anlatı mesafesi anlatı perspektifi

ZK Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt 4, Say 8, 2008, ss. 123145

ANLATI MESAFES-ANLATI PERSPEKTF KAVRAMLARI, SNEMATOGRAFK ANLATI VE RNEK ZMLEMELERYrd.Do.Dr. Mustafa SZEN Akdeniz niversitesi Gzel Sanatlar Fakltesi [email protected]

ZET Bu almann amac, bir anlat formu olarak sinematografide anlat mesafesi ve anlat perspektifi kavramlarnn yerini irdelemek ve buna ilikin zmlemeler yapmaktr. Sinemann kuramsal ynn oluturan alanlardan biri de anlat zmlemeleridir. Daha ok edebiyat alannda uygulamalar grlen Anlatbilimi (narratology) bu alanda sinemaya da olduka ufuk ac bilgiler sunmaktadr. almada, sinematografinin anlat tarzlarna (narrative modes) yer verilmi, bu tarzlar oluturan diegetik ve mimetik yaplanmalar tanmlanm, buradan yola karak filmsel metinlerdeki mesafe ve perspektif inasnn uygulamalarna deinilmi ve tm bunlar rneklem olarak ele alnan film zerinde irdelenmitir. Anahtar Kelimeler: Anlatbilim, Anlat Mesafesi, Anlat Perspektifi, Sinematografik Anlat

CONCEPTS OF NARRATIVE DISTANCENARRATIVE PERSPECTIVE, CINEMATOGRAPHIC NARRATIVE AND ANALYSIS OF A SAMPLE ABSTRACT This study is aimed at examining the place of distance and perspective concepts as a narrative form in cinematography and making analysis in relation to them. One of the areas that comprising the hypothetic aspect of cinema is narrative analysis. Although implementation of narratology, more or less, can be seen in literature, it also brings forward seminal information to cinema in this area. This study gives place to narrative modes of cinematography and describes diegetic and mimetic settlements which form these modes and mentions the construction of narrative distance and perspective in cinematic texts based on them. All of these are scrutinized in three films which are taken as samples. Keywords: Narratology, Narrative Cinematographic Narrative. Distance, Narrative Perspective,

124

Mustafa SZEN

1. GR yklemeyi (narrating), anlatnn (narrative) retimi ya da anlatmak eylemi olarak tanmlarsak, o zaman bize kim ve nasl anlatyor sorularn bulmak zorunda kalrz. Btn anlat metinleri, temel olarak bir olay rgs (ploting) ile bunu sunacak bir anlatcya (narrator) dayanr. Bu iki unsur (olay rgs+anlatc) anlatlarn olmazsa olmaz deikenleridir. Anlatc, yky anlatmas iin yazar tarafndan seilmi, yaratlm, kurmaca kiidir ve tpk yk kahramanlar gibi soyuttur, yaanlan gerek dnyada karl yoktur. O, isterse yky zaman-dizimsel ya da zamansal deiimler iinde aktarabilir; karakterlerin dncelerini gizler ya da aa vurabilir. Bir baka deyile anlatclar, anlat dnyasnn hem yapc hem de yanstc unsuru olarak ilev grrler. Bir anlatda kim konuuyor sorusu bizi anlatcya gtrrken, kim alglyor ve gryor sorusu ise bizi bak asna gtrr. Sinemada anlatc, yky eitli bak alarna gre anlatan ses/grntdr. ykdeki olaylar, eylemler, kiiler ve bu kiilerin dnceleri, grnt ve sesler araclyla bize belli bak asndan sunulur (Jahn, 2003:10). Bak as terimi (view of point/focalization) temel olarak iki ayr unsura gnderme yapar. Birincisi bakn eylere olan fiziksel ikincisi ise bak noktasnn sahip olduu dnsel konumdur (mental position). lki anlatcnn, ikincisi de izleyicinin anlatya kar mesafesi ve zihinsel duruunu ifade etmektedir (Chatman, 1990:139). Bir anlatda yklemenin yapl tarz, anlat kipi (narrative modes) adn alr ve anlat mesafesi (narrative distance) ile anlat perspektifi (narrative perspective) olarak iki ayr deikeni ierir. Anlat mesafesi kavram da kendi iinde ikiye ayrlr ve bunlar diegesis ve mimesis olarak adlandrlr. Kkeni Eflatun ve Aristo`ya kadar uzanan bu ayrmlamann ilkinde, anlatc yksn dorudan anlatr ve diegetik (digegetic) tarz olarak tanmlanr. Bu tarzda, anlatc kendisini dorudan gsterir ve bizi anlatann kendisi olduuna inandrr; anlatta olaylar birinci plandadr, diyaloglar dolayldr. kincisi ise mimetik (mimetic) tarz olarak tanmlanr. Burada, yky dorudan anlatan bir anlatc yoktur; rtk olan bir anlatc konuann kendisi olmad izlenimini vermeye alr. Bu yaplanma daha ok tiyatro, film gibi olaylarn dorudan gsterilmesine dayanan dramatik anlatlarda kullanlr*. Diegetik anlat genel anlamda yaznsal veya szel aktiviteyle yaplan anlatlar ierir ki bu aslnda bir anlat/syleyiten (telling) baka bir ey deildir. Mimetik yaplanmann ana zellii ise anlatnn grsele ynelik kurulmasdr ve bu da aslnda*

Anlatbilimè byk katklar getiren Gerald Genette (1982:129) buna kar kar, btn anlatlarn kurgusal bir yaplanma ierdiini ve sonuta da bir aktarlma, bir yorumlama rn olduunu syleyerek, mimesis-diegesis ayrmn reddeder ve anlatlarda yalnzca diegesisin eitli dzeyleri olduunu belirtir. Benzer yaklam David Bordwell (1985:5) de paylar. Ona gre de, yknn kendisi, kendi evrenini sunma eilimi dikkate alndnda, diegesis terimi yk szcnn yerini alr. yk kendi varlyla gerek dnyann bir yeniden retimini oluturma yetisine sahiptir. Her eyden nce diegesis, elerinin tmel bir birlik oluturmak iin bir araya geldikleri bir kurmaca, bir szde-dnya olarak anlalmaldr. Bu sonuca gre, yk, diegesisìn bir alt blm iken, diegesis yknn izleyicide uyandrd izlenime dayandndan diegesis kavram yk kavramndan daha geni bir anlama sahiptir.

ZK Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt 4, Say 8, 2008

125

bir gsterim (showing) olgusundan baka bir ey deildir. Bu iki anlat modeli ilk bakta sanlann aksine farkl yaplara uygulanabilir. Szgelimi bir roman mimetik, bir film de diegetik yap iinde ina edilebilir. Diegetik yapda okuyucu/izleyici, anlatcnn anlatma eylemine dorudan tank olur. Okuyucu/izleyici, olaylar bir anlatcnn dorudan anlatmyla ve bylece bulunduu mekn-zaman ayrm iinde ve belli bir zihinsel mesafeden renir. Olaylar, okuyucunun zihninde gemi zamanda olup biter ve bu nedenle de anlatcnn olaya uzakl okuyucunun olayla btnlemesine engel olur. Buna karn mimetik yaplanmada ise anlatc devreden karlmakta; olay ayrntlaryla okuyucunun ve/veya izleyicinin gznn nnde canlanyormu yanlsamas verecek ekilde aktarlarak, okuyucu/izleyici olaylara dorudan tank durumuna getirilir. Burada kahramanlarn szleri, monolog ve diyalog eklinde verildiinden dorudan anlatm sz konusudur; dolaysyla burada doal olarak mesafe ksalr ve bylece okuyucunun/izleyicinin yaptla zdelemesi salanabilinir. Anlat kipinin dier deikeni olan anlat perspektifi ise bilgiyi dzenlemenin ikinci yoludur. Burada anlaty sunan anlatcnn kimlii ve onun kimin bak asyla anlatmn kurduu belirleyici bir nitelik tar. Dier sanat dallarndan farkl olarak anlatma dayal sanat trlerinde mutlaka bir anlatcya ihtiya vardr. Anlatma dayal eserlerde anlatcnn vazgeilmezlii doal olarak, anlatcnn konumunu irdelemeyi, anlatma esas olan kii ve kiilerin bak alarnn tespitini gerektirir. Bak as, bir anlatda olaylarn okuyucuya/izleyiciye kimin gznden ve azndan aktarlddr ve asal olarak anlatnn syleme biimini, zamansal akn ve olaylarn ritmini denetler. yk kiilerine ynelik aklamalarn ve yarglarn aa vuran anlatc, okuyucuya/izleyiciye olaylarn gerekliinden ipular sunar; olaylar arasnda kurduu bantlarla okuyucuya/izleyiciye bir yaanmlk ortam yaratr. Ksaca, bir anlatda anlatc ile anlatlan arasndaki mesafenin seimi ve uygulanan bak asnn nitelii, yknn biimlenmesinin yani anlat perspektifinin temel belirleyicileridir. 1.1. Kuramsal ereve Btn anlatlarn mutlak olarak rtk bir dizge/sistem araclyla oluturulmasndan dolay; anlat metinlerinin sistematik zmlemesi, metnin yapsal boyutlarn tanmlayc (descriptive) sanatsal okuma ve/veya retme srelerinde almlar getirmektedir. Anlatmbilim (narratology) kuram anlat metinlerinin zmlenmesinde en ok bavurulanlardan birisidir. Temel zellii de anlat metninin yalnzca kendisiyle snrl olan zmleme yaklamn benimsemesidir. Daha ok yaznsal metinlere ynelik uygulamalar grlen bu kuramn sinematografik anlatlara dorudan uyarlanmas pek de kolay olmamaktadr, nk kurgusal bir anlat olarak filmsel metinler (iconic fiction/screen texts) ile yaznsal metinler (verbal fiction/written texts) arasnda farkllklar vardr. Bu nedenle zmleme deikenlerinin filme uyarlamasnda baz yeni dzenlemeler, uyarlamalar gerekmektedir. Fakat her ne kadar aralarnda farkllklar olsa da, olaylar (events), olaylarn yinelenmesi (repetition), olay rgs (plot), kiiler (character) ve kiiletirme (characterization) gibi unsurlar her iki kurmaca yapda benzerlikler tar ve bu nedenle de sinematografik anlatlara da uygulanabilir. Bu uygulamadan elde edilen veriler de,

126

Mustafa SZEN

sinematografik anlatnn inas konusunda farkl ve yeni retme/okuma srelerinin olabileceini gsterir. Bu argmandan yola kan bir dizi aratrmac anlatbilimìn metodolojisini sinemaya uyarlayan yeni kuramsal ereveler gelitirmilerdir. Bu kuramsal ereveler zellikle klasik anlat filmlerinin zmlenmesinde olduka elverili bir metot sunmaktadr. Sinema anlatbilimi`ni baz alarak oluturulan bu almada, belgesel, ksa film ve deneysel film kategorileri gz ard edilerek ncelikli olarak uzun metrajl ve yklemeye dayal olan kurmaca (fictional) film anlatlar ele alnmtr. Anlatbilimin kip (mood) bal altndaki anlatnn temsil ediliinin (narrrative representation) biim ve dereceleriyle ilgili olan anlat mesafesi ve anlat perspektifi kavramlar sinematografik anlatlar perspektifinden irdelenmi ve somut rnek olarak da filmin zmlemesi yaplmtr. almann evren ve rneklemini Nisan 2007`de gerekleen stanbul Film Festivali`nin Ulusal Yarma kategorisinde yer alan on alt filmden olan Serdar Akar`n Barda (2006), Dervi Zaimìn Cenneti Beklerken (2006) ve Zeki Demirkubuzùn Kader (2006) adl filmleri oluturmutur. zmleme anlat inasna ynelik olduu iin bu filmlerin zel bir nedene bal olmakszn rastgele seilmeleri zmlemenin niteliine doal olarak herhangi bir etkime getirmemitir. 2. MESAFE VE PERSPEKTF KURULUMU ncelikli olarak bu iki deikenin semantik ieriini amlayalm: Anlat mesafesi kavram, anlatnn dorudan ya da dolayl olarak iletilip iletilmediiyle ilgilidir. letilme biimlerine gre, anlatan ile anlatlan ey arasnda az ya da ok bir mesafe vardr. Mesafe, anlatnn anlatma ile gsterme arasnda nasl bir yere oturtulduunu gsterir. Gsterim (showing) ya da anlatm (telling) deikeninden hangisinin kullanlaca, bir anlatda yaratcnn karar vermesi gereken ncelikli tercihlerden birisidir. Diegetik anlat formu mu yoksa mimetik anlat formu mu ya da ikisinin bileiminden oluan karma formunun mu seilecei sorusu temel problematik olarak sanatnn karsnda durmaktadr. Kuramsal almalarda gsterme yerine mimesis, anlatma yerine de diegesis terimleri daha ok kullanlmaktadr. Bir baka adlandrma ise anlatmaya dayal tarza, yanltmasz (resentational/non-illusionistic) anlatlar; gstermeye dayal tarza ise yanltmal (representational/illusionistic) anlatlar denilmesidir. ncelikle anlat mesafesini oluturan iki temel deikene bakalm: Diegetik ve mimetik yaplanmann, anlatlarn gerekle ilikisi balamnda gndeme gelen bir kavram olduuna ve bunlarn bir yaptta gsterilenin (signified), geree yaknlnn dereceleriyle tanmlandna giri blmnde deinilmiti. Diegetik ve mimetik kavramlarnn temeli antik Yunan`daki anlat sanatlarna uzanmasna karn 20.yy`da yeniden biimlendirilerek zmleme alanna sokulmulardr. Szgelimi nl edebiyat kuramcs Gerard Genette Anlat Sylemi adl kitabnda bu iki kavram, yazl ve grsel sunumlarn zelliklerine gnderme yaparak kullanma yoluna gider; mimetik sunumun tiyatrodan dn alnan bir forum olduunu belirterek, diegesis ile yaln anlat formunu, mimesis ile de drama formunu temellendirir (Bordwell, 1985:3).


127

Anlatmn mimetik tr, anlatcnn anlatt olaylar ve karakterleri dolayl olarak gstermesine/taklit etmesine dayanrken, anlatmn diegetik tr, anlatcnn kendisini belirtici bir sunum iinde olaylar anlatmasna dayanr. Mimetik yaplanmada olaylar gzn uzamnda dzenlenir ve sanki imdi oluyormuasna canlandrlarak ifade edilir. O halde gzn uzam, tank olma paradigmasnda temellenir: Olaylar, dinleyen/okuyan kiiye, sanki o an oradaym ve imdiki zamannda geiyormu yanlsamasn yaratacak ekilde sunulur. Gzn uzamnda dzenlenen dramatik anlatlarda ise olaylar hzl, dinamik bir ekilde ve ilevsiz ayrntlar atlanarak anlatlr. Dramatik anlatm biimini benimseyen sanat, olay geliiminin merkezi nemdeki paralarn belirler ve bunlar karakterler ile onlar arasndaki ilikiler biiminde canlandrarak, almlaycnn karsna tar ve bu sre ierisinde de kendisi kaybolup, kurguya dnr. Artk olay geliimi, szn uzamndan gzn uzamna gemi; anlatc, szn uzamnda yer almann verdii ayrcal bir kenara brakm, anlatsn dorudan doruya anlatt kiinin perspektifine gre dzenlemeye balamtr. Yani gemite olup biten olaylar sz araclyla almlaycya tanmak yerine, almlayc dorudan doruya olaylarn orta yerine tanarak sunulur. Bu aamada btn dramatik yap, anlatnn konu ald olaylar ile almlayc arasnda herhangi bir aracnn olmad inancn oluturmak ve pekitirmek zere ina edilir. Almlaycnn, olaylar sanki bir soka dnverince karsna kan gndelik bir gerekmi gibi alglamas ve yaamas amalanr. Bir anlatcnn aracl zerine kurulu anlat modeli olan diegetik tarz ise szn uzamna tekabl eder; orada olaylar bir olup bitmilik olarak ve gemi zaman kipinde hikye edilir. Almlaycnn bu olaylar grme veyahut onlar gerekleirken bizzat orada olma ans bulunmaz; doal olarak olup biteni renmek iin gvenebilecei tek kaynak, anlatcnn bizzat kendisidir (nal, 2002:29). yky dzenlemenin ikinci yolu boyutu olan anlat perspektifi ise, anlatcnn yky sunu tarznn niteliidir ve bu, yky ynlendiren karakterin sahip olduu bak asnn nasl ve ne oluuyla belirlenir (Chatman, 1990:111-112). David Bordwellè (1985:7) gre perspektif terimi, anlatda eitli duyarlklarn merkezi bir konum iinde yer almasna refere eden tmel bir anlam ierir. Perspektif, pek ok adan mimetik anlatm geleneinin en nemli kavramdr, nk mimetik gelenekte anlatm gstermeye, almlama da alglamaya eittir. Jacop Lothe`ye gre (2000:40) ise anlat perspektifi anlatcnn veya karakterlerin olaylara ynelik yarg ve deneylerinin aktarlmasnda kullanlan dilin uzak veya yakn oluuna refere eden bir yaplanmadr. Mieke Balà (1997:143) gre ise anlat perspektifi algnn fiziksel veya psikolojik kapsamn bize gsteren bir anlat unsurudur. Grld gibi aratrmaclar farkl tanmlamalarla ayn eyi ifade etmektedirler. Anlatlarda sylem, perspektifin nasl ina edildii problematiiyle dorudan ilintili olarak ortaya kar. nk aktarlan evre/eya/insan tasarm ilk elde bir malzemeden baka bir ey deildir. Anlaty sanatsal bir sylem deerine ykselten ey seilecek olan perspektif araclyla bu doal malzemeye nitelik yklenmesiyle oluturulan yklemdir. Nitelik, bu anlamda, zne ile nesne arasndaki ilikinin yani uzaklk ve yaknln estetik duyarlkla sunulmas demektir. Ayrca, perspektif bir anlatda kimin konutuunun da belirlenmesidir. Anlatdaki sesle (voice) yani anlatc ile anlatnn perspektifini birbirinden ayrmak gerekir; perspektif, anlatcnn benimsedii bak asdr. Genette bak as yerine

128

Mustafa SZEN

odaklanma (focalization) terimini kullanr (akt, Lothe, 2000:40). Bunlar bir tablo haline getirildiinde yle bir yaplanma ortaya kar: Tablo 1: Anlat Perspektifi DeikenleriAnlatc-Bak As Kombinasyonu Anlatc, ykde yer alan bir karakterdir. Anlatc, ykde yer alan bir karakter deildir. Olaylarn isel analizi Ana karakter, kendi yksn anlatr. Her eyi bilen yazar, yky anlatr. Olaylarn dardan gzlenmesi Yardmc karakter, ana karakterin yksn anlatr. Yazar, yky, bir gzlemci olarak anlatr.

Kaynak: Bahar Dervicemalolu (2007), Gerard Genettè Gre Anlat Sylemi http://www.egeedebiyat.org/modules (Eriim Tarihi: 6.11.2007).

Tablo dikkatle incelendiinde dikey hattakilerin perspektif/bak asnn, yatay hattakilerin ise ses/anlatcnn niteliiyle ilgili bir yaplanmay gsterdii kolayca anlalabilir (Dervicemalolu, 2007:4). 2.1. Anlatlarda Ak Biim - Kapal Biim Anlatnn mesafe ve perspektifini belirleyen parametrelerden biri de anlat mimarisinin ak biim ya da kapal biim olarak adlandrlan iki ana akmdan hangisine ynelik olarak biimlendirildiidir. Kukusuz ki bir anlat, bu iki yaplanmann ablonlarna tam olarak uymak zorunda deildir ama mesafe ve perspektif kurulumu/tanm asndan hangi tarafa yakn durduu olduka belirleyici bir parametredir. Ak biim anlatlarda, blmlemeler, toparlanmam, paralanm ve kendi tesini de gsterir bir zellik olarak kurgulanr. Ak biim`de eylem ne tek, ne de dz biimde kapatlmtr. Olaylar kendi iinde az ya da ok sreklilikten yoksun olarak yan yana bulunacak ekilde ina edilir. Eylem srekli bitie doru gitmez, kimi kez kesilerek belli bir gelimeyi izlemeden, ayn deerdekileri sralayarak yrr; yani olaylar episodik bir yan yana olula ilerler. Burada ba kii (protagonist) ile kart kii (antagonist) kutuplamas yoktur; kart kii yerine kahramann karsnda tek tek oluumlarn btn iindeki dnya vardr. Evren ve kahraman her sahnede yeni zellikler gsterebilir, ana etkiyi eitlendirir ama onu deitirmez, tekrarlarla bir ember izer. Ksaca, ak biim`de eylem snrszdr, ne ba ne de sonu bellidir; zaman ve yer erevelenmemi olarak zgrce kurulur. Kapal biimde ise mimari kurulum, blmlerin birbirine balarla ilintilendirilmesi ve eylemin btnnn varlyla ina edilir. yknn anlam tasarm btn ile paralar arasndaki bu ilikiler a zerine oturtulur. Anlatnn blmlere ayrlmas simetri ve oranllk ilkelerine gre yaplr; belirli balang, ykseli ve biti noktalar vardr. yk kiileri arasnda atma-zm-atma yoluyla kartlklar yaratlr. yklemenin zaman ak ortak, tek izgili, dar ve kesiksizdir. zetlersek, kapal biim anlat, kendi iinde snrlanm ve her yerde her blmde btn anlamlandrr. Blmleri, kartlam kiileri, mekn ve zamann olayn erevesi olarak birbirine bal sahneler hep btnle ilgili deerlere sahiptir, bamszlklar yoktur (And, 2002:108).


129

2.2. Anlat Dzeyleri Bir anlatda mesafe ve perspektif kurulumunu belirlemek iin onun nasl ina edildiine de bakmak gerekir. Anlat dzeyi (narrative level) olarak adlandrlan bu yaplanma, olay rgsn var eden ilevsel anlat birimlerini ve onlarn aralarndaki ilikilerin naslln ierir. Bazen bir anlatda bir ana yknn iinde ikincil ve ncl dereceden ykler yerletirilmi biimde kurgulanabilir ve bu da doaldr ki farkl anlat dzeyleri yaratr. Bir anlat metninde en stte bulunan anlaty, anlatcnn da paras olduu st ya da temel metin (primary text) olarak deerlendirebilmek mmkndr. Bu st metnin ierisinde yk karakterlerinden birinin anlatt ikincil bir metin daha yer alabilir ve bu alt metin/eklenti metin (embedded text) olarak adlandrlr. Burada i ie geen bir anlat konumu sz konusudur. Bu durumda temel metin ve eklenti metin olarak ikili bir ayrm ortaya kmakta ve ana zellii itibaryla, temel metindeki karakterlerden birinin anlatc konumuna geerek st metinle balantl ama ondan farkl olan yeni bir yk sunmas sz konusu olmaktadr (Demir, 1995:36). Ana yknn tema veya konusu ile dorudan ilgili olmayp ikincil planda olan ya da konuyla ilevsel bir ba bulunmayan bir olay ya da bilginin yanstlmas halinde bile yk iinde yk anlamna gelen anlatlara rastlanlabilinir. rnein bir ak yksnde kahramann elinde bir yara izi vardr ve bu yarann oluma nedeninin aktarlmas bu anlamda bir ara-yknn anlatlmas demektir. Bu tr ara yklerin ilk amac izleyicinin ilgisini canl tutmaya yneliktir. Bazen bu ara-yklerin nem kazand da olur. Szgelimi bu almada analizi yaplan Cenneti Beklerken filminde yer alan ara-yk (imge yaratmnda perspektifin olup olmamas), filmin dnsel boyutunu belirleyecek kadar anlam yklemlerine sahiptir. Anlat dzeylerindeki farklln ilk rnei, ayn tema etrafnda birleen farkl yklerin birbirini izlemesiyle yaplan yklemedir. Zincirleme anlatm ba denilen bu yaplanmada, her yknn anlatcs sras gelince kendi yksn anlatmaya balar. ykler arasndaki birlik, tema ortak paydasnda salanm olduu iin bu ykler zaman zaman, ayn anda cereyan eder, zaman zaman kesiir, zaman zaman birbirleriyle kesimeden yan yana gider ve zaman zaman da birbirlerinden ayrlp uzaklarlar. Bu teknie iyi rneklerden biri, Fatih Akn`n Yaamn Kysnda (2007) adl filmidir. Film, alt insann ve bunlarn yaamlarna dair alt yknn bazen kesimesiyle, bazen de ayrlp uzaklamasyla rglenen bir yklemeye sahiptir. Tema benzerlii ile birbirlerine balanan bu alt yk arasnda, slup, zaman, psikoloji ve yap gibi eitli seviyelerde farkllklar vardr. Bazen ayn anda oluan iki ykden birinin bittii yerde dieri balar ve ikinci bittii anda tekrar birincisine dnlr. Anlat dzeylerindeki farkllkta daha somut ya da daha fark edilebilir olan bir dier uygulama ise, yerletirme yntemidir. Bir yknn dierinin iine sokularak anlatlmas olan bu tekniin en klasik rnei Binbir Gece Masallardr. Burada ilk yk, ikinci yknn ortaya kmasnn zorunlu nedeni deildir; her ikisi birbirini destekleyecek anlamlarla ykldrler ve bu ilinti iinde her ikisi de kendi deerlerini dierlerine yaslanarak kazanrlar. Zaman-dizimsel kopukluklar, olaylarn oluum ve geliimindeki benzemezlikler bu anlat tekniine ak biim zellii kazandrr.

130

Mustafa SZEN

Anlat dzeyi kurgusunda bazen snrlar ihlal edilebilir ve bu ihlal metalepsis* olarak adlandrlr. Bir illzyon etkisi yaratmak iin anlat dzeyindeki deiimlerle oynamadr; rnein bir dzeyde yer alan karakter ya da anlatc, daha st bir dzeyde izleyici karsna kabilir (Dervicemalolu, 2007:8). Metalapsise ynelik uygulamalar daha ok modern anlatlarda yer alr. Sinemada, Godard ve Passoloni sinemas filmlerini bu uygulamalara rnek olarak verebilir. 3. SNEMATOGRAFDE MESAFE VE PERSPEKTF YAPILANMASI Sinemada mimesis ve diegesis kavramlarnn anm yaplrsa; diegetik yklemenin, gerei yeniden yaratma abas; yani yaanan gerekliin tpatp aynsn yaratmak yerine ona anlatcnn yorumunu katarak; ayn oluumlara farkl bir gzle bakabilmeye ynelik olan anlat tasarm olduu sylenebilir. Diegesis, yalnzca anlatnn kendisini (filmin dzanlamn) iermekle kalmaz, ayn zamanda yklemenin zmni, kurmacasal zaman ve mekan boyutlarnn yaplanmasn da ierir*. Mimetik anlatlar ise yaanan gerekliin kusursuz taklidinin yaplmaya alld yani, gerek ile gerek olmayann ayrt edilememesini ncelikli olarak kendisine temel edinen yklemelerdir. Anlat metinleri arasnda mimetik yapya en yakn olanlar tiyatro ve zellikle de sinemadr; nk bir olay ya da meknn hareket ve sresini yeniden retebildii iin sinema dier sanatlar iinde ve yeniden canlandrma biimleri arasnda en gereki olandr. Teknikten estetie sinematografik yeniden canlandrma, sadece kamerayla ilgilenmez; kullanlan filme, k kaynann trne, objektif seimine, seslerin tasarmna, mizansene, sekanslarn diziliine ve kurgu seeneklerine kadar btn bu unsurlarla gerekliin alglann daha gl bir ekilde yeniden retmeye alr. Bir baka deyile sinemada mimetik anlatm, kamerann nndeki nesnenin ya da olayn gerecin izin verdii lde yeniden canlandrlmas olarak tanmlanabilir. Kamera, nndeki dnyaya ynelip onu aktarrken, izleyici kamerann veya ynetmenin farknda olmaz, nk her imge, kamerada vcut bulan grnmez bir anlatcyla yklenmi olarak yanstlmaktadr. yk, kurgu yoluyla oluturulan btncl bir uzam-konum-olay yanlsamasyla grnmez bir anlatcya refere edilir ve onun bak asndan bize sunulur. Bu anlatc ou kez kamerayla zdeletirilir ama bu ok da doru deildir zira sinematografik anlatc grnt ve ses gibi iki ana kanal ve bu kanallarn alt dallarnn organizasyonuyla oluan bileik bir yaplanmayla retilmekte; anlatc da bu oklu bileenin iinde olumaktadr (Chatman, 1990:135). Mimetik yapnn sinemada bu denli baskn oluuna karn belirtmek gerekir ki, diegetik-mimetik kartl sinemada ok ilgin olarak birbiri iine girmi, sarmalanm bir ekilde varln srdrr. nk filmsel metinler ontolojik olarak hem kameray hem de yklemeyi barndrmaktadr. Bu ontolojik yaplanma, hem*

Metalapsis teriminin Trke`de tam bir karl olmad iin dorudan kullanlma yoluna gidilmitir. Edward Branigan (1992: 250), Genetteè deinerek metalapsis kavramn amlar: Bkz: Narrative Comprehension and Film.

*

Kavram, Metzìn (1974) de katksyla geni bir kullanm alanna yerlemitir. Bkz: Christian Metz, Film Language: A Semiotics of the Cinema.


131

gerekliin benzer bir taklidini yaratmakta hem de ykdeki insanlarn i dnyalarn, duygularn, hatta ryalarn bile grebilme imknn getirebilmektedir. Bir baka deyile filmler, konumann ve eylemin dorudan taklidini sunar ama bunu dolayml bir yolla (diegetik) yapmaktadrlar. Gereki olsun ya da olmasn btn filmsel metinler hem ykleme hem de temsil sistematiini yklenen anlatlar olduklar iin ayn anda diegetik ve mimetik olma zelliini de ierirler. Filmler mimetik ve diegetik eleri ok eitli tarzda bir araya getirebilecei gibi, ayn zamanda onlar ztlklar ve boluklar yoluyla kar karya da getirebilirler. Bundan dolaydr ki kuramclar, sinemada belirli filmleri ya da belirli film pasajlarn mimetik, bazlarnn ise diegetik olduunu kabul ederler (Henderson, 1986:15). rnein Jean Pierre Jeunetìn Amelie (2001) adl filminde anlatc kamera deil de st ses olarak verilen bir anlatcdr, kamera bu sesin yorumlamalarn bize gsterir. Yani kamera anlatc yerine st ses anlatc vardr ve bu ses, seyircinin zdeleme duygusunu azaltr ve filmle arasnda bir mesafe oluturur. Bu film -tam olmasa bile- diegetik yaplanmaya rnek olarak verilebilir. Anlatcnn bizzat yer ald diegetik yapdaki filmler de vardr ama saylar ok azdr. rnein Carlos Saura`nn bir Flmenko dansnn sahneye koyuluunu anlatan Salome (2002) filminde anlatc zaman zaman grntye gelerek oyuncularn neler yaptklarn biraz sonra neler yapacaklarn anlatrken, filmde yer alan oyuncular ve danslar da rollerinden karak ykde stlendikleri role nasl hazrlandklarn izleyiciyle paylar. Sinemada mimetik tarzn arln salayan asal unsurlardan biri de sinemann imdiki zaman zerine kurulmu olmasdr. Bu imdiki zaman iindeki yklemede, izleyici olaylara ve konumalara o anda oluyormuasna tank olur. Bu nedenle sinemann balangcndan 1960`lara kadar olan dnem iindeki film teorisi mimetik gelenekten alnm bir anlatm teorisi olarak varln srdrm; sinemaya, modern (kart) anlat teknikleri girmeye balamasyla mimetik tarz da sorgulanmaya balanmtr. Sinemada mesafe deikeninin farkl/yeni/bilinli kullanmlar daha ok modern anlat kapsamna giren filmlerde grlebilir. Bunlar klasik anlat filmlerinden farkl olarak izleyicinin ykye katlmn zayflatmak iin yknn zaman duygusuyla oynamakta; kronolojik ak bozarak bulank zaman boyutlar yaratmakta ve neden sonu ilikisini zedeleyen bir kurulum iinde mimetik yapy krmaya almaktadrlar. 3.1. Klasik ve Modern Anlat Formlar Sinematografik anlatlarda mesafe ve perspektif yaplanmasnn belirlenebilmesi iin bavurulacak parametrelerden biri de yklemenin, klasik anlat zelliklerini mi yoksa modern anlat zelliklerini mi tadnn saptanmasdr. Hemen belirtmek gerekir ki, gnmz filmlerinin birounda bu iki anlat formunun zelliklerinden bazlar ayn anda bulunabilmektedir. 3.1.1. Klasik Anlat Sinemas Klasik sinema anlats, izleyicisini alabildiine duygulandrma, oyundaki kahramanla zdeletirme, sahnelenen eyleme katma eklinde tanmlanabilir.

132

Mustafa SZEN

zleyicisini, sinemann bysne inandrma temelinde gelien bu sinemada, tm paralar anlatm grnmez klma amac dorultusunda birletirilmitir. Klasik anlat formu, mimetik biime sahip bir sanat dal olarak, diegetik biimin tersine anlatdaki anlatcnn varln grnmez klar. Grnmez anlatcy salayabilmek iin, grnmez gzlemci konumundaki kamera kullanmyla nesnel anlatm yanlsamas yaratmaya alr. Ama, izleyicinin kurmaca evrende olup bitenlere, bir arac (anlatc) olmadan tank olduu izlenimini uyandrmaktr. Anlatcnn yokluu, anlatmn eitli kurgu taktikleriyle grnmez kln dolaysyla izleyici ile kurmaca evren arasndaki mesafe sfrlanr veya en aza indirilir. Bir baka deyile izleyici, dorudan kurmaca evrene girip, kurmaca karakterlerle zdeleerek, kendi gerekliini ve bilincini geride brakarak, kurmaca evrende yaar. zleyicinin duygusal olarak ynlendirildii bu anlat formunda, film boyunca dorua kan duygusal gerilim, zm aamasyla birlikte son bulur ve izleyici duygusal adan rahatlatlarak arnmas (catharsis) salanr. Klasik sinemada ounlukla yaratlan izlenim yknn kendini anlatmas ve anlat ile anlatmn hem ntr hem de saydam olmasdr. Yani klasik anlatya sahip bir film, bir yk olarak maskelenen bir sylemdir ki bu da mimetik biimin asal zelliidir. Mimetik evren, kendini herhangi bir arac olmakszn sunduu ve izleyicinin grlen ve iitilen eyi anlamak iin varln ortaya koyma gerei hissetmediini varsayar. Klasik anlat sinemas kendisini mimetik olarak sunmakla belirli avantajlar kazanr. ncelikle bize kendisini anlatt izlenimini veren bir yk sunarak, gerein kendisi kadar ngrlmez ve artc olma deeriyle yklenmi olur. Yani klasik sinemada, yeniden canlandrma mimetik sylem iin gerekli bir n koul gibidir. 3.1.2. Modern Anlat Sinemas nceleri romanda ortaya kan, daha sonra da sinemada uygulanmaya balanan modern anlat formunun asal zellii, zdelemeyi (mimesisì) krp, kendi gerekliini, bilinli olarak yorum veya oyun olarak aa vurmas yani estetik zbilinlilie ya da z-dnmsellie yol aan bir yaplanmay iermesidir. 1960`l yllarn ikinci yarsndan itibaren baz ynetmenler, sinematografik dilin temel paralarn farkl bir biimde dzenlemeye baladlar. Fransa`da Bresson, talya`da Antonioni ve Fellini gibi ynetmenler, grntlerin formal organizasyonunu yeniden gzden geirip, izleyicilerine alglamada uzlamsal olmayan maceralar sunma abalarna giritiler (Bilgi, 2002:86). Klasik anlat formuna sahip olan birok film, sadece tek bir karakterin snrl bak asyla kurulurken, modern anlatlarda farkl karakterlerin bak alar i ie gemi ekilde ina edilir. Yine bu anlatlarda birincil ve ikincil olay rgleri i ie gemi ekilde kurgulanr ve bunlar izgisel bir okuma sunmak iin deil de tersine merkezi filmin hedefini oluturmak iin srekli deitirilerek, izleyicinin dikkati ayakta tutulmaya allr. David Lynchin ve David Finchern filmleri buna rnek olarak verilebilir. Bir baka boyut da klasik anlat sinemasndaki art-zamanllk yerine gemii, imdiyi ve gelecei bititiren e-zamanlln yelenmesidir. Ezamanlla sinemadan verilebilecek iyi rneklerden biri Alain Resnais'nin Hiroima Sevgilim/Hiroshima Mon Amour (1959) filmindeki paralel kurgu uygulamasdr. Filmde bir Fransz kadn oyuncu ile bir Japon erkein sevime


133

eylemleri, Hiroima'da yaanan aclarla bititirilir. Gemi ve imdi kurgu araclyla zaman zaman aktrlarak, zaman zaman rttrlerek izleyicide ezamanllk duygusu yaratlr. Modern anlat sinemasnn dikkati anlatdan, anlatma ya da iletiden imgelere kaydrd sylenebilir. Filmler hala kurmacadrlar ancak rglenme kesinliksiz ve mphemliklere yaslanr ve izleyiciler buradan bir farkndala arlr. Bir baka deyile anlam tasarm, grntlerin grsellii vurgulanarak, sesleri ve imgeleri kar karya getirerek, ileti ve ierii ztlatrma temelinde elde edilmeye allr. 3.2. Sinemada Anlat Tarzlar Sinemasal anlatlarda nesnel anlat ve znel anlat olmak zere balca iki tr vardr. Nesnel anlatda kamera dardan bir gzlemci gibi olaylar yanstr. Nesnel tarz, olayn kendi kendisini, kendi ls iinde ve temposunda noktalamasna izin vererek, izleyicilerin aracn snrllklar iinde kendi yorumlarn yapmalarna olanak tanr. znel anlatda ise kamera, yk kiilerinin birinin yerine geer ve onun gznden olaylar sunar. znel tarz, kendiliin ifadesini (self expression) sergiler. Rya ve dncelerde olduu gibi, filmin dsal gerekliinin belirli bir anlatcya zg olduu izlenimini verir. zleyiciler, bak asn sunmak iin var olan somut bir figr duyumsar. znel kamera, sonuta bir znellik yanlsamasdr. zleyici, filmdeki bir karakterin gzyle uzam ve olaya bakt yanlsamasn yaar ve bu onun ykye katlmn daha bir glendirir. Szgelimi arptlm znel kamera uygulamasyla izleyici, gzlerinden bakmakta olduu oyuncunun sarho, hiddetli ya da akln yitirmi tutumlarnn gerek deneyimini yaayabilir. Yani, izleyicinin psikolojik tepkisi, byk lde kurgusal uygulamalarla ynlendirilebilir. Uygun kamera alar izleyicilerin katlm ile kaytszl arasndaki fark belirleyebilir. Grntnn boyu ve as izleyicinin konunun ne kadarn greceini ve hangi bak asndan greceini belirler. Kamerann her yer deitiriminde izleyiciler yeni bir bak asna tanr. rnein, eer istenen etki ilginin datlmas ise ya da sahne yakn ekime alnamayacak kadar fazla iddet ieriyorsa, genel ve boy ekimleri izleyicisini olaylarn uzana yerletirir; daha yakn ekimler izleyicinin yanstlanlara duygusal katlmn getirir. Ynetmenin malzemesi ile olas ilikileri ounlukla karmaktr, ou film, bazen nesnel ya da yorumlayc, znel ya da dnml gibi eitli tarzlar sergiler. Bu tarzlar bir kutupta nesnel, teki kutupta znel ve bunlarn arasnda denge salayan yorumlayc olmak zere bir sreklilik olarak grlmelidir (Bilgi, 2002:152). 3.3. Sinemada Ses Unsuru ve Diegetik - Mimetik Yap Sinemasal anlatcnn iitsel ve grsel olmak zere iki temel yaps vardr ve sinemasal anlatc bu balklarn altnda yer alan ses, mzik, efekt, k, renk, dekor, oyuncular, kurgu, kamera alar gibi birok parann btnlemesinden oluur. Sinemada ses, mzik, grnt, oyuncular, kamera alar gibi birok farkl e devreye girdii iin bak asnda/odaklanmada da daha karmak bir yapyla karlalr.

134

Mustafa SZEN

Sinematografik anlaty dier anlatlardan ayran bir dier faktr de filmde dses (voice-over) kullanmn anlatya getirdii boyuttur. D-ses sinemada, dier hibir anlat trnde olmayan ekilde anlatc ilevi yklenebilmektedir. zellikle baz romanlarn filme uyarlanmasnda anlatc olarak bu kullanma oka yer verilmekte; d-ses anlatc, ya zamansal geileri ya da olaylar birbirine balamakta kullanlmaktadr. Bu arada belgesel ya da yar belgesel filmlerin dnda d-ses kullanm bir filmin tmne egemen olamadn belirtmekte yarar var. Sinematografide ses tasarm diegetik ses (diegetic sound) ve nondiegetik ses (nondiegetic sound) olmak zere ikili bir ayrmlamayla tanmlanr. Diegetik ses, bir yere ait olan, kayna bilinebilir/grlebilir olan ses demektir. Grlt, konumalar ve mzik ekranda grnen bir kaynaktan gelir; rnein izleyici hava tahmin raporunu iitir ve perdede onu bir kiinin araba radyosunu atn grerek tank olur. Diegetik olmayan ses ise, sahne dndan sunulan ve kayna bilinebilir/grlebilir olmayan ses anlamna gelir. Grlt, konumalar ve mzik ekranda grnen herhangi bir kaynaktan gelmez; rnein dalgalarn sahile vuruu ve orada krl gsterilirken ayn anda bir senfoni orkestrasnn sesini duyulur. Diegetik olmayan ses kullanm daha ok, sahnenin atmosferini glendirmek ve bazen de yorumlayc bir ilev yaratm iin kullanlr (Jahn, 2003:3). Nondiegetik ses kullanmna sinema sanatndan birok rnek verilebilir: lki Kieslowskinin Mavi (1993) adl filmidir. nl bir besteci olan kocasn ve ocuunu bir trafik kazasnda kaybeden kadn kahraman etrafnda rlen filmde, yk gerei ses nemli bir rol oynar. Zira nl bestecinin yarm brakt bir senfoni vardr ve filmin sonunda aslnda senfoninin gerek bestecisinin kadn kahramanmzdan bakas olmad anlalr. Ancak bu gerei renene kadar, film boyunca bu yarm kalm senfoni sk sk iitilir. Mziin ilk kez duyulduu sekans t kmayan bir planla balar. Kahramanmz sessiz bir evde uyurken grlr. Birden yksek volmde mzik balar ve kahramanmz uyanr. Mzik gerekten almaya balad da kahramanmz uyandrd m? Yoksa mzik kahramanmzn kafasnn iinde mi almaktadr? Bu sorunun cevab zellikle mulk braklarak sahne, kararmayla sonlandrlr. Film boyunca mziin kayna konusundaki bu mulklk sregider. Filmin tam da mziin kaynann yani, bestecisinin kim olduu konusundaki pheyi konu edindiini gz nne alndnda, sesle oynayan bu anlatmn pheyi kkrtmaktaki anahtar rol de belirgin biimde aa kar. kinci rnek Ingmar Bergman`n Yaban ilekleri/Wild Strawberries (1957) filmidir. Profesr Borg yine ryalarndan birini grmektedir. zleyicinin pencerenin dndan onunla beraber izledii sahne yle geliir: Sara, piyanoya oturmu Bachn fglerinden birinin giriini almaktadr; arkadan biraz nce beraber yemek yedii delikanl yaklar ve onu per; pt anda Sara`nn eli piyanodan ekilir ve hi beklenmedik bir biimde d-ses olarak bir ello, kald yerden mzii devralr. Daha nce belirtildii gibi sinematografinin ayrc zelliklerinden biri de anlatlarnda d-ses kullanabilme yetisidir. D-ses ve bunun anlatc ileviyle kullanlmasna bir baka iyi rnek Pedro Almadovar`n Kt Eitim/Bad Education (2004) adl filmidir. Filmde ok fazla d-ses kullanmnn nedeni hem grlmeyeni aklamas hem de anlatm ritmini hzlandrma ilevi yklenmesidir. Sanki filmdeki roln sahibi oyuncunun, izleyicinin karsna geip oturmas ve rol hakknda ona bilgi vermesi gibi bir izlenim yaratlmaktadr. Yine bir baka rnek Franois


135

Truffautùn Jules ve Jim/Jules et Jim (1962) adl filminde bir haber blteni gibi olay anlatan d-sesìn serbest anlatm ile digetik-mimetik kartln ayn anda yaratmaktadr. Jean Pierre Jeunetìn Amelie (2001) filminde de benzer bir anlatm tarz kullanlmtr. Burada hikyeyi anlatan d-ses, filmin banda karakterlerin kesik kesik grntler eliinde tantlmasyla anlatc roln stlenmektedir. Hemen belirtelim ki d-ses tasarm sinemann karmak sisteminde ounlukla deien bileimler iinde, dier elerden yalnzca biridir; bu gibi gei salayc ya da sahne kurucu konumalar anlatcnn belirlenmesine yetmez, filmin anlatcsn bulmak iin d-sesìn tesine geip, ayrntlara bakmak gereklidir (Henderson, 1986:19). 4. RNEK ZMLEMELER Sinemasal anlatlarda mesafe ve perspektifin saptanmasna ynelik zmlemelerde u ltler ses ve grnt birliktelii iinde ele alnp irdelenir: Filmsel metinin yapsal konumu, klasik, modern, post-modern anlatlardan hangisine daha yakn durmaktadr? Metinin biimsel konumu, ak biim mi, yoksa kapal biim anlatya m ynelik olarak ina edilmitir? Metnin anlat dzeyi nasl kurulmutur, birden fazla anlat dzeyi kullanlm m, eer birden fazla anlat dzeyi var ise bunun metne olan katks nedir? Metnin anlatc tipolojisi nasl ina edilmi ve filmin bandan sonuna dek ayn sesin sahibi midir? Metinde bak as nasl kurgulanm, bu bak asna sahip anlatc olaylar nasl ve neye gre yorumlamtr? Bu balamda rneklem olarak ele alnan filmler; Anlat Konumu, Anlatnn Biimlendirilii, Anlatc Tipolojisi, Bak As ve Anlat Dzeyi olmak zere be deiken iinde ele alnp irdelenerek, mesafe ve perspektifin nasl ina edildii belirlenmeye allmtr. 4.1. Barda Ynetmen /Senaryo: Serdar Akar Mzik: Selim Demirdelen Oynayanlar: Nejat ler, Dou Alpan, Melis Birkan, Burak Altay, Meltem Parlak Yapm Yl ve Yeri: 2006, Trkiye 4.1.1. Filmin Konusu Yalar 18 ile 25 arasnda deien gen arkada grubu, hayatn ak iinde huzurlu ve neeli bir hayat paylamaktadrlar. Her birinin kendilerine ait skntlar ve zmek zorunda olduu problemler olsa da genliin getirdii umutlar vardr. Kimi evlilik, kimi mezuniyet, kimi dzenli bir hayata adm atma hayalleri iindedir. Genler, akamlar buluup iki ierek keyifli vakit geirdikleri barda yine buluurlar. Bar, o gece eli silahl be kii tarafndan baslr ve genler esir olarak alnr. Elleri, ayaklar, azlar balanan genler sabaha kadar dayak ve tecavze urayp, ikence grerek iddetin her trlsne maruz kalrlar. Onlar iin hayatlarna birdenbire giren bu iddetin hibir anlam ve nedeni yoktur ve nedensiz bu iddetin getirdikleriyle byk bir ykm yaarlar. iddeti uygulayanlarn da grnrde nedenleri yok gibidir ama daha derinlerde, hayatlarnda sahip olamadklar her eyin acsn bu genlerden kartma duygusu vardr. Esir alnan genler iin yaanlan bu

136

Mustafa SZEN

iddetin tamir edilmesi olduka zorlaycdr; gerek iddeti uygulayan, gerekse maruz kalanlar iin artk hibir ey eskisi gibi olmayacaktr. 4.1.2. Anlat Konumu Su, ceza ve adalet kavramlarn tartmaya aan filmin anlat konumuna bakldnda klasik anlat formu ile modern anlat formu arasnda bir yerde durduu, her ikisinden de belirli zellikler tad grlr. Bu saptama, yklemenin zamandizimsel yapsndan kartabilir. Bilindii gibi modern anlat filmleri, geleneksel anlat filmlerinden farkl olarak izleyicinin ykye katlmn zayflatmak iin zaman duygusu ile oynar; zamann izgisel akn bozarak yeni bir zaman boyutu kurar. Bu yeni zaman boyutunda olaylar neden sonu ilikisi iinde ve izgisel ak iinde gereklemez. Barda filmine bakldnda, olay rgsnn adan z ye giden bir yaplanma iinde deil de, geriye dn ve ileri atlay gibi zaman krlmalaryla anlatld grlmektedir. Filmde serim blmnden sonra bo bir mahkeme salonu gsterilir. Bunu takip eden sahne, olay rgsnn kald yerden devam olarak yky srdrr. Daha sonra mahkeme salonunda her bir saldrgan failin olaya ait konumalar verilir ve o konumay takiben yaananlara dnlerek eylemler dizisi anlatlr. Fakat yine de bu zamansal krlmalar filmi, modern anlat formu olarak nitelenmesine yetmez; nk modern anlatlarn temel zellii olan estetik zbilinlilik ya da z-dnmsellik; bitiiklik ya da montaj; paradoks, ift anlamllk ve belirsizlik; insanszlatrma ve btnlemi tekil zne ya da kiilik gibi yaplanmalara rastlanlmaz. Yine modern anlatlarn bir baka zellii olan karakterlerin, kiiliklerin dalmas, zlmesi, yalnzlamas, kendine dnmesi yani asal belirleyici olan yabanclamas da yoktur. Yani film balangta, klasik anlat tarzyla almakta fakat bir sre sonra kronolojik sra izlemeyen, eitli durumlar ve zamanlarn bazen e-zamanl bazen art-zamanl sunulduu, her kiinin, olup biteni kendi asndan -birer ben anlatc olarak sunduu ve kesin sona ulamayan karma bir yap iinde noktalanmaktadr. 4.1.3. Anlatnn Biimlendirilii Anlatnn mesafe ve perspektifini belirleyen parametrelerden biri de anlat biimlendiriliinin ak veya kapal biimlerden hangisine ait olarak kurulduudur. Kukusuz ki bir anlat, bu iki anlat biiminin ablonlarna tam olarak oturmak zorunda deildir, ama mesafe ve perspektif asndan hangi tarafa yakn durduu olduka belirleyici bir nitelik tamaktadr. Film bu perspektiften incelendiinde tam anlamyla kapal metin zelliklerine sahip olduu grlebilir. Filmde blmler balarla birbirine balanm ekilde eylemin btn topluca verilmekte ve bu verilite filmin sylemi, btn ile bu paralar arasndaki iliki zerinden rglenmektedir. Anlatda, orantl olarak belirli bir balang, ykseli ve son noktalar vardr; yani, kartlam kiiler ile mekn-zaman-olay erevesi, birbirine bal sahneler iinde yerlerini alrken btnle ilgili olarak deer kazanmaktadrlar, bamszlklar yoktur. 4.1.4. Anlatc Tipolojisi Btn anlat metinleri, temel olarak bir olay rgs ile bunu sunacak bir anlatcya dayanr. Anlatc olmadan yklemede yer alan oluumlar ve


137

gelimeleri anlatmak, olaylar nakletmek ve olaylarn aknda rol alan figrleri tantmak mmkn olmaz. O, isterse yky zaman-dizimsel ya da zamansal deiimler iinde (anachrony) aktarabilir; karakterlerin dncelerini gizler ya da aa vurabilir. Bir baka grevi de, konu ile izleyici arasndaki balanty kurarken, yaptn biemini gelitiren unsur olarak ilev grmesidir. Barda filminin anlatc tipolojisi belirlenmek istendiinde kim anlatyor, ne anlatyor, kime anlatyor ve nasl anlatyor sorular sorularak anlat yaplan irdelendiinde, tpk anlat konumunda olduu gibi ikili bir yaplanmayla karlalmaktadr. Filmde arlkl olarak perde-d anlatc (off-screen narrator) veya d-yksel anlatc (extradiegetic narrator) denilen anlatc tipolojisi egemendir. Bilindii gibi bu anlatc, anlatt ykde yer almaz, yknn dnda bir figr olarak anlaty sunar. Bu da, anlatc ile izleyici arasndaki mesafenin yok olmasn veya olabildiince azalmasn getirir. Filmin mahkeme salonunda kendi savunmalarn yapan sank faillerin yapt konuma sahnelerinde, anlatc tipolojisi birden bire perde-ii anlatc (on-screen narrator) veya i-yksel anlatc (intradiegetic narrator) tipolojisine dnr. Artk anlatc, sanklardr ve dorudan perdede grnerek eylemlerini anlatmaktadrlar. Bunun yaratt etkiyle, izleyici ykyle arasnda belirgin bir mesafe akln duyumsamakta ve bylece de uzaklk duygusunu youn olarak yaamaktadr. 4.1.5. Bak As Anlatc, metin araclyla sunduu olay-kii-mekn ile ilgili unsurlar kendine zg bir bak asyla aktarr; yani anlatc, sahip olduu bak asna gre yk dnyasndan semeler yaparak anlatmn sunmaktadr ve bu seme ii de, anlatlan olay ve ifade edilmek istenen anlat mesafesiyle yakndan ilgilidir. Barda filmindeki anlatc(lar)nn sahip olduu bak asn saptadnda, dsal bak as (external focalization) ve isel bak asnn (internal focalization) ikili kullanm grlmektedir. sel bak asnn filmde arlkl bir yer kapsamasna karn sylem dsal bak iinde verilmektedir. Filmin arlkl bak asn tayan isel bak asnda olay ve eylemler yk iindeki karakter(ler)in algsndan verilmekte; yaananlar ncelikli olarak madurlarn ara ara da sanklarn deerlendirmeleriyle anlatlmaktadr. Bu tasarm, ayn olayn sanklar ve madurlar arasnda gidip gelen bak as iinde kurulduu iin ok katmanldr (multiple focalization). Filmin bak asnda ana aks oluturan madur genlerin bak as, iddet-anlamszlk-nedensizlik zerine kurulmu gibidir. Burada, metropollerde birbirine demeden yaamaya koullanan insanlarn, birbirlerine yaknlatka aslnda gitgide daralan ve kaln snrlarla epeevre kuatlan bir tekiletirme yaratldnn farknda olunamayna dair bir bak as vardr. Sanklarn bak as da, bunu destekleyen bir tekileme zerinden kurulmutur. Filmin sylemini belirleyen dsal bak asna gzlemci figrn bak as da denilmektedir. Bu anlatc, karakter kadrosunun dnda olarak gzlemleyen bir tank konumunda sadece dtan grdklerini yanstr. Filmin d-yksel anlatcs, gnmzde yaanmakta olan ar iddetin aslnda insann doasnda zaten var olduunu ve eer sistem bunu engellemek iin gerekli ve yeterli nlemi almazsa bu ac gerein yaanmaya devam edeceini syleyen bir bak asna sahiptir. O,

138

Mustafa SZEN

gittike artan bir ekilde ve baz sahnelerde neredeyse dayanlmaz boyutlarda olan kan, kfr, dayak, hakaret grntleriyle bu tr iddet olaylarnn bir gn kendisinin de bana gelebileceini izleyicinin kulana fsldar gibidir. 4.1.6. Anlat Dzeyi Bir filmde anlat dzeyinin saptanmas, hem anlatc tipolojisinin, hem de bak asnn nasl kurulmu oluuyla zincirlemeye dayanan bir kendilik iinde bulunabilir. Barda filmine bu perspektiften bakldnda, gndergelerle ykl olan bir syleme sahip olmasna, birden ok anlatc kullanmasna hele hele ok katmanl bir bak as ile ina edilmesine karn tek katmanl bir yaplanmayla (yani temel anlat dzeyiyle) karlalr. Bunun nedeni yknn yklendii temada aranabilir: Tema genel anlamda su, ceza ve adalet kavramlarn tartmaya amakta, zelde de, iddetin bize ne kadar yakn ve uzak olduunu, nedeni veya nedensizliini sorgula(t)mak zerine kurulmutur. Bunun iin, hem dsal hem de isel bak alarn kullanm; bylece de izleyicinin anlatlanlardan etkilenmesi amalanmtr. kincil bir metin bu etkilenmede krlmalara yol aabilir, izleyiciyi ykden kopartp, anlatla ynlendirebilirdi. Filmin sylemi asndan, tek katmanl bu yaplanmann anlat dzeyi olarak doru bir tercih olduu sylenebilir. 4.1.7. Filmin Mesafe Ve Perspektif Kurulumunun Deerlendirilmesi Zaman-dizimsel krlmalar iindeki bir ykleme tekniiyle izleyiciyi iine almayan, olay ve eylemlerle zdelemesine izin vermeyen ve dolaysyla seyircini uzakta tutan bir yaplanma vardr. Filmin anlatc ve bak as tasarmnda farkl anlatclar ve oklu bak as kullanmyla; film, sylemini seyircisine dikte etmek yerine, onu uzakta tutarak su, ceza ve adalet kavramlarn sorgula(t)ma boyutuna getirmeye almaktadr. Btn bunlarn sonucunda anlat mesafesi ve perspektifi deerlendirildiinde; filmin psikolojik amacnn, seyirciyi istenilen ruh halinde tepki verecek biimde ynlendirmek olduunu ve bunun iin grsel unsurla (kamera as, leklendirme, renk, k vb.) ile sese ynelik (diyalog, efekt ve mzikler) unsurlarn seyirci zerinde yaratlmak istenen etki erevesinde bilinli bir ekilde dzenlendii grlmektedir. Szgelimi kamera her hareket ediinde izleyici yeni bir bak asna tanmakta, izleyicinin yalnzca perdede neler olduu ile etkilenmesi deil, ayn zamanda ksmen ya da tamamen gizlenmi ani ya da rktc bir tarzda ortaya karlan ya da hi ama hi gsterilmeyen anlam kmecikleriyle etkilenmesi amalanmaktadr. Bu mesafe tasarmna ses boyutunda da rastlanlmaktadr: Diyaloglarda youn olarak kfr szckleri kullanlmas ve bunlarn her iitildiinde izleyicinin irkilip, ykyle arasna bir mesafe koymas bilinli bir tasarmdr. Benzer yaplanma filmin mziinde de grlmektedir: Burada da, izleyici zerinde irkiltici bir etkileme salanabilsin diye rock ve elektronik tarzda hazrlanm sert, agresif bir sound tasarmyla mesafe alm yaratlmaya allmtr. 4.2. Cenneti Beklerken Ynetmen/Senaryo: Dervi Zaim Mzik: Rahman Altn Oynayanlar: Serhat Tutumluer, Melisa Szen, Mesut Akusta, Nihat leri, Mehmet Ali Nurolu, Numan Acar, Rza Snmez, Blent nal


139

Yapm Yl ve Yeri: 2006, Trkiye-Macaristan ortak yapm 4.2.1. Filmin Konusu Eflatun, 17.yy`da stanbul'da yaayan bir minyatr sanatsdr. Einin ve olunun lm sonrasnda onlar unutmamak adna, ustalarnn kendisine rettiklerine kar gelerek, onlarn Batl tarzda (perspektife dayal) portrelerini izer. Bu tarzn slam dinine aykr olduunu bildii iin de elikili duygular yaar. Bir gn, bir Osmanl vezirinin konana zorla gtrlr. Orada, kendisine Osmanl devletine kar ayaklanan Danyal adl bir ehzadenin uzak bir eyalette yakalandn ve idam edilecei sylenir. dam edilecek ehzadenin kimliinden emin olabilmek iin de, isyancnn Batl tarzda bir portresini yapmas istenir. Eflatun, emir sonras, devletin bir grup adamyla birlikte bakentten Anadolu'ya doru zorlu bir yolculua kar. Yolda, Leyla adl bir kadnla karlar. Eflatun, yanlarna aldklar bu kadn ile birlikte yolculuuna devam ederken, kendini karmak duygular yaayaca byk bir akn iinde bulur. 4.2.2. Anlat Konumu Cenneti Beklerken, klasik anlat formu iinde ina edilmi bir film olmasna karn, bu formun tm zelliklerini barndrmayan bir yapya sahiptir. Bilindii gibi, klasik sinemada ounlukla yaratlan izlenim yknn kendini anlatmas ve anlat ile anlatn hem ntr hem de saydam olmasna dayanr. Bir baka deyile klasik anlatya sahip film, yk olarak maskelenen bir sylemdir ve bu yapda tm paralar anlatm grnmez klma amac dorultusunda birletirilmilerdir. Bunu salayabilmek iin de grnmez gzlemci konumundaki kamera kullanmyla nesnel anlatm yanlsamas yoluna gidilmektedir. Filme bu balamda deerlendirildiinde, yklemenin maskelenen bir yap iinde, anlatm grnmez klma zelliinden bilinli bir ekilde uzak tutulduu grlr. Geri, yklemede zaman-dizimsel krlmalara rastlanlmaz ama grsel tasarm dzleminde anlaty ntr ve saydam olmaktan uzaklatran bir dizi minyatrfotografik imge birlikteliine yer verilerek klasik anlat formunun temel zelliklerine kar klr. Filmde; minyatr sanatnn temel meselelerine uygun bir sinema dili yaratlmaya allm; minyatr sanatnn gereklikle onun suretleri arasndaki ilikiyi sorgulayan, meknn ve zamann esnekliine dayanan yaps dorudan yanstlmtr. Filmin kurgusunun ve kadrajlarnn minyatr sanatlarnn zaman ve meknla kurduklar ilikiye benzer ekilde kat olmayan, kaygan ve deikenliklerle rld grlmektedir. 4.2.3. Anlatnn Biimlendirilii Filmin anlat biimlenii tam anlamyla kapal bir metin zellii gsterir. yk, zaman ve mekn bakmndan olduka belirgin bir ereve iinde kurulmutur. O kadar ki filmin jeneriinde zaman ve yer yaz ile zellikle vurgulanmtr. Filmin ilerleyen sahnelerinde diyaloglar araclyla da zaman ve yer bilgisi izleyiciye durmakszn verilir. Biimlenii belirleyen bir dier unsur da, ykde yer alan olay ve eylemlerin her birinin dierinin nedeni olarak rglenmesidir. Eflatunùn Bat tipi resim yapmas, bundan dolay Anadoluya gnderilmesi, bu yolculukta Leyla ile karlamas ve ona k olmas bu zincirleme oluum iindeki yapy oluturur.

140

Mustafa SZEN

Filme kapal metin zellii veren dier bir unsur da yklemenin, giri, gelime, doruk nokta ve son btnl iinde atma-zm-atma zerinden kurgulanm olmasdr. 4.2.4. Anlatc Tipolojisi Bir anlatcnn stats, anlat dzeylerine ve anlatt ykyle olan ilikisine gre belirlenir. Bu balamda Cenneti Beklerken filminin anlatc tipolojisini belirlediimizde, perde-d ya da d-yksel anlatc modelinin kullanld grlr. Klasik anlat sinemasnn temel anlatc modeli olan bu tipoloji, yk ile izleyici arasndaki mesafenin yok olmasn veya olabildiince azalmasn getirerek izleyicinin ykyle zdelemesini salar. Bu filmi ilgin klan unsurlardan birisi de, anlatcnn bu zelliine ramen, sunumunu bu zdelemeyi salayacak biimde yapmaydr. Sinemada anlatc, romanda olduu gibi, kiilik iinde belirlenmi bir figr olmayp, grntsel (ereveleme, kamera hareketleri, renk tasarm vb.) ve iitsel kanallarn (konumalar, efektler, mzik) birlikteliiyle oluan karmak bir yap iinde var olmaktadr. te bu filmde anlatc, kendisini oluturan sinematografik tm bileenler araclyla, mesafenin almas ve zdelemenin gereklememesi iin zel bir aba gstermektedir. 4.2.5. Bak As Filmin d-yksel anlatcs, yksn arlkl olarak isel bak as iinde sunmaktadr. Zaman zaman baz sahnelerde dsal bak asna yer verildii olmaktadr ama arlkl kullanm isel bak asdr. Bu isel bak as, Eflatun zerinden yanstlmaktadr. Eflatun, bu yolculuk srasnda ruhsal, fiziksel ve duygusal bakmdan birok zorluklarla karlamakta, bunlarn stesinden gelmeyi baarmaktadr. O, heyecanl serveninin sona erme srecinde tm yaadklarn yeni ve zenginletirici bilgilerle donanm olarak, minyatr sanat ve onun Bat tarz resim sanat ile ilikisinde bize aktarmaktadr. zleyici, Eflatunùn bir bilin dzeyinden baka bilin dzeyine geiini onun gznden grp deerlendirmektedir. 4.2.6. Anlat Dzeyi Bu filmi ilgin klan bir dier zellii de ift katmanl anlat dzeyine sahip olmasdr. Filmin st katmannda hem srkleyici tarihi bir serven hem de gizemli ve romantik bir ak yks i ie girmi bir ekilde sunulmaktadr. lk katman oluturan tarihi serven 17. yy`da Osmanl Devletinin genel bir panoramas iinde, i sava ve karde kavgalar tyler rpertici bir ekilde yanstlr. Devlet-i ebed mddet iin bu iddet gereklidir. lk katmann dier esi olan byleyici ak masal ise, yknn kahraman olan Eflatunùn yolculuk esnasnda tant Leyla ile yaad aktr. Filmin ikincil katman ise hem biim hem de ierikte kendini gsterir: Trkler, Batl tarzda bir resim gelenei ile kltrel ve dinsel nedenler dolaysyla ancak 18. yy`da adm adm ilerleyen bir sre iinde tanabilmilerdir. kincil katman, bu tanma srecinin kendisini konu edinmekte ve biim-ierik ilikisi balamnda yeniden retmektedir. Dou ile Bat medeniyetleri ve sanata baklar ve bunun


141

yansmas olarak imge yaratmlar arasndaki farkllk ikincil katmann ieriini olutururken, minyatrlerden gerek sahnelere geilerle, minyatrlerin de hayattan alnma olduu veya minyatrlerin gerek hayat anlatabildii gibi grsel dzenlemeler bu katmann biimsel ynn oluturmaktadr. 4.2.7. Filmin Mesafe ve Perspektif Kurulumunun Deerlendirilmesi Filmin, anlat boyutu kendine zg ynler tamasna ramen onu asl zgn klan, grsel dzenleme boyutunda sahip olduu farkllktr. Bu dzenleme, geleneksel grsel sanatlarmzdan Trk sinemasna nasl bir kpr kurulabilir araynn getirdikleriyle oluturulmutur. Bir baka deyile Osmanl minyatr sanatyla sinema sanatnn anlatmn badatrma araydr. Minyatr sanatnn gerek olan ile onun suretleri arasndaki ilikiyi sorgulayan, meknn ve zamann esnekliine dayanan grsel yaps iinde, filmin kurgu ve erevelemesi minyatrn zaman ve meknla kurduu iliki gibi, kat olmayan, kaygan ve deiken nitelik iinde yeniden retilmitir. ykleme, zaman-izgisel ak zerinden yrmekte; klasik anlatlarn en ok kulland dyksel anlatc, tekli bak asyla dramatik yapy oluturmasna karn, filmde dramatik anlat ablonuna uymayan bir dizi zellik vardr. Ska yer verilen, minyatrlerden gerek sahnelere gei gibi baz sahnelerde geni a objektif kullanmyla yaratlan grnt derinlii vb. grsel dzenleme araylaryla izleyici ykye katlmamakta, onu hayli uzak bir mesafeden izlemektedir. 4.3. Kader Ynetmen /Senaryo: Zeki Demirkubuz Mzik: Edward Artemiyev Oynayanlar: Ufuk Bayraktar, Vildan Atasever, Ozan Bilen, Mge Ulusoy, Engin Akyrek, Settar Tanren, Yapm Yl ve Yeri: 2006, Trkiye 4.3.1. Filmin Konusu Bekir, orta halli bir ailenin ocuu olarak babasnn hal-mobilya maazasn iletmektedir. Bir gn maazaya Uur adnda bir gen kz gelir ve Bekir'in pek de farknda olmadan gnln alar. Fakat gen kz, Zagor lakapl hapiste olan bir serseriye ktr. Karln bulamayan kalplere tutkun bu insann yolu, tutkunun besledii bir kaderle birbirine balanr. Zagor hapisten kar ve Uurùn annesinin yasak ak yaad Cevat' ldrp kaar. Ayn gece Uur da kaybolur. Bekir ise Uur'a olan delicesine ak ile bouurken ailesinin bulduu bir kzla evlenip, yeni bir yaama balar; ama aylar sonra, bir gece TV izlerken Zagor'un zmir'de iki polisi ldrp yakalanmas grntleri iinde Uur'u grr. Artk btn abas ona ulamak iindir. Bekir, bu akn peinde yllar yl srecek amansz bir takibe balar; tara pavyonlarnda, nc snf otel odalarnda, esrar lemlerinde Uur'un peinden srklenir. Aknn peinde, kendini hie sayarak srecek bu kovalamaca ile gururunu, benliini, btn kiiliini yitirse de, bir tek eyi, akn masumiyetini yitirmez.

142

Mustafa SZEN

4.3.2. Anlat Konumu Filmin anlat konumuna bakldnda, yk kuruluunun klasik anlat kalbna yaslandn fakat syleminin bu kalba uymayan bir mesafe ve perspektif iinde ina edildii grlr. yklemesinde geri dn-ileri atlay gibi zamansal krlma tekniinin hi kullanlmad bu filmde, olaylarn geliimi zaman-dizimsel bir dzen iinde ilerlemektedir. Bu kullanmn ikili bir amac vardr: lki, izleyicinin ykleme tekniinin farkna varmasn ve onu ncelemesini engelleyerek sylemin ne kartlarak vurgulanmas iindir. Dieri ise, geri dn-ileri atlay krlmalarnn olmamasyla ykde hayal ve duygu unsurlarnn geri plana drlerek yknn hayalden tamamyla yoksun olarak rglenmek istenmesidir. Anlat konumunun stnde durulmas gereken dier bir yn ise, yknn asal atmasnn batan verilerek; yan atmalarn, zm-atma-zm izgisinde ilerlemesi ve finalin ak son biiminde noktalanmasdr. 4.3.3. Anlatnn Biimlendirilii Film, arlkl olarak kapal biim kurulumu gstermesine karn onun zelliklerini tam da tamamaktadr. rnein en azndan be alt yllk bir sreci anlatan yknn zamanla ilgili gstergeleri yok gibidir. Filmin balad nokta ile bittii nokta arasndaki zaman ayrmn belirleyici detaylar bulmak mmkn deildir. Bu zamanszlk tasarm, anlatlan yknn her yerde ve her zaman yaanabilir olduuna dair gnderge olarak okunabilmesi iindir. Yine benzer bir unsur finalin ucu ak olarak braklmasdr. Bunun amac, kader olgusunun (film syleminin) speklatif ynne, mistik ynne, bilinmezlik ynne belirli gndermelerde bulunmaya yneliktir. 4.3.4. Anlatc Tipolojisi Kader filminin anlatc tipolojisi saptamak iin; kim anlatyor, ne anlatyor, kime anlatyor ve nasl anlatyor sorularn sorarak anlat yaplan irdelendiinde, anlatc tipolojisinin perde-d anlatc (off-screen narrator) veya baka bir adlandrma ile d-yksel anlatc (extradiegetic narrator) olduu grlr. Bu anlatc anlatt ykde yer almamakta yknn dnda kalarak anlatsn olaylar, durumlar, eylemler araclyla aktarmaktadr. Yadyksel anlat (heterodiegetic narrative) modeli denilen bu yaplanmada, anlatc ile izleyici arasndaki mesafe yok olmakta veya olabildiince azalarak ykyle zdeleme daha st dzeylere kmaktadr. Bu filmde de kamera, kader temasnn ieriine uygunlukta grsel imgelemlerle anlatmn sunmakta, yorumlar yapmaktadr. rnein rzgar nnde uuup giden bir poetin ya da rzgr nnde dalgalanan gndere ekili iki bayran glgesi arasnda duran Bekirin ml, kendi iinde srklenip gittii durumla ne denli rttnn ifade edilii olarak izleyiciye sunulmakta, izleyici de bu ml yani kader yolculuunu metaforik anlamda yeniden retmektedir. 4.3.5. Bak As Kader filmindeki anlatcnn sahip olduu bak as saptanmak istediinde, arlkl olarak dsal (external focalization) daha az olmak zere de isel (internal focalization) bak as tasarmna rastlanlr. Dsal bak asna sahip olan anlatc yaananlara bir tank olarak katlr. yknn anlatmnda bir anlatc unsur


143

olarak nesneleri ve varlklar nicel ve nitel bakmndan gzlemleyen, duyumsayan, psikolojik yaplarn az ok analiz eden ekilde deil de gzlemsel bak- d odaklaym iinde verir. zleyiciye kader diye bir ey var m, bir insan sevdii iin bu kadar fedakrlk yapmal m diye soru sormasn isteyen bu dyksel anlatc; bir tkeniin yksn anlatrken; her zaman mutluluk, sevgi ve huzurla zdeletirilen akn, vahi, tketen ve yaralayc yann da grlmesini ister gibidir. Bekirìn her trl imknszlna karn Uur'un peinde gidiini ve bu gidite; gururunu, onurunu, ailesini, ocuunu ve hatta tm toplumsal kurallar hie sayarak bu denli mantkszca, gz gre gre yanl olann peinden gitmesini sorgulatr. Ksaca tank konumdaki bu anlatc, izleyicisine her eyin nnde olan kader olgusunu ve bu olgunun neliini dndrtmeye ynelik bir bak asyla yksn anlatmaktadr. 4.3.6. Anlat Dzeyi Kader filminin anlat dzeyine genel hatlar itibaryla bakldnda, sadece tek dzeyli bir metin inasyla karlalr. Film salt ana metinden olumakta; dyksel anlatc, nc tekil kii bak asyla izleyicisine seslenmektedir. Bu sesleniin getirdii anlatc perspektifinin sonucu olarak da filmin yks/sylemi ile izleyicisi arasnda akl daha fazla olan bir mesafe duyumsamas yaanmaktadr. 4.3.7. Filmin Mesafe ve Perspektif Kurulumunun Deerlendirilmesi Filmde, sylemin alglanmasna ynelik olarak grnt ve tasarmnda atraksiyoner kullanma yer verilmemitir. ykde anlatlanlar ok arpc da olsa, her ey izleyicinin olaylardan ve karakterlerden gerek anlamda etkilenmemesi adna, karakterlerle duygusal balar kurmasn gletirecek ekilde ina edilmitir. Kamerann bir anlatc unsur olarak yk kiilerine bakarken, izleyicinin bilincine szma olana veren; mimik, gestus, kltrel ikonografi, renk ve giysi temsiliyetleri, semboller vb. gibi anlam uyaranlarnn tadklar anlamlandrma unsurlarn ok bilinli bir ekilde birletirdiini ve bu birletirme iinde izleyicisini olaylarn dnda tutmaya alt grlmektedir. Bylece izleyicinin, kahramann duygu dnyasna girerek onunla kurabilecei empati imkan zorlatrlmakta, ona sadece seyir hakk verilmekte ve kahraman ile arasnda sadece seyre dnk bir mesafe duygusunun yaratlmas amalanmaktadr. Bir baka deyile kamera alar, k, ortam sesleri doal sesler, grltszlk, sessizlik izleyicinin ilgisini datmama ona bask yapmama adna yani ona yknn iinde olmadn sadece izleyici olduunu hatrlayacak ve bylece de mesafe duygusunu glendirecek ekilde ina edilme yoluna gidilmitir. Bunun getirdikleriyle izleyici anlatnn dnda kalmakta, ykye dardan bakabilmektedir. Anlatm, bu haliyle geleneksel yknme-arnmaya dayal dramatik zellikten uzaklaarak kendine zg farkl bir yapya dnmektedir. Anlatcnn benzer yaklam ses tasarmnda da grlr: Diyaloglar zenle kurulmu; efekt kullanm son derece dikkatli bir yaklamla minimal olarak kullanlm; mzie ise yok denecek kadar az yer verilmitir. Non-diegetik mzik tasarm sadece iki sahnede ambiyans yaratmak iin kullanlmtr. Daha ok rastlanlan, hapishanede alnan balama sesi ve pavyonda ark syleyen kadn sesi

144

Mustafa SZEN

vb. olarak filmin birka sahnesinde kullanlan diegetik mzik tasarmdr. Bu haliyle de filmin, izleyici ile yk kahraman arasndaki mesafeyi korumaya hayli gayretli olan bir anlat olarak kurulmu olduu sylenebilir. 5. SONU Anlat mesafesi ve anlat perspektifi kavramlar anlat kipini niteliini belirleyen iki temel deikendir. Anlat mesafesi kavram kendi iinde ikiye ayrlarak diegesis ve mimesis olarak adlandrlr. Diegesis`te anlatc kendisini gsterir ve bizi anlatann kendisi olduuna inandrr; burada yorumlama dorudan, olay ve eylemler dolayl olarak sunulmaktadr. Mimesis`te ise yky dorudan anlatc yerine rtk olan bir anlatc vardr ve o konuann kendisi olmad yanlsamasn vermeye alr. Burada olay ve eylemler dorudan, yorumlama dolayl sunulur. Romanda belirgin biimde gsterme (mimetik) ve anlatma (diegetik) ayrm grlebilir. Szgelimi, diyaloglar, gsterme anlatm tarzna yakndr. Sinemada ise grntler yky dorudan taklit ettii iin mimetik tarza daha yakndr ve bundan dolay da filmde anlatanla anlatlanlar arasndaki mesafe romana gre daha azdr. Sinematografik anlat ontolojik olarak daha ok mimetik tarza yakndr; nk kamera, olay ve eylemleri hem gsterir hem de onlar imdiki zaman zerine kurarak yanstmakta; izleyici de olaylar ve konumalar sanki o anda oluyormuasna izlemektedir. Fakat sinemaya, modern (kart) anlat formlarnn girmeye balamasyla, filmlerde estetik z-bilinlilik ya da z-dnmsellik daha youn biimde yaanr olmutur. Modern anlatlarda, anlat konumu, biimlenii, anlatc tipolojileri, bak alar, anlat dzeyleri yepyeni ehrelere brnmekte, bu da anlat kipini oluturan mesafe ve perspektif kavramlarna yeni yklemler getirmektedir. rneklem olarak ele alnan filmlerdeki mesafe ve perspektif yaplanmasnn farkl dzeyler olduu grlmtr. Her filmin de klasik anlat (mimetik yaplanma) tipolojisi iinde ina edilmelerine karn, uyguladklar perspektif tasarmlaryla mimetik yapnn gerektirdii mesafe duygusunun dna karak, izleyicilerini belirli bir uzaklkta tutmak istedikleri saptanmtr. Bunun nedenini her filmin syleminde bulmak mmkn: Barda filmi iddet olgusuna daha dtan bir bak istemekte; Cenneti Beklerken filmi, imge yaratmnda kltrel kodlar zerinden grsel bir anlatnn denemesini yapmaya almakta; Kader filmi ise izleyicisinden insan yaamndaki savrulmalar, irrasyonel ynelimleri sorgulamaya armaktadr. Sylemin yknn nne kt bu filmlerde, uzakln bilinli bir ekilde oluturulmas, ynetmenlerce doru bir ina biimi olarak deerlendirilmitir.


145

KAYNAKA And, Metin (2002), Ritleden Dramà, Yap Kredi Yaynlar, stanbul. Bal, Mieke (1997), Narratology-Introduction to the Theory of Narrative, University of Toronto Press, Canada. Bilgi, Filiz (2002), Trk Sinemasnda 1980 Sonras slup Araylar, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara. Bordwell, David (1985), Narration in the Fiction Film, The University of Wisconsin Press, USA. Chatman, Seymour (1990), Coming to Terms-The Rhetoric of Narrative in Fiction and Films, Cornell University Press, USA. Demir, Yavuz (1995), lk Dnem Hikyelerinde Anlatclar Tipolojisi, Aka Yaynlar, Ankara. Dervicemalolu, Bahar (2007), Gerard Genetteè Gre Anlat Sylemi, http://www.ege -edebiyat. org/Modules, (Eriim Tarihi 16.11.2007). Genette, Gerard (1982), Figures of Literary Discourse, Columbia University Press, USA. Henderson, Brian (1986), Filmde Zaman, Kip ve at, (ev: N. Abisel), Ankara niversitesi Basn Yayn Yksekokulu Yll, Say: VIII, ss.1-22. Jahn, Manfred (2003), A Guide to Narratological Film Analysis, http://www.unikoeln.de /~ame02/pppf.htm, (Eriim Tarihi 10.10.2007), Lothe, Jakop (2000), Narrative in Fiction and Film, Oxford University Press, USA. Metz, Christian (1974), Film Language:A Semiotics of the Cinema, Oxford Press. nal, Yrkhan (2002 ), Anlatmn Yanlsamac Nitelii ve High Noon Filminin ncelenmesi Sinemasal, Dokuz Eyll niversitesi Gzel Sanatlar Fakltesi Dergisi, Say: 6, ss.28-36.

146

Mustafa SZEN

anlatı mesafesi anlatı perspektifi

Documents