anadolu aleviliğinin kültürel-İnançsal kaynakları

8/14/2019 Anadolu Aleviliinin Kltrel-nansal Kaynaklar

1/10

Anadolu AleviliininKltrel-nansal Kaynaklar

Yazar: Baki Z

Bu eserhttp://genclikcephesi.blogspot.com

tarafndan yaynlanmaktadr.

http://genclikcephesi.blogspot.com 1
http://genclikcephesi.blogspot.com/http://www.tgb.org.tr/http://genclikcephesi.blogspot.com/http://www.tgb.org.tr/


2/10


3/10

girmesine olanak tanmaktadr. Yani slamln yayld blgelerde, yerel topluluklar vetoplumlar kendi deerlerini ve kimliklerini ancak Alevilik yorumu ierisindeyaatabilmilerdir. slamln kat biimleri olan Snni mezhepler buna olanak tanmamtr.Yerel, blgesel, etnik kimlikler ve kltrler Aleviliin hogr ats altnda barnabilmi,gnmze dek izlerini srdrebilmilerdir. Oysa, mmetilik anlaynda olan slamlk,

zelinde Snni mezhepler, bu tr yerel, blgesel ve etnik kltrleri iinde eritmi ve baskaltna almtr. Yaamasna ve yeermesine tarihin hibir dneminde izin vermemitir. Siyasalellerde bu olay Araplatrma biiminde srmtr. mmetletirme bir yerde Araplatrmaolmutur. Medreselerde eitim Arapayla yaplm, bilim dili Arapa olmu. Camilerde tapnArapayla yaplm, toplum Arap geleneklerine zorlanm, Arap simgesi rnek modelklnm ve toplumlarn karsna tek alternatif olarak karlm, Araplar "kavm-i necip"(stn, temiz kavim) olarak grlm, slamla sonradan giren, Trkler'le ranllar "mevali"(kle) olarak nitelenmi ve insanlar, toplumlar bu anlaya, yapya sokmak iin kitlekymlar yaplmtr. Arap Yarmadasndaki Yahudi, Orta Asya'daki Trk krmlar bunarnektir.

Alevilik Orta Asya'dan Balkanlar'a kadar yaylma olana bulur. Bir bakma slamlnyayld her alanda eitli Alevi trevlerine ve yorumlarna rastlamak mmkn. Bir bakmadoal gelime bu. slamlaan, fakat slamln kat kurallarn ve Araplatrma siyasetini

benimseyemeyen eitli blgelerdeki toplumlar Alevilik dairesi ierisinde kalmlardr.Bylece kendi kimliklerini ve kltrlerini yaatma asndan bir manevra alan bulmulardr.Ulusal kimlikleri erimemi, Araplamaktan kurtulmulardr. ranllar iileerek, Trkler'leKrtler Alevileerek, Balkanllarsa Bektaileerek bunu yapmlardr.

Alevilik bir yerde slam mmetiliine ve Araplatrmaya, Arap ulusuluuna karbir tepkidir. Bir ulusal ve toplumsal kar koyutur. Toplumlarn kendine zg olan deerlerbtnln, kimliklerini srdrme savamlardr. iilik, "slam mmetilii" ad altndaArap yaylmaclna kar bir ran-Fars ulusuluudur. Anadolu Alevilii'yse ayn etkenkarsnda Trk-Trkmen ulusuluu olarak kendini ortaya koyar. Bu konumlan OrtaAsya'dan Balkanlar'a bir uzanm ierisinde srer. Toplumlar, Alevilik barnda ilkadan berigetirdikleri inan ve kltrlerinin gzelliklerini korurlar. Bu onlarn kimlikleri ve varolularnn gvencesi olur.

ran iiliiyle Alevilik ayn kkten, ayn nedenlerle ve ayn tepkilerle karlar. iilikgiderek ran'a zgleir, ran balamnda slamln bir yorumu olur. XVI. yzylda da SafeviDevleti'nin resmi dini durumuna gelir, kurumlar, Alevilikle yollar ayrlr. Alevilikse olayadaha genel ve evrensel bakmasna karn, youn olarak Trk-Trkmenler arasnda tutunur.

Eski kltrel deerlerini Ali ve Ehlibeyt sevgisiyle donatr, Hz. Ali'nin paylamc, eitidncelerinin srdrcs olurlar. Bir yerde Alevilik Trk-Trkmen topluluklarnnyaantlarna denk der, slamsal Trk dnyas ierisinde Trkler kltrel ve kimlikselvarlklarn Alevilik yoluyla srdrr ve yaatrlar. Byk bir kesimi ise Snnileerekslamsal mmetilik ierisinde erir ve Araplarlar. Krtler ise slaml mezheplemedneminde tanrlar. nceleri tepki gstermelerine karn, slamln Snni mezheplerizellikle afiilik kendi kltrel ve inansal yaplarna denk der. ounluk afii, bir

blmyse Hanifidirler. ok az Alevi olmulardr. zellikle eitli siyasal nedenlerle Douairetleri ierisine yerletirilen Trk-Trkmen boylarndan Krtleenler Alevilemilerdir.

Birok kltrn ve inancn doal bir bileimini (sentezini) Ali ve Ehlibeyt ballyla

yourarak harmanlayan Anadolu Aleviliinin oluum etkenleri bence yledir

http://www.tgb.org.tr/http://www.tgb.org.tr/


4/10

a) slamsal etken (Kur'an, Hz. Ali ve Ehlibeyt inanc).b) Orta Asya etkeni (Trklk, amanlik, Budaclk).c) Ortadou etkeni (Mazdeizm, Zerdtlk, Manicilik).d) Anadolu ve Balkanlar etkeni (Anadolu Paganist inanlar ve Hristiyanlk izleri)

Alevilii, zellikle Anadolu Aleviliini anlayabilmek iin bu temel etkenleri vebunlardan geen kltrel-inansal eleri, bunlarn Aleviliin inansal ve kltreloluumunda yaratt izleri incelemek, grmek gerekir. Burada karmza u soru kyor.Alevilii belirleyen, oluturan, yaratan temel etken bunlardan hangisidir? Bunun yantolduka zor ve bir rpda verilecek trden deil. nk, Alevilii yle veya byle belirleyen

bu etkenler bile bir blgenin, genellikle Ortadou'nun rndr. Birbirlerinin ortamnda,doal ve insan koullarnda ortaya kmlardr. Birbirlerini etkilemi ve etkilenmilerdir. Biri,herhangi bir kltr ve inan esini, ilkesini, anlayn alm, gelitirmi, kendinezgletirmi ve bir bakasna vermitir. Yani gei, ara grevi stlenen inanlar vardr. Dahadorusu bu inan sistemleri birbirine kar byle bir grevi zaman zaman stlenmilerdir. Bunedenle herhangi bir inan esinin asl kaynann bulunmas olduka zorlamaktadr. Bir

baka yan, inan esi asl kaynandan Alevilie gelinceye dek birok geii salayan arainanlarca deiime uratlmtr. Dolaysyla ok etkenli ve ok geili bir kltrel-inansalolayla kar karyayz. Bu da "asl kayna" ve "belirleyici olan etkeni" belirsizletiriyor.Aratrcy bir kltrler, dnceler ve inanlar mozaiiyle kar karya getiriyor. i oldukazorlatryor. Ama, netlikle grlebilen tek ey; bu ok sesli, ok renkli, ok grnmlmozaik yapnn olduu gibi Anadolu Aleviliine yansmas, Anadolu Aleviliinde Ali veEhlibeyt ball temelinde bir gzel bireime ulamas, bu mayayla yeniden yorulmas,karlmas ve Anadolu corafyasnda Alevilik olarak kalba dklmesidir.

imdi bu temel etkenlerin Alevilie geen, belirlenmesinde temel rol oynayan yannageelim. Genel hatlaryla bir makale erevesinde rneklemeye alalm.

slam Etkeni

Alevilik, slam dairesi ierisindedir. slam temeli zerinde yola kar, slamln birkolu, yorumu ve trevidir. slam ierisinde Ali, Ehlibeyt ve Oniki imamlar izgisini izler.Alevi toplumu da bu inantadr. Alevi toplumu "bamz Kur'an'a baldr" der. nanlarn,"Allah-Muhammed-Ali" inanc zerine oturturlar. Ali, Alevilikte dier slam anlaylarnagre daha ok yceltilir ve gerek deerini bulur. Ali'nin kabile eitlikilii, ilkeltoplumculuu, adil ve paylamc anlay Alevi inancna ve yaantsna temel olur, Ali vesoyunun urad hakszlklar, slam toplumunun gerek kkeninde getirdii gerekse inan-

ynetim balanmda ortaya kan olaylar ve siyasal ekimeler Aleviliin yaplanmasndatemel rol oynar.

Alevilik, slamn kat kurallarn dlar. Bu yanyla bir slam mezhebi olan Snniliktenayrlr, slamlk; Maverannehir, Horasan ve Trkistan blgesinde ortaya kan tasavvuflarahatlatlarak benimsenir. Bu, Trk-Trkmenlerin slamlk anlaylar ve slaml benimseyi

biimleridir. Alevilik, slamln ierisinde kendisini germesine karn, tapnta (ibadet) Snnislamlktan tmyle ayrlr. Kendi tarihsel kltrnden eler katarak bir tapn biimioluturur. slamln inan anlayna da Aleviliin eletirisi vardr. Kur'ana inanmakla

birlikte, hadislerin ounun Emeviler dneminde uydurulduunu, Emevi ynetimine dinseltemel hazrlamak amacyla dzenlendiine inanr. Kur'an'a paralellik tamayan hibir hadisi

geerli grmez.



5/10

Aleviliin Tanr anlay da Snni slama gre temelden farkldr. Snni slamnyaratc grp hibir yere sdramad Tanr'y Alevilik "Tanr-doa-insan" birliine,

btnselliine indirgeyerek yeryzne indirir, somutlatrr ve toplumun yaamna sokar.

Orta Asya Etkeni

Alevilik zerinde en temel etkenlerden biridir. Alevilerin geneli Trk'tr. Orta Asyaeleri, Alevilie etnik balantyla girer. Asya'daki ger ve yerleik Trkler Ortadou veAnadolu'ya gelirken, daha sonralar Osmanl'nn yerleim-yerletirme siyasalar gereiBalkanlar'a yerletirilirken bu topluluklar oradaki kltr ve inan zelliklerini de birliktegetirir, Alevilie katarlar. Bu, Orta Asya eleri yer yer Alevilik iinde erirken, yer yer deAleviliin hogrllnden ve kabullenir yapsndan doan iliiklerle canllklarnkorurlar. Fakat artk adlar Orta Asya'daki dinleri, inanlar ye kltrleri deil, Aleviliktir.

a)Budaclk ve Alevi-Bektailik

Budaclk VI. yzylda ortaya kmtr. Guatama-Buda'nn dinsel retiidir. BirHint dinidir. Tanrsz, kutsal kitapsz ve peygambersiz dinlerdendir, insanln erdemliliitemel amacdr.

Orta Asya Trkler'i Budacla ilgi duymulardr. Gktrkler bu dine yaknlkduyarlar. zellikle Gktrkler'de Topo Kaan dneminde (572581) bir Budac toplulukoluur. "Nirvana Sutra"Trkeye evrilir, istemi Kaan dneminde (552576) Budaclk BatGktrkler'in lkesine yaylr. Budaclk asl altn an Uygurlarla yaayacaktr. Uygurlar,tarihlerinin hibir dneminde bu dini brakmayacaklardr. Anadolu'ya gelen Trk-Trkmentopluluklar amanlikle birlikte Budacl da getireceklerdir.

Budacln "Drt Kutsal Gerek" olan "Drt Rastlay" ilkeleri Alevi-Bektailikte"Drt Kap" anlayn dourur. Erdemlik ve olgunluun en st evresi olan "Nirvana", Alevi-Bektailikte Kamil nsandr. Budacln "Be Ahlak Kural" Alevi-Bektailikte e inmi,Alevi-Bektailikteki "Eline, Beline, Diline" sahip olmak anlay bu be ilkeyi dorudankarlamaktadr. Budaclktaki "Ruhg" (reenkarnasyon) Alevi-Bektailikte aynen vardr.Alevi-Bektai edebiyatna da konu olmutur. Bu balamda olan "Hull" ve Devriyenin dekkeni Budacla ve Zerdtle dek gider. Oysa, slamlk ruhgne ve trevlerinekaplarn kapar.

Alevi sylencelerindeki ku, geyik gibi motiflerin bakalam, yani Alevi-Bektai

literatrndeki "don deitirme" olaynn kkeni Budacla kadar gider. Bu tr deiimlerBudac sylencelerin hepsinde vardr. Bu "don deitirme" olay Alevi-Bektai edebiyatndayoun bir biimde ilenir. Birok Alevi dervii, mutasavvf bu olay yaar.

okmerkezli olan "ejderha klt"nn merkezlerinden biri Hint dinleridir. Dayanden nemli kaynak Budaclktr. "Ejderha klt" Alevi-Bektalikte zellikle Sar Saltk, HacmSultan ve Otman Baba sylencelerinde toplanr.

b) amanlik ve Alevi-Bektailik

Trk topluluklar arasnda en yaygn dinsel inan Gk Tanr temel inancna dayanan

amanlktr. Bu din Asya'nn da genelinde yaygndr. Fakat ilkesel ve dnsel olarakgelimemi, bir sistem oluturamamtr. Bu nedenle birok inanlara kapsn amtr.



6/10

Alevilikteki birok Asyal inan izleri amanlk yoluyla alnmtr. amanlk; ManicilikBudaclk, Zerdtlkteki inan elerinin Alevi-Bektailie dolumasna araclk greviyapmtr. Bu nedenle amanlktan alnan inan elerinin hangisinin amanlk, hangisininamanln arac olduu dinlerden geldiini anlamak olduka zor olur. ou aratrcya greamanlk eski Trkler'in genelinin dinidir. Daha zgn bir deyile amanlk eski Trkler'in

ulusal dinidir. Hz. Ali eski Trkler'in Gk Tanr'syla zdeletirilmitir. "Gne Klt" buyolla Alevilie gemitir. Bu anlay ah Hatayi'nin dizelerinde dile getirilir.

Eski Trk evren yaradlyla (kozmogoni) Alevi evren-yaratl yks ayndr.Yalnz adlar slamlatrlmtr. Hz. Ali Kazak-Krgz gibi Trk boylarnn destanlarnnkonusu olmutur.

Alevi-Bektailikteki dinsel trenler, kadnlarn bu trenlere kanlmaz katlm,okunan nefesler, semah, cem, kurban kesimleri vb. tmyle "Asyagil temele" dayanr veamanlk kaynakldr.

Alevilikte kardelik, dostluk, toplumsal birlik ve dayanmay pekitiren"musahiplik"in kayna Asya'dr. skitler'de (Saka) ileri lde bir "kardelik" vardr. Burgtlenme Harezm'de de yaygndr. Asya ve amanlk kkenli olan "musahiplik" Ouzlaryoluyla Ahiler'e gemi, oradan da Alevilie girmitir.

amanlkta din adam olan "Kam"larla (aman) Alevilikteki "Dede"ler arasndadorudan balant ve benzerlik vardr. Her ikisi de koruyuculuk ve yneticilik greviyaparlar. Soydan gelirler. Kopuz-saz alar, doalama sylerler. Yetimeleri gelenekseldir.

amanlktaki "lmeden lme", "kendini manevi olarak kurban etme" anlaytasavvufa ve zellikle Alevi-Bektailie yansmtr. Bu anlaya ah Hatayi, Pir Suttan,Seyrani, Virani gibi Alevi ozanlarnda rastlanr.

amanlktaki "asa" ve "keeye oturma" gelenei Alevilikte de vardr. Birok Alevikesimi "tarik" kullanr. Orta Asya amanlaryla Alevi-Bektailerin "dede" ve "baba"larnntren giysileri arasnda artc benzerlikler vardr. Ayn artc benzerlik "Kam" ve"Baks"larn "alk" denen hayr dualaryla Alevi-Bektailerin "Glbank"larnda da grlr.

amanl benimsemi Trk topluluklarnn tmnde "Cem" tr bir dinsel trenyaanr. Alevilikteki "dknlk" kurumu Moollarda da grlr. Eski Trkler'deki ikiiilmesi gelenei Alevi cemlerine girmitir. Alevi-Bektailerin genel olmamakla birlikte

cemlerinde ikiyi "dem dolu" kurall, ilkeli ve belli bir felsefeye dayanarak alrlar. OrtaAsya'daki amanlk dnemine ait bayramlar Anadolu Alevilerince de kutlanr. Samanlneitli dnemlerinde ortaya km sylenceler, Alevi-Bektai toplumlarnca slamsal motife

brndrlerek srdrlmektedir. Aleviler arasnda yaatlan da, su, aa, orman kltleri...tmyle Orta Asya ve amanlk kkenlidir.Ortadou Etkeni

Ortadou, tarihi boyunca Mezopotamya, Med, Pers, Byk skender, Yunan, Roma,Sasani ve en sonunda slam ileri uygarlklarna beiklik grevi yapmtr. lka ve ortaadaeitli din, inan ve dnceler burada domu ve toplumlara yansmtr. Yahudilik,

Hristiyanlk ve slamlk gibi byk din burada domu, mezhepler gibi eitli yorumsalkollara ayrlm ve burada insanla mal olmutur. Asya'dan Avrupa'ya doru gen



7/10

topluluklar bu uygarlklar, inan ve dnce denizinden paylarn alarak gemekdurumundaydlar. Bu nedenle insanln tarihinde Ortadou kltrnn byk pay vardr.Kltrler, dnceler, inanlar karsnda ak olan Aleviliin de bu ileri uygarlk, inan vedncelerden etkilenmesi, payn almas doaldr. O nedenle Ortadou inanlarnn Alevi-Bektailikte derin izleri vardr. Ama tek bana temel belirleyici olduu da sylenemez.

a) Manicilik (Maniheizm) ve Alevi-Bektailik

Maniciliin kurucusu Mani (Manes) Mardin doumludur. S 216 (veya 220)-276(veya 277) yllar arasnda yaamtr. Bir Hristiyan keiidir. Amac Hristiyanlk karsndadirenen Mazdeist hanedan ve evreleri yumuak bir yaklamla sa yoluna kazandrmaktr. Budin badama (senkretizm)'dr. ran'da domu ve biimlenmitir, ama in, Hindistan veTrkistan'da yaylarak Asya'ya, Anadolu'ya, Balkanlar'n tmne, dahas Fransa'ya kadar OrtaAvrupa'nn genelini etkilemi ve benimsenmitir.

Manicilik kendinden nceki btn inan ve dinlerin akla uygun yanlarnn bireimini

salayarak olumutur. Bu dinin yapsn Zerdt, Platon, sa ve Buda dnceleri oluturur.znde Zerdtln bir reformudur.

Manicilik III. yzyldan itibaren Orta Asya'ya girer. Trkler arasnda benimsenme veyaylma alan bulur. 763'te B Kaan Manicilii Uygurlar'n resmi dini yapar. ByleceManicilik Trk yrelerinde ve in'de rahat hareket etme ve tapnma zgrl kazanr.

Manicilik, Anadolu'da Hristiyan mezhepler ierisinde gizli ak varln srdrmeklebirlikte, Trk-Trkmen gleriyle de Asya'dan Anadolu'ya gelir. Alevi-Bektailii derindenetkiler. Alevi-Bektailik ahlaknn belkemiini oluturan "Eline, Beline, Diline sahip olmak"ilkesi Maniciliin " Mhr" ilkesinden baka bir ey deildir. Maniciliin "bir lokma, birhrka" anlay da Alevi heterodoksisine kaynaklk eder. Manicilikteki bu an ve temiz yaamKalenderi, Haydari, Cavlaki, Ik gibi Alevi dervi kmelerince benimsenir. Bektailikte"mcerredinim kayna da Manicilik olmaldr. Manicilik, kadnl-erkekli Ayin-i Cemler'inAnadolu'ya tanmasnda, Alevi-Bektai'lie kazandrlmasnda da nemli lde tayclkrol stlenmitir. Manicilikteki, erginlie ulaan gencin topluluu kabul iin yaplan zeltrenle, Alevi-Bektailikteki "olan ikrar" treni arasnda byk benzerlikler vardr.

nsanln tarihi kadar eski olan, ayn zamanda insanln yaylan "Drt e"nin(toprak-su-hava-ate) bir trevi olan "Be e" Mani inancdr. Buradan Alevi-Bektailiegemitir. Alevi-Bektai sylencelerine konu olmu, birer kapyla karlanmtr. Bu

"Anasr- erbaa" inanc Hac Bekta Veli ve Kaygusuz Abdal'ca felsefelerine temel alnr.

Manici etkiler Anadolu'da en ok Sivas, Divrii, Erzincan ve Erzurum'u kapsayanKapadokya denilen blgede grlr. Buralar Manici kkenli Paulicienliin merkezidir.

Anadolu Alevilii iin buralar nemli merkezlerdir.

b)Mazdeizm-Zerdtlk ve Alevi-Bektailik

oktanrc ranllar, iyiliki tanr "Ahura Mazda"nn evresinde dzenlenen Mazdeizmdenilen bir dine kavuurlar. Atee taparlk bu dinin temel dinsel geleneidir



8/10

VII. yzylda yaad sylenen Zerdt Mazdeizm alannda reform yapar Dini;tapnta deil de, tarmsal retimde grr. Bu, iyilik-ktlk ikilemi zerine kurulu bir dindir.En yce tanr "Ahura Mazda"dr. Kutsal kitabysa Zend Avesta'dr. Ateetaparlk esasalndndan "Mecusilik" olarak da adlandrlr.

Orta Asya'da ran etkisi Hunlar dneminden beri grlr. Sasaniler dneminde dinkavgalar nedeniyle skan Zerdt din adamlar Orta Asya'da Trkler'in bulunduklar yerleresnm ve Zerdtl buralara yaymlardr. VII-IX. yzyllar arasnda Orta Asya'ydolaan gezginler ve corafyaclar Zerdtln bu Trk yrelerinde egemen din durumunageldiini yazarlar. Zaten Ortadou halk olan Krtler tmyle Zerdt inancndadrlar.

Zerdtlk Emevilerin son dneminde olduka gldr. Emevi saltanatnnyklmasnda devrimin liderliini yrten Horasanl Eba Mslim'in arkasnda slamsalevrelerle birlikte Mazdeist-Zerdt topluluklar vardr. Eba Mslim'i Abbasiler'inldrmesine Mazdeist-Zerdt evreler tepki gsterirler. Eski bir Mazdeist olan ayaklanmacSinbad'n (755) yandalarnn ou Mazdeist Trkler'dir. Ayaklanmac shak'n da (757) yle.

Eylemlerini Maverannehir'de Trk blgelerinde korlar.

Mazdeist ran kltr, Antik Yunan kltryle de badam ve birlemitir. Ik-Aydnlk dncesi bu yollarla Anadolu Aleviliine girer. Gnein, Mazdeist ve Zerdtlktenemli bir yeri vardr. Buradan Alevilie girmitir. Anadolu Alevilerinin sabahlar gneekar durarak dualarn yapmalar bu etkilerdendir.

Mazdeist-Zerdtln belkemii olan "Ate klt" Orta Asya Trkl ierisineyaylm, oradan Anadolu'ya da gelmitir. Alevi Krtler bu inanc gncel olarak yaatrlar.

Alevi folklorundaki "huma", "turna" trndeki ku motifleri de Mazdeist-Zerdtlkkkenlidir. Ahura Mazda yz insan grnml bir ku olarak dnlr.

Anadolu ve Balkanlar Etkeni

a)Eski Anadolu Paganist inanlar ve Hristiyanlk izleri

Hristiyanlk Orta Asya'ya snrl girer. ok az Trk topluluu Orta Asya'daHristiyanl benimser. VIII. yzylda Krgz, Uygur ve Karluklar ierisinde kimi kmelerHristiyanla eilim duyarlar. Bu Hristiyanlksa Ortodoks Hristiyanla tepki olarak doan

Nasturiliktir.

Orta Asya'dan Anadolu'ya gen boylar ierisinde Hristiyan olanlar olduka azdr.Yalnz Karadeniz'in kuzeyinde yaadklar dnemler Bizans ve Ruslar'n abasylaHristiyanlaan Kuman (Kpak), Ouz ve Peenek boylar Hristiyan Trk keimi ierisindedaha youndurlar.

Anadolu'da Hristiyanlk yzeysel bir nitelik gsterir. Halk ierisinde yaygn Paganistkltr ve inan eleri yok edilmemitir. Eski inanlar Hristiyanla uyarlanaraksrdrlmektedir. Anadolu'ya gelen slamlam, yar slamlam ve slamlamam Trk

boylar Hristiyanln bylesi bir yapsyla karlarlar.



9/10

Hristiyan Anadolu ayrca badama Ortadou dinlerinin de akmna uramaktadr.Bu kodlar ierisinde Paulicianizm mezhebi gibi heterodoks akmlar doar. Kurulu dzen veBizans'n resmi Hristiyanlyla atan bu kesimlerin ou Balkanlara srlrler.

Anadolu'nun yerli halkyla dardan gelenler zamanla kaynarlar. Karlkl evlilikler

olur. Heterodoks slam ve tasavvufi evreler gayri mslimlerle yakn ilikiler kurar vegelitirirler.

Trk boylar Anadolu'da yerletikleri yrelerde oralara zg Hristiyanlk ncesi veHristiyanlk dnemi klt, inan, dnce, tren ve geleneklerle karlarlar. zelikleslaml tmyle alamam gebe ve yar gebe evreler buralarn kltlerini, nanlarn,gelenek uygulamalarn ve veli sylencelerini zamanla benimseyerek slamlatrlrlar. Busylenceler kimi slam velilerine, Horasan Erenlerine mal edilerek benimsenir, anlatlr.Bunlar halk arasnda kanlmaz inan eleri olarak korunur ve yaatlr.

Anadolu Trkleri ierisinde ilka Anadolu uygarlnn etkisinde en ok kalan Alevi-

Bektailerdir. B. Rahmi Eyubolu, . Zeki Eyubolu ve Vedat Gnyol gibi "Anadolucular" bugre arlk verirler. Bunlara gre Bektailik; Anadolu'nun ilkann dnceleri ve inanizleriyle doludur. Bektailik Anadolu'da domu, Anadolu teknesinde yorulmu vemayalanmtr.

Anadolu Alevi-Bektailiiyle ilka Anadolu felsefesi, Platonun grleri, Pythagorasinanlar ve Dionysos trenleri arasnda derinden benzerlikler ve etkilenimler vardr.

Bilindii gibi Aleviliin felsefesi tasavvuftur. Msr'n Tanr-insan balants,Anadolu'nun doac insan felsefe anlay, zellikle Platon'un rettii idea retisitasavvufu besleyen kaynaklardr. Alevi ozanlar ve dnrlerinin iledii; Tanr-insanzdelii, Tanr-evren zdelii, varln toprak-ate-su ve havadan olutuu, akn Tanr'yaulatrc g oluu, ruhun lmszl, yaratln Tanrsal zden k olduu... gibisorunlar nceleri Plotinos ortaya atm, yorumlam ve "Yeni-Platonculuk" gelitirmitir.

Say kutsall (mistizmi) Pythagoras'n; "su", Thales'in; "hava", Anaksimenes'in;"ate", Herakleitos'un buluudur. Empedokles bunlara "toprak" katarak drde karmtr. Budnrler ilka Anadolusu'nun temel talardr.

Tasavvufta ve Alevilikte kutsal saylar nemli bir yer tutar. Bir, iki, , drt, be, yedi,dokuz, oniki, krk... hepsi ilka kkenlidir. "Bir", tasavvufta evrenin btnln, Tanr'nn

tekliini karlar. Hristiyanlktaki leme Alevilikteki "Allah-Muhammed-Ali" leminianmsatr. "Yedi" ve "dokuz" yerin ve gn katlaryla ilikilidir. "Oniki", Olymposta onikibyk tanr, Hristiyanlkta oniki havari, Alevilikte oniki imam ve oniki dilimli ta... bunlararasnda dnsel yaknlklar vardr.

Bugn Alevi-Snni tarikatlar genellikle Anadolu oktanrclnn izlerini yaatrlar.Anadolu'da srdrlen inanlarn, inanla ilgili tren ve uygulamalarn ou ilka kkenlioktanrl dinlerden kaynaklanmaktadr.

Alevi-Bektailiin ilkala balantsn halkn geleneksel uygulamalar kurmutur.Aleviliin olumasnda, zellikle ilk ve ortaa kkenli tasavvufi grlerle beslenmesinde

balca etken ozanlar olmutur.



10/10

Sonu

Dnce ve inan akmlarn belli bir yla, belli bir olaya ve belli bir kaynaa-kkenebalamak, balatmak yanltc olur. Alevi-Bektailiin ok kaynakl-kkenli oluu bununkantdr. Dorudan herhangi bir kaynaa balamamz, Alevi-Bektailiin oluumunu,

yaplanmasn eksik anlamamz sonucuna gtrr. Bu nedenle "tek belirleyici" aramak yanlolur.

Alevi-Bektailik ok kaynakldr. Bu kaynaklarn kendi teknesinde yourarak, kendiniyaratmtr. Mayas sevgidir, birlikteliktir, eitliktir, paylamclktr, toplumculuktur... Ali,Ehlibeyt ve On iki mam sevgisi balldr.

slam dini, ana gre bir ileri uygarlk blgesinde ortaya kmamtr. O nedenle ksazamanda Iran, Bizans, Msr gibi eski uygarlk alanlarna yaylmay amalar ve gerekletirir,slamn kndaki Arap kltr ve uygarlnn kurakl, eksiklii ksa zamanda kendinimezhep ve tarikatlar biiminde ortaya koyar. Bu inan aykrlklarnn nedeni; slamln

doduu blge dnda yaayan topuluklara yetmeyii, uygulamalarda kimi boluklarn ortayakmasndandr. Arada atlaklarn belirmesi bu ileri uygarlk blgelerinde yeni dnce, inanve kltrlerin slamln yaps ierisine szmasna yol aar. Bu olgu mezhep ve tarikatlarndomasna, biimlenmesine yaygnlamasna neden olur.

Alevi-Bektailiin, Asya, Ortadou, Anadolu uygarlklarnn katlmyla olumas bunedene dayanr.

Tarih aratrmacs Profesr A. Yaar Ocak Alevi-Bektai sylencelerinin kkenlerizerine yapt bir incelemesinde; Alevilie giren 145 motiften yzde 33'nn Buda, Mani,Zerdt ve Mazdeist, yzde 25'inin amanlk, yzde 10'unun doa kltleri, yzde 32'sinin iseKitab- Mukaddes kkenli olduunu saptar. ran ve Asya dinleri arlktadr. iilik motifleriolduka zayf kalr. Dolaysyla Anadolu Trk heterodoksisine can veren ana e iilik deil,slam ncesi Trk inanlardr. (Bektai Menkbnmelerinde slam ncesi nan Motifleri,Enderun Kitabevi, stanbul 1983, s.220 vd.). Doallkla Alevi-Bektailik bu inan, kltr vednce elerini kendi potasnda yourmu; Ali, Ehlibeyt ve Oniki mam inanan temel alan

bir inan sistemi oluturmutur. te bu yeniden yaratlan inan sistemi; ne Manicilik, neBudaclk, ne Zerdtlk, ne Mazdekilik, ne amanlk, ne Paganist Anadolu inanlar, neiilik, ne de yalnzca slamlktr. Sadece ve sadece Alevi-Bektailiktir.


anadolu aleviliğinin kültürel-İnançsal kaynakları

Documents