılığı

üsulu, yolu olduğu, sözdəyişdirici paradiqmalar təşkil etdiyi qeyd olunmuşdur.( 2, s. 202)

Konversiya-keçmə maraqlı linqvistik hadisələrdən olub, dilin ifadə və məzmun planlarının qarşılıqlı nisbətdə öyrənilməsi zəminində meydana çıxır. Konversiya yarananda söz yeni sintaktik mühitə düşür, yeni sintaktik funksiya ilə çıxış edir, yeni məna formalaşır, sözün morfoloji dəyişməsi nəticəsində digər paradiqmalar əmələ gəlir. (3,s.41)

Dildə keçid nəzəriyyəsi deyilən bir nəzəriyyə mövcuddur. Keçid prosesi ümumi aktual linqvistik problemdir. Bu nəzəriyyə keçidin vəziyyəti, inkişafı və tiplərini müəyyənləşdirir. Bu nəzəriyyə dildə keçidlə nitqdə keçidin dinamikasını öyrənir. Bu nəzəriyyə dinamik və statik keçidin qanunauyğunluqlarını tədqiq edir. Ümumən keçid nəzəriyyəsi dilçilikdə ilk növbədə dilin material formasının tarixi ilə bağlı meydana çıxır. Keçid anlayışı transpozisiya, transformasiya kimi dilin vəziyyəti, onun inkişaf anı bağlıdır. Q.H.Paulun fikrincə, “keçid hadisəsi bir nitq hissəsinin digərinə keçmə dərəcələrini öyrənir. Burada okkazional – fərdi məna kontaminasiyası üstündür” (4,s.34)

Bir nitq hissəsindən digər nitq hissəsinə keçid prosesini A.A.Şaxmatov xüsusi terminlərdən istifadə etməklə aydındınlaşdırmışdır. Bu terminlər aşağıdakılardır: Substantivləşmə (isimləşmə), adverbiallaşma (zərfləşmə), verballaşma (feilləşmə), pronominalizasiya (əvəzlikləşmə), konyuksionallaşma (bağlayıcılaşma). (5, s.427)

119


A.V.Şerba və Vinoqradov nitq hissələrini kateqorial vəziyyətə görə təhlil etmiş, tarixi keçid prosesini transformasiya, transpozisiya və müasir keçidi hibridləşmə adlandırmışlar. “Transformasiya” termini şəklini dəyişmə, başqa bir hala girmə deməkdir. “Transpozisiya” termini isə yerdəyişdirmə , köçürmə, köçürülmə mənasındadır. “Hibridləşmə” termini isə cütləşdirmə, qoşalaşdırma nəticəsində alınan dil vahidləri anlayışını ifadə edir.

Keçid vəziyyətinin dildə iki növü fərqləndirilir: aralıq keçid və sinkretizm keçidi. Bunlar müxtəlif növ və formalarda, həmçinin də dilin vahid və kateteqoriyalarının mahiyyəti, dilin material və ideal sahəsi ilə üzə çıxır.

Aralıq kateqoriya və vahidlər periferik və kontaminasiya əlamətlərinə malikdir. Aralıq vəziyyət fonetikada, morfologiyada, sintaksisdə, həmçinin də leksikada müşahidə olunur. Aralıq hadisəsi, eləcə də dilin semantik sahəsində - leksik və qrammatik mənalarda müşahidə olunur.

V.İ.Koduxov yazır ki, sinkretizm halın (imkanın, vəziyyətin) keçid növü kimi ondan ibarətdir ki, vahidlərin maddi və formal birliyi iki və daha çox qiymət və ya funksiyaya malikdir. Dil sistemində sinkretizmə ən parlaq misal – leksik və morfoloji omonimyadır (mənaca bir – birindən fərqlənən sözlərin deyilişcə bir – birinə oxşaması). Sinkretizm semantik növün qeyri müəyyənliyi kimi, mənaların eyni vahiddə yerləşməsində aşkar edilir. Nəhayət, sinkretizm tarixi törəmə və müasir (çağdaş) əsaslandırma ilə formal törəmə və semantik əsaslandırmanın ayrılması nəticəsində meydana gəlir. Vəziyyətin (halın, imkanın) keçidinin iki əsas növü olan və sinkretizm bir – birindən onunla fərqlənir ki, dil vahidini formal və semantik ifadə edilməzlik və qeyri – müəyyənliklə xarakterizə olunur ki, bu zaman sinkretizm dil vahidini, forma və mənanın və yaxud, ancaq forma və mənanın müxtəlif kateqoriyalarının uyğunlaşdırılması ilə xarekterizə olunur. (6, s.5-16) Sinkretizm – keçid prosesi inkişafının ilk mərhələsi üçün səciyyəvi olan ayrılmazlıq, qovuşuqluq deməkdir.

Bir nitq hissəsindən digərinə keçidin bir neçə tipi var. Bunlardan biri semantik keçiddir. Dildə bu keçidin 4 növü fərqləndirilir: 1) qarışıq, 2) sərhədi olan, 3) funksional, 4) genetik keçidlər. Qarışıq keçid sifət nitq hissəsini əhatə edir. Bu cür sözlər şəxsləri və heyvanları xarakterizə edir. Məs.: “vəhşi” sözündə olduğu kimi. Vəhşi gəldi. Vəhşi (adam, heyvan) gəldi. Sərhədi olan keçid semantikasında dil vahidləri məntiqi, psixoloji, idioetnik anları ifadə edir. Məsələn, “milyon” və “üçlük” sözlərini götürək: Milyon almaq. Milyon manat. Üçlük lampa. Üçlük danışıqlar

120


apardı. Funksional keçid bədii mətnlərin (xüsusən də şeirlərdə) daxilində özünü göstərir. Genetik keçid mənşə məsələləri ilə bağlıdır. Bu, tarixizm və ekzotizm xarakterli sözlərin tarixən keçididir.

İngilis dilində konversiya hadisəsinin təfsilatlı tədqiqi görkəmli rus sovet dilçisi A.Smirnitskinin adı ilə bağlıdır. Tədqiqatlarında alim özünə qədər konversiyanı semantik və sintaktik hadisə hesab edən konsepsiyaları ardıcıl tənqid etmişdir. Konversiyaya semantik hadisə kimi yanaşanlar göstərirdilər ki, konversiya zamanı sözün mənası dəyişir, onu sintaktik hadisə sayanlar isə sözün sintaktik funksiyasının dəyişməsini əsas götürürdülər. Konversiya nəticəsində adətən yeni sözün meydana çıxması faktını önə gətirən A.Smirnitski birmənalı olaraq konversiyanı sözyaratma üsulu olaraq müəyyənləşdirdi. Konversiya zamanı ilkin sözlə yeni yaranan söz arasındakı münasibətləri tədqiq edərək göstərirdiki, yeni yaranan söz özündə daxili, semantik törəmə xüsusiyyətinə malikdir. Konversiya hadisəsinin mahiyyətinin anlaşılmasında mühüm uğurlardan biri kimi onu göstərmək olar ki, A.Smirnitski sözün morfoloji tərtibatının, yəni paradiqmanın konversiya hadisəsində fəal və böyük rolu olduğunu qeyd etmişdir. O, konversiya zamanı paradiqmanı yeganə sözyaratma vasitəsi hesab etmişdir: “Konversiya elə sözyaratma (sözəmələgətirmə) növüdür ki, bu zaman sözdüzəldici vasitə kimi yalnız söz paradiqmasının özü çıxış edir” (7,14-19).

Konversiya hadisəsinə tamamilə başqa prizmadan yanaşan tədqiqat işləri də nəzəri cəlb edir. Göstərilən tədqiqatlarda konversiya sözlərin müxtəlif nitq hissələri arasında keçid prosesinin ümumi adı kimi yanaşıldığı nəzərə çarpır. Yəni konversiya substantivləşmə, adyektivləşmə, pronominallaşma, verballaşma, adverbaillaşma, konyunksionallaşma və s. proseslərin ümumi adı olaraq qəbul olunsa da, dilçilik ədəbiyyatında ona daha dar mənada yanaşma da mövcuddur. Belə ki, ingilis dilində isimlərdən feillərin yaranması məsələsinə həsr etdiyi namizədlik dissertasiyasında S.Kostenko konversiya hadisəsinə tamamilə fərqli yanaşır. Tədqiqatçının gəldiyi nəticə bundan ibarətdir ki, konversiya hadisəsi söz yaradıcılığı üsulu kimi yalnız verballaşma ilə və ya daha da dəqiqləşdirsək, yalnız isimlərdən feil yaradılması ilə məhdudlaşır. Əlbəttə, tədqiqatçının gəldiyi bu nəticə ilə razılaşmaq mümkün deyildir. Ümumiyyətlə, söz yaradıcılığı üsulu kimi konversiyanın təkcə verballaşma ilə məhdudlaşdırılması, onun tərkibindən substantivləşmə və başqa sözyaratma növlərinin çıxarılması heç bir məntiqə uyğun deyil. Bəllidir ki, konversiyaya aid edilən bütün şəkilçisiz sözyaratma növləri, o cümlədən də substantivləşmə mahiyyətcə

121


və sözdüzəldici vasitələrinə görə heç bir prinsipial fərqlərə malik deyildir.

Dünya dilləri üzrə aparılan tədqiqatlar göstərir ki, konversiya hadisəsi təkcə analitik dillərdə deyil, sintetik quruluşlu dillərdə də yayılmışdır.

Türk dillərinə aid qrammatika kitablarında konversiya hadisəsinin şərhinə ara sıra müraciət edilmişdir. Konversiya barəsində türkoloqlar arasında müxtəlif fikirlər mövcuddur. Bir qrup türkoloqlar konversiyanı qrammatik formalı funksional hadisə, digərləri isə türk dillərindəki kök morfemlərin keçmiş sinkretizminin rudiment qalığı hesab edirlər. Bu iki qrup türkoloqların fikirlərindəki uyuşmazlığı və müasir türk dillərində müşahidə olunan konversiya hadisəsinin xarakterində və təzahür formalarındakı fərqləri görən N.Dmitriyev konversiyanı bir nitq hissəsindən digərinə elə requlyar keçid hadisəsi hesab edir ki, bu zaman sifət-isim, isim-sifət, feil-isim, isim-feil və s. tipli ikifunksiyalı söz meydana çıxır. Lakin qeyd etmək lazımdır ki, birinci qrup türkoloqlar kimi, N.Dmitriyev də həmin hadisə zamanı meydana çıxan ikifunksiyalı sözü onun etimologiyasından çıxış edərək iki nitq hissəsindən birinə aid edir, amma bu zaman formal olaraq həm də onun mənasına və funksiyasına əsaslanır. (8, s.32-35)

Konversiyanı – keçid prosesini – yeni söz yaradıcılığı üsulu da sayırlar. Sözün qabığında və cildində heç bir dəyişiklik edilmədən bir nitq hissəsi digəri ilə əvəzlənir, başlanğıc söz – forma ilə sonrakı söz – forma üst – üstə düşür. İngilis dilində bu hadisəni araşdıran A.İ.Smirniski iki oxşar sözü (ha`mmer və hamme`r) qarşılaşdırılır. Bu oxşar formalar nəinki öz sintaktik funksiyasına görə, həmçinin paradiqmalarına görə fərqlənir. Belə ki, hammer sözünün feil kimi hammer, hammerd (çəkicləmək), isim kimi isə (many) hammers (çəkiclər) paradiqmaları mövcuddur.

A.Smirinskinin fikrincə, “Qədim ingilis dilində yeni söz yaratma yolları ən çox konversiya – derivasiya yolu ilə mümkün olmuşdur, belə sözlər həmin dilin lüğət fondunda xüsusilə seçilmişdir. Beləliklə, bu dildə çox sözlər sadə kökdən ibarət olmuş, amma müxtəlif nitq hissələrinə mənsubluğuna görə fərqlənmişlər. Orta ingilis dili deyilən dövrdə bir sıra şəkilçilər öz məhsuldarlığını itirmiş və bunun nəticəsi olaraq eyniköklü sözlər çoxalmış və bu omonimliyə gətirib çıxarmışdır. Bu zaman eyni qrammatik formalar omonimlik yaratmışdır. Aşağıdakı sözlər qədim və orta əsrlər ingilis dilində həm feil, həm də isim kimi işlənməyə meyl göstərmişlər. Bu hal müasir ingilis dilində də geniş vüsət almaqdadır: comfort (təskinlik, təskinlik vermək), cover (qapaq, örtmək), escape

122


(qaçış, qaçmaq), cry (qışqırıq, qışqırmaq), dance (rəqs, rəqs etmək), rest (istirahət, istirahət etmək), answer (cavab, cavab vermək), name (ad, adlandırmaq), blossom (çiçək, çiçək açmaq), care (qayğı, qayğısına qalmaq), ship (gəmi, gəmi ilə göndərmək), drink (içki, içki içmək), smoke (tüstü, siqaret çəkmək), end (son, sonlandırmaq), fight (mübarizə, mübarizə aparmaq), fear (qorxu, qorxmaq), fish (balıq, balıq tutmaq) və s. (9)

Analoji cütlüklər sifət və feil keçidində də çox müşahidə olunur.Qeyd edək ki, belə konversiya hadisəsi flektiv dillərə məxsusdur.

Amma bu hadisə Azərbaycan dilində də bir sıra sözlərdə özünü göstərir. A.Axundov bu barədə yazır: “İltisaqi dillərdən biri kimi Azərbaycan dilində, flektiv dillərdə olan fonematik əvəzlənmə yoxdur. Ümumiyyətlə, qrammatik və leksik mənaların ifadə olunmasında başqa türk dillərində olduğu kimi bizim dilimizdə də monosemantik affikslər, həm sözdəyişdirici, həm də sözdüzəldici əsas rol oynayır. Fonetik asılılığa məruz qalmayan söz kökləri isə müxtəlif qrammatik vəziyyətlərdə sabit və dəyişməz qalır. Bir sözlə, Azərbaycan dilində fonematik əvəzlənmə axtarmaq nəzəri cəhətdən doğru deyil.

Lakin bir çox amillər bizim dilimizdə fonematik əvəzlənmələrin tədricən özünü göstərməsi üçün müəyyən əlverişli şərait yaratmaqdadır”. (10, s.88) Ə.Dəmirçizadə yazır: “Azərbaycan dilində səsdüşümü, səsartımı olduğu kimi, səslərin dəyişilməsi və əvəz olunması hadisələri də vardır. Unutmamalı ki, bu hadisələr yalnız sözlərə şəkilçi artırıldığı zaman deyil, bir sözdən yeni mənalı başqa bir söz düzəltmə zamanı da özünü göstərir. Məs.: uzun – uzanmaq, gödək – gödəlmək, alçaq – alçalmaq, sarı – saralmaq” .(11, s.123)

Azərbaycan dilinin müasir vəziyyəti baxımdan fonematik əvəzlənmə hesab edilən bu faktlar həqiqi fonematik əvəzlənmə sayıla bilməz. Bu faktlar yuxarıda ingilis dilindən verdiyimiz konversiya nümunələrinə oxşayır.

Konversiyanın tipləri müxtəlif və rəngarəngdir. Sözün biri nitq hissəsindən digərinə keçidinin 3 tipi vardır: 1) leksik – semantik; 2) morfoloji – semantik; 3) morfolji – sintaktik.

Leksik – semantik konversiyada eyni sözlər yalnız köklərdən ibarət olur. Məsələn, “yaxşı” sözünü götürək. Bu leksik vahid yalnız kökdən ibarət sifətdir. Leksik – semantik konversiya statusu qazanmaq üçün bu sifət zərfə keçməlidir və onun sintaktik funksiyasını qazanmalıdır. Müqayisə et: yaxşı adam – yaxşı oxuyur. Göründüyü kimi, “yaxşı” sözü sintaktik variasiyaya məruz qalmışdır. Biz bu hadisəyə sintaktik hadisə kimi deyil, leksik – semantik hadisə kimi baxmalıyıq. “İkincidərəcəli

123


sintaktik funksiyalarda bu nitq hissələrində sözlərin istifadə edilməsi, digər nitq hissələrində əsas sintaktik funksiylardısa, sözün sözün sintaktik dəyişməsi adlana bilər. Digər nit hissəsinə aid olan və sintaktik dəyişmənin təzahürünü söz yaratmağa aid etməyə əsas yoxdur. Sintaktik dəyişmənin hədləri substantiv, adyektiv verbial və bu kimi xüsusiyyətlərdə aşkara çıxır. Düzdür, bir nitq hissəsindən başqa nitq hissəsinə keçid, şübhəsiz, sözün sintaktik dəyişmələr imkanı ilə əlaqədardır. Sonuncu başlanğıc nöqtə rolunu oynayır və birincinin əsasıdır. Bununla bərabər prinsip etibarilə bunlar ayrı-ayrı təzahürlərdir və onları məhdudlaşdırmaq lazımdır: birinci halda, həqiqətən yeni lüğət vahidi yaranır, ikinci halda isə bu baş vermir.”( 12)

Beləliklə, konversiyalaşmış söz öz əvvəlki formasını saxlayır. Fərqli qrammatik kateqoriyaların əlamətini qazanır, kontekstdə əlaməti (əşyavilik, maddilik, əlamətlilik) müəyyənləşir.

Keçid prosesi dilin daxili inkişaf qanunauyğunluqlarından biri kimi tarixi kateqoriyadır və onun məzmununun müəyyənləşdirilməsi həmin prosesin semantik çalarlarının açılmasından xeyli asılıdır. Keçid prosesi dilin uzun sürən semantik inkişafının nəticəsi kimi meydana çıxır.

ƏDƏBİYYAT1. Словарь иностранных слов. М., 19542. Ахманова О.С. Словарь лингвистических терминов. М.,

19663. (Арбекова Т.И. Лексикологогия английского языка

(Практичкский курс). М.: Высшая школа, 1977.4. Пальчов О.А.Понятие сочитаености и валентности на

семантическом уровне.// Вопросы романогерманской филологыи. т. 139. Воропеж, 1972

5. Щахматов А.А.Синтаксис русского языка. Л., 19416. Кодухов В.И. Семантическая переходность как

лингвистическое понятие // Семантика переходности. Сбоник научных трудов. Л., 1977

7. Смирнитский А.И. Так называемая конверсия и чередование звуков в английском языке // Иностранный язык в школе, 1953

8. Дмитриев Н.К. Наречия места в турецком языке // Памяти ак. Льва Владимовича Щербы. Л.,1951

9. Смирницкий А.И. Лексикология английского языка. М., 1956

124


10. Axundov A. Azərbaycan dilinin fonetikası. Bakı, Maarif, 198411. Dəmirçizadə Ə. Müasir Azərbaycan dili. 1-ci hissə, Bakı, 197212. Современный русский язык. Морфология. Изд-во

Московского университета, 1952.

Г. БабанлыСемантический анализ термин конверсия

РЕЗЮМЕ"Конверсия" означает "изменение" в Латинской происхожде-

ния. Глоссарий лингвистических терминов в «конверсии » означает новый метод создания слово, изменение парадигмы на английском языке. Конверсия является лингвистическое событие, создается на основе содержания и языка. Конверсия создается, когда слово образовано новое синтаксический среды, и образуется в результате морфологических изменений.

Существуют различные типы Конверсия: субстантивация, вербализации. Конверсия изучается как лексической - грамматической элемент.

G. BabanliThe semantic analysis of conversion term

SUMMARY"Conversion" means "change" in the Latin origin. In the glossary of

linguistic terms "conversion" means new word creation method, that was noted by the word-changing paradigms in English.

Conversion is a linguistic event, and is created on the basis content language. When conversion is created a word is formed in the new syntactic environment, and formed as a result of the morphological changes.

There are different types of conversion: substantivization, adjectivization, pronominalization, verbalization, adverbialization, conjunctionation.

Çapa tövsiyyə edən: Bakı Dövlət Universiteti, Ümumi dilçilik kafedrası

Rəyçilər: AMEA-nin müxbir üzvü, prof. N.Q.Cəfərov

125


Dosent M.T.Məmmədov

Aytən Hüseynova AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu

[email protected]

DİLLƏRİN QARŞILIQLI ƏLAQƏ PROSESİNDƏ BEYNƏLMİLƏL TERMİNLƏR

Açar sözlər: dillərarası əlaqə, alınma söz, termin, beynəlmiləl terminlər.

Ключевые слова: взаимосвязи языков, заимствонные слова, термин, интернациональные термины.

Key words: linguistics contact, loan word, term, international terms.

Dil xalqa, kollektivə məxsus olub, ictimai hadisədir. Xalqın həyatında dil ünsiyyət vasitəsi olaraq mühüm rola malikdir. Belə ki, dövlətlər, xaqlar arasındakı əlaqələr məhz dilin vasitəsilə yaranır, inkişaf edir. Tarixən dillər arasında qarşılıqlı əlaqələr mövcud olmuşdur. İstər ticarət, istər mədəni, istərsə də iqtisadi əlaqələrin mövcud olması dilə təsirsiz ötüşməyib. Dilin inkişafında, zənginləşməsində dillərarası əlaqələr böyük rol oynayır. Dillərin qarşılıqlı əlaqəsi dedikdə bir dilin təsirilə digər dildə baş verən dəyişiklər nəzərdə tutulur. Dillərin qarşılıqlı təsirinin nəticəsi həmin dillərin bir-birindən müxtəlif linqvistik vahidləri, elementləri mübadilə etməsidir. Bu proses digər dilin lüğət tərkibinin

126



zənginləşməsinə gətirib çıxarır. Zənginləşmə leksik vahidlərin sayca çoxalması ilə əsaslandırılır. Elə bir dil yoxdur ki, orada yad ünsürlərə, alınma sözlərə rast gəlinməsin. Dillərin qarşılıqlı əlaqəsi varsa, demək dildə mütləq alınma sözlər, beynəlmiləl terminlər olacaq. Bu cür proses ekstralinqvistik amillərin nəticəsidir. “Dilin inkişafında xüsusi rol oynayan xarici faktorlardan biri dillərin əlaqəsi, kontaktıdır. Bu faktor xalqlar arasında iqtisadi, siyasi, mədəni və digər əlaqələr əsasında meydana çıxır. Dünyada elə bir dilə rast gəlmək olmaz ki, o ancaq öz daxili vasitələrindən ibarət olsun. Bu faktorun əsasında dünya dillərində dil əlaqəsi ənənəsi yaranmışdır. Bu ənənə bütün dünya dillərində mövcuddur” (2,449).

İnteqrasiya prosesi, ərazi birliyi, coğrafi mövqe, qonşuluq münasibətləri də dillərin qarşılıqlı əlaqəsində müxtəlif dillərin bir-birindən söz almasına təsir edir.

Mədəniyyətin, incəsənətin, elmin, texnikanın inkişafı, ölkənin siyasi, iqtisadi həyatının yüksəlməsi onun təsiretmə gücünü artırır. Bu inkişaf onu dünya arenasına çıxarır və insan fəaliyyətinin bütün sahələrinə təsir edir. Beləliklə, dildə ümumi anlayışı, hadisəni, məfhumu bildirən beynəlmiləl söz-terminlərin yaranmasını surətləndirir. Ölkənin təhsil, mədəniyyət sahəsində uğurları, həmçinin bazar iqtisadiyyatının, istehsal əlaqələrinin genişlənməsi onun xalqların dilinə təsirini gücləndirir və dili leksik cəhətdən təmin edir. Təbii ki, yeni anlayış, termin, sözlərin çoxu əsasən inkişaf etmiş, hegemon dövlətlərin dilindən keçir. Amerika, İngiltərə, Yaponiya və s. kimi ölkələrdə kapitalizm, iqtisadiyyat, texnika o qədər surətli inkişaf etmişdir ki, digər xalqlar daha çox bu ölkələrin dillərindən bəhrələnir.

Ölkənin ictimai, iqtisadi, siyasi, mədəni, elmi-texniki və s. inkişaf səviyyəsi daha yüksəkdirsə və o aparıcı mövqeyə malikdirsə, deməli, o zəif inkişaf etmiş xalqların dilinə güclü təsir edə bilər. “Həyatın axıntısı getdikcə internasionallığa çəkir. Bir millət arasındakı hər yeni tapntı, yaranış az zaman içərisində əvvəlcə mədəni millətlər, sonra da yavaş-yavaş avam (mədəni inkişaf cəhətdən geridə qalmış) millətlər arasında yayılır” (7,3). Bu müstəvidə bir dil digərinə nisbətən üstün-dominant mövqedə durur. Dil daşıyıcılarının üstün dilə marağının olmasının səbəbi bu dilin istifadə dairəsinin geniş olmasıdır.

.....Beynəlmiləl termin deyərkən beynəlxalq anlayışı bildirən, səslənməsi yaxın olan, mənaca oxşar olan, ən azı üç müxtəlifsistemli dillərdə işlənən alınma terminlər nəzərdə tutulur. Məsələn:

127


computer – ingilis, computador – ispan, computer- italyan, kompüter – Azərbaycan; ideology-ingilis, idéologie- fransız, идеология- rus, ideología- ispan, ideologiya- Azərbaycan; atom- ingilis, átomo- ispan, atome- fransız, atomo- italyan, atom- Azərbaycan və s.

sözləri beynəlmiləl terminlərə misal çəkmək olar. Dilə daxil olan terminlər aid olduğu dilin xüsusiyyətlərini tam

özündə saxlaya bilmir və daxil olduğu dilin fonetik, qrammatik qanunlarına uyğunlaşaraq dəyişikliyə uğrayır.

Terminlərin beynəlmiləl olmasının əsas kriteriyası nədir? Qeyd etmək lazımdır ki, beynəlmiləl terminlər əsasən alınmadır. Lakin hər alınma söz beynəlmiləl sayılmır. Dilçilikdə beynəlmiləl sözlərə yanaşmalar da müxtəlifdir. L.A.Bulaxovski beynəlmiləl sözlər haqqında yazır ki onlar “ fonetik tərkibcə uyğun olan, bir sıra dillərdə yayılmış mədəni məfhumları ifadə edən sözlərdir”. ( 9 , 108)

O.B.Şaxray da eyni cür fikirləşərək qeyd edir ki, “bu və ya digər söz bir sıra dillərdə işlənirsə, onu internasionalizmlər sırasına daxil etmək olar”. (12,)

Bəzi müəlliflər isə bu sözlərə nümunələri Avropa dillərindən kənara çıxmayaraq, əsasən, ingilis, fransız, alman və.s dillərindən verir, bəziləri isə eynisistemli dillərdə işlənməsini beynəlmiləl sayır. Bu müəlliflərin bu cür yanaşmaları sözsüz ki, yanlışdır.

Beynəlmiləl terminlər həm qohum olan, həm də qohum olmayan dillərdə işlənməlidir. Lakin sözün tək qohum dillərdə işlənməsi beynəlmiləl hesab olunmur. Bunun üçün o mütləq həm də qohum olmayan dillərdə işlənməlidir. Əgər söz yalnız eyni dil qrupunda, Məsələn:

Roman dillərində: fransız- société, ispan- sociedad, italyan- società, yaxud

Slavyan dillərində: rusca-вода, belarus- вaда, slovak- voda və s. işlənirsə və bu sırf qohum dillər üçün ortaq leksik fond təşkil edirsə, bu sözlər beynəlmiləl sayıla bilməz. İnternet sözü ingilis mənşəlidir. German dillərində işlənən bu söz həm roman, həm slavyan, həm türk dilləri, həm də baltik dillərində yayılmışdır. “Aydındır ki, beynəlmiləl terminlərin yayılma sahəsi genişdir. Beynəlmiləl terminlər qohum dillərdə işlənə bilər, lakin bununla yanaşı o mütləq həm də qohum olmayan dillərdə istifadə olunmalıdır”. (10 ,7)

A.A.Beletski, V.V.Akulenko, A.Belçikov qeyd etmişlər ki, beynəlmiləl sözlər ən azı üç qohum olmayan dildə işlənməlidir.

128


Terminlər dilə həm ədəbi dil, həm də danışıq dili yolu ilə keçə bilir. Beynəlmiləl terminlər ədəbi dilin şifahi, eyni zamanda yazılı qolu ilə alınır. Ədəbi dil vasitəsilə elm-texniki, fəlsəfi, siyasi və s. anlayışlar, terminlər keçir. Məsələn: determinizm, ideologiya, personalizm, rasional və s.

Danışıq dili ilə daxil olan terminlər əsasən məişətə aid olan və ümumişlək səciyyə daşıyan sözlərdir. Məsələn: lift, selfi, kokteyl və s.

Dil ilə cəmiyyət arasında qarşılıqlı asılılıq mövcuddur və birinin inkişafı digərinin inkişafı deməkdir. Cəmiyyətdə baş verən hər bir yenilik ilk növbədə dilin lüğət tərkibinə öz təsirini göstərir. Məsələn, Wİ-Fİ texnologiyasının yaranması.Wİ-Fİ- kompüterlərin şəbəkəyə birləşdiril-məsi və yaxud İnternetə qoşulması üçün müasir simsiz texnologiyadır. Bu texnologiya vasitəsilə onlarla istifadəçi eyni zamanda internetdən sərbəst şəkildə yararlana bilər. Bu texnologiyanın beynəlxalq səviyyədə işlənməsi nəticəsində bu termin əksər dillərin terminoloji sisteminə daxil oldu.

Son ilin ən təhlükəli xəstəliyi sayılan Ebola virusu da beynəlxalq səviyyədə surətli yayılmağa başladı. Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı tərəfindən bəşər tarixində ən qəddar virus sayılan Ebola virusu termini ümumbəşəri xarakter daşıdı və beynəlmiləl termin kimi dildə işlənilməyə başladı.

Beynəlmiləl terminlər müxtəlif səbəblərdən mövcud ola bilər.1) Yeni cihazın, texnikanın yaranması və digər dillərdə bu

haqda anlayışın olmaması hazır şəkildə texnika ilə yanaşı sözü, termini mənimsəmə. Məsələn, İphone, 3G texnologiyaları, İpad və s.

2) Dünyada baş verən qlobal, siyasi hadisələr, proseslər, xəstəliklərin ümumbəşəri xarakter daşıması. Məsələn, liberal sivilizasiya, qloballaşma, modernləşmə, Ebola virusu və s.

3) Beynəlmiləl terminlərin ən əsas hissəsini elm, elmin müxtəlif sahələri təşkil edir. Buna səbəb dillərin qarşılıqlı əlaqəsi nəticəsində lüğət tərkibi kasad olan dillərin elmi tərəqqisi olan xalqların elmi terminologiyasına müraciət etməsidir. Məsələn, sosiologiya, psixologiya, informatika, statistika və s.

“Dillərin qarşılıqlı şəkildə bir-birinə təsiri və daha güclü elmi-texniki nailiyyətlər əldə edən, elmi kəşfləri ilə seçilən xalqların dillərinin təsiri ilə başqa dillərdə yeni yaranan zəif anlayışı ifadə edən terminin alınması dillərdə ortaq leksik vahidlərin formalaşmasına səbəb olur” (5, 243).

129

http://az.wikipedia.org/wiki/%C4%B0nternet

http://az.wikipedia.org/wiki/Kompyuter


Məsələn, ərəb dilindən alqoritm, tarif, sıfır, admiral və s. sözlər beynəlmiləl termin kimi dünya dillərində işlənir. Beynəlmiləlizmləri V.V.Akulenko 5 əsas areala bölür:

1) Avropa-Amerika arealı; 2) SSRİ xalqlarının dilləri arealı; 3) Yaxın və Orta Şərq xalqları dilləri arealı; 4) Hindistan və Hind okeanı rayonu dillərinin arealı; 5) Uzaq Şərq arealı. S.Xəlilova Akulenkonun areal təsnifatını daha əhatəli bölgü saysa

da, onun nöqsandan xali olmadığını da qeyd edir. O, bu bölgüyə daha bir region və qitə dillərini daxil edir. Buraya Afrika dilləri arealı və nəhayət, Avstraliya arealını aid edir.

V.A.İsenqaliyeva isə beynəlmiləlizm anlayışını daha geniş mənada işlətməyi məqsədəuyğun görür. Və beynəlmiləlizm- avropaizmlər (bura latın, yunan, köhnə slavyan sözlərini daxil edir), beynəlmiləlizm- ərəb, beynəlmiləlizm-fars, beynəlmiləlizm-çin sözləri və s. qruplara ayırır.

Beynəlmiləlizmlər əsasən latın-yunan mənşəli sözlərdir. Latın dili Qədim Romada elm və kilsənin dili sayılırdı. Orta əsrlərdə artıq latın sözləri geniş şəkildə Qərbi Avropa dillərinə daxil olmağa başladı. Bu dillərin lüğət tərkibində latın və yunan mənşəli sözlər, elementlər üstünlük təşkil edir. Ona görədir ki, elmi terminologiyanın yaranmasının əsas mənbəyini bu dillər təşkil edir. Məsələn, appelyasiya- latın, qravitasiya- latın, deduksiya- latın, disput-latın, fizika- yunan, psixologiya –yunan və s.

Dünyanın əksər dillərində beynəlmiləl- türkizmlərə də rast gəlmək olar. Məsələn, türk dilində yogurt, rus dilində йогурт, ingilis dilində yoghurt, fransız dilində yaourt, fin dilində jogurtti; türk dilində dolaman, rusca dolaman, ingiliscə dolman, fransız dilində dolman və s.

Bir çox dillərin, o cümlədən, Azərbaycan dili terminologiyasının əsas tərkib hissəsini beynəlmiləl terminlər təşkil edir. Elmin müxtəlif sahələrində bu terminlərə rast gəlmək olar. Məsələn, dilçilik – morfem, paradiqma, leksikologiya, riyaziyyat – teorem, kosinus, loqarifm, vektor, informatika – bayt, brauzer, domen; iqtisadiyyat – aksiz, lizinq, verifikasiya terminlər, psixologiya – instinkt, motiv, affekt və s. Qeyd edək ki, beynəmiləl terminlər daha çox dəqiq elmləri təşkil edir.

Beynəlmiləlizmlər dilə iki cür daxil daxil olur:1. Bilvasitə daxil olan beynəlmiləlizmlər.2. Bilavasitə daxil olan beynəlmiləlizmlər.

130


Bilvasitə daxil olan terminlər hər hansı dillərin vasitəsilə digər dillərə keçmə yolu ilə baş verir. Azərbaycan dilində işlənən beynəlmiləl terminlərin əksəriyyəti dilimizə rus dili vasitəsilə keçmişdir. XIX əsrin birinci yarısından rus dili vasitəsilə Qərbi Avropa sözləri Azərbaycan dilinə keçməyə başladı. Buna səbəb kimi Azərbaycanın Rusiya ilə daha yaxın əlaqələrinin olması, beynəlxalq arenaya çıxışının nisbətən zəif olmasını göstərmək olar. Rus dili vasitəsilə dilimizə keçən beynəlmiləl terminlərə bunları misal göstərək: adaptasiya, neqativ, analiz, inteqrasiya, formula, vokal, temp və s.

S. Sadıqova qeyd edir ki, “Termin beynəlmiləl səviyyəyə çatması üçün ən azı üç mərhələ yolu keçir. Həmin üç mərhələ belədir: mənbə dil aralıq dil reseptor dil. Aralıq dil özü mənbə dilin vahidlərini mənimsəyir ki, bu zaman reseptor dil rolunu yerinə yetirir, həmin termini üçüncü bir dilə ötürəndən sonra aralıq dil hesab olunur və üçüncü dil reseptor dil sayılır” ( 5,257). Azərbaycan dilinə terminlərin keçməsində aralıq dili əsasən rus dili vasitəsilə olur.

Bilavasitə daxil olan terminlər dilə heç bir dilin vasitəsi olmadan birbaşa keçir. Müasir ədəbi dilimizə birbaşa keçən beynəlmiləl terminlər olsa da, amma onların sayı azdır.

Son illər ölkəmizin Avropaya inteqrasiyası, eyni zamanda ölkələrlə mədəni, elmi, iqtisadi və s. əlaqələrinin genişlənməsinin nəticəsidir ki, beynəlmiləl terminlər dilimizə birbaşa daxil olmuşdur. Məsələn, mobil, android, tab və s.

Nəzərə alsaq ki, ingilis dili beynəlxalq dildir və son zamanlar əsasən texnikanın dili olması, informasiyanın alınması ən çox bu dil vasitəsilə əldə olunur, bu səbəbdən də beynəlmiləl sözlərin digər dillərə keçməsində üstünlüyə malikdir. İnformatika-texnologiyanın inkişafı ilə bağlı dilimizə çoxlu sayda beynəlmiləl terminlər daxil olmuşdur. Xüsusən sosial şəbəkələrə marağın, tələbatın artması, ünsiyyətin, əlaqənin daha asan baş tutması bu sözlərin dilə keçməsini surətləndirdi. Məsələn, twitter, facebook, instagram, yahoo və s. Bu sözlər getdikcə dildə ümumişlək sözlərə çevrilir.

M.Qasımov beynəlmiləl terminləri tarixi mənbələrinə görə aşağıdakı qruplara ayırır:

a) ayrı-ayrı dillərin öz törəmələri;b) başqa dillər vasitəsilə alınan terminlər;c) başqa dillərdən alınan terminlər;ç) müəyyən bir dilin daxilində müxtəlif internasional söz

elementləri əsasında yaranmış terminlər; ( 1, 149)

131


Lakin ayrı-ayrı dillərin öz törəmələrinə çox az dildə rast gəlmək olar. Müasir Azərbaycan dilində olan beynəlmiləl sözləri bu cür qruplaşdırmaq olar:

1) Latın və yunan mənşəli terminlər: abstrakt (lat. abstractus), veto (lat. veto), mif (yun. μυθολογία), ironiya (yun. εἰρωνεία).

2) Digər dillərdən alınan beynəlmiləl terminlər: karyera (italyan), estrada (fransız), caz (ingilis), embarqo (ispan), azimut (ərəb), matros (holland), anşlaq (alman), köşk (fars), kurort (alman) və s.

3) Beynəlmiləl termin elementlər əsasında düzələn sözlər: geosiyasi, biomüxtəliflik, teleölçmə, radiodalğa, fotopillə və s.

Bəzən alınma sözlər dildə müsbət nəticə vermir. Lüzumsuz alınmalar dili ağırlaşdırır, ünsiyyəti çətinləşdirir. Süni yaradılmış söz zaman keçdikcə dil daşıyıcıları tərəfindən işlədilmir və yarandığı kimi tez də aradan çıxır. Bəzən isə alınmalar milli sözü üstələyib, onu istifadədən çıxarır. Və bunun üçün də dildə qarşılığı olan milli sözlərə üstünlük vermək yaxşı olardı. Düzdür, əgər onu əvəz edəcək söz yoxdursa və bu təbii ehtiyacdan irəli gəlirsə, alınmalara müraciət etmək vacibdir. Bu zaman dilin lüğət tərkibindəki sözlərin kəmiyyətcə artması ilə nəticələnəcək.

Beynəlmiləl terminlər dilin lüğət tərkibini linqvistik vahidlərlə, elementlərlə zənginləşdirir və dildə özünəməxsusluğu ilə seçilir. Beləliklə, beynəlxalq leksik fondun yaranması dünya xalqlarının bir-birinə yaxınlaşmasına, asan başa düşməsinə yardımçı olur.

Ədəbiyyat siyahısı1. Qasımov M. Azərbaycan terminologiyasının əsasları. Bakı, 1973.2. Qurbanov A. Ümumi dilçilik. Bakı, 2004.3. Məmmədli N. Alınma terminlər. Bakı, 1997.4. Məmmədova Təhminə. İngilis və Azərbaycan dillərində

beynəlmiləl sözlər. Bakı, 2010.5. Sadıqova S. Azərbaycan dilinin terminologiyası. Bakı, 2011.6. Xəlilova S. İnternasional terminlər. Bakı, 1991.7. Xuluflu V. Bir imla olmalıdır. “Yeni yol” qəzeti № 59, 1925.8. Акуленко В.В. Существует ли интернациональная лексика?

Вопросы языкознания, № 3, 1961.9. Бyлаховский Л.А. Введение в языкознание. Москва, 1954.

132

http://ru.wiktionary.org/wiki/veto#.D0.9B.D0.B0.D1.82.D0.B8.D0.BD.D1.81.D0.BA.D0.B8.D0.B9

http://ru.wiktionary.org/wiki/abstractus#.D0.9B.D0.B0.D1.82.D0.B8.D0.BD.D1.81.D0.BA.D0.B8.D0.B9


10. Бельчиков Ю.А. Интернациональная терминология в русском языке. Москва, 1959.

11. Исенгалиева В.А. Интернациональные основы в тюркских языках. Советская тюркология, № 5, 1970.

12. Шахрай О.Б. К вопросу о смысловых взаимоотношениях интернациональных слов в разных языках. «Иностран.яз. в школе», № 1, 1955.

13. Serjeantson M.S. A history of foreign words in English. New York, 1961.

14. http://ru.wiktionary.org/wiki 15. http://www.perunica.ru/yazikoznanie/6551-slova-prishedshie-v-

russkiy-yazyk-iz-inostrannyh-yazykov-i-ih-znachenie.html 16. www.wikipediya.az

Гусейнова АйтенИнтернациональные термины, возникшие в процессе

взаимосвязи языков

РезюмеВ статье исследуется термины и слова вошедшие в язык в

процессе взаимосвязи языков на современном этапе. Расширение международных связей, межкультурных

отношений, процессы интеграции, прогресс научно-технический отрасли усиливают приток новых слов и терминов в язык. Эти термины обогащают словарный состав языка и его терминологию.

В статье делаются попытки определить место интернациональных терминов в языке и рассматриваются причины образования терминов.

Kuseynova AytenInternational terms arising in the process of

interconnection languages

133

http://www.wikipediya.az/

http://www.perunica.ru/yazikoznanie/6551-slova-prishedshie-v-russkiy-yazyk-iz-inostrannyh-yazykov-i-ih-znachenie.html

http://www.perunica.ru/yazikoznanie/6551-slova-prishedshie-v-russkiy-yazyk-iz-inostrannyh-yazykov-i-ih-znachenie.html

http://ru.wiktionary.org/wiki


Summary

The article deals with terms and words entered the language in the process of interconnection languages at the present stage. The expansion of international relations, intercultural relations and integration processes, the progress of scientific-technical industry increase the influx of new words and terms in the language. These terms enrich the vocabulary of language and its terminology.

The article attempts to define the place of international terms in the language and with the reason for the formation of terms.

Çapa tövsiyyə edən: AMEA, Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu Terminologiya şöbəsi

Rəyçilər: filologiya elmləri doktoru, professor S.Sadıqova fil.ü.fəl.dok.N.Hüseynova

Səbinə Qasımova Azərbaycan Memarlıq və İnşaat Universiteti.

İNGİLİS DİLİNDƏ QRAMMATİK ŞƏKİLÇİLƏRİN LEKSİKLƏŞMƏSİ

Açar sözlər: leksikalizasiya, qrammatik, leksik, şəkilçi, sözdüzəltmə, sözyaradıcılığı.

Key words: lexicalization, grammatic, lexic, suffix, word- formation, word- building.

Ключевые слова: лексикализация, грамматический, лексический, аффикс, словообразование, словопроизводство.

Müasir ingilis dilinin qrammatik sistemində yer tutan bir sıra qrammatik kateqoriya göstəriciləri eyni zamanda leksikləşərək müəyyən şərait daxilində yeni mənalı leksik vahidləri təşəkkülündə işlənir. “Müəyyən məfhum, anlayış ifadə edən səslər kompleksi, toplusu olan

134


söz”lər [1, 6] dövrün inkişafı ilə əlaqədar olaraq hər zaman təşəkküldədir və sözlərin hər hansı bir dildə yaranması müxtəlif yollarla reallaşır. Dildə sözyaratmanın üsullarından biri də həmin dildə olan qrammatik, sözdəyişdirici şəkilçilərin leksikalizasiyasıdır [2, 111]. Qrammatik şəkilçilərin leksikalizasiyası dedikdə sözə əlavə olunan sözdəyişdirici şəkilçinin təkcə sözün formasını deyil, həm də eyni zamanda semantik tutumunu da dəyişdirdiyi, sözə yeni məna verdiyi anlaşılır. S. Cəfərov söz yaradıcılığında təzahür edən bu hadisəni “qrammatik şəkilçilərin leksikləşməsi və ya leksik şəkilçi yerinə keçmə” adlandırır [3, 157; 4, 45]. İ.V.Arnold ingilis dilində qrammatik formaların leksikalizasiyası hadisəsindən bəhs edərək qeyd edir ki, bu hadisənin mahiyyətinin əsasında belə bir izah dayanır: “sözə əlavə olunan qrammatik göstərici yeni mənalı yeni bir sözü yaradır” [5, 18].

Bu baxımdan aşağıdakı şəkilçilərə diqqət edək: I. -ed şəkilçisi. İngilis dilində bu şəkilçi həm grammatik, həm də leksik şəkilçi kimi fəaliyyət göstərir. –ed sonluğu qrammatik göstərici şəklində ingilis dilində iki funksiyada təzahür edir: 1)–ed qrammatik şəkilçisi bir qayda olaraq qaydalı feillərin sonuna əlavə olunaraq keçmiş zamanın qeyri-müəyyən formasını (The Past İndefinite Tense Form) düzəldir. Bu şəkilçini qəbul etmiş feil bütün şəxslərdə eyni formada özünü göstərir. Məsələn: to help- helped (kömək etdim, etdik, etdin, etdiniz, etdi, etdilər,), to open- opened (açdım, açdıq, açdın, açdınız, açdı, açdılar), to close- closed (bağladım, bağladıq, bağladın, bağladınız, bağladılar, bağladı), to study- studied (oxudum, oxuduq, oxudun, oxudunuz, oxudu, oxudular), to translate- translated (tərcümə etdim, etdik, etdin, etdiniz, etdi, etdilər) və s. 2) –ed qrammatik şəkilçisi qaydalı fellərə artırılaraq keçmiş zaman feli sifətinin yaranmasında işlənir. Belə yaranmız vahidlərin semantik tutumunda eyni zamanda məchulluq anlayışı da özünü biruzə verir. Məsələn: ), to open- opened (açmış- açılmış), to close- closed (bağlamış- bağlanılmış), to translate- translated (tərcümə etmiş- tərcümə edilmiş) [6] və s.

II. –ed şəkilçisi leksik şəkilçi olub sözdüzəldici şəkilçi kimi sadə sözlərə əlavə olunaraq düzəltmə sifətlərin düzəlməsində işlənir:

1) İsim kökləri ilə birgə işlənərək düzəltmə sifətlərin yaranmasında işlənir. Məsələn: Colour (rəng)- coloured (zənci, mulat, rəngli), culture (mədəniyyət)- cultured (mədəni, ziyalı, oxumuş), talent (istedad)- talented (istedadlı), wood (meşə)- wooded (meşəli, ağaclı), feature (xüsusiyyət)- featured (məhşur), bear (saqqal)- beared (saqqallı),

135


2) Feil köklərinə artırılaraq düzəltmə sifətlər yaradır. Məsələn: to accomplish (bitirmək, oxumaq, yerinə yetirmək)– accomplished (mədəni, ziyalı, oxumuş), to educate (təhsil vermək, oxutmaq)- educated (ziyalı, təhsilli), to feature (ekranda göstərmək)- featured (məhşur),

3) – ed leksik şəkilçisi mürəkkəb sözləri təşkil edən komponentlərin birinə əlavə olunaraq mürəkkəb sözlərin yaranmasında işlənir. Məsələn: long- legged (uzundraz), long- lived (uzunömürlü), blue- eyed (mavi gözlü), kind –hearted (mərhəmətli, xeyirxah), faint- hearted (qorxaq, ürəksiz, ağciyər), broken- hearted (qəlbi sınıq, dərdli), middle-aged (orta yaşlı), pear-shaped (armudu) və s.

- th şəkilçisi. İngilis dilində bu şəkilçi iki ampulada fəaliyyət göstərir:

I. – th şəkilçisi grammatik sonluq kimi miqdar saylarından sıra saylarının yaranması zamanı işlənir. Məsələn: four (dörd)- fourth (dördüncü), five (beş)- fifth (beşinci), six (altı)- sixth (altıncı), seven (yeddi)- seventh (yeddinci), eight (səkkiz)- eighth (səkkizinci), ten (on) –tenth (onuncu) və s.

II. - th şəkilçisi leksik vasitə kimi düzəltmə isimlərin yaranmasında işlənir [7, 26].

1) Sadə sifətlərin sonuna artırılan –th şəkilçisi düzəltmə isimlərin yaranmasında işlənir. Məsələn: long (uzun)- length (uzunluq), strong (güclü)- strength (güc, qüvvə), wide (geniş, enli)- width (en), warm (mülayim, isti)- warmth (mülayimlik, istilik) və s.

2) Sadə fellərin sonuna əlavə olunaraq düzəltmə isimlərin əmələ gəlməsinə səbəb olur. Məsələn: to grow (böyümək)- growth (artma, böyümə), to die (ölmək)- death (ölüm), bear (doğmaq)- birth (məhsəb, anadan olma),

- ing şəkilçisi ingilis dilində qrammatik və leksik şəkilçi kimi işlənir.

I. –ing şəkilçisi ingilis dilində qrammatik şəkilçi kimi fel köklərinə artırılaraq felin şəxssiz formalarından indiki zaman feli sifəti (The Present Participle, yaxud Participle One) və Cerundun (The Gerund) yaranmasında işlənir:

1) – ing qrammatik sonluğu feil köklərinə əlavə olunaraq indiki zaman feli sifətinin (The Present Participle, yaxud Participle One) yaranmasında işlənir. Bu feli sifətlər təyin funksiyasında işlənərkən –an, -ən, -yan, -yən, zaman zərfliyi funksiyasında işlənərkən –andə, -əndə, -yandə, -yəndə, tərz- hərəkət zərfliyi funksiyasında işlənərkən –araq, -ərək, -yaraq, -yərək şəkilçiləri vasitəsilə tərcümə olunur. İndiki zaman

136


feli sifəti təyin funksiyasında ingilis dilində ən fəal şəkildə işlənir. Zərflik funksiyaları isə çox az hallarda müşahidə olunur. Məsələn:To write (yazmaq)- writing (yazan), to read (oxumaq)- reading (oxuyan), to do (etmək)- doing (edən), to meet (qarşılamaq)- meeting (qarşılayan) və s.

2) – ing qrammatik şəkilçisi feil köklərinə artırılaraq felin şəxssiz formalarından Cerundun (The Gerund) yaranmasında işlənir. – ing qrammatik şəkilçisi qəbul etmiş Cerund Azərbaycan dilinə -maq, -mək və -ma, -mə şəkilçiləri ilə tərcümə olunur. Məsələn: to write (yazmaq)- writing (yazma), to read (oxumaq)- reading (oxuma), to do (etmək)- doing (etmə), to meet (qarşılamaq)- meeting (qarşılamaq), to speak (danışmaq)- speaking (danışma, danışmaq) və s.II. – ing leksik şəkilçisi düzəltmə isimlərin və sifətlərin yaranmasında işlənir:

1) – ing leksik şəkilçisi feil əsaslarına artırılaraq düzəltmə isimlərin yaranmasında işlənir [8, 19]. Məsələn: to begin (başlamaq)- beginning (başlanğıc), to meet (görüşmək)- meeting (görüş, iclas), to mean (nəzərdə tutmaq) – meaning (məna), to write (yazmaq)- writing (yazı), to read (oxumaq)- reading (oxu), to knit (toxumaq)- knitting (toxuma), to wed (elçi getmək)- wedding (toy), to build (tikmək)- building (bina, tikinti) və s.

2) – ing leksik şəkilçisi feil köklərinə əlavə olunaraq düzəltmə sifətlərin əmələ gəlməsində işlənir. Məsələn: to interest (maraqlandırmaq)- interesting (maraqlı), to amuse (əyləndirmək)- amusing (gülməli, məzəli), to bore (bezdirmək)- boring (bezdirici), to annoy (zəhləsini tökmək)- annoying (zəhlətökən) bvə s.

3) –ing leksik şəkilçi kimi əsas nitq hissəsi olan feildən köməkçi nitq hissəsi- sözönülərin və bağlayıcıların yaranmasında işlənir. Məsələn: to concern (aid olmaq)- concerning (sözönü) (haqqında, barəsində), to regard (baxmaq, aid olmaq)- regarding (sözönü) (haqqında, barəsində, xüsusunda), to respect (hörmət etmək)- respecting (sözönü) (dair, haqqında, barəsində, xüsusunda), to provide (təmin etmək, təchiz etmək)- providing (bağlayıcı) (o şərtlə ki,) və s.

-s şəkilçisi. Bu şəkilçi ingilis dilində qrammatik və leksik şəkilçi kimi işlənir.

I. Qrammatik şəkilçi kimi –s sonluğu aşağıdakı hallarda özünü göstərir:

1. –s (-es) ismin kəmiyyət kateqoriyasının göstəricisi kimi tək isimlərdən cəm isimlərin yaranmasında (The Plural Form) işlənir və -lar, - lər cəm göstəricisi kimi Azərbaycan dilinə tərcümə olunur. Məsələn: a

137


pen- pens (qələmlər), a book- books (kitablar), a bench- benches (skamyalar), a doctor- doctors (həkimlər) və s.

2. –s sonluğu ’ (apostrof)-la birlikdə mənsubiyyət kateqoriyasının göstəricisi kimi ingilis dilində yiyəlik halı (The Possessive Case) düzəltmək üçün bir qrup isimlərə əlavə olunur və Azərbaycan dilinə yiyəlik hal şəkilçisi –ın, -in, -un, -ün kimi tərcümə olunur. Məsələn: the girl’s mother- qızın anası, the teacher’s book- müəllimin kitabı, the children’s room- uşaqların otağı, yesterday’s problem- dünənin problemi və s.

3. – s (- es) sonluğu ingilis dilində indiki zamanın qeyri- müəyyən formasının (The Present Indefinite Tense Form) III şəxsin tək formasının düzəlməsində işlənir və Azərbaycan dilinə -dır, -dir, -dur, -dür indiki zaman III şəxs tək şəxs sonluqları ilə tərcümə olunur. Məsələn: She goes.- O gedir. He reads.- O oxuyur. It plays.- O oynayır.

II. – s leksik şəkilçisi vasitəsi ilə ingilis dilində müxtəlif nitq hissələrinə aid olan yeni leksik vahidlər yaranır. Məsələn: beside (yanında) (sözönü)- besides (yanaşı, başqa) (sözönü, zərf), look (baxış, görünüş) (isim) – looks (xarici görünüş, görkəm) (isim), belonging (sahiblik, mənsibiyyət)- belongings (ləvazimat, aid olan şeylər) (isim), possession (sahib olma, yiyələnmə) (isim)- possessions (mülkiyyət) (isim), to mean (nəzərdə tutmaq, məna kəsb etmək) (fel)- means (vasitə) (isim), new (təzə, yeni) (sifət)- news (xəbər) (isim), custom (adət, ənənə)- customs (gömrük), colour (rəng)- colours (alay bayrağı, şüarı), good-yaxşı- goods (əmtəə, mal) və s.

A.İ.Smirnitski qrammatik şəkilçilərin leksikalizasiyası yolu ilə yaranan bəzi sözlərin omonimik sözformalarının mövcudluğunu, bəzilərinin isə belə formalardan məhrum olduğunu göstərir [2, 111]. Məsələn: meeting-görüşən- iclas, colours- rənglər, alay bayrağı, looks- baxışlar- xarici görünüş və s. Eyni halı goods (mal, əmtəə), possessions (mülkiyyət), means (vasitə) sözləri üçün demək olmaz. Bu sözlərin yalnız bir forması var.

-er ingilis dilində qrammatik və leksik şəkilçi kimi işlənir. I. Qrammatik göstərici olaraq –er şəkilçisi sifətin müqayisə dərəcəsinin (The Comparative Degree of the Adjectives) düzəlməsində işlənir. Məsələn: old (köhnə)- older (daha köhnə), big (böyük)- bigger (daha böyük), happy (xoşbəxt)- happier (daha xoşbəxt), large (böyük, geniş)- larger (böyük, geniş) və s.II. Sözdüzəldici şəkilçi olaraq –er leksik göstəricisi məhsuldar şəkilçilər qrupundandır. Belə ki, bu şəkilçi vasitəsilə ingilis dilində fellərdən əsasən peşə anlayışı bildirən isimlər yaranır. Məsələn: to read (oxumaq)-

138


reader (oxucu), to write (yazmaq)- writer (yazıçı), to sing (mahnı oxumaq)- singer (müğənni), to speak (danışmaq)- speaker (natiq), to translate (tərcümə etmək)- translater (tərcüməçi), to plant (əkmək)- planer (əkinçi), to teach (dərs demək)- teacher (müəllim), to work (işləmək)- worker (işçi, fəhlə), to rule (idarə etmək)–ruler (hökmdar) və s.

Bəzən bu şəkilçi vasitəsilə ümumi isimlər də düzəlir: to sew (tikmək, calamaq)- sewer (kanalizasiya trubası), to rule (xətt çəkmək)–ruler (xətkeş), to rub (pozmaq, silmək)- rubber (pozan) və s.

İngilis dilində qrammatik formaların leksikləşməsi- leksikalizasiyası yolu ilə yaranmış sözlərin təhlili onların hər hansı bir qrammatik kateqoriyanın göstəricilərini qəbul etmiş sözlərdən fərqini aydınlaşdırmaqda, tərcümə zamanı sözlərin dəqiq məna tutumunu müəyyənləşdirməkdə əhəmiyyət daşıyır.

Ədəbiyyat siyahısı1.Verdiyeva Z., Ağayeva F., Adilov M. «Azərbaycan dilinin

semasiologiyası» Bakı- Maarif nəşriyyatı-1979.

2.Смирницкий А. И. Лексикология английского языка. Москва- издательство «Литературы на иностранных языках»-1956. 3.Cəfərov S. A. Azərbaycan dilində söz yaradıcılığı. Bakı-ADU nəşriyyatı-1960.4.Cəfərov S. A. Müasir Azərbaycan dili. Leksika. Bakı- “Maarif”- 1982. 5.Arnold I. V. The English Word. Moscow-“Vysshaya shkola”-1986.6.Koбрина H.A., Koрнеева Е.А., Оссовская М.И., Гузеева К.А., Грам-матика английского языка С.Петербург- «Союз»- 1999. -496c. (ingilis dilində).7.Hajiyeva A., Najafli E. Contrastive lexicology. s.63. Bau-“Science and Education”-2010.8.Abdulrahimova K. A Guide to English Word-Study. Baku-“Science and Education”-2013.

Gasimova S.The Lexicalization of the Grammatical Suffixes in the

English LanguageSummary

This article deals with the lexicalization of the grammatical suffixes in the English language. The author analyses the suffixes such as -ed, -th, -ing, -er and –s, explaines the grammatical and

139


lexical peculiarities of these suffixes on the basis of the materials of the English language.

Касимова С.Лексикализация грамматических суффиксов в

английском языкеРезюме

В этот статье рассматривается лексикализация грамматических суффиксов в английском языке. Автор анализирует суффиксы такой как - ed, -th, - ing, -er и -s, объясняет грамматические и лексические особенности этих суффиксов на основе материалов английского языка.

Çapa tövsiyə edən: Azərbaycan Memarlıq və İnşaat Universiteti

Rəyçilər: filologiya elmləri doktoru İ.Qasımov filologiya elmləri doktoru R.Eyvazova

Şəhla İbrahimova Gəncə Dövlət Universiteti.

V.B.BUDAQOVUN TƏDQİQATLARINDA TERMİNOLOGİYA MƏSƏLƏLƏRİ

Açar sözlər: dilçilik, türkologiya, qrammatika, terminologiya, fonetik, qrafik.

Ключевые слова: лингвистика, тюркология, грамматика, терминология, фонетический, графический.

Key words: linguistics, turkology, grammar, terminology, phonetic, graphic.

Azərbaycan dilinin terminologiyası müasir inkişaf səviyyəsinə çatanadək müxtəlif mərhələlərdən keçmiş, müxtəlif mənbələrdən bəhrələnmişdir. Dilimizin terminoloji sistemləri struktur – genetik, qrammatik, leksik – semantik cəhətdən çox maraqlı xüsusiyyətlərə

140


malikdir. Lakin ədəbi dilimizin inkişaf tarixi ilə sıx bağlı olan terminologiyanın tarixi, onun inkişaf mərhələləri ilə bağlı sanballı tədqiqat əsərləri yazılmışdır. Belə ki, terminologiya və onun problemlərinin məqsədyönlü şəkildə həlli, xüsusən son vaxtlarda Azərbaycan dilçiliyinin tədqiqat obyektinə çevrilmişdir. Hesab etmək olar ki, terminologiya üzrə onun ədəbi dilin zənginləşməsindəki rolu, terminlərin sistemləşdirilməsi hazırda dilçilikdə ən aktual problemlərdəndir.

Ədəbi dil sözləri içərisində alınma terminlərin yeri məsələsi həmişə mübahisələrə səbəb olmuşdur. Alınma terminləri “normalaşmış dil”ə qarşı qoymaq düzgün deyil, çünki elmi dil elə ədəbi dilin funksional üslubudur. Ədəbi dilin normalarına, qaydalarına tabe olan alınma terminlər söz yaradıcılığında xüsusi yer tutur. Terminoloji leksikanın müəyyən bir qismi yalnız müvafiq sahə mütəxəssislərinin leksikonuna aiddir. Belə terminlərin bəzisi müəyyən zamandan sonra, hətta milli ədəbi dilə də keçə bilir. Deməli, termin və qeyri – terminlər arasında kəskin sədd qoymaq olmaz.

Azərbaycan dilinə bir çox dillərdən alınma terminlər keçmişdir. Bura, əsasən, ərəb və fars dillərindən keçən terminləri misal göstərmək olar. Azərbaycan dilində elmi terminlərin yaranması əsasən XIX əsrin ikinci yarısına təsadüf edir. (1. s. 47) XIX əsr Azərbaycan dilində elmi üslub, xüsusən də filoloji terminlər V. Adilov tərəfindən tədqiq edilmişdir. O vaxta qədər Azərbaycan dilində işlənən terminlər əsasən ərəb dilində olmuşdur. Azərbaycan dilində ərəb mənşəli terminləri V. B. Budaqov tədqiq etmişdir.

V.B.Budaqov ərəb dilçilik terminlərinin Azərbaycan dilinə təsiri, terminyaratmada ərəb terminlərinin yeri və rolunu müəyyənləşdirmişdir. O, “Azərbaycan dilində ərəb alınmalarının semantik-struktur xüsusiyyətləri” adlı məqaləsində ərəb və fars dillərindən Azərbaycan ədəbi dilinə keçən terminlərin bir hissəsindən bəhs edərək yazır: “Ərəb və fars dillərindən Azərbaycan ədəbi dilinə keçən sözlər həm yazılı dildə, həm də ümumxalq danışığı dilində işlənmişdir. Forma və mənasını bir neçə dəfə dəyişmiş tək – tək sözləri istisna etməklə, Azərbaycan dilindəki ərəb və fars sözləri vasitəsiz alınmalardır. Yeni qrafik mühitdə fonetik tərkibi unifikasiya olunan ərəb və fars sözləri dilimizin leksik – qrammatik sisteminin qanunlarına uyğunlaşdırılaraq o dərəcədə mənim-sənilmişlər ki, Azərbaycan sözlərindən çox vaxt fərqlənmirlər. Onlardan bəzisi sözdüzəldici şəkilçilərlə hazır şəkildə dilimizə keçmiş, əksəriyyəti isə dilimizin sözügedən şəkilçilərini qəbul edirlər. ” (1.. s. 75)

141


V. B. Budaqov məqaləsində ərəb və fars dillərindən bəhs edərkən, həmçinin onu da qeyd etmişdir ki, XIII əsrdən monqolların Azərbaycana axını sırasında ərəb və fasr dilləri bir – birinə qarışaraq vahid ərəb – fars leksikası əmələ gətirmişdir. V. B. Budaqov Azərbaycan ədəbi dilinə keçən ərəb və fars terminlərini araşdırarkən, əsasən Nəsiminin, Kişvərinin, Xətainin və Fizulinin əsərlərindən bəhrələnmişdir. O, bu əsərlərdə yer alan terminlərin mənalarına müqayisəli şəkildə aydınlıq gətirmişdir; “Lisan – bu söz klassik ədəbiyyatda “dil” mənasında işlənmişdir. Misal üçün; Əgərçi ərəbdə və əcəmdə və türkdə yeganə kamillər çoxdur, əmma sən kimi cəmi lisanə qadir cəmeyi fünuni – nəzmü nəsr yoxdur. (2. s. 43) Bu misal Fizulinin nəsr əsərlərinin birindən gətirilmişdir. O, öz əsərlərində “lisan” sözünü “dil” mənasında işlətmişdir. Bu söz Nəsiminin əsərlərində daha çox rast gəlinir. Belə ki, Fizulinin əsərlərindən fərqli olaraq, “lisan” sözü Nəsiminin əsərlərində “nitq” mənasında və semantik cəhətdən ona yaxın mənalarda işlənmişdir; Çek dilinivü əbsəm ol, mən bu lisanə sığmaz. (2. s. 315)

“Nitq” sözü “lisan” sözünə nisbətən Azərbaycanın qədim yazılı abidələrində daha çox işlənmişdir. Bu onunla əlaqədardır ki, “lisan” sözünün əsl mənası olan “dil” sözü Azərbaycan ədəbi dilində qədim zamanlardan mövcud olmuşdur. Bununla yanaşı fars dilindən keçən “zəban” sözü də “dil” mənasını ifadə edir, lakin bu dövrdə “nitq” sözü ilə eyni mənaya malik olan söz olmamışdır. Misal üçün; Nitq imiş aləmdə mövcud... (3. s. 30)

Azərbaycan ədəbi dilinə keçən “ləhcə” alınma termininin müasir mənası “dil, səs” olduğu halda, qədim Azərbaycan yazılı abidələrində isə “fərdi danışıq” mənasında işlənmişdir; Can təzələnir fəsahətindən, bu ləhceyi – pürməlahətindən. (4. s. 232) Əş`ari lətifü ləhcəsi pak. (4. s. 198) Tünki – şəkər olmasaydı dürci – dəhənin, olmazdı çıxan ləhceyi – gövtar ləziz. (2. s. 391)

Həmin dövrdə Azərbaycan ədəbi dilinə “ləhcə” sözü ilə yanaşı, həm də fars dilindən “danışıq” mənasını ifadə edən “gövhər” sözü keçmişdir.” (1. s. 76)

Ərəb alınmaları VIII əsrdə ərəblərin Qafqazı işğal etdikləri dövrdən başlayaraq, Azərbaycan dilinə keçən sözlərdir. Bununla yanaşı, fars dilinin də orta əsrlərdə mövqeyi çox güclü olmuşdur. XIII – XIV əsrlərdən başlayaraq, Orta Asiyada və Qafqazda ərəb dili sıxışdırılmış və bunun yerini fars dili tutmağa başlamışdır. V. B. Budaqov məqaləsində həmin əsrdə yazıb – yaradan yazıçıların əsərlərində istifadə olunan ərəb və fars sözlərini qeyd edərək, onların mənalarını yazmışdır: “ “Üslub” sözü “ləhcə” sözünün klassik mənasını ifadə etmişdir. Lakin “ləhcə”

142


sözünün mənasından fərqli olaraq, “üslub” sözü daha dəqiq mənaya malik olmuşdu. Fizulinin əsərlərində bu söz “xüsusi bir şəxsə aid, kiminsə şəxsi fikri” mənasında işlənmişdir. Misal üçün; Fikr eylə və gör nədir bu üslub, Nə sənlədir bu vəz`i – mənsub ? (4. s. 22)

“Nöqtə” sözünə qədim Azərbaycan yazılı abidələrində rast gəlinmir. Bu sözə sadəcə “Kitabi – Dədə Qorqud” dun Vatikandakı (XVI əsrə aid) nüsxəsində rast gəlinir. Bu sözə Azərbaycan qədim yazılı mənbələrinin bir neçəsində rast gəlinir; Xal ilə əkbərmi saçın dal ilə nüqtədir, vəli, kim deyə zal əgər bənin nüqtəsi dala düşməyə. (3. s. 50) Gah bir nöqtə ilə məhəbbəti möhnət göstərər... (2. s. 46)

Bəzi hallarda isə “nöqtə” sözü “məna, anlayış” mənasında işlənir; Ey Nəsimi, gör nəhayət bildin isə nöqtə sən... (3. s. 403) Qulluğuna ərz qılsam nöqtə - nöqtə, mubəlid. (5. s. 89)

V. B. Budaqov öz məqaləsində dilimizə keçən bu sözlərlə yanaşı, həmçinin alınma dilçilik terminlərinə də aydınlıq gətirmişdir. O, “isim”, “fel”, “xitab” və s. kimi alınma terminlərin mənasını belə izah etmişdir: “İsim” sözü Nəsiminin dövründən başlayaraq, bütün Azərbaycan dilli yazılı abidlələrin hamısında “ad” mənasında işlənmişdir. Lakin bu söz həmin dövrlərdə termin kimi yox, ümumi söz kimi işlənmişdir; Nə sürətdir ki, oxurlar bu ismi eyni – zat addan. (3. s. 188) Bu ismi zikr edən bil kim, yanılmadı cavabından. (3. s. 183) Xəbər ver gəl, nə yüzdən oxunur ismin sənin? (6. s. 55)

Ancaq Nəsiminin bəzi qəzəlllərində “isim” sözünün termin kimi işlənməsinə rast gəlinir; Çünki zərqin ola ismü feli zərq, Aləmi bil, qüvvədən algil səbəq. (3. S. 625)

“Fel” sözü də “isim” sözü kimi, Azərbaycan ədəbi dilində termin kimi deyil, ümumişlək söz kimi işlənmişdir. Bu sözə həmin dövr yazılarında “iş” mənasında rast gəlinir; Qövli sadiq ola, hər feli həlal. (7. s. 38)

“Fəaliyyətdə olan” mənasında olan “fəil” sözü “fel” sözündən əmələ gəlmiş, cümlədə “mütləq” epitetilə bərabər işlənərək, dini məna daşıyan “yaradan” mənasında işlənmişdir; Faili – mütləqəm mən, həqləyəmü mən. (3. s. 397) Faili – mütləq – dürür hər şeydə məful ol rəhim. (3. s. 403)

Dilimizə keçən daha bir söz “xitab” sözü, qədim Aəzrbaycan yazılı mənbələrində ərəb dilindən keçən termin kimi yox, daha çox kiməsə müraciət mənasında yayılmışdır. “Xitab” sözü özü “müraciət, sual” mənasnda işlənir; Kim Leyliyə qılsa bir xitab, Qeys idi ona verən cavabı. (4. s. 57)

143


Beləliklə, V. B. Budaqov məqaləsində Azərbaycan dilinə keçən sözlərin müəyyən bir qisminə aydınlıq gətirmişdir. Onun məqaləsindən belə aydın olur ki, müasir Azərbaycan ədəbi dilində işlənilən ərəb və fars dillərindən keçmə terminlər qədim Azərbaycan yazılı mənbələrində termin kimi yox, ümumişlək sözlər kimi işlənmişdir. Zaman keçdikdə bu sözlər dilçilik terminlərə çevrilmişdir.


1. “Советская тюркология” № 7, Баку.; 1987 (93 s.).2. M. Füzuli. Əsərləri. I cild. Bakı.; 1958; II cild. Bakı; 1958.3. Nəsimi. Seçilmiş əsərləri. Bakı.; 1979.4. M. Füzuli. Əsərləri. II cild. Bakı.; 1958. 5. Kişvəri. Əsərləri. Bakı.; 1982.6. Ş. İ. Xətai. Əsərləri. II cild. Bakı.; 1976.7. M. P. Vaqif. Əsərləri. Bakı.; 1957.

Ибрагимова Шахла

Вопросы терминологии в исследованиях Б.В.Будагова

Резюме

Основным источником создания новых терминов, обогащения терминологического фонда и усовершенствования отдельных терминологических систем любого национального языка является собственный словарный состав языка. В.Б. Будагов коснулся этого вопроса в своей статье. Он в своем статье написал ряд слов которые были использованы в древних письменных источников Азербайджанского языка.

Ibrahimova Shahla

144


Issues of terminology researches V. B. Budagov Summary

Until the level of development of the Azerbaijani language terminology, various stages in the past, benefited from a variety of sources. Location in terms of obtaining a literary language and words were always a source of debate. V. B. Budagov in his article literary language of Azerbaijan last words a certain portion brought clarified.

Çapa tövsiyə edən: Gəncə Dövlət Universiteti

Rəyçilər: filologiya elmləri doktoru,professor T.Quliyev filologiya elmləri doktoru, professor M.Yusifov

Vəfa İbişova AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun dissertantı.

MƏTNİN KOMPONENTLƏRİ ARASINDA MƏNTİQİ-SEMANTİK RABİTƏ YARADAN TERMİNOLOJİ

KATEQORİYALAR

Açar sözlər: məntiqi-semantik rabitə, zəncirvari rabitə, paralel rabitə, xatırlama, əlavə-qabaqlayıcı informasiya.

Ключевые слова: логико-семантическая связь, ценная связь, параллельная связь, упоминание, дополнительно-операжающая информация.

Key words: logical-semantic relations, chain connection, parallel connection, allusion, extra-advance information.

Mətni quran cümlələr müxtəlif rabitə formaları ilə bir-birinə qapanır. Bu formalardan biri məntiqi-semantik rabitədir. Ümumiyyətlə,

145


«mətnin məntiqi-semantik bütövlüyü, tamlığı hələ tam öyrənilməsə də, o, metodoloji baxımdan çox mühüm məsələdir» (1, s. 352).

Mətn linqvistikasından bəhs olunan əsərlərdə mətni rabitənin zəncirvarı, paralel, zəncirvarı-paralel və s. tipləri fərqləndirilir. Bu rabitə mətnə formal yanaşmada meydana çıxır. Hələ keçən əsrin 70-ci illərində Q.Solqanik mətnin komponetləri arasında 2 əlaqə tipindən- zəncirvari və paralel əlaqələrdən həsr etmişdir. Bu əlaqə formaları mətndaxili xüsusiyyətdən irəli gəlmişdir (2, s.88). Tatar dilçisi M.Zəkiyev həmin rabitə tiplərinin məntiqi-sintaktik, məntiqi-semantik mühitdə formalaşdığını göstərir, «bunların qarşılıqlı şəkildə intensional olaraq bir-birini tələb etməsi» qənaətinə gəlir (3, s. 76).

Azərbaycan dilçisi Q.Kazımov zəncirvari rabitənin başlıca əlamətini belə izah edir; əvvəlki cümlənin reması sonrakının teması kimi çıxış edir və bu proses sintaktik bütöv boyu davam edir, cümlələr bir zəncirin həlqələri kimi bir-birinə bağlanır. Bu prosesdə həllediji rol təkrarların üzərinə düşür. Hətta bəzən əvvəlki cümlənin reması sonrakında tema şəklində olduğu kimi saxlanılır (4, s. 457). Misal üçün: Bəyin sözünü şarpaşarp alqışladılar. Alqışladılar ona görə ki, bəy mənsəb sahibi idi (Mir Cəlal); Üzümlər gül tökəndə iyun ayının axırlarında yorğan-döşəyini götürüb, bağda, dərədə yatardı. Niyə də yatmasın? Qoruya bilsə, tənəkdə bir pud üzümü vardı (Mir Cəlal).

Mətnləşmədə digər bir rabitə paralellikdir. «Sintaktik paralellik hadisəsi hər hansı bir dil-danışıq ortamında fərqli və yaxın anlamların eyni qrammatik meyarlarla müəyyənləşdirilə bilən cümlə komponentləri və cümlələrdə anlatılması deməkdir. Bu «nisbi xarakterli sintaktik inversiya»dır (5, s.281, 282).

Q.Kazımov mətnləşmədə paralellik rabitəsindən məntiqi-semantik əlaqə növü kimi bəhs edir və yazır ki, paralel əlaqələr əsasında qurulan mətnlərdə əvvəlcə ümumiləşdirici bir cümlə verilir, sonra həmin cümlələrdəki subyekt ideyası paralel cümlələrdə müxtəlif cəhətdən şərh edilir, ümumi fikir konkret məna ifadə edən cümlələrə paylanır. Açıq sıralı olduğundan cümlələrin sayı müəllif istəyindən asılı olur. Bu cür mətnlərdə bir cümlənin reması o birinin temasına çevrilmir, ümumiləşdirici cümlədəki fikir əsasən eyni quruluşlu (və ya əksər üzvləri paralel olan), eyni tipli, eyni söz sırasına malik olan cümlələrlə hərtərəfli izah edilir, anafora və epiforadan geniş istifadə edilir (4, s.459 )

Misal üçün: Xankişi stullara əl gəzdirməyə başladı. Hamını növbə ilə: bir arvad, bir kişi düzdülər. Elə arvad var idi ki, ərsiz, elə kişi var idi ki, arvadsız gəlmişdi. Bunlar nəzərə alındı (Mir Cəlal).

146


Bəzən mətnlərdə həm zəncirvari, həm də paralel əlaqələr birlikdə çıxış edir. Bunu «qarışıq tip» (Q.Kazımov) də adlandırırlar. Misal üçün: Qadın mücrünü etibarlı yerdə gizlətmişdi. Həmin mücrünü ailə quran gündən saxlayırdı. Mücrü anasından yadigar qaldığı üçün saxlayırdı (İ.Hüseynov)

Mətnin sistemli, «dərin» rabitəsi kateqoriyalar şəklində gerçəkləşir. Koqeziya, prospeksiya, retrospeksiya, inteqrasiya, predikasiya kimi kateqoriyalar mətnin məntiqi-semantik əlaqələrini təşkil edir.

Koqeziya. Mətnin məntiqi-semantik bütövlüyünü koqeziya kateqoriyası təmin edir. «Koqeziya» ilişmə, yanaşma mənasındadır, bu anlayışla mətnin bağlılığı, əlaqəsi başa düşülür. Koqeziya ən çox məntiqi əlaqə və bağlılıqdır. Mətnin məntiqi-semantik bütövlüyü ilə yanaşı, koqeziya nitqi ahəngdar şəklə salır. «Mətnin bağlılığı- koqeziya mətn daxilində cümlələr arasında formal-qrammatik bağlılığı, məzmun-semantik əlaqəni və məntiqi ardıjıllığı əhatə edir» (4, s.10).

Koqeziyanın psixoloji tipi mətnin məntiqi-semantik nüvəsinə güclü təsir göstərir. İ.R.Qalperin yazır ki, psixoloji koqeziyada məntiqi-semantik bütövlük, eyni zamanda əlaqə qrammatik və lirik təkrarlar vasitəsi ilə formalaşır. Məntiqi koqeziya mətnin semantik-məntiqi ardıcıllığını məzmunun tədrici olaraq açılmasını təmin edir» (6, s. 31).

Prospeksiya. Prospeksiya əlaqəlilikdir, lakin mətndəki informasiyanın gələcəkdə veriləcək informasiya ilə əlaqəsini nəzərdə tutan bağlılıqdır. Məntiqi-semantik bütövlüyün əldə edilməsində bu əlaqə tipinin də rolu böyükdür. Bu cür əlaqə tipində mətnin əvvəlinci informasiya yükü sonra baş verəcək hadisə və proseslərlə bağlanılır. Mətndə həmin əlaqənin formalaşmasında bəzi ifadə-semiotiklər fəallığı ilə seçilir.

Prospeksiya «girişdən», «proloqdan», «müəllifdən», «redaktordan» və s. hissələrdən ibarətdir.

«Proloq». Mir Cəlalın «Bir gəncin manifesi» povestindəki proloqu misal göstərmək olar.

«Müəllifdən». «Bu satirik yazılarımda nə qədər haqlı olsam da, bir və ya iki fərdin qəlbimə toxunmağıma təəssüflənmişəm. Lakin milyonların mənafeyinə xidmət etməyim mənə təsəlli olub. Müəllif. (Bax: Əli İldırımoğlu. Telepat (Satirik hekayələr və felyetonlar). Bakı, «Nurlan», 2011, s. 3).

«Redaktordan». Bu kitab-doğulmaqda olan hələ ayağı yer görməmiş körpə həyatın acı nəfəsini çiyinlərinə çəkən kimi, bu zəhərin əzabından çığırır, sanki haray çəkir, yanındanca ötməkdə olan karvanı

147


əyələməyə çağırır,-murad olmayan «atın» üstündə ədəbiyyatımıza gələn müəllifin ədəbi-fəlsəfi düşüncələri, publisistik qeydləridir (S.Abdullayevin «At murad deyilmiş» adlı kitabına «redaktordan» olan hissədən kəsilmiş mətn parçası)

«Son söz əvəzi». S.Abdullayevin kitabından götürülmüş bir hissə: «Bu da ağrılı-acılı bir ömürdə yaşadıqlarımın, gördüklərimin, duyduqlarımın cüzi bir qismini dərib-döşürüb boxçasına yığdığım kitabın son sətirləri. Görəsən, oxucu bu kitaba sərf etdiyi vaxta görə təəssüflənməyəcək ki...(ardı var)

Daha ətraflı bir qədər sonra». Biləndə ki, o ağır xəstəni Qədir həkim sağaldıb. Bu zaman Homerin aşağıdakı kəlamı yada düşür: «Bir həkimin məharəti yüzlərlə döyüşçünün hünərindən üstündür»

Biləndə ki, o-Tofiq Abdullayev Azərbaycan tibb elmində öz sözünü deyə bilib çox sevindim. Amma söhbət edə bilmədim. Çətin cərrahiyyə əməliyyatından çıxmış Tofiq həkimin vaxtını almaq istəmədim (S.Abdullayev. At murad deyilmiş, s. 178).

Hadisələrin gedişi sübut etdi ki, istintaq davam edərsə, sürücü həbs ediləcək. Sürücü belə olacağına şübhə etmirdi («Təzadlar» qəzeti, 22 noyabr 2013, s. 4)

Bu çoxsaylı misallarda mətni əlaqəlilik öz parlaq ifadəsini tapa bilmişdir. «...bu mətnlərdəki informasiyanı sonra baş verəjək hadisələr əlaqələndirir» (7, s.59).

Retrospeksiya. Prospeksiya mətnə məxsus informasiyanı sonra baş vermiş hadisə və proseslərlə əlaqələndirirsə, retrospeksiya keçmişdə olmuş hadisələri indiki hadisələrlə məntiqi-semantik cəhətdən əlaqələndirir. Hazırda olacaq hadisənin məğzini, məzmununu bütöv şəkildə başa düşülməsi üçün hazırlıq işləri görülür. Şərh edilir ki, hadisələrin bu məcrada inkişafına təsadüfi hal kimi baxmaq olmaz. Nə zamansa bu cür bir hadisə olmuş və sonda buna bənzər bir hadisə meydana çıxmışdır. İndi olan hadisələr nə zamansa keçmişdə olmuş hadisə və əhvalatların məntiqi davamı və nəticəsidir.

«Xatırlama» mənasını kəsb edən bu anlayış-terminin məğzini N.Novruzova belə göstərir: «Məhz bu kateqoriyanın köməyi ilə oxucu bütövlükdə əsərdə (mətndə) zamanların bağlılığını başa düşür. Retrospksiya yaddaşımızda keçmiş hadisələrin saxlanılması və onların hazırkı hadisələrlə əlaqəsini təmin edir (7, s.60).

İ.R.Qalperin mətnlərin məntiqi-semantik bütövlüyündən bəhs edərkən retrospeksiyanın iki növü üzərində dayanır:

1) əlavə-qabaqlayıcı informasiya artıq mətndə verilmişdir; 2) hadisələri bağlamaq üçün lazım olan informasiya hələ verilməmişdir.

148


Hadisələrin şərhi prosesində müəyyən fasilələrə yol verilir, keçmişlə əlaqədar hadisələr təsvir edilir, sonra isə həmin hadisə ilə bağlanan məlumat davam etdirilir (7, s.106).

Məntiqi-semantik bütövlük belə mətnlərdə əsasən keçmişlə bağlı hadisələri ifadə edən leksik vasitələrin, birləşmələrin iştirakı ilə yaranır: Vaxtı yetişəndə, xatırlayıram, xatirimdədir, axır vaxtlar, yadımdadır, neçə il bundan əvvəl, qabaqlar, əvvəlki zamanlar, bir zaman və s.

Misal üçün:...vaxtı yetişəndə, Əlincə ətrafında Miranşaha qarşı müharibənin təşkilində işirak etməyə və Arazın o tayında qiyam qaldırıb, Təbriz təxtini Miranşahdan alıb İbrahimə verməyə boyun oldular (Hüseynov İ. Seçilmiş əsərləri. 1-cild, Bakı, Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, 1988, s.67).

Xatırlayıram...onun uşaqlıq illərini. Çılın-çılpaq o ağajdan bu ağaja qalxar, bəzən də yıxılardı; yıxılmağın fərqinə varmazdı... (danışıq mətni). Axır vaxtlar o, xəlvətiyyədə ədib və nədimlərinin, şair Katibi ilə onun xərabati dostlarının məclislərində və əyan-əşrəf arasında din və etiqad haqqında çox tez-tez söhbət edirdi Bu söhbətlər vaxtı Şeyx Əzimin də adı çəkilirdi (Hüseynov İ. Seçilmiş əsərləri, s. 205).

Yeddi il bundan əvvəl, xirqə almaq mərasimindən sonra o, «Ərənlər donu» adlandırdığı xirqəni vəsf edən bir qəzəl yazmışdı. (Hüseynov İ. Seçilmiş əsərləri, s. 209).

Bir zaman Naxçıvanda, Əlincə yaxınlığındakı Xanəgah kəndində Fəzl bütün ziyarətgahlara canişin göndərmək və lailahəilləllahın inkarını lailahəilləllahın öz içindən başlamaq məramında olduğunu dedikdə, Mövlana Mahmuddan başqa hamı «məramın qeyri-mümkündür»- deməmişdimi? Cəmisi üç il sonra, Nicat yurduna hicrət yəqinləşən vaxt Fəzl canişinləri Təbrizin məscidlərində «Kim Yaripünhanla gedirsə, ayağa qalxsın» dedikdə isə onlarla məscid əhli ayağa qalxmamışdımı? (Hüseynov İ. Seçilmiş əsərləri, s 214).

Xatirimdədir, kəndimizə aşıqlar gələr. Hüseyn dayımın evinə düşərdilər. Gecə səhərə kimi çalıb-oynayardılar; kənd camaatının aşıqsevərləri də bura toplaşardılar (danışıq mətni).

Neçə il bundan əqdəm, şəhər əhalisindən bir nəfər ticarət məqsədi ilə qonşu qəzaya gedir. Şəhərin meydanına varid olub görür ki, bir nəfər başı açıq, ayaqyalın, libası cındır laübalini uşaqları qabaqlarına salıb meydanda o başa bu başa gəzdirir. O saat bu adamın dəli olduğunu görür və fövrən yadına düşür ki, öz şəhərində bu saat dəli yoxdur. Camaat məşğuliyyətsiz qalıblar» (Nağıllardan)

149


Bu hissədə retrospeksiya «neçə il bundan əqdəm» ifadəsinin iştirakı ilə əmələ gəlmişdir. İnteqrasiya. İnteqrasiya- əlahiddə hissələrin tamda birləşməsi haqqında sistemlər nəzəriyyəsi anlayışı və bu nəzəriyyənin obyekti olan təbii və ya ictimai proseslərdir (7, s. 559). Mətn linqvistikasında bu termin-anlayış mətnin ayrı-ayrı hissələrinin birləşərək bütöv yaratması kimi başa düşülür. İnteqrasiya ayrılıqda müstəqil olan hissələri birləşdirərək ümumi məlumata tabe edir, vahid bir məna ətrafında tamamlanmış fikir formalaşmasına şərait yaradır. Elə bağlılıq da, qapalılıq da (mətnə məxsus) tam fikirin formalaşması nətijəsində üzə çıxır. Amma bu bağlılıq koqeziyaya aid bağlılıqdan fərqlənir.

N.Novruzovanın aşağıdakı fikri dediyimizi tamamlaya bilir: «Mətnin hissələrinin birləşməsi fasiləsiz prosesdir. Bu proses mətn bütövləşənə qədər davam edir. Mətnin bütövlüyü dedikdə, onun həm qrammatik, həm də semantik bütövlüyü əsasdır və inteqrasiya məhz mətnin məntiqi-semantik cəhətdən birliyini təmin edir (7, s.63).

Müəllifin bu fikrini çox düzgün saymaqla yanaşı, aşağıdakı bitmə, qurtarma və tamamlanma termin-anlayışlarını da fərqləndirməsini mətnin bütövlüyü məsələsinə aydınlıq gətirmə nöqteyi-nəzərindən faydalı hesab edirik. Çünki N.Novruzova doğru olaraq (müşahidələrinə əsasən) mətnin bitməsini inteqrasiyada ilkin mərhələ sayır. Həmin səviyyədə inteqrasiya (bütövün, tamın rekonstruksiyası-bərpası) zəifdir. Bitmə məntiqi semantik bütövlüyün ilkin həlqəsidir və ona görə də burda informasiya tam sayıla bilməz. Bitkinlik məntiqi-semantik bütövlüyün başlıca əlamətlərindəndir. Qurtarma da isə inteqrasiyanın ikinci pilləsi əks olunub. Qurtarmada bitməyə nisbətən daha geniş informasiya ötürülür (7, s. 63).

İnteqrasiyaya misal üçün aşağıdakı mətni də göstərə bilərik: «Molla dərs verdiyi kitabın 42 səhifəsi var, hər səhifəni uşaq iki ay oxuyur. Nə müddətdə uşaq bu kitabı oxuyub qurtara bilər?»

- “Molla bir uşağın ayağını fələqqəyə qoyanda on bir çubuq sındırır. Bu hesabla yeddi uşağa nə qədər çubuq gərək hazır edə?”

- “Təbriz bazarında satılan çörəyin bir hissəsi un, üç hissəsi torpaqdır. Bu hesabla Azərbaycan vilayətinin çölləri və dağları neçə ildən sonra fövt ola bilər”

- “Yeri buynuzları üzərində saxlayan öküzün bir buynuzu Şamaxı zəlzələsində dibindən qırıldı. İndi həmin öküzün neçə buynuzu qalır» (Məmmədquluzadə C. Əsərləri. Bakı, Azərnəşr, III cild, 1984, s.33)”. Təzə təlim kitabı» adlanan bu felyetonda ayrı-ayrı məsələlərin

150


inteqrasiyası C.Məmmədquluzadənin məqsəd və ideyasını məntiqi-semantik cəhətdən bütövləşdirir. Məntiqi-semantik cəhətdən mətn parçalarında dövrün təhsil sistemindəki gerilik, ətalət, xalqın ümumi inkişafdan ləngiməsi və s. məsələlər qaldırılır.

Presuppozisya. Mətnin məntiqi-semantik bütövlüyü təkcə kontekstdəki açıq-aşkar mənalarla əlaqədar deyil, bu mövqedə «gizli mənalar» da maraqlı görünür. Bu məna kontekstdən kənarda təsəvvür olunur. Burada implisit ifadə tərzinin də «az iş görmədiyi» qeyd olunur (4, s. 447).

«Cümlə bitmiş bir fikri ifadə edir» ifadəsi cümlə üçün tərif olaraq seçilməsinə baxmayaraq, o, heç də çox zaman bitmiş bir fikri ifadə etmir. Bu onunla izah olunur ki, şərti olaraq bir fikrin bitməsi yeni bir fikrin yaranmasına və yaxud düşünülməsinə səbəb olur, bununla yanaşı bitmiş bir fikir özündə özü ilə əlaqədar əlavə məlumatlar daşıyır. Bildiyimiz kimi, müəyyən bir fikrin başa düşülməsi müəyyən mərhələlərdən keçir. Sözün predmetlə eyniləşdirilməsi əsasında fikri həlqə barədə qərar qəbul olunur və bu həlqələrarası əlaqələr əsasında fikri formalaşma həyata keçir. Bu o deməkdir ki, dinləyici tərəfindən ümumiləşmələr əsasında fikir bölünməz vahid anlama çevrilir. Bu isə fikrin qavranılmasıdır.

«Danışıq aktı deyimlərdən, söyləmlərdən, cümlələrdən ibarətdir. Danışıq aktında güman edilən, qavranılan, ancaq deyilməyən, obyektiv gerçəkliyi əks etdirən əlavə məlumatlar presuppozisiya adlandırılır. Bir cümlənin daşıdığı fikir və ya fikirlər həmin cümlənin presppozisiyasıdır».(9, s. 49-52)

Misal üçün: Nəsiminin fikri uzağa getdi (İ.Hüseynov. Seçilmiş əsərləri. I cild, s. 215) Fikrin uzağa getməsi gizlin qalır. Məlum olur ki, yazıçı «uzağa» deyərkən Səmərqəndi nəzərdə tutmuşdur. Bizim kolxoza bircəciyini vermişdilər, onun da nəyi isə çatışmırdı (İ.Hüseynov. Seçilmiş əsərləri. I cild, (s.290). Bu cümlənin presuppozisiyası «traktor»dur. Predikasiya. Bu yolla da informasiya verilir. Daha doğrusu, predikasiya- xəbəri ifadə edir. İfadə olunan düşüncə obyektiv aləmlə əlaqədə olur. Məntiqi subyekt məntiqi predikat vasitəsi ilə interpretasiya olunur, araşdırılır, nəticə isə təsdiq və inkar gerçəkləşir. Hər bir mətndə şəxslə, zamanla, məkanla və modallıqla bağlı xəbərlər verilir. Misal üçün: 1) şəxs haqqında xəbərvermə: Şöşü adəti üzrə, yerin içində sakitcə oturub yemək gözləyirdi. Anam çörək sandığının qapağını qaldırıb küncdə qurdalanırdı. (İ.Hüseynov. Seçilmiş əsərələri, I cild, s. 291). 2) məkan haqqında xəbərvermə: Baş kanaldan, Qaracalar, Qurbanlı və malakan kəndləri tərəfdən bizim əkinlərə bir balaca arx gəlirdi ki, onun

151


da suyu pambığı suvarmağa ancaq çatırdı (İ.Hüseynov. Seçilmiş əsərləri, I, s.290). 3) zaman haqqında xəbərvermə: Lakin bu əhvalat ertəsi gün də, o birisi gün də təkrar olundu. Tapdığın haradasa, kimdənsə eşitdiyi bu mahnı, əlbəttə, bizim hamımızın ürəyindən idi. Amma mənim heç xoşuma gəlmirdi ki, bu mahnı ilə Tapdıq elə bil öz anasına da sataşırdı.

İlk günlər nə mahnıya, nə də qapı-pəncərəyə atılan daşa, kəsəyə cavab gəlirdi. Ev susurdu (İ.Hüseynov. Seçilmiş əsərləri, I cild, s. 321). Mətndə modal keyfiyyət yaratmaq yolu ilə xəbərvermə baş verir: Mətnin modallığı konseptual və mətnaltı informasiyanın açılmasına xidmət edir. Mətn vahidlərinin modallıq yükü onların sayının çoxalması ilə həmahəng şəkildə artır. Mətn modallığı informativlik, mətndaxili rabitə, məntiqi-semantik bağlılıq, implikativlik və eksplikativlik məsələləri kimi, bədii mətnin ümumi məzmunun açılmasında xüsusi önəm kəsb edir. Misal üçün: Kənd dərin yuxuya gedəndə, yollarda, çəpərlərin ara-bərəsində yalnız yava itlər gəzişəndə, nəhayət, Söylü arvad qoltuğunda iri bir bağlama, bizim çəpərin kölgəsi ilə «Şah sarayı»na tələsirdi (İ.Hüseynov. Seçilmiş əsərləri, I cild, s. 328).

Beləliklə, mətn komponentlərinin əlaqələnməsində qeyd edilən əlaqə növlərinin mühüm rolu vardır. Bu rabitəni zəncirvari, paralel və zəncirvari-paralel terminoloji vahidləri adı altında öyrənirlər. Mətnin sistemli rabitəsi özünü kateqoriyalar şəklində göstərir. Bunlardan koqeziya, prospeksiya, retrospeksiya, inteqrasiya, predikasiya mətn komponetlərinin məntiqi-semantik bütövlüyünü təmin edir. Məntiqi kateqoriyalar mətnin semantik-məntiqi ardıcıllığının məzmununun tədrici açılmasına şərait yaradır. Məhz bu kateqoriyaların işirakı ilə oxucular bütövlükdə mətndəki zaman bağlılığını, məkan ardıcıllığını, yaddaşlarda keçmiş hadisələrin bir-biri rabitəsini və s. qoruyub saxlaya bilir.


1. F.Y. Veysəlli. Dilçiliyin əsasları. Bakı, Mütərсim, 20132. Г.Я. Солганик. Синтаксическая стилистика. M., 19733. М.З. Закиев. Синтаксический строй татарского языка.

Казань, 1963.4. Q.Ş.Kazımov. Seçilmiş əsərləri, V cild5. M. Musayev. Türk ədəbi dillərində mürəkkəb cümlə sintaksisi.

Bakı, 2011.6. И.Р.Гельперин. Текст как объект лингвистического

исследования. Москва, «Наука», 1981.

152


7. N.Novruzova. Mətn sintaksisi. Bakı, «Təhsil» nəşriyyatı, 2002.8.Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti. II cild, Bakı, «Elm», 1980.9. M.Muradov. Presuppozisiya və əlavə məlumat.-Azərbaycanda

Xarici dillər, № 1 (21) ,2013.

Вафа ИбишоваТерминологические категории логико-семантической

связи между компонентами текста

Р е з ю м еСистематическая, «глубинная» связь текста реализуется в

виде категории, как когезия, проспекция, ретроспекция, интеграция, предикация формируют логико-семантические отношения текста. В целом, хотя логико-семантическая целостность и полнота текста еще не совсем до конца изучены, это очень важная с методологической точки зрения проблема. В статье также изучаются методы логико-семантических отношений между компонентами текста. Главным признаком цепной связи является то, что в качестве ремы предыдущего предложения служить тема последующего, и этот процесс прослеживается на протяжении всего текста, конструкции связываются друг с другом как звенья одной цепи. В текстах же, созданных на основе параллельных связей, даётся обобщающее предложение, идея субъекта того же предложения объясняется параллельными предложениями с разных точек зрения, общий смысл распространяется посредством предложений с конкретным значением.

Vafa İbishovaTerninological categories making logical-semantical contact

among text componentsSummary

Systematic, «deep» connection of the text is realized in the form of categories. Such categories as cohesion, prospection, retrospection, integration, and predication form the logical-semantic relations of the text. In general, although the logical-semantic integrity and completeness of the text is not yet fully studied, it is very important problem from a methodological point of view. The article also examines the methods of logical-semantic relations between the components of the text. The main sign of a chain connection becomes apparent in the following: the rhyme of the preceding sentence is the theme of the following one, and this

153


process is traced throughout the text, constructions get connected with each other as links of a chain. In the texts, created via the parallel connection, generalizing sentence is given; the idea of the subject of the same sentence is explained from different points of view, the general sense is distributed by means of sentences with a concrete meaning.

Çapa tövsiyə edən: AMEA, Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun dissertantı

Rəyçilər: filologiya elmləri doktoru,Q.Kazımov fil.üz.fəl. dok. M.Əsədova

Xədicə Heydərova AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu.

“TERMİNOLOGİYA” TERMİNİNİN TERMİNOLOJİ VARİATİVLİK ASPEKTİNDƏN ARAŞDIRILMASI

Açar sözlər: termin, terminologiya, variativlik, terminşünaslıq, terminoloji leksika, lüğət.

Ключевые слова: термин, терминология, вариативность, терминоведение, терминологическая лексика, словарь.

Key words: term, terminology, variability, terminology science, terminological lexicon, dictionary.

Müasir dövrdə xüsusi leksikanın nizama salınması və müxtəlif növ lüğətlərdə adekvat şəkildə əks olunması elmin inkişafı və mütəxəssislərin bir-birini qarşılıqlı şəkildə anlaya bilməsi baxımından böyük əhəmiyyət daşıyır. Lakin təəssüf ki, apardığımız araşdırma zamanı terminlərin definisiyalarının çox zaman lüğətlərdə eyni şəkildə verilmədi-yi müşahidə olundu. Bu baxımdan “terminologiya” termininin özü buna bariz nümunədir.

Qərbi Avropada “termin” və “terminologiya” anlayışlarının yaranması XVIII əsrin ikinci yarısına təsadüf edir. Məhz həmin dövrdə

154


(1788-ci ildə) yaşamış professor Kristian Hotfrid Şuts öz elmi əsərlərində "terminologie” və ilk dəfə sifət olaraq işlətdiyi “terminologisch” terminlərini istifadə etməsi ilə tarixə düşmüşdür [1,s.15].

XIX əsrə qədər fransız lüğətləri («terminologie») “terminologiya” terminini çətin başa düşülən, lazımsız sözlər yığını (“vaine terminologie” (fr.) − faydasız terminologiya) kimi izah edirdi. Lakin zaman bu “faydasız söz yığınının” əslində həyati əhəmiyyətli, XX-XXI əsrlərdə beynəlxalq səviyyədə bütün dünya dillərinin zənginləşməsinin birinci və ən mühim faktoru olduğunu sübuta yetirdi. Ə.Orucov haqlı olaraq, dilin həm keyfiyyət, həm də kəmiyyətcə dəyişməsi və zənginləşməsi prosesinin ən çox terminoloji leksika sahəsində özünü göstərdiyini bildirir [2,s.41].

Terminin ənənəvi nəzəri aspektlərinə dair çoxillik diskussiyalara rəğmən, müasir dil nəzəriyyəsində, xüsusilə xüsusi işarələrin sistemli və ya qeyri-sistemli münasibətləri və variativliyi məsələlərinə dair müxtəlif fikirlər müşahidə olunmaqdadır.

Elmin daim inkişafda olması dil qarşısında insanın həyat və fəaliyyətinin bütün tərəflərini yeni adlarla adlandırmağı təmin etmək tələbi qoyur. Bu qarşısıalınmaz termin axını bəzən xaotik hal aldığından terminlərin izomorfizminin olmamasına (bir məfhumun müxtəlif dillərdə eyni bir terminlə adlandırılması), polisemiyaya (çoxmənalılığa), variativliyə (bir məfhumun bir neçə adla adlandırılması), termin dubletlərinin, sinonimlərinin yaranması hallarına gətirib çıxarır.

Terminin dil işarəsi kimi mahiyyəti məsələsi əks konsepsiyalar doğurmuşdur. Postsovet məkanında ilk konsepsiyalar D.S.Lotte və onun məktəbinin keçmiş ardıcılları olan S.İ.Korşunov, Q.Q.Samburovanın adı ilə bağlıdır [3]. Müasir nəşrlərdə bu nöqteyi-nəzər S.P.Hicnakın araşdırmalarında öz əksini tapmışdır. Alimin qeydlərinə görə, terminologiyanın linqvistik xasiyyətnaməsinin öyrənilməsi göstərir ki, terminologiyanın sistemliliyinin müəyyən bir spesifik xüsusiyyəti vardır. Bu ümumterminoloji ənənələrə dayanan dil işarəsi assimmetriyası qanununun zəifləməsi və bəzi sistemli müxalifətin olmaması ilə bağlıdır [4, s. 5].

Qərb terminşünaslığında da bu mövqeyin tərəfdarları mövcuddur. Məsələn, termin sisteminin izamorf quruluşa malik olması ideyası ilə çıxış edən Qərbi-alman məktəbinin nümayəndəsi V.Vills elm və texnikanın terminologiyasının xüsusiyyətlərini analiz edərək qeyd edir ki, professional dil öz işləklik relevantlığını məfhum və dil realizasiyası arasında mövcud olan birmənalı nisbilikdən götürür. Professional dil dəqiq ifadə olunmaq üçün prinsip etibarilə sinonimlərə malik olmur.

155


Terminoloji dubletlər arzuolunan deyil, çünki onlar məfhum və adlandırma arasında olan bir-birinə uyğunluq postulatına ziddir. Professional dil bu baxımdan ideal dil statusuna daha yaxındır [5].

Milli terminşünaslığın banilərindən M.Ş.Qasımov terminlərin sistemli-semantik planda başqa sözlərdən fərqini verərkən aşağıdakı beynəlxalq prinsipləri göstərir:

1. Termin təkmənalılığa (monosemiyaya) daha çox meyli ilə fərqlənir. 2. Termin dəqiqdir, nominativ funksiya daşıyır; emosionallığa və ekspressivliyə malik deyildir. 3. Termin üslubi cəhətdən neytraldır.4. Termin terminologiyanın müəyyən sahəsində bir neçə dildə, hətta beynəlxalq miqyasda vahid şəkildə işlənə bilir. 5. Termin sistemləşdirici xassəyə malikdir. [6, s.10]

Ə.Dəmirçizadə miqdarca ümumişlək sözlərin terminlərdən qat-qat az olduğunu bildirərək yazır ki, işləklik nisbətinə gəldikdə, əks halla rastlaşırıq. O, terminləri ümumişlək sözlərdən fərqləndirən aşağıdakı əlamətləri qeyd edir: a) terminlər ancaq müəyyən bir sahə ilə bağlı bir anlayışın ifadəçisi olaraq təkcə bir mənada işlədilə bilir, başqa bir mənada işlədildikdə müəyyən sahədə termin olmaq hüququnu itirir; b) terminlərin aid olduqları sahəyə məxsus dəqiq mənada işlədilməsi, bir qayda olaraq, emosionallıq və ekspressivlik kimi xüsusi rəngləri ifadə etməməsi ilə bağlıdır; c) terminlərin hansı əsildən olması da onların üslubi məqsədlə istifadə edilməsinə müəyyən dərəcədə təsir göstərir. Bu, hər şeydən əvvəl alınma terminlərin məhdud, dilin öz lüğət ehtiyatından olan terminlərin isə geniş dairədə istifadə edilməsində özünü göstərir [7, s.80-82].

Halbuki zaman keçdikcə bu cür ilk baxışdan sərt, daşlaşmış kimi görünən qanunlar özünü doğrultmamağa başladı.

Hələ keçən əsrin 70-ci illərində Ə.Dəmirçizadə yazırdı ki, terminləri ümumiyyətlə, terminlər silsiləsində çoxmənalı (polisemantik) və hətta omonim terminlər hesab etmək olar; məs., səs ümumişlək bir söz olduğu kimi, müxtəlif sahələrə məxsus (fizikanın akustika bəhsində, dilçiliyin fonetika bəhsundə və eləcə də musiqidə) spesifik məfhumları ifadə edən bir termindir [7, s. 81]. Bununla belə, polisemiyaya olan meylin termində potensial şəkildə qalaraq, şərait olduqda aşkara çıxdığını qeyd edən M.Ş.Qasımov bunun nöqsan sayılmadığını yazır [6, s.105].

M.İ.Zadorojnıy belə hesab edir ki, ümumsemiotik nöqteyi-nəzərə görə, insan düşüncəsinin təsnifedici və ümumiləşdirici fəaliyyətinin məhsulu dildir. Məhz ona məxsus qənaətlilik prinsipi polisemiya məsələsini ortaya çıxarır. Həqiqət hüdudsuzdur, yaddaşın imkanları isə məhduddur. Əgər dilin kod quruluşunda gerçəkliyin hər məfhumuna bir

156


inventar vahid uyğun gəlsəydi, o, heç bir yaddaş qurğusunun tuta bilməyəcəyi, sonu bilinməyən sistemsiz etiketlər dəstinə çevrilərdi. Məhz insan yaddaşının həcminin məhdudluğu və insan təfəkkürünün təsnifedici fəaliyyəti dil işarəsinin polifunksionallığına (polifunksional–yunan sözü olub “çoxfunksiyalı” deməkdir) səbəb olur [8,s.36].

B.N.Qolovinə görə, “dil haqqında elm hələ də terminlər haqqında tam əsaslandırılmış, ziddiyyətsiz nəzəriyyəyə malik deyildir, buna görə də o, terminlərin leksikoqrafik tərtibatının ciddi metodikasını, informasiyalı analizini və eyni zamanda terminlərin yaradılması və istifadəsinə dair inandırıcı dəqiq tövsiyələri praktikaya təklif edə bilmir” [9, s.188].

S.Sadıqova yazır: “... eyni sahə terminologiyasına daxil olan müəyyən bir anlayış əksər hallarda müxtəlif sahələrdə bəzən eyni terminlərlə, bəzən də müxtəlif dillərdə fərqli terminlərlə işarələnir. Məsələn, dislokasiya geologiyada − süxurların ilk yatım formalarının pozulması; hərbdə − dinc şəraitdə quru qoşunlarının hissə, birləşmə və hərbi idarələrin ölkənin müəyyən ərazisində yerləşdirilməsi mənasındə işlənir.” [10, s.349].

Bu baxımdan aparılan araşdırmalar göstərir ki, terminlər “fiksasiya sferası”nda (sistemdə) − çoxmənalı, “işlənmə sferası”nda (kontektsdə) isə − birmənalıdır.

Terminologiya sahəsində variativliyin öyrənilməsi böyük metodoloji və praktiki əhəmiyyət daşıyır. Çünki o, xüsusi nitqin işlənmə sahəsində substitusiya hadisəsi yaradır. Substitusiya (substitutio) termini latın sözü olub substituo − yerinə təyin edirəm, əvəzinə qoyuram sözündən yaranmışdır.

Terminoloji variativlik xüsusi işarələr sisteminin obyektiv vəziyyətidir. Maraqlı burasıdır ki, variativliyin bariz nümunələrindən biri elə “terminologiya” termininin özüdür.

Professor S.V.Qrinyov-Qrineviç terminologiya elmində üç anlayışı fərqləndirir: “müəyyən elm sahəsinin terminlər sistemi”, “dilin bütün terminlər toplusu”, ümumiyyətlə “terminləri öyrənən elm” [11,s.8]. Bu terminin birinci mənasını ifadə etmək üçün “terminologiya”, ikinci üçün “terminoloji leksika” və ya “terminoleksika”, axırıncı məna üçün isə 1969-cu ildə rus dilində «терминоведение», Azərbaycan dilinə tərcümə etsək, “terminşünaslıq” terminləri qəbul olundu. Təəssüflə qeyd etmək lazımdır ki, rus dilində «терминоведение» termininin dilimizdə kalkası olan “terminşünaslıq” əvəzinə “terminologiya” termini qəbul edilmişdir.

157


M.Qasımov dilin bütün terminoloji leksikası və onun qanunauyğunluqlarını öyrənən “terminologiya” ilə, elm və texnikanın ayrı-ayrı sahələrinə məxsus terminlərin məcmusu mənasında işlənən “terminologiya”nı bir-birindən fərqləndirməyi lazım bilir [6, s. 27].

S.A.Sadıqova dilçilikdə terminologiya termininin iki mənada işləndiyini göstərir: “1) elmin, texnikanın, incəsənətin, istehsalatın, ictimai həyatın müəyyən sahəsinin anlayışlarını əhatə edən terminlər sistemi; 2) dilçiliyin terminoloji leksikasını, onun inkişaf qanunauyğunluqlarını öyrənən bölməsi.” [10,s.13] Burada S.V.Qrinyovun göstərdiyi kimi, birinci bənd “terminologiya” termininə, ikinci məna isə “terminşünaslıq” (терминоведение) termininə uyğun gəlir.

Maraqlıdır ki, dissertasiyamızın tədqiqat obyekti olan filoloji lüğətlərdə “terminologiya” termininə verilmiş izahlar müqayisəli şəkildə araşdırıldıqda, bu terminin variativliyə məruz qalması faktı ilə qarşılaşmalı olduq.

“Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti”ndə “terminologiya” termininin izahı aşağıdakı şəkildə verilmişdir [12]:

Terminologiya [lat. terminus və yun. logos – məfhum, təlim] Elmin, texnikanın, incəsənətin, ictimai həyatın hər hansı bir sahəsində işlədilən terminlərin məcmusu. Dilçilik terminologiyası. Tibb terminologiyası.

Tərifdən göründüyü kimi, bu definisiya Sayalı Sadıqovanın göstərdiyi birinci mənaya uyğun gəlir. Qeyd etmək lazımdır ki, izahlı lüğətdə yalnız termin və terminologiya sözlərini tapa bildik.

“Türkçe - Türkçe sözlük terminoloji anlamı” lüğətində də eyni definisiya ilə qarşılaşdıq [14]:

Terminoloji- bir sanat kolunda, bilim dallarında veya teknik alanlarda özel olarak kullanılan terimlerin tümü: tıp terminolojisi.

“Dilçilik terminləri lüğəti”ndə isə izahlı lüğətdə verilmiş məna ilə yanaşı, daha bir anlamı qeyd edilmişdir [14, s. 364]:

Terminologiya 1. Elmin, texnikanın, incəsənətin, istehsalatın, ictimai fəaliyyətin müəyyən bir sahəsinin anlayışları sistemində müvafiq terminlərin məcmusu. Texniki terminologiya. 2. Dilçiliyin terminoloji leksikasını, onun inkişaf qanunauyğunluqlarını öyrənən bölməsi.

İzahlı-tərcümə lüğəti olan “Rusca-azərbaycanca lüğət”də «терминология» termininin tərcüməsi belə verilmişdir [15, s. 317]:

Terminologiya- terminologiya, terminlər, istilahlar.

158


Bu tərcümədən belə başa düşmək olar ki, “terminologiya” terminlərin məcmusu deməkdir. Ərəb sözü olan “istilah” elə “termin” deməkdir.

Terminşünaslıq (терминоведение) termini isə bu lüğətdə ümumiyyətlə verilməmişdir.

S.İ.Ojeqov və N.Y.Şvedovanın izahlı lüğətində “terminologiya” termini aşağıdakı şəkildə izah edilmişdir [16, s. 795]:

Termin həm (cовокупность) bütün terminlər toplusu, həm də (система терминов) - terminlər sistemi kimi izah olunmuşdur.

Vikipediyada terminşünaslıq termini aşağıdakı şəkildə izah edilmişdir:

Terminologiya— xüsusi leksikanın tipologiya, mənşəyi, quruluşu, mənası, işləkliyi, istifadəsi, nizamlılığı və yaradılması baxımından öyrənən elmdir. [17]

“Azərbaycanca-rusca lüğət”də isə yalnız bir mənada − “müəyyən bir elmi sahədə terminlər sistemi” kimi izahına rast gəldik: “Terminologiya (elmin, incəsənətin, içtimai həyatın hər hansı bir sahəsində işlənən terminlərin məcmusu). Dilçilik terminiologiyası лингвистическая (языковедческая) терминология” [18, s. 440].

“Dilin terminoloji sistemini öyrənən dilçilik bölməsi” və “elmin, texnikanın, incəsənətin, ictimai həyatın hər hansı bir sahəsində işlədilən terminlərin məcmusu” anlamlarını ifadə etmək üçün “terminologiya” terminindən istifadə olunması bir terminin birdən artıq məna ifadə etməsi deməkdir. Bu isə Ə.Dəmirçizadənin göstərdiyi “terminlər ancaq müəyyən bir sahə ilə bağlı bir anlayışın ifadəçisi olaraq təkcə bir mənada işlədilə bilir, başqa bir mənada işlədildikdə müəyyən sahədə termin olmaq hüququnu itirir” prinsipi ilə daban-dabana ziddir [7, s. 34]. Məsələ burasındadır ki, dilçilikdə iki yox, Qrinyovun göstərdiyi üç mənanın üçü də işlənir və bunlar ayrı-ayrı adlarla adlandırılarsa, daha düzgün olardı.

Maraqlıdır ki, ingilis dilində «terminology» termini, Azərbaycan dilində olduğu kimi, S.V.Qrinyovun göstərdiyi hər üç mənanı ifadə etmək üçün işlənir [19]. Lakin onu da qeyd etmək lazımdır ki, “terminşünaslıq” termininin ekvivalenti indilis dilində “Terminologiya sahələri” (Terminology Studies) və ya “Terminologiya elmi” (Terminology Science) şəklində işlənmişdir. Belə məlum olur ki, Azərbaycan, rus və ingilis dillərində “terminologiya” termininin realizasiyası zamanı bu dillər arasında terminoloji uyğunluğun − izomorfizmin olmadığı müşahidə olunur.

Aparılan araşdırma nəticəsində “terminologiya” termininin ayrı-ayrı lüğətlərdə və müxtəlif müəlliflər tərəfindən fərqli definisiya ilə

159


təqdim edildiyi və bu terminin terminoloji variativliyə məruz qaldığı məlum oldu. Yuxarıda göstərilmiş substitusiyanın aradan qaldırılması məqsədilə, zənnimizcə, aşağıdakı terminoloji vahidlərin tətbiq olunması məqsədəuyğun olardı:

a) terminlərin tipologizasiyası, onların nizama salınması, yaradılması, formaları, məzmunu, işlənməsi və istifadəsi ilə məşğul olan, leksikologiyanın bazası əsasında qurulmuş nəzəri elm sahəsi və ya ümumiyyətlə, terminləri öyrənən elm “terminşünaslıq” adlandırılmalıdır.

b) elmin, texnikanın, incəsənətin, ictimai həyatın hər hansı bir sahəsində işlədilən terminlərin məcmusu “terminologiya” adlandırılmalıdır.

c) dilin bütün terminlər toplusu “terminoloji leksika” adlandırılmalıdır.


1. Rey, Alain. Essays on Terminology. London, 1990; 15.2. Orucov Ə.Ə. Azərbaycan dili filoloji izahlı lüğətinin nəzəri əsasları. Bakı-1965. 121 səh.3. Лотте Д. С. Некоторые принципиальные вопросы отбора и построения научно-технических терминов. М. ; Л., 1941. Он же. Основы построения научно-технической терминологии. М. : АН СССР, 1961; Краткое методическое пособие по разработке и упорядочению научно-технической терминологии. Отв. ред. чл.-кор. АН СССР В. И. Сифоров. М., 1979.4. Хижняк С. П. Специфика проявления терминологичности в языке (на материале русской юридической терминологии) // Лингвистические проблемы формирования и развития отраслевой терминологии. Саратов, 1999. 5. Wills W. Fachsprache und Übersetzung // Terminologie als angewandte Sprachwissenschaft. München ; New York ; London ; Paris, 1979.6. Qasımov M. Azərbaycan dili terminologiyasının əsasları. Bakı, Elm, 1973.7. Ə.Dəmirçizadə, Azərbaycan dilinin üslubiyyatı, Bakı-1962, 270 səh.8. Ванников Ю.В. Типы научных и технических текстов и их лингвистические особенности. - М.: 1998.

160


9. Татаринов В.А. История отечественного терминоведения. Направления и методы терминологических исследований: очерк и хрестоматия. - М.: 1995.10. Sayalı Sadıqova. Azərbaycan dilinin terminologiyası. Bakı, “Elm”, 2011, 380 səh. 11. Гринев-Гриневич С.В. Терминоведение. М.: Издательский центр «Академия», 2008. 304 стр.12. Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti. Dörd cilddə. Şərq-Qərb, Bakı-2006.13. http://www.turkcebilgi.com 14. Dilçilik terminləri lüğəti. Bakı, Azərb.SSR EA nəşriyyatı, 1957.15. Rusca-azərbaycanca lüğət. 4 cildlik. Azərbaycan sovet ensiklopediyasının baş redaksiyası. Bakı – 1991.16. Ожегов С.И. и Шведова Н.Ю. “Толковый словарь русского языка”.17. ru.wikipedia.org/wiki/18. Azərbaycanca-rusca lüğət. Dörd cilddə. Bakı, “Şərq-Qərb”, 2006, 896 səh.19. Sager, J. C. A practicalcourseinterminology processing/Juan C. Sager: with a bibliography by BlaiseNkwenti-Azeh. 1990 259 p.

Хадиджа ГейдароваИсследование термина «терминология» из аспекта

терминологической вариативностиРезюме

В статье рассматривается противоречивые концепции разных авторов насчёт теоретических аспектов термина и исследуются причины изоморфизма, синонимии, вариативности, полисемии терминов. Автор, приводя примеры из лингвистических словарей, доказывает, что ярким примером терминологической вариативности является сам термин «терминология». Для того чтобы устранить субституцию в этом вопросе автор предлагает ряд терминологических единиц.

Khadija HeydarovaTerm "terminology" research from aspect of

terminological variabilitySummary

In article it is considered inconsistent concepts of different authors about theoretical aspects of the term and the reasons of

161

http://www.turkcebilgi.com/


isomorphism, a synonimy, variability, polysemanticism of terms are investigated. The author, giving examples from linguistic dictionaries, proves that a striking example of terminological variability is the term "terminology". To eliminate substitution in this question the author offers a number of terminological units.

Çapa tövsiyə edən: AMEA, Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Tətbiqi dilçilik şöbəsi

Rəyçilər: filologiya elmləri doktoru, professor İ.Məmmədov

filologiya elmləri doktoru, dosent T.Baxşıyeva

Aynur QarayevaSumqayıt Dövlət Universiteti.

İNANCLARLA BAĞLI ZOOMİFONİMLƏRİN YARANMASI

Açar sözlər: linqvistik təhlil, mifologiya, folklor nümunələri, etnoqrafiya, zoonim, xüsusiyyət.

Ключевые слова: лингвистический анализ, мифология, фольклор, этнография, зооним, функция.

Key words: linguistic analysis, mythology, folklore, ethnography, zoonim, feature.

Qədim Azərbaycanda qoyunçuluğun inkişafı və bu təsərrüfat sahəsinin maldar əhali üçün mühüm gəlir mənbəyi sayılması ona xüsusi münasibətin, etiqadın artmasına səbəb olmuşdur. Bur çox əşyaların üzərində xırdabuynuzlu heyvanların rəsmləri, fiqurları söylənilən fikri təsdiqləyir. Qoyuna pərəstişin qoyunçuluqla daha çox məşğul olan xalqlar arasında yayıldığı məlumdur. Arxeoloji materiallar xırdabuynuzlu

162


heyvanların daha çox Cənubi Qafqaz xalqları arasında yayılması barədə dolğun təsəvvür yaradır. Həmin materiallar qoyun inancının bu xalqlar arasında güclü olduğunu sübut edir. Əldə edilən materialları Azərbaycanda göstərilən dövrdə qoyunçuluğun daha geniş yayıldığını, həm də həmin heyvana olan müsbət xüsusi münasibəti göstərən dəyərli mənbələr adlandırmaq mümkündür (1, 41).

Qoyunçuluğun bəzi qədim maldar xalqların təsərrüfatında xüsusi rol oynamasına dair faktlar vardır.

Məhsuldarlıq rəmzi sayılan qoyun da öküz kimi Qədim Şərqdə daha çox pərəstiş edilən heyvanlardan biri olmuşdur. Qoyun müqəddəs sayılmışdır. Ona görə də Allahın məbədlərində saxlanılmışdır.

Erkən tunc dövründə qoç (qoyun) məhsuldarlıq rəmzinə çevrilmiş, sonrakı dövrlərdə bu heyvana bəslənilən inanc və münasibət yeni forma və məzmun qazanmışdır. Müxtəlif mifopoetik sistemlərdə qoç (qoyun) özünün böyük sabitlik, dözümlülük keyfiyyətlərinin daşıyıcısı kimi diqqəti cəlb etmişdir. Mifoloji görüşlərdə qoyun özündə daha çox utancaqlıq, cəsarətsizlik, mülayimlik, yazıqlıq, passivlik, səbirlilik, sadəlik, günahsızlıq, üzüyolalıq, zəriflik, qurbanlıq kimi keyfiyyətləri əks etdirmişdir. Lakin sərsərilik, təşəbbüssüzlük, təqlidçilik, tərslik, axmaqlıq və s. bu kimi cəhətlərin də qoçun (qoyunun) səciyyəvi keyfiyyətlərindən hesab edildiyi göstərilir.

Qoç və qoyun obrazlarının mifoloji şərhində bəzi qeyri-dəqiqliklər vardır. N.Quluzadənin dissertasiyasında qoç obrazında cəsarətsizlik, günahsızlıq motivlərinin, qoyun obrazında isə məhsuldarlıq, günəş və Allahlarla əlaqənin xüsusilə tərənnüm edildiyi göstərilir. Qoyunun həm mifoloji, həm də folklor nümunələrində daha çox yırtıcı heyvanlar tərəfindən yeyilməsi, eyni zamanda daim əzabkeş rolunda çıxış etməsi motivləri də diqqəti çəkir.

Aşağıdakı misralar xalqımızın qoyuna olan inamını, ona müsbət münasibətini ifadə edir:

Qoyunlu evlər gördüm,Qurulmuş yaya bənzər,Qoyunsuz evlər gördüm,Qurumuş çaya bənzər.

Belə etnoqrafik məzmunlu sözlər, frazeoloji vahidlər Azərbaycanın həm də ən qədim qoyunçuluq ölkələrindən biri kimi tanınmasına əsas verir.

Azərbaycanın təbii-coğrafi şəraitinin də bu yerdə – bölgədə qoyunçuluğun, maldarlığın yaranmasına, inkişafına səbəb olmasına şübhə yoxdur.

163


Azərbaycanda Neolit dövrünə aid abidələrdə iri və xırdabuynuzlu heyvan sümüklərinin aşkar edilməsi, onlar içərisində qaramal sümüklərinin daha çox olması bu dövrdə oturaq maldarlıq forması şəraitində qaramalın üstünlük təşkil etməsini, qoyunçuluğun maldarlıq təsərrüfatında ikinci yeri tutmasını göstərir. Qoyunçuluğun Eneolit və Tunc dövrlərində daha çox inkişaf etməsi, e. ə. V-II minilliklər arasında qoyunçuluq təsərrüfatının xeyli genişləndirilməsi və ümumi Azərbaycan miqyasında maldarlıq təsərrüfatında birinci yerə çıxa bilməsi haqqında verilən məlumatlar maraqlıdır (1, 239-238). Bu mifoloji-etnoqrafik deyimlər Azərbaycan xalqının qoyunçuluq təsərrüfatına, qoyuna yüksək qiymət verdiyini əks etdirir:

Qoyunun oldu on,Gey qırmızı don.Qoyunun oldu əlli,Adın oldu bəlli.Qoyunun oldu yüz,Gir içində üz.Qoyunun oldu minKöhlənini min.

Canlı dil faktları, daha doğrusu, insanlar üçün xeyirli, faydalı xırdabuynuzlu heyvanlara – keçiyə, qoyuna bəslənilən inamı, məhəbbəti dildə gerçəkləşdirən sözlər, ifadələr Azərbaycan dili mifoloji leksikasının zəngin bir layını təşkil edir. Mifoloji deyimlərə diqqət yetirək:

“Keçi kasıbın dirəyidir” (1, 247).Orta Asiyanın türk xalqlarında qurbanlıq qoyunun dünyasını

dəyişən hər hansı bir şəxsin ruhuna axirət körpüsündən keçməsinə yardımçı olacağı kimi təsəvvürlər qorunub saxlanılır. Məsələn, Xarəzm türkmənlərinin mifoloji görüşlərinə görə hüzr düşmüş evdən insan cəsədini çıxaran anda qoyunu qurban kəsirlər. Düşünürlər ki, onların (insanın və qoyunun) ruhları “həmin anda birləşir və birlikdə o dünyaya gedirlər”. Bundan başqa Orta Asiya xalqlarında qəbrin üzərini qoyun və ya keçi buynuzları ilə bəzədilməsi adəti də olmuşdur (3, 112-113).

Azərbaycanın müxtəlif bölgələrində – Qarabağda, Naxçıvanda, Gəncədə, Qazaxda, Kəlbəcərdə, Lerikdə, Laçında, Gədəbəydə və s. yerlərdə, həmçinin Qərbi Azərbaycanın (Ermənistanın) və Gürcüstanın ən qədim çağlardan azərbaycanlıların məskunlaşdığı bölgələrində daş qoç heykəlləri vardır. İndiki Türkiyə Respublikasının Şərq bölgələrindən tapılan daş qoç heykəlləri (məzar daşları) də Azərbaycan tarixində mühüm rolları olmuş Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu tayfalarına aid edilir. Türkiyə Respublikasının Qara dəniz sahillərindəki Çamlıhəmşir deyilən

164


yerində tapılmış qoç heykəlli məzarı yerli camaat Kunar (qıpçaq) qəbri adlandırır. Arxeoloji və etnoqrafik baxımdan daha az öyrənilmiş Cənubi Azərbaycanda qoç məzar daşlarının Pirkəndi və Bisnadeh kəndlərinin qəbiristanlıqlarından tapıldığı göstərilmişdir (4, 48).

Qoç fiqurlu nişan daşlarının dağlıq və dağətəyi kəndlərin ərazisində geniş yayılmasına da təsadüfi, ötəri hal kimi baxılmamalıdır. Bunu həmin ərazilərin qoyunçuluq təsərrüfatının inkişaf etdirilməsi üçün əlverişli şəraitinin olması ilə izah etmək mümkündür. Bölgələrdə hansı qoyun cinsi daha məşhur olmuşdursa, həmin qoyun cinsinin də heykəli hazırlanmışdır (5, 152).

Xarici görünüşünə görə, qoç fiqurlarının qoyun fiqurlarından fərqlənməsi də böyük maraq doğurur. Qoç fiqurlarında məğrurluq, döyüşkənlik, qoçaqlıq, hərbə hazır olmaq kimi keyfiyyətlər daha parlaq və qabarıq verilmiş, qoyun fiqurları isə bunlara əks keyfiyyətləri sakitliyi, dincliyi, qayğıkeşliyi, qanunçuluğu himayəçiliyi təcəssüm etdirmişdir. Bunu dövrün daş yonan sənətçisinin qabiliyyəti, məharəti ilə əlaqələndirə bilərik (5, 153). Qoç fiqurlarının nişan daşları kimi istifadə edilməsini qoçun igidlik, mərdlik, qoçaqlıq rəmzi sayılması ilə əlaqələndirmək lazımdır. Bundan başqa qoyunun, qoçun müqəddəsləşdirilməsi də səbəbsiz deyildir. Belə münasibəti qoyunun, qoçun təsərrüfatda tutduqları aparıcı, önəmli mövqeləri ilə sıx bağlıdır. Azərbaycanın qədim tayfalarının öz ibadətgah və ziyarətgahlarını qoyunun, qoçun fiqurları ilə bəzəmələrinin səbəbi də budur. Qazax rayonu ərazisində Sarıtəpə qədim yaşayış yerində açılmış binanın divarlarının bəzilərinin müxtəlif fiqurların təsviri diqqəti xüsusi cəlb edir.

15500-dən artıq söz və 3500-dən artıq ifadə olan Azərbaycan dilinin izahlı lüğətinin I cildində (Bakı – 1997) Qoyun və qoç sözlərinin izahı verilmişdir. Həmin sözlər belə izah edilmişdir: Qoyun 1-i. Ət, yun və süd verən sıx qıvrım tüklü kövrək ev heyvanı. Qoyunu qoyun ayağından, keçinin keçi – hər kəsə öz əməlinə, işinə və s.-yə görə yanaşmalı, qiymətləndirməli. Qoyunu qurda tapşırmaq, etibar edilə bilməyən adam haqqında. Qurdla Q. bir yerdə ovlayır – əmin-amanlıq asayiş-dinclik mənasında.

Qoyun II. i. 1. Ağuş, qucaq // obrazlı təsvirlərdə dənizin qoynu. 2. Paltarın döşə qovuşan yeri, döşü; qoltuq”.

“Qoyunboğan i. bot. Rütubətli yerlərdə bitən alaq bitki.Qoyunqırxan: Q. maşın – qoyunun yununu qırxmaq üçün elektrik

maşını; yunqırxan.Qoyun-quzu. top. Qoyunlar, quzular bir yerdə, davar.

165


Qoyunkökəltmə: Q. kompleksi (birliyi və s.) – müxtəlif təsərrüfatlardan alınan qoyunları kökəldib ətliyə verməklə məşğul olan təsərrüfat məntəqəsi.

Qoyunçu i. 1. Qoyunçuluq mütəxəssisi // Qoyun saxlamaqla məşğul olan adam, təsərrüfat. 2. köh. Satmaq məqsədi ilə qoyun yetişdirib saxlayan adam; sərkar.

Qoyunçuluq i. k. t. Qoyun yetişdirmə, qoyun saxlama (s. 268-269).

Qoç i. 1. Qoyunun erkəyi, damazlıq erkək qoyun. Qoç döyüşdürmək – keçmişdə: əyləncə üçün xüsusi təlim verilmiş qoçları bir-biri ilə kəllə-kəlləyə vuruşdurmaq adəti. 2 m. İgid, qoçaq. Qoç igidlər.

Qoçaq sif. İgid, şücaətli, rəşadətli, qorxmaz; mərd // zirək, bacarıqlı , dilavər // i. mənasında haydı. Q. // nida yerində. Ay qoçağım.

Qoçaqlanmaq. Bax: qoçaqlaşmaq.Qoçaqlaşmaq məl. f. Qoçaq olmaq, igidləşmək, cəsurlaşmaq,

ürəklənmək // zirəkləşmək.Qoçaqlıq i. İgidlik, rəşadət, şücaət, mərdlik // zirəklik, hünərlik,

hünər.Qoçaqcasına z. Qoçağa layiq bir surətdə igidliklə, mərdliklə.Qoçbaz i. Köhnə məişətdə: döyüşdürmək üçün qoç saxlayar və bu

işlə məşğul olan adam.Qoçbazlıq i. Köhnə məişətdə: döyüşdürmək üçün qoç saxlama və

qoç döyüşdürmə.Qoçbaşı i. t. Qədim müharibələrdə qalaların divarlarını dəlmək

üçün bir tərəfinə qoyun başı kimi dəmir taxılmış tirdən ibarət hərb aləti.Qoçbuynuzu sif. vəz. Qoçbuynuzu kimi buruq-buruq.Qoçluq i. d. İgidlik, qoçaqlıq, ürəklilik, diribaşlıq, zirəklik,

dilavərlik.Qoçu i. köh. Keçmişdə xalqa əziyyət verən, camaatı qorxu altında

saxlayan, tədhiş edən, qan tökməkdən çəkinməyən, özbaşınalıq edən adam; qolugüclü.

Qoçubazlıq i. köh. Keçmişdə: varlıların qoçu saxlaması, qoçulara arxalanması // Qoçuluq etmə, qoçuluqla məşğul olma, xalqı tədhiş edib əziyyət vermə, qoçuların başlı-başınalığı // Dəstəbazlıq zorakılıq, qolugüclülük.

Qoçuluq i. köh. Qolçomaqlıq, qolugüclülük, zorakılıq // qoçuların başlı-başınalığı (s. 275).

Keçi i. Süd, ət verən buynuzlu ev heyvanı. Keçi k. kimi – keçinin hərəkətlərinə təşbeh K. kimi tullanmaq.

Keçini bostana buraxmaq – birisini zərər verəcək yerə buraxmaq.

166


Keçiayaq. sif. D. Ayaqları keçi ayağı kimi nazik K. qız.Keçiqıran i. d. 1. Martın axırında olan bərk soyuq. //

Ümumiyyətlə soyuq. 2. Martın sonu və aprelin birinci yarısı.Keçiqulağı i. bot. Çiçəklərində xalq təbabətində istifadə olunan

ot-bitki.Keçiotaran i. Keçi çobanı. Keçisaqqal (lı) sif. Şüyrək, uzun

saqqalı olan (s. 133). (Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti II cild. Bakı – “Çıraq” – 1999, 14000-ə yaxın söz və 3000-ə yaxın ifadə).

Qaynaqlarda qoyun anlayışını bildirən söz və öküz zoonimi kimi məhsuldarlıq rəmzi olar və Qədim Şərqdə də çox pərəstiş edilən heyvanı dildə gerçəkləşdirən və ifadə edən zoomifonimdir. Qoyun zoomifonimi zoonim əsasında əmələ gəlmişdir. Həmin adın – zoonimin adlandırdığı heyvana müqəddəs varlıq kimi baxılması, böyük inam bəslənilməsi haqqında söhbət açdığımız zoonimin mifonimə çevrilməsi ilə nəticələnmişdir. Buna görə də qoyun zoomifonimi yaranmışdır. Zoonimin, eləcə də zoomifonimin yaranma mənbəyi sayılanı yaxud denotatları hesab edilən heyvanlar, yəni qoyunlar bir sıra Allahların məbədlərində saxlanılmışdır. Məsələn, Misirdə qoyunu Xnun Allahın Herakleopolda Herişafa Allahının təcəssümü hesab etmişlər. Mendesdə isə müqəddəs qoyun Banebced (“Ced hakiminin çarı”) adlandırılmışdır.

Keçi zoonimi də eneolit və erkən tunc dövründə Azərbaycanda inanc obyekti olmuş ev heyvanını dildə formalaşdıran və ifadə edən hesab edilmişdir. Keçinin həmin dövrün maldarlıq təsərrüfatında öz faydalılığına, məhsuldarlığına görə digər ev heyvanlarından heç də geri qalmamışdır. Qeyd edildiyi kimi erkən tunc dövründə, adı göstərilən dövrdən əvvəlki və sonrakı minilliklərdə maldarlıq təsərrüfatında keçinin sürüdə say artımına, ondan əldə edilən maldarlıq məhsullarının bolluğuna xüsusi qiymət verilmiş, qədim maldarlar müxtəlif dini mərasimlər, ayinlər zamanı keçi fiqurlarından, rəsmlərindən bir vasitə kimi istifadə etmiş, ona qurban kəsmişlər.

Azərbaycanda eneolit dövründə keçi ilə bağlı yaranan inancların həm də sakral təsəvvürlə bağlı olduğu güman edilir. Kültəpədə aparılan qazıntılar zamanı 17,6 dərinlikdə yerləşən eneolit dövrünə aid edilən 53 nömrəli qəbirdə cəsədin yanında keçi buynuzları üzə çıxarılmışdır (7, 35). Keçi rəsmləri, fiqurları, qoruyucu vasitəsi kimi istifadə edilən keçi kəlləsi, keçinin bir sıra əski xalqlarda, o cümlədən də Azərbaycanda baharın, yazın zoomorfizmi sayılması (5a, 055-157) keçi adının – zooniminin də mifonimə çevrilməsinə səbəb olmuşdur. Keçi zoomifoniminin yaranması birbaşa həmin ev heyvanına bəslənilən inam, ona pərəstişlə bağlıdır. Dilxarici faktorlar keçmişdə keçiyə bəslənilən

167


müsbət münasibətin və ona edilən pərəstişin parlaq – əyani göstəriciləridir. Qobustanda tunc dövrü yaşayış yerləri və qəbir abidələrindən 34 ədəd keçi rəsmləri təsvir edilmiş daşın tapılması, orada tunc dövrü abidələrinin başqa rəsmlərə nisbətən keçi rəmzlərinin çoxluğu ilə diqqəti cəlb etməsi, bu vəziyyətin yalnız Qobustan abidələrində deyil, Azərbaycanın digər tunc dövrü abidələrində də nəzərə çarpması, keçi rəsmlərinə tunc dövrünə aid maddi mədəniyyət abidələrində də rast gəlinməsi, keçinin də qoyun kimi qurbanlıq obrazında çıxış etməsi, xüsusilə də yeraltı səltənətin ruhlarına və məxluqlarına qurban verilməsi və s.

Qoyun zoomifonimi müxtəlif türk dillərində işləndiyi üçün ümumtürk mənşəli sözdür. Canlı dil faktları üzərində müşahidələrə, qədim yazılı abidələrə, müasir türk dilləri materialları üzərində aparılan linqvistik araşdırmalara söykənib deyə bilərik ki, qoyun anlayışını ifadə etməkdən ötrü bir-birindən mənaca və formaca fərqlənən sözlərdən istifadə edilir. Həmin anlayışın linqvistik göstəriciləri bunlardır: Azərb. Qoyun, qoç; türk. qaq, koyun; türkm. goyun, alt. qaz., q.qalp., noğ., uyğ. koi; tuv. xak. xoй; özb. kuy; koyun (MK, 1,73); kon (MK 1,31). Qoyun anlayışını bildirən türk mənşəli zoomifonimlərin fonetik variantının hansının qədim olmasını dəqiq müəyyənləşdirmək çətindir. Bu barədə qəti hökm vermək olmur. Çünki qədim türk yazılı abidələrində qoyun anlayışını ifadə edən müxtəlif formalar paralel işlənmişdir.

Onu demək lazımdır ki, qədim türk yazılı abidələrində қoy variantının geniş yayıldığı müəyyən edilmişdir. Həmin fonetik varianta Gültəkin abidəsində rast gəlinir. Adı çəkilən abidədə қoy йыл birləşməsi (qoyun ili) işlənmişdir. Кой zooniminin M.Kaşğari lüğətində, Kutadqu Biliqdə və uyğur yazılı abidələrində geniş işləndiyini görürük. Кой йылы (MK, III, 155. Tövə муниб кой ара йаş mas (MK, III, 68); Тонум кой йуни тат йегум арпа аш (КБ – ДТС, 453).

Bizcə, təkhecalılığına görə кой (гоj) daha qədim variant sayılmalıdır, un şəkilçisi göstərilən kökə sonralar artırılmışdır. Bir çox leksik-qrammatik (morfoloji) və sintaktik vahidlər qoyun zooleksemi əsasında yaranmışdır. Məsələn, qoyunçu, qoyunçuluq, qoyun qışlağı, qoyun əti, qoyun pendiri, qoyun südü, qoyun qatığı, qoyun mələşməsi, qoyun sürüsü leksik-qrammatik və sintaktik vahidlər deyilənləri təsdiq edir.

Qoyun zəngin semantikalı sözlərdəndir. Onun semantik quruluşunun mühüm bir komponentini obrazlı metaforik mənaları təşkil edir. Azərbaycan dilində yazıq, çox sakit, fağır, hissiyyatı zəif, lal-dinməz, həlim xasiyyətli adamlara qoyun deyirlər.

168


Azərbaycan dilində semantik nüvəsi, məna mərkəzi, qoyun zoomifonimi olan bir sıra maraqlı sabit birləşmələr, frazeoloji məzmunlu cümlələr vardır. Hər adama öz fəaliyyətinə, əməlinə, işinə görə qiymət vermək mənasında qoyunu qoyun ayağından, keçini keçi... ifadəsi yaranmışdır.

Xaraktercə, fiziki güclərinə görə bir-birinin əksi olan heyvanlara aid adların şifahi və yazılı nitqdə yanaşı işlədilməsinə ötəri hal kimi baxılmalıdır. Bunun metaforik mənası vardır. Həm də bu obrazlı-metaforik, yaxud məcazi mənanın əsasında, kökündə zoomifonimlərin real, həqiqi mənası dayanır. Söylədiyimiz məsələ ilə bağlı mifoloji deyimlərə diqqət yetirək: “Qoyunu qurda tapşırmaq”, “qurdla qoyun bir yerdə otlayır”... Birinci mifoloji deyim insanların taleyini, həyatını zalım, qəddar, etibar edilməsi məqsədəuyğun sayılmayan adamlara tapşırmamaq mənasını, ikincisi isə əmin-amanlığın, dincliyin hökm sürdüyü mənasını bildirir.

Naxçıvanda geniş yayılmış ən iri, boyca hündür, caydaq qoyunun adı balbasdır. Bizcə bu qoyun iri, böyük olduğundan belə adlandırılmışdır. Balbas iki sözün – bal və bas (isimlə feilin) leksemlərinin birləşməsindən əmələ gəlmişdir. Bala sözündən a saiti düşmüşdür. Əslində ilkin forma balabasan (qoyun) olmuşdur. Dildə qənaət prinsipinə görə basan sözündən – an feili sifət şəkilçisi ixtisar edilmiş və balbas formasında qalmışdır.

Azərbaycanın cənub-şərqində, daha çox Lənkəran zonasında yayılmış qoyun cinsinə caro və ya carov deyirlər. Fikrimizcə, bu söz fars mənşəlidir.

Başqa ev heyvanları kimi, xırdabuynuzlu heyvanların da özlərinə məxsus müxtəlif yaş dövrləri ilə əlaqədar adları vardır.

Ayrı-ayrı elmi ədəbiyyatda xırdabuynuzlu heyvanların yaş dövrləri ilə bağlı yaranmış adları barədə həm uyğun, ümumi, həm də fərqli fikirləri var.

Tarixçi-etnoqraf T.Bünyadovun fikrincə, xırdabuynuzlu heyvanların yeni doğulmuşu (quzu), iki ilinə qədər olanı toğlu, üç ilinə qədər olanı şişək (dişisi), erkək (erkəyi), üç ildən sonra erkəyi qoç, dişisi isə ana qoyun adlanır.

X.D.Xəlilov yazır: “Qoyunun yaşı dişi ilə müəyyənləşdirilir. Bala 6 aylığına kimi quzu, 6 ayından bir yaşına kimi toğlu adlanır. Bir yaşının tamamında ortadakı bir cüt dişi dəyişəndə şişək, ikinci cüt dişi dəyişəndə öyəc, üçüncü cüt dişi dəyişəndə qaradiş, beş yaşında azman, altı yaşında dızman adlanır”.

169


Həvil Həvilov “Martda mərək” əsərində yazır: “Bütün ev heyvanları kimi xırdabuynuzlu heyvanların da özünəməxsus, müxtəlif yaş dövrlərinə uyğun gələn münasib adları vardır. Belə ki, yeni doğulmuş quzu əmlik, 6-7 aylıq olanda quzu, 6 aydan 1 yaşa qədər şişək və ya erkək toğlu adlanır. Əgər şişək vaxtında qoca gələrdisə, ona bicəyinə deyilərdi, üç-dörd yaşdan sonra doğar qoyunlar anac qoyun, erkəklər isə oyəc adlanırdı. Xayalardan məhrum edilmiş və ya fəaliyyətsizləşdirilmiş erkəklərə burux və ya axta deyirdilər. Beş illik anac qoyun azman, 7-8 yaşında dızman, 8-9 yaşında erkəklər qaradaş adlanırdı”.

Azərbaycan dili şivələrində qoyun anlayışı ifadə edən müxtəlif zooleksemlər işlənir.

Gəncə dialektində böyük gövdəli, iriquyruqlu qoyun cinsi balvaz adlanır. (Azərbaycan dilinin Dialektoloji lüğəti. s. 9). Bizcə, balvaz balbas sözünün fonetik dəyişikliyə uğramış variantıdır. Qazax şivəsində qoyun adının sinonimi ağtühlü zooleksemidir (Az.d.D.L., s. 22). Həmin şivədə arğalı (vəhşi qoç, keçi) (Az.d.D.L., s. 39) qaraçiş (üç-dörd yaşlı qoç (Az.d.D.L., s. 116) deməkdir. Ağbaba, Füzuli, Biləsuvar şivələrində erkək qoyun mənasını verən qaradaş sözünə rast gəlinir. Qaradaş Ağbaba şivəsində üçillik erkək qoyunun, Füzuli şivəsində dördillik erkək qoyunun, Biləsuvar şivəsində beş-altı illik erkək qoyunun adıdır (Az.d.DL., s.114).

Şəmkir şivəsində arıq, döllüyə yaramayan qoyuna aşqal deyilir. (Az.d.D.L., s.46). Dilimizin qoyun anlayışını ifadə edən zooleksemlərini nəzərdən keçirib qənaətə gəldik ki, bu leksik-semantik söz qrupu çox maraqlı, zəngin etnolinqvistik xüsusiyyətləri özündə cəmləşdirən və obyektiv tədqiq olunmasına zəruri ehtiyac duyulan leksem laydır. Yəni eyni heyvan anlayışını ifadə edən qohum və yad dillərə məxsus müxtəlif zooleksemlərin məcazi mənaları müqayisə olunmuşdur. Həmin müqayisə prosesində həm ümumi, oxşar əlamətlər, həm də mühüm fərqlər müəyyənləşdirilmişdir. Məsələn, qoyun sözünün semantik quruluşunu açarkən onun obrazlı – metaforik mənası belə təhlil olunur:

Azərbaycan dilində yazıq, çox sakit, fağır, hissiyyatı zəif, həlim, lal-dinməz adama qoyun deyilir. Dilimizdə küt, heç nə başa düşməyən insanlar da qoyun zooleksemi ilə səciyyələndirilir. İnsanın zahiri görkəminin müəyyən nöqsanlı cəhətini nəzərə çarpdırmaq üçün qoyunun konkret bədən üzvünün – gözünün əlamətindən istifadə olunur.

Bəzi adamlar haqqında qoyungözlü ifadəsi işlədilir. Dilimizdə hər adama əməlinə, işinə, fəaliyyətinə görə yanaşmaq, qiymət vermək məzmunlu “qoyunu qoyun ayağından, keçini keçi” sabit birləşmələri formalaşmışdır.

170


Xaraktercə bir-birinə zidd heyvanlara məxsus adların yanaşı işlədilməsi ilə insanların taleyini zalım, qəddar, etibar ediləsi olmayan adamdan asılı etmək mənası qoyunu qurda tapşırmaq; əmin-amanlığın, asayişin, dincliyin hökm sürdüyünü bildirməkdən ötrü “qurdla qoyun bir yerdə otlayır” sabit birləşmələri dediyimizə ən yaxşı nümunələrdir.

Başqa dillərdə də qoyun anlayışını bildirən zooleksemlərin obrazlı – metaforik mənalarını izləyərkən maraqlı xüsusiyyətlər müşahidə etdik. Rus, Ukrayna, polyak, Litva dillərində qoyun anlayışını formalaşdıran və ifadə edən zooleksemlərdən dinc, lal-dinməz, hissiyyatsız, çox şeyi anlamayan, dünyadan bir növ xəbərsiz, kütbeyin, tərs, inadkar, kəc adamları səciyyələndirmək üçün istifadə olunur. Ukrayna dilində həmin zooleksem avam, cahil adamlara da aid edilir. Bu dildə qoyun anlamını bildirən söz məcburi zəruri şəraitdə qəddar, hirsli, zalım ola bilən dinc, sakit, günahsız adamları səciyyələndirir. Apardığımız tədqiqat əsasında belə nəticəyə gəlirik ki, dünya dillərində zooleksemlərin məcazi mənaları da müəyyən semantik modellərə uyğun gəlir. Semantik modellərin bəziləri bir neçə dildə müşahidə edildiyinə görə universal xarakter daşıyır.

Keçi sözü də xırdabuynuzlu heyvan adları sırasına daxildir. Bu söz də qoyunçuluq leksikasının tərkibindədir.

Göründüyü kimi, keçi anlayışının ifadə formalarını ayrı-ayrı sözlərlə adlandırmaq doğru deyildir. Onların fonetik tərkibi eynidir. İkinci forma səslərin metatezası – yerdəyişməsi nəticəsində yaranmışdır. Səslərin yerdəyişməsi – metateza hadisəsi dünya dillərinə xas olan ümumi fonetik qanunauyğunluqdur. Keçi forması oğuz qrupu türk dilləri üçün xarakterikdir. Keçi adı əsasında dağ keçisi, keçi balası, keçi südü, keçi əti və s. söz birləşmələri yaranmışdır. Bu zooleksemin bağlı olduğu denotat – keçi xeyirli ev heyvanlarından biridir. Onun südündən və piyindən xalq təbabətindən istifadə edilir. Xalq arasında “Keçi kasıbın inəyidir” deyərlər.

Azərbaycan dilində keçi ilə də bağlı qədim sayaçı sözləri vardır:Nənəm a xallı keçi,Məməsi ballı keçi.Uca qaya başındaTutubdu yallı keçi.

Bizcə, dilimizdəki keçə sözü keçi zooleksemindən törəmişdir.Dilimizdə “keçi deyər, qarnımı doydur, qora basdır” ifadəsi

keçinin soyuğa davamsızlığını bildirir. Bu heyvanla əlaqəli dilimizdə formalaşan “keçi keçiliyi il yatdığı yeri də dırnağı ilə təmizləyib yatır” məsəli təsadüfi yaranmamışdır. Belə ki, keçi çox təmizkar heyvandır, o

171


heç bir zaman çirkli, natəmiz yerdə yatmır. Buna görə də tənbəl adamlara xitabən həmin məsəl əmələ gəlmişdir.

Keçinin dərisi də qiymətlidir, ondan məişətdə çox istifadə olunur. Nüvəsi keçi zooleksemindən ibarət:

Keçi deyər adım Əddülkərimdir,Qavala çəkilən mənim dərimdir”.

ifadəsi göstərilən dilxarici amillərlə bağlı formalaşmışdır.Göründüyü kimi, keçi zoomifonimi ilə bağlı xeyli mifoloji, daha

doğrusu, zoomifoloji deyimlər vardır.Müəyyən mənəvi əxlaqi keyfiyyətlərin, tərbiyəvi fikirlərin dildə

gerçəkləşmiş əksi sayılan bir sıra atalar sözlərimizin açarı, daxili özəyi keçi zooleksemidir: Keçi can hayında, qəssab piy axtarır. Keçi şərab içsə, dəvəyə meydan oxuyar. Keçi suyu bağıra-bağıra keçər. Keçi keçim olsun, oturduğum yer samanlıq. Keçidə saqqal var, amma şeyx deyil. Bir sürü qoyundan bir keçi yaxşıdır. Keçiyə qurd dəyməsə, gedib Həccə çıxar. Keçilər yer əkə bilsəydilər, öküzlər işsiz qalardı. Keçinin qoturu sərçeşmədən su içər. Keçinin başı gicişəndə, buynuzunu çobanın çomağına sürtər. Keçinin şeytanla qohumluğu var. Keçi şeytandır, quzu heyvan. Qoyun qırxıma qoyulanda keçinin gözü yaşarar. Qoyun olmayan yerdə keçiyə Kəraməddin ağa deyərlər.

Keçi sözünün etimologiyası da maraqlıdır. Keçinin otlağa ötürülməsi və çağırılması ilə əlaqədar ayrı-ayrı türk dillərində tələffüz olunan səs birləşmələri keçi zoolekseminin açımını, daxili formasını müəyyənləşdirmək üçün maraqlı faktlardır. Çuv. kaçi! kaçi! Azərb. ço-ço, keç! keç! qaq, keç! Türkm. qeçi! qeçi!

Çox ehtimal ki, həmin müraciət forması ilə keçi zooleksemi arasında daxili bağlılıq vardır.

Keçilər (dıbırlar) qoyun sürüsünün qabağına gedib ona bir növ istiqamət verir. Yəni sürünün qabağında getdiyi üçün hər yerdən birinci keçi keçir. Bəlkə də ikihecalı keçi adı keç feilindən törəmişdir.

Slavyan dillərindəki коза, козел, козля, коча kimi söz formaları türk mənşəlidir. Dilimizdə yaşla əlaqədar keçilərə müəyyən adlar verilmişdir. 6 aylığa qədər keçi balasına oğlaq (Naxçıvanda ovlaq, Şəki-Zaqatala bölgəsində mücür), bir illiyində çəpiş, iki yaşa qədər dişisinə göər, erkəyinə dıbır, 3-4 yaşlı erkək keçiyə təkə və ya seyiz deyirlər. Dilimizdə şiş buynuzlu təkə, gövdəli təkə, yedəkçi təkə adları da var. Bəzi indiki türk dillərində axtalanmış keçi anlayışını bildirmək üçün qədim эpkür sözü işlədilir. Эpkаr (MK, 1, 120); epkac (DTS, 179); эrkec (Poppe, MA, 330), Azərb. erkəc, türk erkeç; Türkm. əркеч, Qaraçay-бал. erker. Bu ad türk dillərinin cənub-qərb arealına aiddir.

172


İstifadə olunmuş ədəbiyyat

1. Bünyadov T.Ə. Azərbaycanda maldarlığın inkişafı tarixindən. Bakı: Elm, 1969, 186 səh.

2. Животные в мифологии. Овца.3. Quluzadə Nasir Vaqif oğlu. Qədim Azərbaycanda maldarlıq və

onunla bağlı inanclar-mərasimlər (e. ə. VI-III minilliklər). Namizədik dissertasiyası, Bakı-2009, s. 101.

4. Azərbaycan etnoqrafiyası, I cild, Şərq-Qərb, Bakı-2007, 544 səh.5. Azərbaycan etnoqrafiyası. I cild, Şərq-Qərb, Bakı – 2007, 544 səh.6. Антонова Е.Б. Очерки культуры древних земледельцев .

Передней и Средней Азии. М.:Наука, 1984, 264 с.7. Məmmədov H.K. Qoçbaşı abidələr / Altay dünyası, № 5-6, Bakı:

Altay, 1999, s. 46-49.8. Ələkbərov A.İ. Qoyun-qoç fiqurlu qəbir daşları və onların yayılma

arealı (Azərbaycanın antik və orta əsr arxeologiyası problemləri Bakı: Nafta-Press, 2006ç s. 151-159.

9. Abdulla B. Azərbaycan mərasim folkloru. Bakı: Qismət, 2005, 208 səh.

10. Фетишизм и тотемизм. Культ животных www . egyptinfo . ru / about / culture / religion / arcientreligion / fetishizm . h tml.

11. Абибуллаев О.А. Погребальные памятники из поселения Кюлтепе / Археологическая исследования в Азербайджане. Баку: Издательство АН Азерб.ССР. 1965, с. 29-44.

12. Xəlilov X.D. Qarabağın elat dünyası. Bakı, Azərnəşr, 1992.13. Həvilov H. Martda mərək. Bakı, Azərnəşr, 1992, s. 23.

Гараева Айнур Появление зоомифонимов с связи суевериями

Резюме

Статья посвящена зоомифонимам. Автор пытается исследовать зоо-лексем «овца» и «коза» с лингвистической и этнографической точки зрения. Интерпретация этимологии «козёл» на азербайджанском языке очень интересно.

Karayeva AynurThe appearance zoomiphonyms with the connection of superstition

173

http://www.egyptinfo.ru/about/culture/religion/arcientreligion/fetishizm.html

http://www.egyptinfo.ru/about/culture/religion/arcientreligion/fetishizm.html


Summary

The article is dedicated to the zoomiphonyms. The author tries to investigate zoo-lexeme sheep and goat with the linguistic and ethnographic point of view. The interpretation of etymology of goat in Azerbaijani language is very interesting.

Çapa tövsiyyə edən: Sumqayıt Dövlət Universiteti

Rəyçilər: fil.e.d., İ.Məmmədli fil.e.d.,professor N.Seyidəliyev

Mətanət Fərzəliyeva Azərbaycan Müəllimlər İnstitutu,

dosent

PERSONALLIQ FUNKSİONAL-SEMANTİK KATEQORİYASI İLƏ QRAMMATİK ŞƏXS

KATEQORİYASININ QARŞILIQLI ƏLAQƏSİ (ŞƏXS VƏ PERSONALLIQ)

Açar sözlər: funksional-semantik sahə, funksional-semantik

kateqoriya, şəxs kateqoriyası, personallıq, personallığın peniferiyası.Ключевые слова: персональность, периферия персональ-

ности, функционально-семантическое поле, функционально-семантическая категория, категория лица.

Key words: functional-semantical area, functional-semantical category, periphery of personnel, personnel

Bu gün müasir nəzəri qrammatikanın problemləri sırasında qrammatik kateqoriyaların semantik strukturunun öyrənilməsi də ön planda dayanır. Yəni artıq qrammatik kateqoriyalara yanaşmanın tərzi

174


dəyişir, onun semantikadakı qarşılığı və bunların adekvatlığı öyrənilməyə başlanılır. Bir tərəfdə qrammatik kateqoriya o biri tərəfdə isə funksional-semantik kateqoriya «üzbəüz dayanır». Bu, mühüm nəzəri problemlər-dəndir. Eyni kateqoriyanın dilin qrammatik quruluşundakı, eyni zamanda dilin semantik strukturundakı yeri müəyyənləşdirilir. Kateqorial əlamətlər, necə deyərlər, «darıxdırıcı», «quru» qaydalardan çıxır, canlı semantik yaruslarda axtarılır. Çünki semantikadan fərqli olaraq «qrammatika, (dilin məntiqi fəlsəfəsi) hər şeydən əvvəl, sözlərin söz birləşmələrində, cümlələrdə əlaqənin ümumi qanunlarını müəyyən etməyə və bununla da məzmun vahidliyini və onun dildə ifadə vasitələrini aydınlaşdırmağa cəhd edir. Fikir necə ifadə olunur, dilin quruluşu nə deməkdir və onun inkişafının ümumi qanunauyğunluqları nədən ibarətdir, bu cəhətdən müxtəlif dillər bir-birindən nə ilə fərqlənir və bunlar arasında nə kimi ümumi cəhət olduğunu müəyyənləşdirmək kimi məsələlər yalnız praktik deyil, həm də böyük nəzəri əhəmiyyətə malikdir» (1:132 (289).

Qrammatika düşüncəni maddi dil cildinə salır, özü də onun özünəməxsusluğunun mühüm əlamətinə çevrilir. Qrammatika və semantika qarşılıqlı bağlılığa malik olsa da, əlbəttə bu sahələr bir-birindən fərqlənir, hər birinin spesifik əlamətləri də mövcuddur. Əgər semantika məfhum və anlayışların semlərini müəyyənləşdirirsə, qramatika dil vahidləri arasında əlaqəni ifadə edir. Dilə «insan düşüncəsini maddi dil qəlibinə salmaq imkanı» yaradan qrammatika deyildiyi kimi, fikirlər arasında əlaqə yaradır, amma bununla bərabər özü də təfəkkürün uzun zaman mücərrədləşmə fəaliyyətinin nəticəsinə çevrilir. Bu zaman iki kateqoiyadan söhbət gedə bilər: məna kateqoriyası və əlaqə kateqoriyası. Məna kateqoriyası ilə əlaqə (qrammatik) kateqoriya arasında tabelilik (bir-birinə tabe olmaq), yəni bağlılıq sindromu meydana gəlir, qrammatika uzun sürən düşüncənin nəticəsi olaraq semantik kateqoriyanı «öz içərisinə çəkir». Buna baxmayaraq, qrammatikada əlaqə kateqoriyası əsas olur.

Qrammatik kateqoriya, nəinki sözün əşya mənasını «müşayət edir», həm də onunla qarşılıqlı təsirdə «fəaliyyət göstərir». Sözdə adətən bir neçə qrammatik kateqoriya birdən-birə müəyyən edilir ki, bu da qrammatik kateqoriyalarla sözün əşya mənası arasındakı əlaqələrin bütün problemini olduqca mürəkkəbləşdirir. Bu əsnada göstərmək lazımdır ki, nəinki semantikanın «saf» olma etimalı böyükdür, dildənkənar və dildən əlahiddə təzahür oluna bilməz, öz növbəsində qrammatik kateqoriyalar da sözlərin nitq hissələri üzrə bölgüsündən xaricdə ola bilməz. Qrammatik-əlaqə kateqoriyasında da həmişə semantik kateqoriya

175


mövcuddur, buna baxmayaraq, semantik kateqoriya daim dilin səthində yerləşmir, dilin «dərininə» işləyir. Həmin qarşılıqlı təsiri nə şərtləndirir? Həmin sahələrin hər birinin özünəməxsusluğu nədən ibarətdir? Bizim tədqiqat prosesində bu təsiri şərtləndirən dildaxili və dilxarici faktorlar açılacaq. Həmçinin də qrammatik semantikanın-kateqoriyalar semantikasının spesifikasının da aydınlaşdırılması (müasir Azərbaycan dili materialları əsasında) məsələsi qarşıda aktual məsələ kimi durmaqdadır.

Konkret olaraq qrammatik şəxs kateqoriyasının üzərində dayanaq. Biz bu kateqoriyanın qrammatik xüsüsiyyətlərini deyil, konkret olaraq semantik strukturunu müasir Azərbaycan dili faktları üzrə təhlil edəcəyik.

Hər şeydən əvvəl, semantik struktur qrammatik kateqoriyanın özündə mövcuddur. Qrammatik şəxs kateqoriyası da semantik strukturda, yəni funksional-semantik kateqoriya olan personallıqda mövcuddur.

Funksional-semantik kateqoriyanın (FSK) predmeti funksional qrammatikadır, yəni funksional morfologiyadır.

FSK-ın mərkəzi (nüvəsi) morfoloji paradiqmaların strukturu, funksional morfologiya anlayışıdır.

FSK nəzəriyyəsi rus dilçisi A.V.Bondarkonkun adı ilə bağlıdır.(2) Personallıq funksional-semantik kateqoriyanın ifadə vasitələri-morfoloji, leksik və sintaktik vasitələrdir. Onların özünəməxsus semantikası-nüvə və perifersiyası vardır. Personallıq kateqoriyasının nüvəsi qrammatik (morfoloji) şəxs kateqoriyasıdır. R.Yakobson qrammatik şəxs kateqoriyasının semantikasını müqayisəli planda təyin etmişdir (Якобсон Р.)

Birinci şəxs (danışan), ikinci şəxs (dinləyən). Münasibətlər, feli şəxs, feli subyekt, danışan şəxs, aktiv iştirakçı, məlumat faktı; qrammatik subyekt hərəkətdir. Feli şəxs və danışan şəxs arasında əlaqə, münasibət- FSK-a olan personallıqdır.

FSK–a kimi personallıq zəif mövqedə danışanla hərəkətin subyekti arasında münasibətdir. Personallıq kateqoriyasının morfoloji nüvəsi feli (qrammatik) şəxs və şəxs əvəzliyidir. Qrammatik şəxs nədir? Şəxs əvəzlikləri mən, sən, o, biz, siz, onlar. Bu əvəzliklər periferik modifikator rolunu oynayır. Nitq aktı, kommunikativ aktda iştirak edir.

«Qovuşuq morfoloji-kateqorial formaların dominant mövqeyində çıxış etdiyi funksional-semantik sahələrdə «ikihakimiyətlilik», struktur paralellik özünü göstərir. Fel və şəxs əvəzliklərinin koordinativ

176


«əməkdaşlığının» əmələ gətirdiyi personalllıq (şəxlik) sahəsi buna misal ola bilər» (3: 20).

Personallıq-şəxslik deməkdir. Personallığı bir funksional-semantkik kateqoriya kimi fel və şəxs əvəzliklərinin koordinsiyası (qarşılıqlı birliyi) yaradır. Demək, personallıq müvafiq dil-nitq vahidlərinin köməyi ilə gerçəkləşir.

Personallığın periferiyası funksional-semantik sahədə yerləşir. Periferiya bir neçə cür olur: 1) personallığın morfoloji periferiyası; Nüvə ilə periferiya arasında sərhəd vardır. 2) personallığın intonasiya-sintaktik periferiyası. Məs.: Mən! Mən! Haman Rüstəm bəyəm. Topdağıtmaz Cümşüd bəyin evini xaraba qoydum... (Ə.Haqverdiyev). A.V.Bondarko kitabında dildə semantik kateqoriyalaşmanın müxtəlif aspektlərini aşkar etmişdir. Əsərinin VI hissəsi «Personallıq semantikası və subyekt-predikat-obyekt münasibətləri» adlanır. Bu bölmədə şəxs və personallıq, şəxs semantikası, personal deyksisin tipləri, sahə strukturu, şəxs subyekti və şəxs obyekti, eləcə də personallıq funksional-semantik sahə kimi nəzərdən keçirilir.(2)

S.Abdullayev fikrincə, istər morfoloji nüvəyə malik olan, istərsə də belə optimal struktur nüvədən məhrum olan sahələri «funksional-semantik sahə» termini altında birləşdirmək daha məqsədəuyğun olar. Məsələ burasındadır ki, morfoloji nüvə ətrafında qruplaşan və sıx kateqorial formalar sisteminə malik olmayan müxtəlif sahə qurumları arasında da struktur-semantik və funksional baxımdan vahidlik yoxdur. Digər tərəfdən, «funksional-semantik sahə» termini sintaktik semantika, işlənmə sferası anlayışları, kommunikativ məzmunu baxımından təsdiqlik və inkarlıq kateqoriyasının semantk və funksional-kommunikativ xarakteri ilə daha dinamik şəkildə çulğalaşır. Başlıcası budur ki, daxili-analitik anlam sahənin xarakterik əlamətlərini özündə ehtiva edir: 1) konstituentlərin ümumi invariant semantik funksiyaya malik olması; 2) həmcins və qeyri-həmcins elementlərin çarpazlığı; 3) xarakteroloji strukturun meydanda olması; 4) mərkəz-periferiya üzvlənməsi: tərkib hissələrinin tədrici keçid və əvəzlənmələri, «ümumi» seqmentlərin meydanda olması (2: 20; 3: 19). Şəxs kateqoriyası Azərbaycan dilində həm ismə, həm də felə xas kateqoriyadır. İsimlərdə xəbərlik kateqoriyası adı altında qeyd olunur. «Geniş mənada şəxs kateqoriyası adlaqndırıla bilən xəbərlik kateqoriyasının vasitəsilə nitq prosesində iş, hal, hərəkət, hadisə, hökm bildirilir, subyektin əməli fəaliyyəti ifadə olunur» (4: 95).

Felə aid olan şəxs kateqoriyasında iş, hal, hərəkət müəyyən məkan və zaman daxilində icra olunduğu kimi, həm də müəyyən şəxs tərəfindən

177


icra edilir. İş və hərəkətin icrası hər bir şəxsin təkini və cəmini əhatə edir, dildə sistem təşkil edərək qrammatik şəxs kateqoriyasının formalaşmasına şərait yaradır.

Müasir Azərbaycan dilinin şəxs şəkilçiləri yüksək düşüncə və təkamül səviyyəsi ilə bir sistem yaradır və dildə üstün mövqə qazanır və dilimizin mükəmməl inkişaf yolunu dəqiq müəyyən etməyə şərait yaradır. Şəxs kateqoriyası dildə fikir bitkinliyi və predikativlik yaratmaq, hər an subyekt ehtiyacı olmadan fikri yığcam, qısa və intensiv ifadə etmək baxımından çox mühüm rola malikdir və bütün təsrif sisteminin əsasında durur (4:278).

«Personal» termin-anlayışı məntiqdə şəxs, personal mənalarını ehtiva edir. Felin qrammatik şəxs kateqoriyası semantikada-məntiqi semantikada personallıq kateqoriyası ilə bərabər-adekvat tutulur. Artıq bu məqamda personallığa-şəxs kateqoriyasına paradiqmatik və sintaqmatik səviyyədə nəzər salmaq və məsələni bu aspektdə həll etmək lazım gəlir. Həmçinin geniş funksional-semantik kateqoriya olan personallıq həmin səviyyədə təsirə məruz qalır. Ona görə də biz bu məqalədə həmin məsələlərə aydınlıq gətirmək üçün aşağıdakı məqsəd və vəzifələri icra etməyi planlaşdırmışıq:

-felin şəxs formalarının funksionallaşma şərtini üzə çıxarmaq;-şəxs formasında paradiqmatik və sintaqmatik mənanı müəyyən

etmək;-felin şəxs kateqoriyasında invariant mənaları təyin etmək;-prosesə uyğun mənaların –personallığın ifadə vasitələrini ortaya

çıxarmaq; felin şəxssiz formaları, feli sifət, məsdər, hərəkətin adı və s.-presonallıqda şəxssiz formalarla üzə çıxan semantik ifadə

vasitələrinin xarakterini öyrənmək və onları qrammatik şəxs kateqoriyası ilə müqayisə etmək;

-şəxs kateqoriyası ilə felin növ kateqoriyasını və modallıq kateqoiyası arasındakı qarşılışlı əlaqəni tədqiq etmək. Qrammatik şəxs kateqoriyası ilə personallıq kateqoriyasının qarşılıqlı əlaqəsini öyrənmək məntiq elmi ilə linqvistika arasında münasibətlərin yeni mərhələyə girməsi, dil və nitqin semantik tərəfinə ümumi dönüş, nitq fəaliyyətinin praqmatik komponentinə üz tutulması, kateqoriyalarda məna invariantlığının meydana gəlməsi faktları səbəb olmuşdur.

Bu fikirlər meydana gələndən sonra daha aydın şəkildə başa düşüldü ki, semanitikaya həmçinin ayrı-ayrı qrammatik kateqoriyaların semantik strukturunun təsviri də aiddir. N.Y.Şvedova bu xüsusda qeydlərini belə yekunlaşdırır: «sxemin komponentlərinin abstrakt mənaları və onların arasındakı münasibətlər qrammatik kateqoriyaların

178


sematik strukturunun özəyi kimi çıxış edərək, onu ən ümumi şəkildə təmsil edir» (5:461).

Qrammatik kateqoriyaların semantik strukturu həmin özəyin və qrammatik formaların mənalarının qarşılıqlı təsviri ilə formalaşır.

«Kateqoriya ümumi əlamətləri eyni olan elementlər çoxluğudur, yəni müəyyən çoxluğa daxil olan (məsələn, isim, sifət və s.) elementlər eyni əlamətlərlə səciyyələnir. Əslində qrammatika bu bölgünün əsasını təşkil edir» (6: 172 (420 s.).Tədqiqat işində əslinə qalanda forma və kateqoriyaların semantik potensialı öyrənilir, qrammatik formaların ayrılmış tərkib hissələrinin mənaları, eləcə də digər dil vasitələri, bura daxil olan personallıq semantik kateqoriyası, semantik vahidin minimal əlamətləri öyrənilir. Həmin metod A.V.Bondarko, T.V.Bulıqioy, M.M.Quxman, İ.B.Xlebnikova, E.İ.Şendels və başqaları tərəfindən təhlil edilmişdir. Həmin dilçilərin əsərlərində qrammatik kateqoriyaların semantik strukturu, həmçinin də personallıq vasitələri rus dilinin materialları üzrə təsvir olunmuşdur.(7)

Tədqiqatdan əldə olunan nəticələri imkan verib ki, həmin kateqoriyanın semantik strukturu üzə çıxsın və ənənəvi qrammatikada olan şəxs kateqoriyasının əsasları-nüvə periferiyaları dəqiqləşdirilsin. Şəxs qrammatik kateqoriyasının əsas invariant mənaları, bir-birinə bağlanmış, birləşdirilmiş formaların vahid sistemdə mövcudluğu, predikativlik mənasının ifadəsi aydınlaşdırılsın. Şəxs kateqoriyasının invariant mənalarının bu cür təyini ənənəcə genişdir. Ənənə qəbul edir ki, şəxs kateqoriyasının qrammatik formalarının səciyyəsi onun nitq aktının danışana münasibətini müəyyənləşdirsin. Burada növ kateqoriyası və onun şəxs kateqoriyası ilə əlaqəsi də şərh olunur. İfadə vasitələrinin semantikası ilə şəxssiz formaların uyğunluğu da araşdırılır. Qrammatik şəxs kateqoriyasını bu planda şərh edərkən həmin kateqoriyanın semantik strukturunu təşkil edən prinsipləri və bu prinsiplərin realizasiyasını əvvəlcə nəzərdən keçirmək lazım gəlir.

Müasir Azərbaycan dilində felin şəxs kateqoriyasının paradiqma-ları: I şəxsin təkində: -am,-əm; -m;-ım, -im,-um,-üm; I şəxsin cəmində: -aq,-ək;-q,-k;-ıq,-ik,-uq,-ük; II şəxsin təkində: -n;-san,- sən; II şəxsin cəmində: -ın,-in,-un,-ün;-nız,-niz,-nuz,-nüz;-sınız,-siniz,-sunuz,-sünüz; III şəxsin təkində:-sın,-sin,-sun,-sün;-dır,-dir,-dur,-dür; III şəxsin cəmində:- lar,-lər;-sınlar,-sinər,-sunlar,-sünlər.

Tədqiqat bu formaların hər birinin semantikasını və funksionallaşmasını öyrənməklə başlanır. Bu zaman aşağıdakılara diqqət yetirmək lazımdır: 1. Cümlənin sintaktik modelinə onun strukturu

179


nöqteyi-nəzərindən yanaşmaq; 2. Formaların leksik dolumu felin semantikasında; 3.Felin növ əsasları; 4. Liqvistikadankənar kontekst (8).

Morfoloji formaların törəməsi\morfosemlərin kompleks təyini, yəni dəsti və onun mahiyyəti, kontekstdə calaq vasitələr, formaların paradiqmatik və sintaqmatik mənalarının uyğunluğunu təyin edir. Paradiqmatik məna minimal və neytral kontekstdə üzə çıxır. Sintaqmatik məna ayrılır, bölünür: 1) paradiqmatik mənaların variantları; morfosemlər saxlanılır və müxtəlif kontekstdə gerçəkləşir, 2) keçid mənalar əsas morfosemlər kontekstdəki vasitələrin köməyilə neytrallaşır.

«Şəxs kateqoriyasından danışanda adətən birinci (danışan şəxs), ikinci (müraciət olunan şəxs) və üçüncü (haqqında danışılan şəxs) şəxsləri fərqləndirirlər. Şəxsin göstəricisi dillərin əksəriyyətində fellə ifadə olunur. Azərbaycan dilində şəxs kateqoriyası feldə təkrarla ifadə olunur: sən gəlir+sən, siz gəlir+siz (siniz). Şəxs kateqoriyası fel paradiqminə girməklə bütün zamanlarda eyni qalır. Özü də şəxs kateqoriyasında təkdə kateqorial aidlik heç bir etiraza səbəb olmur (mən), bu dildə danışana işarədir. Ancaq biz təkcə (mən), (sən) yox, həm də (o), (onlar) əhatə edə bilərik. Yəni cəmdə (biz) çoxlu miqdarda danışana aid edilə bilər (6: 172, 173). Felin şəxs kateqoriyasının hər bir formasının öz xüsusi paradiqmatik və sintaqmatik mənası mövcuddur. Paradiqma sözlərin hallara salınması və ya dəyişməsi formalarını göstərən cədvəldir. Paradiqmalar söz formalarının bir-birinə qarşı duran müəyyən çoxluğu, yəni söz formaları bir bütöv daxilində qarşılıqlı münasibətdə olurlar, bu formalar şəkilçi dəyişmələri ilə bütövdə yeni məna kəsb edirlər.

Paradiqmatik əlaqə, münasibət eyni kateqoriyadan olmaqla bir-birini əvəz edə bilən dil vahidləri arasında olur. Məs.: şəxs kateqoriyasında, mən yazdım forması ellipsis şəklə düşür və onu yazdım (I şəxsin təkində) feli əvəz edir. Burada iki forma (mən yazdım= yazdım) bir-birini əvəz edə bilir. Müəllif nitqi hər iki formanın bir variantından istifadə edə bilər. Ona görə də burada paradiqmatik əlaqə mövcuddur. Antroposferada bu formaların hər hansı biri işlədilə bilər. Birinci formada mübtəda (mən) şəxs əvəzliyi ilə ifadə olunmuşdur. İkinci formada üslubi ellipsis mövcuddur. Yəni, mən sözü artıqlıq yaratdığı üçün mətndə ixtisar olunmuşdur, buraxılmışdır.

Əsas (paradiqmatik) məna predikativliyin iki yolla ifadəsidir. Birinci ifadə forması subyektin iştirakı ilə (mən yazdım) , ikinci isə subyektin iştirakı olmadan (yazdım). Burada «subyekt» «cümlədə söyləmin mərkəzi» mənasında başa düşülməlidir. «Nitqin predmeti», «hərəkətin subyekti», «şəxs», «hərəkəti icra edən», «insan»-bu əlaməti

180


daşıyır. (agens yaxud pasiens). Agens iş-hərəkətin icraçısı kimi müəyyən edilir, amma iş-hərəkət anlayışının məzmunu açılmamış qalır (9: 4-14).

Personallıq kateqoriyasında agensin fərqləndirici əlamətləri bunlardır: -canlılıq;-hərəkətə gətirmə;-işlərin hal-vəziyyətini idarəetmə;-öz enerjisindən istifadə:-aktivlik, aktiv substansiya;-səy göstərmə və öz iradəsini izhar etmə;-müstəqillik, nisbi sərbəstlik;-məsuliyyət, təsirin vasitəli xarakteri;-iş-hərəkətin icrasının iradəsindən asılılığı; -təsirin niyyətliliyi və məqsədyönlülüyü.

Məs.: Mən çayı süzdüm. O, bağlamanı yerə qoydu. Bu tip cümlələrdə personallıq kateqoriyasının semantik çəkisi agens kimi xarakterizə edilir. Burada dinamik iş-hərəkət icra olunur.

Şəxsi göstərmək vəziyyəti: müəlliməm, müəllimsən, iş, hərəkətin şəxsə aid münasibətini müəyyənləşdirib hökm ifadə edir.

Şəxs kateqoriyası ümumi qrammatik kateqoriyalardandır. (10:91). Predikativlik qrammatik şəxs kateqoriyasının semantik struktur modeli ilə personallıq funksional-semantik kateqoriyası çərçivəsində aşağıdakı hallarda münasibət qurur. Bunlar arasında qarşılıqlı münasibət 2 cür olur.

1) subyektlə əlamətin daşıyıcısı arasında qarşılıqlı münasibətin varlığı;

2) subyektlə əlamətin daşıyıcısı arasında qarşılıqlı münasibətin yoxluğu (olmaması).

Birinciyə aid olan xüsusiyyətlər şəxsli və şəxssiz formalara aid edilir. Şəxsli formalar müəyyən, qeyri-müəyyən, ümumiləşmiş şəkildə olur. Şəxssizlər tək, cəm və ümumiləşmiş şəkldə mövcud olur. Müəyyənlikdə nitq iştirakçıları danışan, adresat, danışanın təkdə və cəmdə olması, eyni, yekcins və müxtəlifcinsliliyi; müəyyənlikdə nitq iştirakçılarının olmaması təkdə və cəmdə, adresatın özünün təkdə və cəmdə olması, cəmliyin eyni, yekcins və müxtəlifcinsli olması. Eyniliyin, oxşarlığın olmaması danışanla adresat, danışanla şəxs (nitqin iştirakçısı olmadan), danışanla adresat və şəxs, danışan və adresatlar, danışan və müəyyən şəxs, danışan və qeyri-müəyyən şəxslər arasındakı münasibətləri tənzimləyir. Deyilmişləri aşağıdakı misallarla aydınlaşdıraq. Misallar xalq yazıçımı İsmayıl Şıxlının «Dəli Kür» romanından gətirilir:

1.-Dedim ki, sizə veriləsi adamımız yoxdur (İ.Şıxlı. Dəli Kür, 223)2.O başa düşdü ki, kişinin dişi bağırsaqlarını kəsir (173)3.O darıxdı (158)4.-Uşaqdan ötəri yaman qəribsəmişik (159).Sonuncu nümunədə «biz» nitq prosesində iştirak etmir, ondakı fikri

«qəribsəmişik» predikatı öz üzərinə götürür.

181


5. Onlar nəm qoxuyan otaqdan çıxdılar (155). Müəllif nitqin keyfiyyətini təyin edir. Onun konkretliyi, konkret şəxs (mən yazdım), qeyri-konkretliyi (yazdım) meydana çıxır. Semantik uyğunluq yaranır (mən yazdım-yazdım).

Semantik predikativlik dedikdə, predikat-arqument münasibətləri nəzərdə tutulur.

Personallıq kateqoriyası sintaqmatik səviyyədə I şəxsdə bir sıra keçid mənalarını ifadə edir:

1) ümumiləşdirilmiş şəxslə qarşılıqlı münasibət. Mən sənə deyirəm, bir də deyirəm.

2) adresatla qarşılıqlı münasibət. Adresat-bildirmək, yığışanlara məlumat verməkdir. Məs.: O- Abutalıbov Bakı şəhərinin yolları haqqında prezidentə məlumat verdi.

3) Şəxssiz subyektlə (personallaşma) qarşılıqlı münasibət. Mən gələndə, sən gələrkən, o gəlmişkən.

Ümumiyyətlə, personallıq kateqoriyasının funksional-semantik aspektlərinin mahiyyətini açmağa yönəlmiş «subyekt», «adresat», «aspekt», «danışan» və s. anlayış-terminləri semantik valentliklərdir. Məs.: O hərəkət edir (subyekt, personal adam); Sən məlumat verirsən (adresat, məlumat vermək), Onlar futbolda üstünlük qazandılar (aspekt üstün olmaq). Sintaqmatik səviyyədə bu mənalar konkret şəkildə reallaşır: danışanla qarşılıqlı münasibət; danışan və adresat arasında qarşılıqlı münasibət, cəmlik və danışan arasındakı münasibət, danışan və toplu adresat arasındakı münasibət, danışan və şəxs (şəxslər), danışan və qeyri-müəyyən şəxslər.

Məs.: Vəli ilə üç-dörd ay aralı qalsaq, biz hər şeyi həll etmiş olaraq.Personallığı ifadə edən formalar həmçinin keçid mənalarını ifadə edir: Funksionallaşan bütün formalar dildə üslubi və modal-ekspressiv cəhətlər doğurur. Bütün şəxs kateqoriyası formalarının paradiqmatik mənalarının təhlili bu kateqoriyanın invariant mənalarını təyin edir. İnvariant mənaların biri paradiqmatik məna, digəri isə keçid mənalardır. Bu mənaların modelləri personallıq kateqoriyasının funksional-semantik kateqoriya çərçivəsində reallaşdırır.

Müasir Azərbaycan dilində felin şəxs kateqoriyasının semantik strukturu personallıq funksional-semantik kateqoriya çərçivəsində (müstəvisində) gerçəkləşir. Bu müstəvidə predikativlik başda dayınır. Predikativlik anlayışı modallıq (şəkil), zaman kateqoriyalarında olduğu kimi şəxs kateqoriyasına da daxil edilir. Şəxs kateqoriyasında da predikativ münasibət «mən qaçdım», «o ayıdır» əlaqələrində də

182


mövcuddur. Bunlar hazır şəkildə deyil, nitq prosesində yaradılır. Həmin əlaqənin yaradılması ilə cümlə qurulur. Ona görə də dildə müəyyən qrammatik kateqoriyalar obyekt, adveribial, atributiv və predikativ münasibətlərin ifadəsi kimi özünü göstərir. Yuxarıdakı cümlələrdə məzmun reallıqla əlaqələnir. Danışanın gerçəkliyə münasibətini bildirərək öz-özlüyündə nisbətən bitmiş bir fikri təcəssüm edən, qrammatik cəhətdən ünsiyyətin mühüm vahidi olan cümləni təyin edib müəyyənləşdirən qrammatik kateqoriyaların toplusu olan predikativlik subyekt və predikat arasındakı münasitbətdən də «yuxarı eşelonda» dayanır. Bu baxımdan predikativlik həm də cümlənin mənasının gerçəkliyə aid olmasını göstərən bir qrammatik kateqoriyadır.

Şəxs şəkilçisi xəbərə aid əlamət olmayıb, şəxs kateqoriyasının ifadə vasitəsidir. Şəxs kateqoriyasının bu xüsusiyyəti eyni zamanda predikativliyin ifadəsinə xidmət göstərir. Lakin onlar bu zaman sintaktik kateqoriyanın, yəni xəbərin əlamətinə çevrilmir.

Z.Budaqova yazır ki, şəxs kateqoriyası xəbərlə ifadə olunan işi, əşyanı, əlaməti, keyfiyyəti, həmin hərəkəti icra edən şəxsi konkretləşdirir. Daha doğrusu, xəbərin mübtədaya aid olan münasibətini müəyyənləşdirir. Məlum olduğu üzrə, üç şəxs vardır. Birinci şəxs danışan şəxsdir. Bu şəxsin təki xəbərdə ifadə olunan əşya, əlamət, keyfiyyət, iş və s. özünə aid edir. Bu zaman qrammatik subyekt danışan şəxslə eyniləşir. Birinci şəxsin cəmi xəbərdə ifadə edilən əşya, əlamət, keyfiyyət, iş və s. bir qrup şəxsə aid olduğunu bildirir. Həmin qrup şəxsin tərkibində danışanın özü də daxil olur. Birinci şəxsin cəmi, əsasən, danışanın öz həmsöhbəti ilə fikir ümumiliyini göstərir.

İkinci şəxs danışanın müraciət etdiyi şəxsdir. Bu şəxsin təkində danışan, xəbərdə ifadə edilən əşya, əlamət, keyfiyyət, iş və s. həmsöhbətinə aid edir.

Üçüncü şəxs haqqında danışılan şəxs və əşyadır. Bu şəxsin təkində subyekt danışıqda iştirak etmir. Bu xüsusiyyətinə görə üçüncü şəxs birinci və ikinci şəxsdən fərqlənir.(11: 23, 24 (224 s.).

M.Hüseynzadə yazır: «Qeyri-müstəqil əvəzliklər şəxs şəkilçisi şəklində, yəni şəxs əlaməti halında fellərin şəxs kateqoriyasını ifadə edir. M, n ünsürləri ahəngə görə ı, i, u, ü vasitəsilə əşya bildirən sözə əlavə edilərək onu qrammatik cəhətdən müəyyən bir şəxslə bağladığı kimi, fellərin də şəxslənməsində iştirak edərək, müvafiq surətdə birinci və ya ikinci şəxsin təkini formalaşdırır...iş və hərəkətin şəxsə aid münasibətini müəyyənləşdirib hökm ifadə edir.(12: 177, 179 (320 s.).

Danışan nitqin tam müstəqil faktorudur. Belə ki, nitqin olub-olmayacağı, adətən, danışandan, onun iradəsindən, istək və arzularından

183


asılıdır. Nitqə başlayıb-başlamamaq təşəbbüsü onun ixtiyarındadır və buna görə də hər bir nitq aktının fərdi xüsusiyyətləri danışan ilə əlaqədardır. Danışan şəxs ikinci bir şəxsə təsir göstərmək üçün nitqdən istifadə edir. Bu o deməkdir ki, hər hansı bir nitqə başlamaq həm də sosial mahiyyət kəsb edən səbəb ilə bağlıdır. Məs.: mən sevindim, sən sevindin, o sevindi, biz sevindik, siz sevindiniz, onlar sevindilər.

Motivə gəldikdə, məsələn, funksional-semantika aşağıdakı paradiqmanı meydana çıxarır: mən igidliyə görə mükafatlandırıldım, sən fərasətinə görə mükafatlandırıldın, o əməyinə görə mükafatlandırıldı; biz zəhmətimizə görə mükafatlandırıldıq, siz şücaətinizə görə mükafatlandırıldınız, onlar qəhrəmanlıq göstərdiyinə görə mükafatlandırıldılar.

Aşağıdakı motivlər də personallığı funksional-semantik kateqoriya kimi səciyyələndirir: kimə nə haqda məlumat vermək (Onlar kəndin ortasından keçən əyri yolla məscidə sarı irəlilədilər (İ.Şıxlı. Dəli Kür: 153); O yenidən qudasını saymazyana süzdü (İ.Şıxlı. Dəli Kür: 158); kimdən isə nə haqda isə soruşmaq (Siz Əşrəfin atası deyilsinizmi? (İ.Şıxlı.Dəli Kür: 158); –Tək niyə oluruq? (İ.Şıxlı. Dəli Kür: 152); -Niyə təəccüb edirsən? (125) -Sən hara? Sən gərək bu saat heç gərdəkdən çıxmayasan. Otur yanımda (İ.Şıxlı. Dəli Kür: 99); təhrik etmək,( -Küfr danışma (155); rəğbət etmək arzusu (Siz də hücrənizdə onlara dərs deməkdə çox savab iş görürsünüz. (155) və s.

Deməli, nitq mexanizmində müəyyən şəxslər üzrə personalların-danışanın mövqeyi bu kimi motivləri kommunikasiya tipləri ilə-nəqli, əmr, sual cümlələri ilə gerçəkləşdirir. Bu mövqelər bir funksional-semantik kateqoriya kimi personallığının mahiyyətini üzə çıxarır.

Beləliklə, Azərbaycan dilində personallıq funksional-semantik kateqoriyasının morfosemləri və semləri geniş sahələri əhatə edir. Burada qrammatik şəxs kateqoriyası və felin semantik qruplarının bir-birinə təsiri və bir-birindən asılılığı da meydana çıxır.

Ədəbiyyat siyahısı1.Budaqov R.A.Dilçiliyə dair oçerklər. Bakı, Azərbaycan Dövlət

Nəşriyyatı, 1956.2.Бондарко А.В. Теория значения в системе функциональной

грамматики.- Москва; Языки славянской культуры, 2002.3.Abdullayev S. Müasir alman və Azərbaycan dillərində inkarlıq

kateqoriyası. Bakı, «Maarif» nəşriyyatı, 1998, 279 s.4.Kazımov Q. Müasir Azərbaycan dili. Morfologiya, Bakı, «Elm

və təhsil», 2004

184


5.Шведова Н.Ю. О соотношении грамматической и семантической категория.\\Славянское языкознание. VII Междунорадный съезд славистов. Доклады советской делегации. М.:, Наука, 1973

6.Veysəlli F.Y. Dilçiliyin əsasları. Bakı, «Mütərcim», 2013.7.Бондарко А.В. Грамматическая категория и контекст. Л.:

1971; Головин Б.Н. К вопросу о парадигматике и синтагматике на уровнях морфологии и синтаксиса.- Единицы различных уровней языка и их взаимодействие. М.: 1969; Гухман М.М. Грамматическая категория и структура парадигм.- Исследование по общей теории грамматики. М.: Наука, 1968; Хлебникова И.Б. Оппозиции в морфологии. М.: 1969; Шендельс Е.И. Многозначность и синонимия в грамматике. М.: «Высшая школа», 1970

8.Пешкова Н.П. Смысловая структура глагольных форм лица и числа в современном немецком языке. АКД, М.: 1969

9.Львов Л.А. О понятии агенса в семантическом синтаксисе (на материле английского языка)\\Семантика синтаксических единиц в германских языках. Межвузовский сборник. Горький: Изд. ГГУ, 1986 10.Dmitriyev N.K. Ümumi qrammatik kateqoriyalar.- «Azərbaycan dilinin qrammatikası. I hissə, Azərbaycan SSR EA nəşriyyatı, Bakı, 1951 11.Budaqova Zərifə.Müasir Azərbaycan ədəbi dilində sadə cümlə. Bakı, Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyası Nəşriyyatı, 1963 12.Hüseynzadə M. Müasir Azərbaycan dili. Morfologiya. III hissə, Bakı, «Maarif», 1983 13.Иванова В.С. За експликаторите на функционально-семантичната категория персональность в болгарския език. Инт. Ввв.уни-вт. Бг\Раге. 14.Илиева К.Местоимения и текст. София: БАН, 1985

М.Фарзалиева

Взаимосвязь функционально-семантическойкатегории персональности и грамматической категории лица

Резюме

Новым этапом в развитии отношений между логикой и лингвистикой является изучение взаимосвязи функционально-семантической категории персональности и грамматической категории лица.

185


В статье впервые в азербайджанском языкознании категория лица глагола изучается как целостная система. В этой системе представлены не только грамматические особенности, но и семантико-функциональные признаки глагола. В ней проявляется семантическая структура данной категории и уточняются имеющиеся в традиционной грамматике основы категории лица – ядро и периферия.

M.FarzalievaThe interaction of the functional-semantic category of

personality with grammatical category of personSymmary

The learning of the interaction of the functional-semantic category of personality with grammatical category of person is a new stage in the relationship between science and linguistics.

The article is about systematic investigation the category of person of Azerbaijan language. This system is included not only the grammatical features, but semantical-functional symptoms. The semantic structure and the nuclear peripheries of the category is clarified in the article.

Çapa tövsiyə edən: Azərbaycan Müəllimlər İnstitutu.

Rəyçilər: filologiya elmləri doktoru,professor Q.Kazımov

filologiya elmləri doktoru,professor İ.Kazımov

186


Шерубай Курманбайулы-50

Видному учёному-лингвисту, тюркологу-терминологу Шерубаю Курманбайулы исполняется 50 лет. Он родился 27 ноября 1964 года в селе Шалкоде Раимбекского (бывшего Нарынкольского) района Алматинской области. В 1972 году пошел в первый класс средней школы села Шалкоде. В 1976 году со второй четверти 4 класса перевелся в Карасазскую среднюю школу (ныне школа-гимназия имени М. Макатаева). В школе он сначала проявлял особый интерес к таким предметам, как биология, геометрия, алгебра и спорт. Начиная с 7-8 классов начал публиковать стихи и статьи в районной газете «Советтік шекара» и республиканском издании «Қазақстан пионері» (ныне «Ұлан»), тем самым проявив свой литературный талант и способности к журналистике. Следует отметить, что его выбор будущей профессии и первые шаги в мир литературы начались именно с этого периода. Выбору юноши также способствовали творчество его земляков, классика казахской литературы Бердибека Сокпакбаева и выдающегося поэта Мукагали Макатаева, а также уважение и любовь народа к их творчеству. Благодаря существенному вкладу знаменитых земляков, выходцев

187


из маленького аула в развитие казахской поэзии и прозы, многие представители молодого поколения этого края взялись за перо. После окончания 9 класса Карасазской средней школы, по семейным обстоятельствам был принят в Профессионально-техническое училище № 46 города Алматы, а в мае 1982 года окончил данное училище с отличием. Более года работал на стройке, затем был призван в ряды армии. В 1983-1985 годах исполнял воинский долг в рядах Советской Армии в городе Уссурийск Приморского края Дальнего Востока. После армии в 1986 году поступил на филологический факультет КазГУ имени С.М. Кирова (ныне имени Аль-Фараби). В 1991 году с отличием закончил КазГУ и получил квалификацию «филолог, преподаватель казахского языка и литературы». В 1986 году на филологическом факультете с целью подготовки специалистов в сфере науки, производства и высших учебных заведений, было открыто научно-производственное отделение (НПО). В данное отделение из числа 50 студентов, принимаемых на филологический факультет, выделялось 10 мест и проводился отдельный конкурс. Одним из десяти выпускников казахского отделения был Ш. Курманбайулы. В годы учебы в КазГУ он слушал лекции таких известных ученых-языковедов как академики-профессоры А.Кайдар, М.Томанов, Р.Амир, К.Есенов, А.Аманжолов, А.Курышжанов, М.Сергалиев, Т.Сайрамбаев, С.Мырзабеков, Б.Сагындыков, А.Айгабылов, Х.Каримов и известных в стране ученых-литературоведов, как З.Кабдолов, Р.Бердибай, Т.Какишев, Р.Нургалиев, Ж.Дадебаев, Ш.Ыбыраев, Б.Майтанов, А.Кыраубаева. Первыми наставниками в науке и руководителями курсовых работ и дипломной работы были такие преподаватели как С.Мырзабеков, М.Томанов и Х.Каримов.

После окончания университета Ш.Курманбайулы в 1991 году по направлению был принят на должность младшего научного сотрудника в отдел терминологии и теории перевода Института языкознания Национальной академии наук КазССР. Его трудовой путь и научная деятельность начались именно с этого периода. В те годы Институт языкознания возглавлял академик А. Кайдар, такие выдающиеся ученые-языковеды как С.Кенесбаев, М.Балакаев, А. Искаков были научными консультантами, ведущие ученые Р.Сыздык, Ш.Сарыбай, Т.Жанузак, М.Копыленко, К.Есенов, А.Гарковец, О.Накисбеков, У.Айтбаев, С.Омарбеков, А.Болганбаев, Е.Жанпеисов, Б.Абилькасымов, А.Абдрахманов, Б.Калиев, А.Жунусбек, К.Кусаин, Н.Уали, А.Жубанов, Ж.Манкеева,

188


З.Базарбаева и другие работали в разных отделах института. Благодаря началу трудового пути в научно-исследовательском институте, где работали такие выдающиеся представители казахского языкознания, были созданы благоприятные условия для формирования молодого специалиста как научного сотрудника и будущего ученого. Как и другие молодые специалисты, он всесторонне изучал плановые научно-исследовательские темы и тему своей диссертационной работы, принимал участие в различных ученых советах, защитах кандидатских и докторских диссертаций, семинарах и круглых столах, научных конференциях. Он многому научился у ученых старшего поколения. Его научные и научно-публичные статьи начали публиковаться в научных журналах и сборниках, в разных республиканских изданиях. Начало деятельности молодого ученого в научной отрасли совпало с объявлением Казахстаном своей Независимости, при этом он открыто выражал свою гражданскую позицию по изменениям, происходящим в обществе и по проблемам казахского языка.

Помимо творческих поисков Шерубая Курманбайулы отличают его организаторские и деловые качества. Он принимал активное участие в общественной жизни института, в организации научных мероприятий. Руководство института, заметив организаторские способности молодого ученого, в мае 1993 года назначило его на должность ученого-секретаря института.

Его научные публикации были замечены, за короткий срок он был признан как новое имя в казахском языкознании. В 1994, 1996 годы был обладателем Государственной стипендии для видных исследователей и талантливых молодых ученых, назначенной Национальной академией наук РК.

27 сентября 1994 года под руководством лауреата Государственной премии Казахстана, доктора филологических наук, профессора Б. Калиева защитил кандидатскую диссертацию на тему «Термины по анатомии и морфологии растений».

В июне 1996 года был назначен заведующим кафедрой современных восточных языков факультета международных отношений КазГУ. Кафедра обучала студентов казахскому, японскому, китайскому, корейскому, арабскому, персидскому и турецкому языкам. Для работы в составе вновь созданной кафедры были приглашены квалифицированные профессора-преподаватели с восточных стран и снабжены учебными пособиями. Заведующим и преподавателями кафедры были изданы учебники, учебные пособия

189


и методические пособия для обучения казахскому и иностранным языкам. Работа кафедры, которую он возглавлял в 1996-1999 годы, была поставлена в нормальное русло.

12 марта 1999 года Ш. Курманбайулы успешно защитил докторскую диссертацию на тему «Процесс терминологизации казахской лексики». С сентября 1999 года на него было возложено руководство общеуниверситетской кафедрой казахского языка в составе филологического факультета. Он выступил с инициативой разработки учебных пособий и программ по изучению казахского языка для основных специальностей, обучаемых на всех факультетах. Под его непосредственной организацией кафедрой были подготовлены учебники профессионального казахского языка, были открыты кабинет «Казахского языка» и лингафонные кабинеты, оборудованные современной техникой, аудио-видео средствами. 19 марта 2001 года ему было присвоено научное звание профессор по языкознанию.

В конце 2001 года Ш. Курманбайулы был приглашен на работу в Департамент развития языков Министерства культуры, информации и общественного согласия РК. В данном министерстве он работал в должностях начальника управления, заместителя директора департамента, заместителя председателя Комитета по языкам. С июня 2006 года по март 2007 года возглавлял кафедру общего языкознания и теории перевода Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. С марта 2007 года работал советником Министра образования и науки РК, с марта по ноябрь 2008 года был консультантом в Канцелярии Администрации Президента РК. С ноября 2008 года по август 2009 года работал начальником отдела переводов Фонда национального благосостояния «Самрук-Казына». В 2009 – 2011 годы работал директором Института языкознания имени А. Байтурсынулы, являлся председателем Диссертационного совета по защите докторских диссертаций при Институте. 11 июля 2011 года был назначен Председателем Комитета по языкам Министерства культуры и информации РК и проработал на данной должности до 31 декабря 2013 года. С января 2014 года перевелся на работу в Национальный Банк Республики Казахстан. 28 февраля 2013 года избран членом-корреспондентом Национальной академии наук Республики Казахстан.

Ш. Курманбайулы любую работу выполнял с повышенной ответственностью и профессиональной компетенцией. Занимая

190


ответственные должности на государственной службе им был накоплен значительный опыт. Он известен как профессиональный ученый-языковед, руководитель, в совершенстве знающий языковую политику страны, и как истинный патриот своей страны.

Начав свой трудовой путь научным сотрудником в научно-исследовательском институте и продолжив его в высшем учебном заведении, Ш. Курманбайулы проявил себя в первую очередь как ученый и педагог. Несмотря на различные государственные должности, которые он занимал последние десять лет, он никогда не забывал о науке, о своей основной профессии и любимом деле. Он руководил научными проектами, непрерывно публиковал научные монографии и статьи, выступал с докладами на конференциях. Он продолжал свою активную научную деятельность и тесно общался в научной среде. Научная среда знает его как ученого-лингвиста. Его основные научные труды посвящены вопросам терминологии и лексикологии. Свои кандидатскую и докторскую диссертации он защитил по терминологии. Его кандидатская диссертация была посвящена развитию отраслевой терминологии, где рассматривались вопросы формирования терминов анатомии и морфологии растений в казахском языке. Докторская диссертация ученого посвящена исследованию особенностей терминологизации различных лексических слов и языковой природы терминообразования. В его диссертации определены особенности терминологизации, транстерминологизации, повторной терминоло-гизации, детерминологизации, источники терминологизированной лексики в казахском языке. Автор научных монографий, посвященных исследованию вопросов терминологии: «Қазақ лексикасының терминденуі» (1998), «Қазақ терминологиясы дамуының кезеңдік сипаты» (2002), «Қазақ терминологиясы дамуының ғылыми қағидаттары» (2004), «Алаш және терминтану. ХХ ғасыр басындағы қазақ терминологиясы - 1910-1930 жылдар» (2008), «Жаңа атаулар мен жаңа қолданыстар» (2012), «Қазақ терминологиясы: зерттеулер, оқулық, сөздік, библиография» (2014), научных сборников: «Толғаулы тіл» (2014), «Мәртебелі тіл мәселелері» (2014), терминологических словарей: «Өсімдіктердің құрылымдық атауларының қазақша-орысша, орысша-қазақша сөздігі» (1997), «Орысша-қазақша және қазақша-орысша терминдер сөздігі» (1996).

Его научные труды, в которых глубоко изучены и всесторонне рассмотрены история развития и формирования

191


казахской терминологии, а также теория и практические вопросы по терминологии, внесли существенный вклад в развитие отечественной науки терминоведения. С первых дней независимости по настоящее время развитие науки терминоведения в нашей стране, а также проведение и координация терминологической работы на республиканском уровне тесно связаны с именем Ш. Курманбайулы. В этот период наряду с публикацией монографий, учебников и словарей, он руководил многими научными проектами. Под его организацией проведены десятки международных, республиканских конференций, посвященных различным вопросам казахской терминологии. В последние 15-20 лет он систематически исследует вопросы обогащения общих терминов тюркских языков, межьязыковой унификации. В данном направлении он руководил международным научным проектом с участием ученых из Турции, Казахстана, Узбекистана, Кыргызстана, Азербайджана, Татарстана под названием «Тюркская терминология: нынешнее состояние и перспективы развития» принимал участие во многих научных совещаниях, посвященных вопросам терминологии тюркских языков и выступал с докладами. Под непосредственным руководством Шерубая Курманбайулы в 2011 году в городе Астана совместно с Комитетом по языкам Турецкой Республики и Турецким фондом информационных технологий, была проведена международная научно-практическая конференция «Опыт формирования терминофонда тюркоязычных стран (терминообразование и терминозаимствование, вопросы составления многоязычных терминологических словарей)». По масштабу охвата участников из тюркоязычных стран и по поднимаемым вопросам данная конференция за последние двадцать лет явилась самым большим научным форумом, посвященным всестороннему обсуждению состояния тюркской терминологии. Он также выступал с многочисленными докладами на научных совещаниях, посвященных различным вопросам тюркской терминологии.

В качестве члена и секретаря Государственной терминологической комиссии при Правительстве РК, способствовал координации терминологической работы на республиканском уровне. В целях доведения до общественности решений Государственной терминологической комиссии и открытого обсуждения вопросов по терминологии, начиная с 2002 года он

192


непрерывно издает журнал «Терминологиялық хабаршы», редактором которого является и в настоящее время. В целях унификации применения терминов, официально утвержденных указанной комиссией, несколько раз издавал «Словарь утвержденных терминов».

Наряду с исследованием казахской терминологии Алашского периода начала ХХ века, изданием монографий, Шерубай Курманбайулы опубликовал такие труды как «Қазақ білімпаздарының тұңғыш сиезі», «Пән сөздері», «Атаулар сөздігі», «Орысша-қазақша әскерлік атаулары», опубликованных в 20-30-е годы под составительством деятелей Алашорды и двухтомный сборник статей под названием «Терминология мәселелері», посвященный вопросам терминологии начала ХХ века.

Несмотря на то, что основные научные работы Ш. Курманбайулы посвящены вопросам терминологии, его исследования не ограничиваются данной отраслью. Он является автором многочисленных трудов, посвященных вопросам лексикологии, лексикографии, терминографии, ономастики, культуры речи, перевода, социальной лингвистики, методики обучения, орфографии, орфоэпии.

Занимая такие ответственные должности как директор Института языкознания, председатель Комитета по языкам Министерства культуры и информации РК, Ш.Курманбайулы никогда не отрывался от науки. Охват его научно-исследовательских работ весьма обширный. Он опубликовал около 300 трудов, из которых около 30 книг, посвященны различным вопросам казахского языкознания. Являясь руководителем многочисленных научных проектов, он подготовил квалифициро-ванные научные кадры. Под его научным руководством подготовлено 8 кандидатов наук, он является научным советником 1 доктора наук, которые успешно защитили свои диссертации и трудятся в своей отрасли. Член-корреспондент НАН РК, доктор филологических наук, профессор Шерубай Курманбайулы – является видным представителем современного казахского языкознания.

Поздравляя неутомимого и талантливого ученого с юбилеем, его коллеги и друзья желают ему новых творческих успехов, способствующих дальнейшему развитию терминологии.

193


TERMİNOLOGİYA KOMİSSİYASININQƏBUL ETDİYİ TERMİNLƏR

Azərbaycan dilində İngilis dilində

Dinamiki özlülük Absolute viscosity

Təcili sınaq Accelerated test

Həqiqi ölçü Actual size

Havadəyişmə Air change

Qələvi tərkibli qrunt Alkaline soil

Tağ Arch

Oxboyu Axial

Oxboyu sıxılma Axial compression

Uzununa deformasiya Axial deformation

Fırlanma oxu Axis of rotation

194


Kürəli dəyirman Ball mill

Betonqarışdırıcı Batch mixer

Tirli konstruksiya Beam construction

Tirdə əyinti Beam deflexion

Bağlayıcı element Cast-in member

Çuqun boru Cast iron pipe

Beton daşı Cast stone

Yamacın dağılması Cave-in

Sement bunkeri Cement bin

Sıxlaşma Compaction

Sıxlıq Compactness

Sıxılmış hava Compressed air

Sıxılma qabiliyyəti Compressibility

Sıxılma əmsalı Compressibility factor

MÜNDƏRİCATÖN SÖZ...................................................................................................3

Sayalı Sadıqova. Müstəqillik illərində termin yaradıcılığının spesifik xüsusiyyətləri.............................................................................................5

Qulu Məhərrəmli. Jurnalistikada işlənən bəzi terminlər haqqında.........11

Sevinc Bağırova. Azərbaycan dilçiliyində dublet və mütləq sinonimiya problemi...................................................................................................22

Sima Quliyeva. Azərbaycan dilində diplomatiya terminlərinin unifikasiyası.............................................................................................29

Kəmalə Əhmədova. Paralel tabelilik əsasında qurulmuş cümlələr..........34

Gültəkin Əliyeva. Sinonimlərin linqvistik təhlili (Azərbaycan və rus dillərinin materialları əsasında)................................................................44

195


Sevda Murtuz Əliyeva. Communication problems and recommendations……………………………………………………….51

Leyla Xanbutayeva. Mübtəda və for sözönlü məsdər tərkiblərinin Azərbaycan dilinə tərcümə yolları...........................................................56

Pərvanə Abbasova. Müxtəlifsistemli dillərdə yarımçıq cümlələrin tipologiyası...............................................................................................62

Aynur Fərəcova. Azərbaycan dilinin tədrisində İnformasiya Kommunikasiya Texnologiyalarından istifadə........................................69

Aygün İsgəndərova. İngilis və Azərbaycan dillərində paronim- lər.............................................................................................................76

Adilə Nəzərova. Azərbaycan dilində fəlsəfə terminlərinin yaranma yolları.......................................................................................................84

Günel Paşayeva. Müasir Azərbaycan dilində Avropa mənşəli alınmalar..................................................................................................91

Həbib Mirzəyev. Sözün semantik inkişafında metonimiya və sinekdoxa nın rolu.....................................................................................................97

İlahə Musayeva. Ümumişlək sözlərin texniki terminologiyada terminləş-məsi.......................................................................................................107

Ülviyyə Əliyeva. İngilis və Azərbaycan dilində cümlənin nominativ təhlili......................................................................................................112

Günel Babanlı. Konversiya termininin semantik təhlili.......................118

Aytən Hüseynova. Dillərin qarşılıqlı əlaqə prosesində beynəlmiləl terminlər................................................................................................126

Səbinə Qasımova. İngilis dilində qrammatik şəkilçilərin leksikləşməsi............................................................................................134

196


Şəhla İbrahimova. V.B.Budaqovun tədqiqatlarında terminologiya məsələləri...............................................................................................140

Vəfa İbişova. Mətnin komponentləri arasında məntiqi-semantik rabitə yaradan terminoloji kateqoriya..............................................................145

Xədicə Heydərova. “Terminologiya” termininin terminoloji variativlik aspektindən araşdırılması.......................................................................154

Aynur Qarayeva. İnanclarla bağlı zoomifonimlərin yaran-ması.......................................................................................................162

Mətanət Fərzəliyeva. Personallıq funksional-semantik kateqoriyası ilə qrammatik şəxs kateqoriyasının qarşılıqlı əlaqəsi (şəxs və personallıq).............................................................................................174

Шерубай Курманбайулы-50 ……………………………………… 187

Terminologiya Komissiyasının qəbul etdiyi terminlər .................194

MƏQALƏ MÜƏLLİFLƏRİNİN NƏZƏRİNƏ

QAYDALAR1. Jurnalda məqalələr altı (Azərbaycan, türk, rus, ingilis, alman və

fransız) dildə çap oluna bilər. 2. Məqalələrin mətnləri Azərbaycan türk, dilində latın əlifbası, rus

dilində kiril əlifbası və ingilis dilində ingilis (ABŞ) əlifbası ilə Times New Roman – 12 şrifti, 1 intervalla yığılmalıdır.

3. Elmi məqalələrin sonunda elm sahəsinin və məqalənin xarakterinə uyğun olaraq işin elmi yeniliyi, tətbiqi əhəmiyyəti və s. aydın şəkildə verilməlidir.

4. Mövzu ilə bağlı elmi mənbələrə istinadlar olunmalıdır. Məqalələrin sonundakı ədəbiyyat siyahısında son 5-10 ilin elmi məqalələrinə, monoqrafiyalarına və s. istinadlara üstünlük verilməlidir. Məqalənin sonunda verilən ədəbiyyat siyahısı əlifba ardıcıllığı ilə deyil, istinad olunan ədəbiyyatların mətndə rast gəlindiyi ardıcıllıqla nömrələnməli və məsələn, [1] və ya [1. S. 20] işarə olunmalıdır. Eyni

197


ədəbiyyata mətndə başqa bir yerdə təkrar istinad olunarsa, onda istinad olunan həmin ədəbiyyat əvvəlki nömrə ilə göstərilməlidir.

5. Hər bir məqalədə UOT indekslər və ya PACS tipli kodlar və açar sözlər göstərilməlidir. Açar sözlər üç dildə verilməlidir.

6. Məqalələrin müxtəlif dillərdə olan xülasələri bir-birinin eyni olmalı və məqalənin məzmununa uyğun olmalıdır. Məqalənin yazıldığı dildən əlavə digər 2 dildə xülasəsi verilməlidir.

7. Məqalələrdə müəllif(lər)in işlədiyi müəssisə və onun ünvanı, müəllifin elektron poçt ünvanı göstərilməlidir.

8. Plagiatlıq faktı aşkar edilən məqalələr dərc edilməyəcək.

198


К сведению авторовПРАВИЛА ПУБЛИКАЦИИ

1. Статьи для публикации в журнале принимаются на шести языках: азербайджанском, турецком, русском, английском, немецком и французском.

2. Тексты статей на азербайджанском, турецком, английском, немецком и французском языках набираются латиницей, а на русском – кириллицей. Шрифт Times New Roman – 12, интервал – 1.

3. В конце статьи в доступной форме излагаются её научная новизна и практическая значимость.

4. В статьях необходимо ссылаться на научные источники, соответствующие их теме. В библиографии предпочтение следует отдавать статьям и монографиям, опубликованным в последние 5– 10 лет. Нумерация источников в библиографии должна даваться не в алфавитном порядке, а по мере ссылки на тот или иной из них. Ссылки оформляются следующим образом: [1] или [1. С. 20]. Если один и тот же источник встречается в тексте несколько раз, то он указывается под прежним номером.

5. Каждая статья должна быть снабжена индексами и кодами типа УДК или PACS, а также ключевыми словами.

6. Резюме, кроме как на языке оригинала, должно представляться ещё на двух языках. Резюме должны повторять друг друга и соответствовать содержанию статьи.

7. В статье должны быть указаны место и адрес работы автора (авторов), а также адрес его (их) электронной почты.

8. Статьи, содержащие плагиат, опубликоваться не будут.

199


TO THE AUTHORS’ ATTENTION

RULES

1. The articles in the journal can be typed in six languages (Azeri, Turkish, Russian, English, German and French).

2. The articles in the Azerbaijani, Turkish, English, German and French languages must be typed in the Latin alphabet, but the articles in Russian must be typed in the Cyrillic alphabet. With Times New Roman-12, the articles intervals between lines– 1.

3. At the end of the article the scientific novelty and practical significance of the work must be demonstrated.

4. It is necessary to refer to the scientific sources caresponding the subject. The preference must be given to the scientific articles, monographs published for the recent 5-10 years. The literature list given at the end of the article must not be ordered alphabetically; but it must be numbered by order in the text and for instance marked [1] or [1. P. 20]. In case of repetition of the same literature in different places of the text, the same literature must be marked with the previous number.

5. Codes and key words of the UOT or PACS types must be demonstrated in every article. The key words are to be given in three languages.

6. Addition to the article language, the summary must be in two other languages. The summaries in different languages of the articles must exactly be the same and correspond to the content of the article.

7. It is necessary to note the author’s/ authors’ workplace and address also his lor their e-mail address.

8. In case of plagiarism, no articles will be pnblished

200


TERMİNOLOGİYA MƏSƏLƏLƏRİ

«Elm» nəşriyyatının direktoru: Dizayn: Texniki redaktor:

Yığılmağa verilmiş 03.09.2014.Çapa imzalanmış 7.10.2014.

Şərti çap vərəqi 9,5. Sifariş № 704.Kağız formatı 70x100 1/16. Tiraj 300.

Kitab «Elm» nəşriyyat-poliqrafiyamüəssisəsində səhifələnib çap olunmuşdur.

201

azƏrbaycan respublİkasi nazİrlƏr kabİnetİ yaninda

Documents