İŞle İlgili hastaliklar tani rehberİ. vanadyum ve bileiklerine bağlı hastalıklar 119 5.2.9....
Post on 12-May-2019
256 Views
Preview:
TRANSCRIPT
MESLEK HASTALIKLARI
ve
LE LGILI HASTALIKLAR
TANI REHBER
ALIMA VE SOSYAL GVENLK BAKANLII
SALII VE GVENL GENEL MDRL
NDEKLER Blm Balk Sayfa
1.GR ..................................................................................................... 1
2.TANIM ve KAPSAM .............................................................................. 3
3. MESLEK YK ................................................................................... 7
4.SEKTRLER ....................................................................................... 12
4.1. Maden ve Taocaklar: Risk etmenleri ve Salk Sorunlar ........ 12
4.2. Metal Sektr: Risk etmenleri ve Salk Sorunlar ..................... 17
4.3. naat Sektr: Risk etmenleri ve Salk Sorunlar .................... 28
4.4 Deri Sektr: Risk etmenleri ve Salk Sorunlar ........................ 32
4.5. Tekstil Sektr: Risk etmenleri ve Salk Sorunlar.................... 45
4.6. Gda rnleri ve ecek malat Sektr: Risk etmenleri ve Salk Sorunlar .................................................................................... 55
4.7. Mobilya Sektr: Risk etmenleri ve Salk Sorunlar .................. 62
4.8. Kimya Sektr: Risk etmenleri ve Salk Sorunlar .................... 71
5. MESLEK HASTALIKLARI .................................................................. 77
5.1. Giri: .......................................................................................... 77
5.2. Kimyasal Risk etmenlerine Bal Hastalklar .............................. 77
5.2.1. Arsenik ve Arsenik Bileiklerine Bal Hastalklar ................... 77
5.2.2.Berilyum ve Bileiklerine Bal Hastalklar ............................... 83
5.2.3. Krom ve Bileiklerine Bal Hastalklar .................................. 90
5.2.4. Kadmium ve Bileiklerine Bal Hastalklar ............................ 90
5.2.5. Civa ve Bileiklerine Bal Hastalklar ................................... 102
5.2.6. Manganez ve Bileiklerine Bal Hastalklar ......................... 108
5.2.7. Kurun ve Bileiklerine Bal Hastalklar ............................... 113
5.2.8. Vanadyum ve Bileiklerine Bal Hastalklar ......................... 119
5.2.9. Antimon ve Bileiklerine Bal Hastalklar ............................. 123
5.2.10. Nikel ve Bileiklerine Bal Hastalklar ................................ 127
5.2.11. Kalay ve Bileiklerine Bal Hastalklar ............................... 131
5.2.12. Bakr ve Bileiklerine Bal Hastalklar ................................ 134
5.2.13. inko ve Bileiklerine Bal Hastalklar ............................... 139
5.2.14. Hekzakarbonlara Bal Hastalklar ...................................... 143
5.2.15. Mineral Asitlere (norganik asitler) Bal Hastalklar: ........... 147
5.2.16. Organik Solventlere Bal Hastalklar: ................................ 152
5.2.17. Flor ve Hidroflorik Asite Bal Hastalklar: ........................... 163
5.2.18. Karbon Monoksite Bal Hastalklar: ................................... 167
5.2.19. Hidrosiyanik Asit ve Siyanid Bileiklerine Bal Hastalklar:171
5.2.20. Ozona Bal Hastalklar: .................................................... 175
5.2.21. Azot Oksitlerine Bal Hastalklar: ..................................... 179
5.2.22. Fosgene Bal Hastalklar: ................................................ 183
5.3. Mesleki Deri Hastalklar .......................................................... 189
5.3.1. Genel Bilgiler ........................................................................ 189
5.3.2. Deri Kanseri ve Prekanserz Deri Hastalklar ...................... 190
5.3.3. yi Huylu (benign) Deri Hastalklar: ...................................... 196
5.3.3.1. Mesleki kontak dermatitler: ................................................ 196
5.3.3.1.1. Genel bilgiler: zellikleri, grlmesi, kullanm, maruziyet kaynaklar: ...................................................................... 196
5.3.3.1.2. rritan kontak dermatit (KD): ........................................... 199
5.3.3.1.3. Allerjik kontak dermatit (AKD): ........................................ 200
5.3.3.1.4. Foto- allerjik veya foto-toksik dermatitler: ........................ 201
5.3.3.2. Dier Mesleki Dermatitler: ................................................. 212
5.3.3.2.1. Mesleki Kontak rtiker: ................................................... 212
5.3.3.2.2. Lateks Allerjisi: ................................................................ 213
5.3.3.2.3. Mesleki Akne: ................................................................. 214
5.3.3.2.5. Mesleki Pigmentasyon Bozukluklar: ............................... 215
5.3.3.2.5.1. Hiperpigmentasyon ...................................................... 215
5.3.3.2.5.2. Kimyasal Hipo/Depigmentasyon-Mesleki Lkodermi (Vitiligo) ......................................................................... 216
5.3.3.2.6. Mesleki Deri lserleri: ..................................................... 216
5.3.3.2.7. Mesleki Deri Enfeksiyonlar: ............................................ 217
5.3.3.2.8. Fiziksel Etmenlere Bal Dermatozlar ............................. 217
5.3.3.2.9 Mesleki Deri Kanserleri: .................................................. 218
5.3.3.2.10. eitli Mesleki Dermatozlar: ......................................... 218
5.4. Mesleki Solunum Sistemi Hastalklar ...................................... 221
5.4.1. Genel bilgiler: ....................................................................... 221
5.4.2. Mesleki solunum sisitemi hastalklarna genel yaklam:....... 221
5.4.3. Mesleki Hava Yolu Hastalklar ............................................. 229
5.4.3.1. Mesleki Astm: ................................................................... 229
5.4.3.2. Mesleki Kronik Obstrktif Akcier Hastalklar (KOAH) ..... 238
5.4.4. norganik Tozlara Bal Mesleki Akcier Hastalklar ............ 246
5.4.4.1. Silikoz ................................................................................ 246
5.4.4.2. Siliko-Tberkloz ............................................................... 254
5.4.4.3. Kmr isi Pnmokonyozu.............................................. 257
5.4.4.4. Asbestin neden olduu hastalklar ..................................... 263
5.4.4.5. Dier pnmokonyozlar/pulmoner reaksiyonlar ................... 270
5.4.4.5.1. Sideroz ........................................................................... 270
5.4.4.5.2. Alminyum ...................................................................... 274
5.4.4.5.3. Zeolitler........................................................................... 278
5.4.4.5.4. Talk ................................................................................ 278
5.4.4.5.5. Mika ................................................................................ 279
5.4.4.5.6. Kaolin ............................................................................. 280
5.4.4.5.7. Baryum ........................................................................... 281
5.4.4.5.8. Nadir elementler ............................................................. 281
5.4.4.5.9. Grafit .............................................................................. 281
5.4.4.5.10. Kaynak Akcieri ......................................................... 283
5.4.4.5.11. Sert Metaller ve Kobalta Bal Akcier Hastalklar ...... 290
5.4.4.6. nsan Yapm Sentetik Liflere Bal Akcier Hastalklar ..... 296
5.4.4.7. Organik Tozlara Bal Mesleki Akcier Hastalklar ............ 302
5.4.4.7.1. Bissinozis ....................................................................... 302
5.4.4.7.2. Ekstensek Allerjik Alveolit (Hipersensivite pnmonisi) ..... 309
5.4.4.7.3. Toksik nhalasyon Hasarlar ............................................ 316
5.5. Mesleki Bulac Hastalklar ..................................................... 328
5.5.1. Genel bilgiler: zellikleri, grlmesi, maruziyet kaynaklar: ... 328
5.5.2. Etki mekanizmas: ................................................................ 331
5.5.3. Klinik: .................................................................................... 332
5.5.4. AIDS: .................................................................................... 332
5.5.5. Burusellozis (malta hummas): .............................................. 332
5.5.6. Erizipeloid: ............................................................................ 333
5.5.7. Tularemia: ............................................................................ 333
5.5.8. Hepatit A: ............................................................................. 333
5.5.9. Hepatit B: ............................................................................. 333
5.5.10. Hepatit C: ........................................................................... 333
5.5.11. Tberkloz (Tbc): ............................................................... 334
5.5.12. Lejyonellozis: ...................................................................... 334
5.5.13. Tifo: .................................................................................... 335
5.5.14. Leptospirozis (Weil hastal, Hemorajik sarlk):................. 335
5.5.15. arbon: ............................................................................... 335
5.5.16. istozomazis: ..................................................................... 336
5.5.17. Tetanoz: ............................................................................. 336
5.5.18. Tedavi: ............................................................................... 337
5.5.19. Duyarllk: ........................................................................... 337
5.5.20. nleme: .............................................................................. 337
5.5.21. Lyme Hastal: .................................................................. 341
5.6. Fiziksel Risk etmenlerine Bal Hastalklar ............................. 345
5.6.1. Genel bilgiler: ....................................................................... 345
5.6.2. Grltye bal iitme kayplar ............................................. 346
5.6.3. Titreime bal hastalklar ..................................................... 353
5.6.3.2. El kol titreimi .................................................................... 353
5.6.3.3. Tm Vcut titreimi ............................................................ 359
5.6.4. Hava basncndaki deiiklere bal hastalklar .................... 362
5.6.4.1. Hava basncnn artmasna bal hastalklar ...................... 362
5.6.4.1.1. Genel bilgiler: zellikleri, grlmesi, kullanm, maruziyet kaynaklar ....................................................................... 362
5.6.4.1.2. Etki mekanizmas: .......................................................... 362
5.6.4.1.3. Klinik: .............................................................................. 362
5.6.4.1.4. Barotravma: ................................................................... 362
5.6.4.1.5. Kompresyon barotravmas: ............................................ 362
5.6.4.1.6. Dekompresyon barotravmas: ........................................ 363
5.6.4.1.7. Dekompresyon hastal: ............................................... 363
5.6.4.1.8. Disbarik osteonekroz: .................................................... 364
5.6.4.2. Hava basncnn artmasna bal hastalklar ...................... 368
5.6.4.2.1. Genel bilgiler:.................................................................. 368
5.6.4.2.2. Klinik: .............................................................................. 368
5.6.4.2.3. Daltan sonar uu: ....................................................... 368
5.6.5. yonlatrc radyasyona bal hastalklar .............................. 369
5.6.6. yonlatrc olmayan radyasyona bal hastalklar ve elektromanyetik alanlara bal hastalklar .............................. 378
5.6.6.1. Genel bilgiler: .................................................................... 378
5.6.6.2. UV Radyasyon: ................................................................. 380
5.6.6.3. Grnr k: ..................................................................... 380
5.6.6.4. Kzltesi: .......................................................................... 381
5.6.6.5. Mikrodalga: ....................................................................... 381
5.6.6.6. Radyofrekans: ................................................................... 382
5.6.6.7. Lazer: ................................................................................ 382
5.6.6.8. Ar dk frekansl radyasyon: ....................................... 382
5.6.6.9. nleme: ............................................................................. 382
5.7. Psikososyal Risk etmenlerine Bal Hastalklar ...................... 384
5.7.1. Genel bilgiler: ....................................................................... 384
5.7.2. stresi ................................................................................. 385
5.7.3. Posttravmatik stress bozukluu ............................................ 394
5.7.4. Tkenmilik sendromu .......................................................... 397
5.7.5. yerinde psikolojik iddet (mobbing) .................................... 399
5.8. Kas skelet Sistemi le lgili Hastalklar ..................................... 404
5.8.1. Birikimsel zedelenme hastalklar .......................................... 404
5.8.1.1. Genel bilgiler: .................................................................... 404
5.8.1.2. Etki mekanizmas: ............................................................. 406
5.8.1.3. Klinik: ................................................................................. 406
5.8.1.4. El ve dirsek ile ilgili hastalklar: .......................................... 407
5.8.1.5. Kol ve dirsek ile ilgili hastalklar: ........................................ 408
5.8.1.6. Omuz ve boyun ile ilgili hastalklar: .................................... 409
5.8.1.7. Ayak ve bacak ile ilgili hastallar: ....................................... 409
5.8.2. Bel arlar ............................................................................ 414
5.8.3. Bursitler: ............................................................................... 419
5.8.3.1. Genel bilgiler: .................................................................... 419
5.8.3.2. Etki mekanizmas: ............................................................. 419
5.8.3.3. Klinik: ................................................................................. 419
5.8.3.4. Prepateller bursit: .............................................................. 419
5.8.3.5. Subpateller ........................................................................ 419
5.8.3.6. Akut prepateller ve subpateller bursitler ............................. 419
5.8.3.7. Kronik Prepateller ve Subpateller bursitler ......................... 419
5.9. Dier meslek hastalklar: ........................................................ 423
5.9.1Maden alanlar nistagmusu ................................................ 423
6. Mesleki Kanserler: .......................................................................... 425
6.1. Genel bilgiler ........................................................................... 425
6.2. Tanm ...................................................................................... 425
6.3. Grlmesi, kullanm, mesleki maruziyetler .............................. 427
6.4. Mesleki Kan Hastalklar, Hematopoetik ve Lenfatik Sistem ..... 433
6.5. Etki mekanizmalar .................................................................. 433
6.6. Mesleki kanser tansn dnmek ........................................... 433
6.7. Meslek yks ......................................................................... 434
6.8. Korunma .................................................................................. 435
6.9. Gzlem .................................................................................... 436
7. le lgili Hastalklar ......................................................................... 437
7.1. Kalp damar hastalklar ve ile ilgili risk etmenleri .................... 437
7.2. Stres ve ile ilgili risk etmenleri ................................................ 445
7.3. Hipertansiyon ve ile ilgili risk etmenleri ................................... 452
7.4. Peptik lser ve ile ilgili risk etmenleri ...................................... 460
KAYNAKLAR .................................................................................. 465
ekil Dizini...................................................................................... 477
Tablo Dizini .................................................................................... 478
KISALTMALAR
ACGI
H
Amerikan Ulusal Hijyenistleri
Konferans
KVH Kardiyovaskler hastalk AAS Atomik absorbsiyon
spektrofotometrisi
KVS Kardiyovaskler sistem ACE Anjiotensin-konverting enzim LDH Laktat dehidrojenaz ACG Akcier grafisi LDL Dk dansiteli
lipoprotein ALA Aminolevlinik asit mcg mikrogram
ALA-
D
Aminolevlinik asit dehidrataz mcm Mikron metre
ALS Amiyotrofik lateral skleroz M Miyokard infarkts ALT Alanin transaminaz MM
MF
nsan yapm mineral
lifler ANA Anti nkleer antikor MR Manyetik rezonans AP Alkalen fosfataz MS Multipl skleroz ARB Asido-rezistan basil, tberkloz
basili
NIOS
H
Amerikan Ulusal
Sal ve Gvenlii AST Aspartat transaminaz Enstits ASY Alt solunum yollar PAH Polisiklik aromatik
hidrokarbonlar ATA Absolut (mutlak) atmosfer PAH Pulmoner Arteriyel
Hipertansiyon BAD Bron ar duyarll PAN Periarteritis nodosa BeLP
T
Berilyum lenfosit proliferasyon
testi
PET Pozitron emisyon
tomografisi BFT Bbrek fonksiyon testleri PMF Progresif masif fibrozis BO Broniolitis obliterans ppd Pure protein derivative,
tberklin deri testi BOS Beyin omurilik svs ppm Milyonda ksm BPT Bron provokasyon testi PSS Periferik sinir sistemi BFT Bbrek Fonksiyon Testleri PVC Polivinil klorr DEP Dizel egzoz partiklleri RA Romatoid artrit EDT
A
Etilen diamin tetra asetik asit RAD
S
Reaktif hava yollar
disfonksiyonu EEG Elektroensefalografi sendromu EKT El-kol titreimi RES Retikloendotelyal
sistem EMG Elektromyografi Sa
O2
O2 saturasyonu ENM
G
Elektronromyografi SFT Solunum fonksiyon testi FEV1 Zorlu ekspirasyon hacminin 1.
saniyesinde
SLE Sistemik lupus
eritematosus karlan hava miktar SML Sentetik mineral lifler FM Fizik muayene SSS Santral sinir sistemi FVC Zorlu vital kapasite Tbc Tberkloz GGT Gama glutamil transferaz TK Total kolesterol GS Gastrointestinal sistem TLC Total akcier kapasitesi Gy Gray (1 Gy= 1 J/kg = 100 rad) TVT Tm vcut titreimi HDL-
K
Yksek dansiteli lipoprotein-
kolesterol
UOB Uucu organik bileikler IARC Uluslar aras Kanser Aratrma
Arivi
SY st solunum yollar ILO Dnya alma rgt VC Vital kapasite ISO Uluslararas Standartlar
Kuruluu
WHO Dnya Salk rgt SG sal ve gvenlii YRB
T
Yksek rezolsyonlu
bilgisayarl tomografi KAH Koroner arter hastal ZPP inko protoporfirin KCF
T
Karacier fonksiyon testleri KP Kmr alan pnmokonyozu
KKY Konjestif kalp yetmezlii KOA
H
Kronik obstrktif akcier
hastal
kPa Kilopaskal KTS Karpal tunel sendromu
1
1. GR
inde yaadmz kltrde hastalk meydana getiren etmenler her geen gn
daha fazla artmakta ve iddetlenmektedir. Dnya Salk rgtne gre, salk
sadece hastalk ya da sakatln olmamas deil, fiziksel, ruhsal ve sosyal
olarak tam bir iyilik hali ierisinde olmak olarak tanmlanmaktadr.
salnn amac ise, tm mesleklerde alanlarn; bedensel, ruhsal, sosyal,
iyilik durumlarn en stn dzeye ulatrmak, bu dzeyde srdrmek, alma
koullar yznden salklarnn bozulmasn nlemek, altrlmalar,
istihdamlar srasnda sala aykr etmenllerden oluan tehlikelerden
korumak, fizyolojik ve psikolojik durumlarna en uygun mesleksel ortamlara
yerletirmek ve bu durumu srdrmek, zet olarak iin insana ve her insann
kendi iine uyumunu salamak tr. alma koullar ve alma ortam
alma yaamn oluturan en nemli bileenlerdir.alma sresi, cret,
deme biimleri ile zel risk gruplar (ocuk alanlar, kadn alanlar ve
zrl alanlar gibi) alma koullarn oluturur. retim srecinde alann
saln dorudan ya da dolayl biimde, annda ya da belirli bir sre sonra
etkileyen fiziksel, kimyasal, biyolojik, ergonomik ve psikososyal etmenlerin
kaynaklar olan unsurlar alma ortamn oluturur. alma yaamnda
bulunan ok sayda etmenl alanlarn i kazs, ile ilgili hastalk veya meslek
hastal ile karlamasna neden olur.
Uluslararas alma rgt verilerine gre, her gn 6.300 kii, meslek
hastalklar veya ile ilgili hastalklar sonucu hayatn kaybetmektedir.
yerlerinde ylda 317 milyon kaza ve 2,3 milyondan fazla lm meydana
gelmektedir. Bu i gvenlii ve salk uygulamalarnn ekonomik yk, her
yl kresel Gayri Safi Haslann % 4' olarak tahmin edilmektedir
Avrupa Birlii lkelerinde yaplan bir almada, alanlarn %14 ulusal
kurumlarnca onaylanan bir meslek hastal ve ya i kazasna sahip
olduunu bildirmitir.
Sosyal Gvenlik Kurumu istatistiklerine gre, 2015 ylnda 241 bin 547 i
kazas meydana gelmi, bunlarn 1252s lmle sonulanmtr. Meslek
hastalna yakalananlarn says ise 510dur. Ancak lkemizde meslek
hastal saysn bildirilenden ok daha fazla sayda olduu tahmin
edilmektedir.
Gelien teknolojiyle birlikte her geen gn yeni kimyasallar kullanma girmekte,
2
mesleki risk faktrlerinin says giderek artmaktadr. Bilinen 100.000in zerinde
kimyasal vardr. Bunlarn birka bini alerjen, 700den fazlas kanserojendir.
Mesleki biyolojik risk etmenlerinin says 200n zerindedir. Elliden fazla
fiziksel risk faktr, 20den fazla ergonomik sorun alanlarn saln tehdit
etmektedir.
Gelimi lkelerde i kazalar ve meslek hastalklarnn toplam maliyetinin bu
lkelerin ulusal gelirlerini %4 orannda deitirdii baz kaynaklarda
bildirilmitir. Bu durum gstermektedir ki, i kazalar ve meslek hastalklar
sonucu oluan maddi ve manevi kayplar, lkenin gelime srecini engellemesi
asndan nemlidir.
alanlarda grlen hastalklar grup olarak snflandrabiliriz;
1. Toplumda grlen genel hastalklar; alan nfusta da en sk
grlenleridir.
2. le ilgili hastalklar; saysal olarak ikinci srada yeralr.
3. En az grlmesi gereken ise meslek hastalklardr (ekil 1).
0%
20%
40%
60%
80%
100%
Meslek Hastalklar
le lgili Hastalklar
Genel Hastalklar
ekil 1: alanlarda grlen hastalklar
3
2. TANIM ve KAPSAM
Bu blmde meslek hastalklar ve ile ilgili hastalklar irdelenecektir.
2.1. Meslek Hastalklar
lkemizde Sosyal Sigortalar ve Genel Salk Sigortas Kanununda (Kanun
Numaras 5510, Resmi Gazete:16.6.200626200) Meslek hastal;
altrld iin niteliine gre tekrarlanan bir sebeple veya iin yrtm
artlar yznden urad geici veya srekli hastalk, sakatlk ya da ruhi arza
halidir. Hastaln nedeni yani etyolojik faktr iyerindedir.
Sigortalnn alt iten dolay meslek hastalna yakalandnn Sosyal
Gvenlik Kurumu Salk Kurulu tarafndan tespit edilmesi zorunludur. Tm
meslek hastalklar nlenebilir hastalklardr.
Tanmlardan da anlalaca gibi, meslek hastalklar etmenli belli hastalklardr.
Meslekle spesifik veya gl iliki gsterirler ve ou zaman nedensel faktr
tektir. yerinde bulunan etmenllerle aralarnda zorunlu nedensel bir iliki
vardr (ekil 2).
ekil 2: Meslek hastalklarnda nedensel iliki
Meslek hastalklarnn kendilerine zg klinik laboratuvar vardr. Ayn meslekte
alanlarda grlme skl daha yksektir, yani mesleki kmelenme
gsterirler. Etmen veya metabolitlerinin biyolojik ortamlarda saptanmas
4
olasdr. Deneysel olarak oluturulabilirler. Etmene maruziyetin balangc ile
hastalk semptom ve bulgularnn ortaya kmas arasnda sessiz bir dnem
vardr.
Meslek hastalklar tanlama srecinde temel yaklam vardr:
1. Liste sistemi: Ulusal veya Uluslararas dzeyde hazrlanm,
iinde meslek hastalklarnn belirtildii, gruplandrld ve
snrlandrld listelerdir.
2. Kant sistemi: Meslek hastal oluturan etmen veya etmenlerin
kanta dayal olarak tespit edildii ve buna dayanarak meslek
hastal tansnn konulduu sistemlerdir.
3. Karma sistemi: Liste ve kant sisteminin birlikte kullanld
sistemlerdir.lkemizde karma sistemi arlkl bir uygulama
yrtlmektedir.
Meslek hastalklar listeleri: Ulusal veya Uluslaras dzeyde geerli olan
meslek hastalklar listeleri u ekildedir:
1. ILO; Meslek Hastalklar Listesi (2010).
2. DS; ICD-10-Meslek Hastal Tan Kodlar.
3. lkelerin gelitirdii listeler.
lkemizde Sosyal Sigorta Salk lemleri Tz (1972) ve alma
Gc ve Meslekte Kazanma Gc Kayb Tespit lemleri
Ynetmeliinde yer alan Meslek Hastalklar Listesi (2008) aadaki
verilmitir.
Trkiye de Meslek Hastalklar Snflandrmas
Meslek Hastalklar Listesinde hastalklar be blmde toplanmtr:
5
Tablo 1: Meslek hastal gruplar
Gruplar Alt Grup ve Hastalklar
A Grubu: Kimyasal Maddelerle olan
meslek hastalklar
25 alt grupta 67 hastalk
B Grubu: Mesleki Cilt hastalklar 2 alt grupta Deri Kanseri &
Kanser d deri hastalklar
C Grubu: Pnmokonyozlar ve dier
Mesleki Solunum Sistemi hastalklar
6 alt grupta 9 hastalk
D Grubu: Mesleki Bulac Hastalklar 4 alt grupta 30 hastalk
E Grubu: Fiziksel etmenlerle olan Meslek
Hastalklar
7 alt grupta 12 hastalk
Listede hastalklarn belirtileri, riskli i trleri, ykmllk sresi ve
maruziyet sresi belirtilmitir:
Maruziyet sresi, zararl etkinin balamasyla hastalk belirtilerinin ortaya
kmas iin gereken en az sredir.
Ykmllk sresi ise, zararl mesleksel etmene maruziyetin sona ermesi
ile hastal ortaya kmas arasnda geebilecek, kabul edilebilir en uzun
sredir (bulac hastalklar iin kuluka sresi).
Mevzuatmza gre, iyerindeki meslek hastalklarnn aratrlmas,
izlenmesi, pheli durumlarda ilgili salk kurulularna gnderilmesi iyeri
hekiminin balca grevlerindendir. SG Kanunu Madde 14, veren, i
kazas ve meslek hastalklarn aadaki hallerde belirtilen srede; i
kazalarn kazadan sonraki i gn iinde, salk hizmeti sunucular veya
iyeri hekimi tarafndan kendisine bildirilen meslek hastalklarn, rendii
tarihten itibaren i gn iinde Sosyal Gvenlik Kurumuna bildirir. der.
6
Meslek hastal tans sonrasnda, tazminat, i gremezlik
dentisi, iyerine yatrm ve cezai sorumluluk getirdii iin, bildirimi eksik
yaplmaktadr. Bu yzden bildirilen meslek hastalklar says neyazk ki
gerek deerinden ok azdr (ekil 3).
Meslek hastalklar konusunda iveren ve alanlarn bilgilendirilmesi ve
duyarlklarnn salanmas nemlidir. Meslek hastal tans, o tany alan
alann yakn alma arkadalar iin de erken tan olana verir.
Meslek hastalklar tanlama srecinde en nemli basamak nleme ve
izlemedir. Daha sonra ise srasyla bildirim, inceleme ve mdahale
basamaklar gelir.
2.2. le ilgili hastalklar
le ilgili hastalk; dorudan iyerinden kaynaklanmasa bile, iyerindeki
faktrlerden etkilenen ve seyri deien hastalklardr. le ilgili hastalklarn
etyolojilerinde birden fazla sayda faktrn bulunduu, hastalklarn
meydana gelmesinde mesleksel faktrlerin rol olduu da bilinmektedir.
yerinde bulunan ok sayda etmen ile ilgili hastaln olumasnda
arttrc etki yapar (ekil 4).
yerinde var olan birok nedensel faktr ve baka risk etmenlerinin birlikte
rol oynad hastalklardr. Yani etyoloji komplekstir. Hastalk etmeninin
iyerinde olmas zorunlu deildir. Dorudan iyerinden kaynaklanmasalar
bile, iyerindeki etmenlerden etkilenirler ve seyirleri deiir.
Yaplan i, hastala neden olur, arlatrr, hzlandrr ya da alevlendirir,
ekil 3: Meslek hastalklar bildirimi
zorunlu nedensellik
BBiillddiirriilleenn
Bildirilmeyen
7
alma kapasitesini azaltabilir. Ayn olguda ayn sonular farkl nedenlere
bal olabilir. le ilgili hastalklar meslek hastalklarna gre daha sktr ve
alanlar kadar genel toplumda da grlrler.Kalp damar hastalklar,
hipertansiyon, i stresi ve psikosomatik bozukluklar, kas-iskelet sistemi
hastalklar, peptik lser, kanserler gibi ok sayda hastalk ile ilgili
hastalklara rnek olarak gsterilebilir.
le ilgili hastalk
ekil 4: le ilgili hastalklarda arttrc etki
3. MESLEK YK
Bernardini Ramazzini (1633-1714) ilk kapsaml meslek hastalklar kitabn
De Morbis Artificum Diatriba yazan bir hekimdir. Ramazzini her hastasna
alma yaamyla ilgili ayrntl sorular sormasyla da nlenmitir. Ramazzini,
hastasn muayenene ederken ne i yapyorsun? sorusunun yerlemesini
salayan hekim olarak tarihe adn yazdrmtr.
Meslek hastal tansnn konmas iin nemli olan iki lt; iyeri ile bir
hastalk arasnda etmen-maruziyet ilikisinin olmas ve tan konan hastaln
sz konusu meslek alanlarnda toplum ortalamasna gre daha fazla
grlmesidir.
Etmen-maruziyet ilikisinin net bir ekilde ortaya konabilmesi iin; klinik ve
patolojik tanlarn konmas, mesleki anamnez ve i analizi, etmen ve hastalk
ilikisini ortaya koyan epidemiyolojik veriler yararl olmaktadr.
8
Uluslararas meslek hastalklar listesine bir hastaln eklenmesi iin
tanmlayc kriterler unlardr:
1. Maruz kalma ve etkilenim ilikisinin gl ve bilimsel olarak
ispatlanm olmas,
2. Hastaln belli ilerde veya alma alanlarnda ortaya
kmas,
3. Maruz kalan alan says ile riskin iddeti arasndaki ilikinin
kuvvetli olmas,
4. Hastaln birok lkenin ulusal meslek hastal listesinde yer
almas.
yi bir meslek anamnezi hem hastalklarn balamas ve ilerlemesini engeller,
hem de iyerindeki dier alanlarn korunmasn salar. yeri hekimi meslek
hastalklar tans koyabilmek iin u konuda yeteneini artrmaldr:
1. Meslek hastalklarndan gl bir phe dzeyi
2. Yeterli meslek yks alma becerisi
3. yeri hekimlii kaynaklarna kolay eriim
Anamnez alrken, hastalklarda mesleksel etyolojinin dnlmesini
glendiren u 4 sorunun yant bulunmaya allmaldr:
Tablo 2: Nedensel liki ltleri ve sorular
Nedensel iliki ltleri
Soru
Temporal Maruziyetin balangc ile semptomlarn ortaya k arasndaki sre nedir?
liki
Semptomlar iten uzaklamakla (tatil veya i deiiklii) dzeliyormu?
Doz-etki ilkisi
Yksek maruziyet dzeyi olan ortamlarda veya belli ilerde semptomlar arlayormu?
likiningc arkadalarnda da ayn maruziyetler ayn semptomlaranedenoluyormu?
9
Hastann tam ve doru tan alabilmesi ve tedavi olabilmesi, mesleki yks
alndnda mmkn olacaktr. Tam ve doru tan konulmasna ve tedavisi
dzenlenmesine ramen mesleksel iliki ortaya konulamadysa hasta
yapt ie devam edecektir. Mesleksel maruziyetin devam ettii srece
hastann tekrar hastalanmas kanlmazdr.
Mesleki ykde yaplan iin zelliine gre deimekle birlikte aadaki
sorular sorulabilir:
Tablo 3: Mesleki yk
Mesleki yk
Sra ncelikli olarak sorulmas gereken sorular Yantlar
1. Mesleiniz nedir?
2. Hangi ikolunda alyorsunuz?
3. Yaptnz i nedir?
4. yeri adresiniz neresidir?
yeri maruziyetleri ile ilgili sorular
5. Salk sorunlarnz nelerdir?
6. Gnde ve haftada ka saat alyorsunuz?
7. Salk sorununun yaptn ile ilikili
olduunu dnyor musun?
1.Evet 2. Hayr
8. ikayetleriniz hafta iinde ya da sonunda
arlayor mu?
1.Evet 2. Hayr
9. ikayetleriniz evde ya da ite arlayor
mu?
1.Evet 2. Hayr
10. unlarn herhangi birine maruz kalyor
musunuz: kimyasallar, tozlar, metaller,
radyasyon, grlt veya sk
tekrarlananhareketler?.......(yaplan iin
zelliine gre farkl etmenler sorulabilir)
1.Evet 2.Hayr
11. Yukardaki etmenlerin (10.Soru) herhangi
birine gemite maruz kaldnz m?,
1.Evet 2. Hayr
10
kaldysanz eer ne kadar srede ve hangi
dozda maruz kaldnz?
Sre: Doz:
12. yerinde kiisel koruyucu kullanyor musunuz? 1.Evet 2. Hayr
13. arkadalarnzn herhangi birinde benzer
yaknmalar var m?
1.Evet 2. Hayr
14. arkadalarnz ne i yapyorlar?
15. Ayn birimde mi alyorsunuz? 1.Evet 2. Hayr
16. Ayn madde ve aletlerle mi alyorsunuz? 1.Evet 2. Hayr
u anda alt ile ilgili sorular
17. uan altnz ite ne zaman almaya
baladnz?
18. Halen ayn ii mi yapyorsunuz? 1.Evet 2. Hayr
19. Yantnz hayr ise, ne zaman ayrldnz?
20. inizin ya da herhangi bir parasnn salk
sorunlarnzla ilikili olduunu
dnyormusunuz?
1.Evet 2. Hayr
21. Yantnz evet ise, aklaynz.
Koruyucularla ilgili sorular
22. yerinde kiisel koruyucu kullanyor
musunuz?
1.Evet 2. Hayr
23. Yantnz evet ise, hangilerini
kullanyorsunuz?
Eldiven/kafa
koruyucusu(baret,
apkavb.)/apron
(i nl)/i
elbisesi/koruyucu
gzlk/kulak
koruyucusu/solunu
11
m koruyucular (toz
maskesi, gaz
maskesi..vb.)., dier
24. Kiisel koruyucular ne zaman
kullanyorsunuz?
25. Bu ii yaparken kiisel koruyucu kullanmak
gerektiini dnyormusunuz?
1.Evet 2. Hayr
26. Yantnz evet ise, hangi i srasnda
kullanmak gerektiini dnyorsunuz?
nceki iiyle ilgili sorular
27. Hangi ikolunda alyordunuz?
28. Yaptnz i neydi?
29. yeri adresiniz neresiydi?
30. nceki iinizle ilgili salk sorunlarnz var
myd?
1.Evet 2. Hayr
31. Bu nedenle rapor kullandnz m? 1.Evet 2. Hayr
32. ten ayrldnz m ya da isiz kaldnz m? 1.Evet 2. Hayr
33. Yantnz evet ise salk sorunlarnz
tanmlaynz.
34. dnda salk sorunlarnz etkileyecek bir
etmenin olduunu dnyormusunuz?
1.Evet 2. Hayr
35. Yantnz evet ise bu etmenleri
tanmlaynz?
12
4. SEKTRLER
Bu blmde, maden ve taocaklar, metal, inaat, mobilya, deri, tekstil, gda
rnleri ve iecek imalat, kimya rnleri imalat sektrleri ve bu sektrlerin
risk etmenleri ve salk sorunlar incelenecektir.
4.1. Maden ve Taocaklar: Risk etmenleri ve Salk Sorunlar
4.1.1. Giri:
Madencilik farkl mesleklerin bir arada bulunduu bir endstridir. Geleneksel
olarak; metal veya kmr madencilii; yzey veya yeralt madencilii gibi
snflandrmalar yaplabilir. Metal madencilii de karlan cevherin cinsine gre
gre snflandrlr. karlan cevherler, genellikle bir dereceye kadar ocak
alannda ilenir. Metal madenciliindeki i sal ve gvenlii risklerinin ou
bu metalurjik srelerle ilikilidir.
Madencilik sektrndeki temel hava kirleticiler; eitli partikller, doal olarak
bulunan gazlar, motor egzoz gazlar ve baz kimyasal buharlardr. Bu
maddeler vcuda ya temas ederek, ya da emilerek zararl olurlar. Emilim
ciltten veya inhalasyon yoluyla oluabilir. Kimyasallar akut ve/veya kronik
etkiler oluturabilirler. Etkileri kimyasal ve fiziksel zelliklerine baldr. Temel
fiziksel tehlikeler grlt, titreim, s, barometrik basn ve iyonize
radyasyondur. Madenin derinlii, cevher ve evresindeki kayalarn bileimi,
kullanlan madencilik yntemleri gibi faktrle bal olarak farkl
kombinasyonlarda tehlikeler ortaya kar. Dar ve kapal alanlarda birlikte
yaamak da verem, hepatit (B ve E) ve insan immn yetmezlik virs (HIV)
gibi baz enfeksiyz ajanlara maruziyet riskini artrr. Yaplan i, tehlike
kaynana uzaklk, kontrol nlemlerinin etkinlii gibi faktrler, maruziyet
zerinde etkilidir.
4.1.2. Solunabilir ajanlar (gazlar, buharlar, tozlar ve dumanlar)
Madencilikte eitli gaz, toz, duman, buhar ve aerosoller gibi solunabilir
ajanlarn salnm sz konusudur. Bu ajanlar irritanlar, kimyasal asfiksanlar,
fibrojenler, allerjenler, kanserojenler ve sistemik toksinleri olutururlar. En sk
grlen hava kirleticiler solunabilir kmr tozu ve kristal silikadr.
13
Zararl ajanlara maruziyet, akcierlerde akut hasara, pnmokonyozlara ve
solunum fonksiyon bozukluuna neden olabilir. Baz hava kirleticileri akcier
kanserine neden olabilir. Baz inhalasyon zararllar, akcierin yan sra,
sistemik etkilere de neden olabilir. Baz asfiksanlar yksek konsantrasyonlarda,
oksijenle yer deitirerek saniyeler iinde lme neden olabilirler.
Yeralt kmr madenciliinde kapal alan ve bu kstl alan iindeki
havalandrma akmlar, hava kirleticileri iin tayclk yapabilir. zcler ve
temizlik maddeleri, poliretan spreyler, yaptrclar, emlsiyon svlar ve
madencilikte kullanlan dier rnler eitli tehlikeler ierebilir. Egzoz
dumanlar, iyi havalandrlmayan alanlardan kaynaklanan karbondioksit veya
metan da solunum zarar olutururlar.
4.1.3. Partikller
Serbest kristal silica:
Yer kabuunda en ok bulunan bir bileiktir ve dolaysyla maden ve ta oca
alanlarnn en sk karlatklar tozdur. Silika ieren kayalarn delinmesi,
paralanmas patlatlmas veya ince silika partikllerinin pulverize edilmesi gibi
ilemler srasnda solunabilir silika partiklleri oluur. Kumta % 100, kayrak
% 40, granit % 30a kadar silika ierebilir.
Kmr tozu:
Yeralt ve yerst kmr madenleri ve kmr ileme tesislerinde karlalan
bir tehlikedir. Kark bir tozdur; kmrn yan sra silika, kil, kireta ve dier
mineral tozlar da ierebilir. Kmr tozunun bileimi kmr damar, evredeki
tabakalarn yaps ve madencilik yntemlerine bal olarak deiir. Kmr tozu,
kesme, patlatma, delme ve tama ilemleri srasnda oluturulur. Kmr tozu
kmr alan pnmokonyozu (KP)na neden olur ve kronik bronit, amfizem
gibi kronik solunum yollar hastalklarnn oluumuna katkda bulunur. Antrasit
gibi karbon ierii yksek olan sert kmrlerde, KP riski daha yksektir.
Kmr tozuyla baz romatoid reaksiyonlar arasnda da iliki vardr.
14
Asbest:
Asbest madenlerinde ve yapsnda asbest de bulunan cevherin
madenciliinde grlr. Asbestoz(pnmokonyoz), havayolu hastal,
akcier kanseri ve mezotelyoma riskini artrr.
Dizel motor egzozu:
Gaz, duman ve partikl maddelerin bir karmdr. En tehlikeli gazlar karbon
monoksit, azot oksit, azot dioksit ve slfr dioksittir. Aldehitler, yanmam
hidrokarbonlar gibi birok uucu organik bileikleri(UOB), polisiklik aromatik
hidrokarbonlar (PAH) ve nitro-PAH bileiklerini de (N-PAH) ierir. Azot
oksitleri, kkrt dioksit ve aldehitler akut solunum irritanlardr. PAH ve N-PAH
bileiklerinin ou kanserojendir. Dizel egzoz partiklleri (DEP) genellikle kk
apl (
15
bir gazdr. Kmr madenlerinde tespit edilmemitir. Temel zarar iyonize
radyasyondur.
Dier tehlikeli gazlar dizel motor egzoz gazlar ve patlatma yan rnleri olan
solunum irritanlardr. Karbon monoksit sadece motor egzoz rn deildirler,
maden yangnlar sonucunda da oluurlar. Ocak yangnlar srasnda CO
lmcl konsantrasyonlara ulaabilir. Bunun yan sra patlama tehlikesi de
oluturabilir.
Azot oksitleri (NOx) dizel motor egzozu ve patlatma bir yan rn olarak
oluur.
Altn madencileri ve deirmencilerinde ve cva madencilerinde cva buharna
temas riski vardr. Altn ve kurun madencilerinde arsenikle temas ve akcier
kanseri riski vardr. Nikel madencilerinde nikel temas ve bu nedenle akcier
kanseri vecilt allerjisi riski vardr.
4.1.5. Fiziksel risk etmenleri
Grlt
Madenler genellikle dar ve kapal alanlardr. iler her trl alet ve makineden,
kesme, delme, ykleme ve tama gibi ilemlerden kaynaklanan grltye
maruz kalrlar. Grlt maruziyeti; iitme kayb riskinin yan sra, iletiime engel
olarak, sinirlilik ve yorgunluu artrarak i kazas riskinde arta neden olabilir.
Titreim
Ykleme birimleri, kamyonlar, kazyclar ve kepeler gibi mobil cihazlarn
kullanm tm vcut titreim maruziyetine neden olur. Disk problemlerine neden
olabilir ya da artrabilir. Haval kompresrler gibi delici aralarn kullanm da El-
kol titreimi sendromlarna nedenolabilir.
yonizan radyasyon
Madencilik sektrnde nemli bir risk etmenidir. Radon, talarn patlatlmas
srasnda aa kabilir ya da yeralt aklaryla da madene szabilen bir gazdr.
Radon ve bozunma rnleri iyonlatrc radyasyon yayarlar. Uranyum
madencileri arasnda akcier kanserinden lm oranlar yksektir.
Scak stresi
Is hem yeralt, hem yerst madencileri iin bir tehlikedir. Yeralt
madenlerinde, snn balca kayna kayann kendisidir. Her 100 metre
16
derinlikte kaya ss 1oC artar. Is artnn dier kaynaklar; fiziksel aktivite,
alan says, dolaan hava, ortam hava scakl, nem, ekipmanlar, zellikle
dizel ekipmanlardr. Scak bitkinlii ve scak arpmas, derin yeralt
madenlerinde nemli bir sorun olmaya devam etmektedir. Derin ocaklarda
barometrik basn da nemli bir sorundur. Isy, konvektif s alveriini artrr,
terin buharlamasn azaltr.Yerst madenciliinde gnein ultraviyole
nlarna maruziyet, muhtemelen skuamz hcreli karsinom ve bazal hcreli
karsinom oluumuna katkda bulunur. Pirometalurjik ilemlerde infra-red
maruziyeti, s stresi ve katarakta neden olabilir. Elektrolitik eritme ve rafine
ilemleri srasnda elektromanyetik alanlaroluur.
4.1.6. Ergonomik risk etmenleri
Tekrarlayan hareketlerin ve el emeinin youn olduu ilerde kas iskelet
sistemi hasarlanma riski yksektir. Madencilikte elle tama, byk ve ar
nesneleri kaldrma ileri, uzun sreli tekrarlayan alma hareketleri, biimsiz
duru yaygndr ve kas-iskelet hasarlarna neden olabilir. Uzun sre ayn
pozisyonda almak ar yorgunlua neden olur.
4.1.7. Biyolojik risk etmenleri
Nemli alma ortamlarndan kaynaklanan leptospirosis ve ankilostomiazis,
havalandrma sistemlerinden kaynaklanan legionella kontaminasyonu, dar
ve kapal alanlarda birlikte almaktan kaynaklanan tberkloz, hepatit,
HIV gibi enfeksiyon hastalklar, madencilerde sk karlalabilen
durumlardr.
17
4.2. Metal Sektr: Risk etmenleri ve Salk Sorunlar
4.2.1. Giri:
Metal eritme ve artma endstrisinde saf metalleri elde etmek iin metal
cevherleri ve hurdalar ilenir.
Metal ileme endstrisi ise sanayi ve dier farkl sektrlerin ihtiya duyduu
makine ve makine paralar, alet ve aralarn retimini yapar.
Temel metal ileme teknikleri unlardr:
Cevher ve hurda eritme veartma
Dkmclk
Scak veya souk dvme, presleme
Kaynaklk ve metalkesme
Sinterleme
Tornaclk
Son rn elde edinceye kadar talama, parlatma, zmparalama, yzey ileme
ve kaplama ilemleri (elektro-kaplama, galvanizleme, sl ilem, eloksal, toz
boya ve benzeri) gibi eitli teknikler kullanlr.
4.2.2. Eritme ve artma
Birincil eritme ve artma; zenginletirilmi cevherlerden metal
elde etme ilemidir.
kincil eritme ve artma; hurdalardan ve ilem atklarndan
metalin yeniden kazanlmas ilemidir.
Eritme ve artma ilemleri pirometalurjik veya hidrometalurjik tekniklerle yaplr.
lemler eitli tehlikeler tarlar (Tablo 4).
18
Tablo 5: Metallerin eritilmesi srasnda karlalan risk etmenleri
Eritilen metal
Risk etmenleri
Bakr Bakr, kurun, arsenik, antimon, kadmiyum civa, inko, kkrt dioksit, slfrik asit, karbon monoksit, grlt, scak stresi, elektrik tehlikeleri
Kurun Kkrt dioksit, kurun, arsenik, antimon, kadmiyum ieren partikller, karbon monoksit, grlt ve scak stresi
inko Kkrt dioksit, inko ve kurun ieren partikller, karbon monoksit, grlt, scak stresi ve elektrik tehlikeleri
Alminyum Boksit, silika, kostik soda, alminyum oksit, kriyolit ve hidroflorik asit dumanlar, florit ve alminyum florit tozlar, karbon dioksit, kkrt dioksit, karbon monoksit, grlt, scak stresi ve elektrik tehlikeleri
Altn Arsenik, cva, siyanid tozlar, hidrojen siyanid ve arsin gaz
Kimyasal risk etmenleri: eitli zararl tozlar, gazlar, dumanlar ve dier
kimyasallara maruziyet; silika, toksik metaller (kurun, arsenik,
kadmiyum), kkrt dioksit, karbon monoksit, slfrik asit, nikel karbonil(nikel
artma),floridler (alminyum eritme),arsenik (bakr ve kurun eritme ve artma),
cva ve siyanid (altn artma)
Dier risk etmenleri: Frnlar ve erimi metalden kaynaklanan parlama ve
kzltesi radyasyon, grlt, elektrik tehlikeleri, srt ve st ekstremite hasarlar
4.2.3. Dkmclk
Dkmclkte srasyla u i ve ilemler yaplr:
1. Maa kumu ve modelhazrlama
2. Kalp Kumu ve kalp hazrlama
3. Dkm ve ate hazrlama
4. Metal eritme ve artma
5. Kalp iine metaldkme
6. Kalptaki metal dkmsoutma
7. Kalptan dkm karma (derecebozma)
19
8. Temizleme, apakgiderme.
Demir, elik, pirin ve bronz geleneksel dkm metallerdir. Dkmclk
sektrnde en ok gri ve sfero demir dkm yaplr. Gri demir
dkmhanelerinde demir veya pik demir (kle) kullanlr. Bklebilir demir
dkmnde ise magnezyum, seryum, ve dier maddeler eklenir. Bu katk
maddelerinin ortam zararlar azdr. Ancak son yllarda titanyum, krom, nikel,
magnezyum ve daha toksik metallerden berilyum, kadmiyum ve toryum da
katk maddesi olarak kullanlmaktadr. Dkm ileminin eitli aamalarnda
farkl salk zararlar sz konusudur (Tablo 6).
Tablo 6: Dkmhanede bulunan risk etmenleri
Demir dkmhanesi
Yaplan i Risk etmenleri
Eritme ve saflatrma Kzltesi ve UV radyasyon
Kalp hazrlama Grlt, ahap tozlar, kum tozlar
Kalp yapma Silika, kmr tozu, kil ve organik yaptrclar, talk, grafit(yangn riski), organik zcler
ekirdek kalp yapma Formaldehit, fenol veya re-formaldehit reinesi, izosiyanatlar -metilen difenil izosiyanat (MDI), piridin bileikleri, fosforik veya slfonik asitler, karbon dioksit, sodyum silikat ve silika karm, aminler
Kalp krma, dkm karma Grlt, scak stresi, tozlar, furanlar, furfuril alkol, fosforik asit, fosfin, re ve fenol formaldehit reineleri, sodyum silikat, karbon dioksit, karbon monoksit
apak giderme Kaynak teknikleri, silica
Dier dkmhaneler
elik Kalptaki silika scak etkisiyle tridimit ve kriztobalite dnr
Hafif alam Alminyum ve magnezyum dumanlar, karbon monoksit, kompleks hidrokarbonlar, vanadyum pentoksit, florospar-florit tozu, baryum, veya klor, azot oksitleri
Bronz ve pirin Metal dumanlar; kurun, inko, bakr, magnezyum, alminyum, antimon, kadmiyum
20
4.2.4. Dvme ve presleme
Metal paralarna yksek basn uygulanarak ekil verilmesi ilemleridir.
Preslemede genellikle yaprak, erit veya rulo halindeki metal, ortam ssnda
kesme, presleme, ekme gibi ilemlere tabi tutularak belirli ekillere sokulur.
Birbirini izleyen bu ilemler genellikle ayr ayr yaplr. ou zaman souk elik
rulolar kullanlr ve otomobil ve eitli cihazlarn plaka ksmlar retilir. alma
koullar tekrarlanan gerilme hasarlar, srt, omuz ve st ekstremite kas iskelet
sistemi problemleri, vibrasyon ve grlt, makine yalarnn buharlar gibi eitli
salk risklerini barndrr (Tablo 7).
Tablo 7: Dvme ve presleme srasnda karlalan risk etmenleri
Presleme Dvme
Kalp yalar: Petrol rnleri, hayvansal ve bitkisel ya asiti trevleri, klorlu yalar ve mumlar, alkanolaminler, petro slfonatlar, boratlar, selloz trevi koyulatrclar, korozyon inhibitrleri vebiyositler
Kaynakemisyonlar Formaldehit Nitrozaminler Sistemdeki
mikrobiyolojikkirlenmeler
Ellerde laserasyonriski
Kas iskelet sistemi yaralanmalarriski
Scak stresi
Kalp yalarnn pirolizi ve
aerosollemesi: grafit amurlar,
koyulatrc polimerler, slfonat
emlgatrler, petrol rnleri, sodyum
nitrat, sodyum nitrit, sodyum
karbonat, sodyum silikat, silikon
yalar ve biyositler
4.2.5. Haddehaneler
Scak elik plakalar scak erit deirmenlerinde ekilerek ince uzun levha
bobinlerine dntrlr. Sonra yzey temizlii iin slfrik ya da hidroklorik
asit banyolarna alnr. Daha ince ve przsz bir rn isteniyorsa, bu kez
souk haddelemeye tabi tutulabilir. alanlar i yaparken bir ok salk sorunu
ve risk etmenleriyle karlarkar (Tablo 8).
Basnl dkm Alminyum, krom, inko, bakr, nikel, kromik asit buhar, ya buharlar, organik fosforlu bileikler
Hassas dkm Akrolein, trikloretilen, asbest
21
Tablo 8: Haddehanelerde alanlarn karlatklar risk etmenlerive salk sorunlar
Risk etmenleri Salk sorunlar
Kurun
Azot oksitleri
Krom
Nikel
Demir oksit
Ozon
Yksek frn gazlar
Kok frn gazlar
Karbon monoksit
Kkrt dioksit
Asitler
Grlt
Vibrasyon
Metal ileme svlar
Yzey temizleyiciler
yonizan radyasyon
Kazalar
Yaralanmalar
Yanklar
Gz yaralanmalar
Scak stresi
Sarlk
Mesleki kanser
4.2.6. Kaynaklk ve scak kesme
Kaynaklk; scak veya basn altnda metal veya plastik paralarn
birletirilmesi ilemlerinin genel addr. Metal sektrnn en yksek riskli
alanlarndan biridir (Tablo 9).
22
Tablo 9: Kaynaklk ve scak kesme ilemlerinin salk sorunlar ve risk etmenleri
Risk etmenleri
Yangn, yanklar, radyan s(infrared radyasyon) metal dumanlar ve dier kirliliklerinsolunmas
Elektrik tehlikeleri, grlt, ultraviyole radyasyon, ozon, azot dioksit, karbon monoksit, floritler, basnl gaz silindirleri,patlamalar
Fiziksel zorlanma, ar yorgunluk, kas iskelethasarlar Scak stresi Ultraviyole radyasyon: Arl konjunktivit (foto-oftalmi) kaynakgz Metal dolgu veya elektrot eliinin nikel veya krom gibi eitlibileenleri Kaynak telleri: kaplama inko ve kadmiyum, galvanizde inko, hafif elik
tellerdebakr Boyalar, gresler, metal yzey kirlilikleri, karbon monoksit, karbon dioksit
gibi gazlar, dumanlar, irritanlarn paralanmarnleri Kaynak teli klflar (rn. inorganikflorit) Scak ve UV n ortam havasyla (azot dioksit, ozon) veya klorlu
hidrokarbonlarla(fosgen) etkileimi Koruyucu olarak inert gaz kullanm (karbon dioksit, helyum,argon) Metal dumanatei Kapalalanlar Grlt yonizan radyasyon: Kaynan x n veya gama n ile incelendii
kaynak atlyelerinde uyar levhalar bulundurulmal ve talimatlara kesinlikle uyulmaldr. iler, bu tr donanmdan gvenli bir mesafede tutulmaldr. Radyoaktif kaynaklar, sadece zel aralarla ve zel nlemlerle elealnmaldr.
Metal sektrnde, ok eitli kaynak teknikleri kullanlmaktadr. En ok
karlalanlarnn tanmlar ve tehlikeleri Tablo 10da zetlenmitir.
23
Tablo 10: Kaynak ilemleri, tanm ve risk etmenleri
Kaynak ilemi Tanm Risk etmenleri
Kaynak Kaynak alevi metal yzeyini
eritir ve dolgu ubuu bu
boluu doldurup
ekillendirir.
Metal dumanlar, azot
dioksit, karbon
monoksit, grlt,
yanklar, infrared
radyasyon, yangn,
patlama
Pirin kayna Iki metal yzeyi metal
erimeden yaptrlr. Dolgu
metalinin erime scakl
450 C zerindedir. Alev
stma, diren stma ve
indksiyon stma
yntemleri kullanlabilir.
Metal dumanlar
(zellikle kadmiyum),
floritler, yangn,
patlama, yanklar
Lehimleme Pirin kayna gibidir. Fark,
dolgu metali eritme ssnn
450 C'den dk
olmasdr. Istma havyasyla
da yaplabilir.
Lehimler, kurun
dumanlar, yanklar
Metal kesme ve delme Metal alevle stlr ve
basnl saf oksijenle jet
kesme yaplr. Dzgn
kesim yzeyi salar. Alevle
oyma, delme ilemleri ise
dzgn yzey salamaz.
Metal dumanlar, azot
dioksit, karbon
monoksit, grlt,
yanklar, infrared
radyasyon, yangn,
patlama
Gaz basn kayna Paralar basn altnda gaz
jetleri tarafndan stlr ve
birlikte dvme haline
getirilir.
Metal dumanlar, azot
dioksit, karbon
monoksit, grlt,
yanklar, infrared
radyasyon, yangn,
patlama
Elektrot-ark kayna Koruyucu kaplamal metal
elektrotlar kullanlr
Metal dumanlar,
floritler, infrared ve UV
radyasyon, yanklar,
elektrik tehlikeleri,
yangn, grlt, ozon,
azot dioksit
Tozalt kayna Parann zeri granl
halinde kaynak tozuyla
kaplanr. Sonra metal tel
kayna kullanlr.
Floritler, yangn,
yanklar, infrared
radyasyon, elektrik,
metal dumanlar,
grlt, UV radyasyon,
ozon, azot dioksit
24
Gazalt kayna Kaynak alan kaynatlacak
metalle ayn zelliklere
sahip plak telle srekli
beslenir.
UV radyasyon, metal
dumanlar, ozon,
karbon monoksit,
karbon dioksit, azot
dioksit, floritler,
yangn, yanklar,
infrared radyasyon,
elektrik, grlt
Tungsten inert gaz
kayna, tungsten ark
kayna
Tungsten elektrot
tkenmez, dolgu metali elle
ark iine doldurulur.
UV radyasyon, metal
dumanlar, ozon, azot
dioksit, yangn,
yanklar, infrared
radyasyon, elektrik,
grlt, floritler,
karbon monoksit
Plazma ark kayna
tungsten ark kesme
Tungsten inert gaz kayna
gibidir. Fark, inert gazn
ince bir kanaldan geirilerek
iyonize edilip yksek s
elde edilmesidir.
Metal dumanlar, ozon,
azot dioksit, UV ve
infrared radyasyon,
grlt; yangn,
yanklar, elektrik,
floritler, karbon
monoksit, x n
Elektrik diren kayna ki elektrota yksek akm
dk voltaj verilerek
kaynak alannda yksek s
elde edilir ve basnla
birletirme elde edilir.
Kaynak veya dolgu maddesi
kullanlmaz.
Ozon, grlt, yangn,
yanklar, elektrik,
metal dumanlar
Elektron n kayna Vakumlu bir odadaki
paraya elektron
tabancasyla yksek voltajl
at yaplr.
X n, elektrik,
yanklar, metal tozlar,
kapal alan
Lazer kaynak ve delme Lazer n paralar eritir,
kaynatr, deler.
Elektrik, lazer, UV
radyasyon, yangn,
yanklar, metal
dumanlar, metal
kaplamalarnn
paralanma rnleri
Termit kayna Alminyum tozunun metal
oksit tozlaryla karm bir
potada eritilir, kaynatlacak
yzeye aktlr.Genellikle
dkm veya dvmenin
onarmnda kullanlr.
Yangn, patlama,
infrared radyasyon,
yanklar
25
4.2.7. Tornalar
Tornalar; sinterlenmi metallerden oluan kesici delici ulara sahiptirler.
Sistemde soutmak, ilem kalitesini artrmak ve kesici delici yzeylerin mrn
uzatmak amacyla sv ve ya bazl metal ileme svlar kullanlr. Katk
maddesi olarak kullanlan biyositlerin etkilerini yitirmeleri nedeniyle bu svlarda
bakteriyel kontaminasyon ve kolonizasyonlar olur. Bu svlarda lejyonella trleri
ve hipersensitivite pnmonisine neden olan eitli etmenler saptanmtr. Bu
nedenle torna makinelerinin bu soutma svlar en ge alt ayda
birdeitirilmelidir.
Dier riskler ve salk sorunlar ise; grlt, vibrasyon, kaza ve zellikle el
yaralanmalar, metal tala sramalarna bal gz ve vcut yaralanmalar
olarak saylabilir.
4.2.8. Zmparalama ve parlatma
Doal korundum (kristalize alminyum) zmpara ta(alminyum oksit), elmas,
kumta, akmak ta gibi doal andrclarn yerini bugn byk lde
erimi alminyum oksit, silisyum karbr (karborundum) ve sentetik elmas gibi
yapay andrclar almtr. Tebeir, ponza, tripoli, kalay macun ve demir oksit
gibi ince taneli malzemeler de zellikle parlatma ve polisaj iin kullanlr.
Talama talarnda en ok alminyum oksit ve silikon karbr kullanlr. Doal
ve yapay elmaslar nemli uygulamalar iin kullanlr. Zmpara ve parlatma
bantlarnda alminyum oksit, silisyum karbr, zmpara, granat ve akmakta
kullanlmaktadr. Gz hasarlar, vibrasyon, solunum korunmasz youn
kullanmda zmparalanan yzeye de bal olarak akcier etkilenmeleri sz
konusudur.
4.2.9. Endstriyel yalar ve metel ileme svlar
Scak, toz, buhar, duman, metal tuzlar, kimyasallar ve katk maddelerinden
kaynaklanan riskleri tar. Yalar mesleki dermatitin sk nedenlerindendir.
Yalarn biyolojik kontaminasyonuna bal olarak altta yatan cilt hastalklar
alevlenebilir. Solunabilir aptaki aerosollere bal olarak lipoid pnmoni, astm,
akut solunum yollar irritasyonu, kronik bronit, SFT bozulmas gibi akcier
hastalklar geliebilir. Mikroorganizmalarn yan yapsn deitirmesine bal
direkt toksik etkiler grlebilir. Svlar bakteri ve mantarlarla kolayca kontamine
olur. Cilt, akcier ve sistemik toksik etkilere neden olabilir, kansere neden
olabilirler.
26
4.2.10. Metallerin yzey ilemleri
Metal yzeyine eitli zellikler ve grnm kazandrmak amacyla farkl
tekniklerle yaplan ilemlerdir. Her bir ilemde alanlar farkl risk etmenleri ve
salk sorunlar ile karlar (Tablo 11).
Tablo 11: Metal yzey ilemleri srasnda karlalan risk etmenleri ve salk sorunlar
Yzey ilemi Risk etmenleri ve salk sorunlar
Elektrolitik parlatma Kostik ve koroziv kimyasallara bal yanklar ve irritasyon
Elektro- kaplama Krom ve nikel maruziyetine bal kanser riski, siyanidler, kostik ve koroziv kimyasallara bal yanklar ve irritasyon, elektrik arpmas, ya almaya bal kayma ve dme, toz patlamalar, ergonomik riskler
Cam ve emaye tc ve tayclardan kaynaklanan fiziksel riskler, yank, toz maruziyeti
Gravr Hidroflorik asit maruziyeti, kostik ve koroziv kimyasallara bal yanklar ve irritasyon
Galvanizasyon Yank riski, kostik ve koroziv kimyasallara bal yanklar ve irritasyon, metal duman atei, kurun maruziyeti
Isl ilem Yank riski, kostik ve koroziv kimyasallara bal yanklar ve irritasyon, hidrojene bal patlama riski, karbon monoksit maruziyeti, siyanid maruziyeti, yangn riski
Metal kaplama Yank riski, toz patlamas riski, asetilen, inko- metal duman atei
Fosfatlama Kostik ve koroziv kimyasallara bal yanklar ve irritasyon
Plastik kaplama Kimyasal duyarlandrclara maruziyet
Astarlama Toksik, yanc, duyarlandrc, kanserojen(krom) eitli kimyasallara maruziyet
4.2.11. Metal yeniden kazanma
Demir dndaki metal endstrisinin ikincil retiminin %95ini alminyum, bakr,
kurun ve inko oluturur. Magnezyum, cva, nikel, kymetli metaller,
kadmiyum, selenyum, kobalt, kalay ve titanyum da hurdadan yeniden
kazanlan metallerdendir. Risk etmenleri Tablo 12de zetlenmitir.
27
Tablo 12: Metal yeniden kazanma ilemlerinin risk etmenleri ve salk sorunlar
Yeniden kazanma Risk etmenleri ve salk sorunlar
Kalay Toz, dumanlar, yanma gazlar, asit buharlar, kostik, sodyum hidroksit, scak
Kobalt Toz, ar metaller, asit buharlar, solventler, scak
Selenyum Toz, selenyum dumanlar, yanma gazlar, kkrt dioksit, asit buhar, grlt
Kadmiyum Solventler, kadmiyum toz ve dumanlar, ya ve gaz yanma rnleri, inko dumanlar, inko klorit, klor, hidrojen klorit, scak
Kymetli metaller: altn, gm, platin, palladyum
Toz, grlt (Hammermill), organikler, yanma gazlar, toz, asit ve asit buharlar
Nikel Dumanlar, toz, scak, grlt, solventler
Cva Uucu cva, solventler, organikler ve asit buharlar
Magnezyum Toz ve dumanlar, scak, yangn riski
inko inko, alminyum, bakr, demir, kurun, kadmiyum, manganez ve krom ieren partikller, lehim kirlilikleri, kkrt oksitleri, kloritler, floritler, az miktarda metaller, sodyum karbonat, inko karbonat, inko hidroksit, hidrojen klorit, inko klorit, amonyak, amonyum klorit, alam metalleri, nonspesifik gazlar ve buharlar, s
Kurun Metal duman ve partiklleri (kurun, antimon), alam metalleri ve lehim maddeleri, asit buharlar, s, grlt, karbon monoksit
Bakr Kesme, paralama, lehim giderme srasndaki hava kirleticiler, metal dumanlar, metal oksitleri, ar organikler, ya buharlar, grlt, curuf ve artklar, florit, kkrt dioksit, klorit, karbon monoksit, hidrokarbonlar, aldehitler, azot oksitleri, slfrik asit buharlar
Alminyum Alminyum, kurun ve kadmiyum dumanlar, nonspesifik toz ve aerosoller, ya buharlar, metal partiklleri, curuf, ar organikler, florit, kkrt dioksit, klorit, karbon monoksit, hidrokarbonlar, aldehitler, scak, grlt
28
4.3. naat Sektr: Risk etmenleri ve Salk Sorunlar
4.3.1.Giri:
naat sektr; ev, iyeri, fabrika, hastane, yol, kpr, tnel, stadyum, rhtm,
havaalan gibi her eit inaatn yapm, bakm, onarm, yenilenmesi,
deitirilmesi, yklmas ilerinin tamamdr. naat alanlar genellikle srekli
ayn iyerinde almaktan ziyade sk sk i deitirmek, altklar her bir ite
ancak birka haftayla birka ay arasnda bulunmak zorunda kalan
alanlardr. Bu durum alan ve i asndan eitli olumsuzluklar ierir.
ilerin eitim ve gvenlik alg dzeyleri ve iyerlerinin gvenlik anlaylar
deiken olabilir. ou zaman inaat alanlar yln tamamn alarak
geiremezler. Bunu telafi etmek iin sklkla fazla mesai, ar alma gibi zor
koullarla yz yze kalrlar. Deneyimsiz olduklar ileri yapmak zorunda
kalabilirler. Bir ekip ii olan inaat ikolu, salk ve gvenlik asndan ok
sayda mesleki riskler ierir. naat sektrnde, farkl meslek gruplar bir arada
bulunurlar (Tablo 13).
Tablo 13: naat sektrnde alan baz meslek gruplar
Meslek Gruplar
Kazan ustalar
Duvar ustalar
Marangozlar
Elektrikiler
Asansr kurucular
Camclar
Atk temizleyenler(rn: asbest,
kurun, toksik dkntler)
Mozaikiler, betoncular
Svaclar
Yaltm alanlar
Demir ve elik alanlar (donat
ve yapsal)
Ameleler
Bakm alanlar
tcler
naat makinalar operatrleri
Boyaclar, duvar kad
kaplayclar
Tesisatlar
at ustalar
Sa metal alanlar
Tnel alanlar
naat sektrnde ok sayda risk etmenleri bulunur. Bu riskler iyerinden
iyerine, iten ie, gnden gne, hatta saatten saate deiebilir. Genellikle
29
aralkl, tekrarlanan maruziyetlersz konusudur. i sadece kendi yapt iten
deil, ou zaman i ortamndaki dier ilerden kaynaklanan zararlardan da
etkilenir. Her bir etmenin zarar, younluuna ve ilgili iin sresine baldr.
naat ikolunda bulunan baz riskler aadaki tabloda gsterilmektedir (Tablo
14). Burada sadece iin birincil zararlarna yer verilmitir. Ayrca, her inaat
alan stres ve scaa maruz kalma, kas-iskelet sistemi hastalklar gibi ortak
salk sorunlaryla da karlar.
Tablo 14: naat sektrnde alanlarn karlatklar baz mesleksel risk etmenleri
Meslek Risk etmenleri
Tula, ta vd. duvar ustas imento dermatiti, ayakta alma, ar yk
Seramik ustalar Yaptrc buharlar, dermatitler, ayakta alma
Marangozlar Ahap tozu, ar yk, tekrarlayan hareketler
Svaclar Sva tozlar, iskelede alma, ar yk, ayakta alma
Elektrikiler Lehim dumanndaki ar metaller, ayakta alma, ar yk, asbest
Elektrik santrali yapm ve tamircileri Lehim dumanndaki ar metaller, ar yk, asbest
Boyaclar Solvent buharlar, toksik metaller
Duvar kad ustalar Tutkal buharlar, ayakta alma
Tesisatlar Kurun duman ve partiklleri, kaynak dumanlar, asbest
Buhar kazan ustalar Kaynak dumanlar, asbest
Hal kaplamaclar Diz travmas, ayakta alma, tutkal ve buharlar
Karo ustalar Yaptrclar, toz, diz travmas
Mozaik zmparaclar Ayakta alma, silika tozu
Camclar Ayakta alma, yaralanma
zolasyon alanlar Asbest, sentetik lifler, ayakta alma
Demiryolu inaatlar Silika, scak, souk
at ustalar Katran, scak, yksekte alma
Kaynaklar Kaynak emisyonlar
Lehimciler Metal dumanlar, kurun, kadmiyum
Kazclar, deliciler Silika, grlt,vibrasyon
Haval eki kullananlar Silika, grlt,vibrasyon
Kazk makinas operatrleri Silika, vibrasyon
Vin operatrleri Grlt, lubrikan yalar
Vin kulesi operatrleri Stres, izolasyon
Ekskavatr, kepe operatrleri Silika, histoplazmozis, vibrasyon, scak,grlt
Grayder, dozer , kazc operatrleri Silika, vibrasyon, scak, grlt
30
Asfalt alanlar Asfalt emisyonlar,scak, dizel egzozu
Kamyon ve traktr ofrleri Vibrasyon, dizel egzozu
Ykm alan lar Asbest, kurun, toz, grlt
4.3.2. alanlarn karlatklar kimyasal risk etmenleri ve
salk sorunlar
Genellikle havada, gaz, toz, buhar, duman halinde bulunur ve solunumla
alnrlar. Bazlar ciltten de emilirler. Sv, yar sv (tutkallar, yaptrclar, katran)
veya toz(imento) formda da bulunabilirler. Su ve gdalarla azdan alnabilir,
sigarayla birlikte inhale edilebilirler. Oluturduklar hastalk rnekleri ise;
Silikoz; kum pskrtme, tnel yapm, kaya delmeilemleri
Asbestoz; izolasyon, tesisat, ykmileri
Bronit;kaynaklk
Cilt allerjileri; imentoyla yaplaniler
Nrolojik hastalklar; organik zcler ve kurunmaruziyeti
Asbest maruziyeti olan izolasyon alanlar, kaynaklarda ve aa ileriyle
uraanlarda akcier kanseri lmleri fazladr. Kpr tamircilerinde,
boyaclarda kurun zehirlenmesi grlr. Baz haval eki operatrlerinde ve
vibrasyon oluturan alet ve makineleri kullananlarda Raynaud sendromu
grlr. Alkolizm, inaat alanlarnda nemli bir sorundur. stresi, isizlik
korkusu, sosyal izolasyon, kalc olmayan alma koullar gibi, ile ilgili
sorunlar kolaylatrc olabilir.
4.3.3. alanlarn karlatklar fiziksel risk etmenleri ve salk
sorunlar
Her inaatta grlrler. Grlt, scak ve souk, radyasyon, vibrasyon,
barometrik basn bunlardandr. naat sektrnde makinelemenin giderek
artmas, grlt sorununun boyutlarn da artrmaktadr. Tm vcut vibrasyonu
da, haval eki ve dier byk makineleri kullananlar iin nemli bir sorundur.
at ustalarnda gne ve scak katrana bal scak stresi riski yksektir. UV
radyasyonun ana kayna gne ve elektrik kaynadr. yonizan radyasyon
ihtimali dktr. Ancak, temel kazma, tnel yapm gibi ilerde radon
maruziyeti sz konusu olabilir. Zorlanma ve burkulmalar, en sk grlen
hasarlardr. Travmatik yaralanma, tekrarlanan hareketler, ayakta ve ar
alma gibi nedenlerle tendinit, karpal tunel sendromu, bel ars gibi kronik
fiziksel sorunlar sk yaanr. kazalar ynnden inaat sektr, en yksek
31
riskli meslek gruplarndanbiridir.
4.3.4.alanlarn karlatklar biyolojik risk etmenleri ve salk
sorunlar
Enfeksiyz mikroorganizmalar, biyolojik kaynakl toksik etmenler ve hayvan
saldrlardr. rnein kaz alanlarnda histoplazmozis grlebilir. Kapal
ortamda yaplan almalarda, influenza, tberkloz bulamas olabilir. Stma,
sar humma, lyme hastal, sektrn bilinen dier enfeksiyz sorunlardr.
Sarmak, mee, sumak, srgan gibi bitkilerden kaynaklanan toksinler, ciltte
erpsiyona neden olabilir. Baz aa tozlar kanserojen, bazlar allerjendir. Ar,
eek ars, ylan, karnca gibi baz hayvan sokmalar grlebilir.
Tablo 15de inaat sektrnde grlen salk zararlar listelenmitir.
Tablo 15: naat sektrnde grlen risk etmenleri ve salk sorunlar
Kimyasal Fiziksel Kas-iskelet Biyolojik Gvenlik
Asit
Yaptrclar, tutkallar
Alkali
Asbest
Asfalt
Berilyum
Karbon monoksit
imento
Temizlik rnleri
Katran
Toz
Epoksi reinesi
Gaz
zosiyanatlar
Kurun
Yapay mineral lifler
Metaller
Boyalar, cilalar
Silika
Solventler
Tinerler
Kaynak duman ve gazlar
Ahap tozlar
Souk
Ergonomi
Scak
Grlt
Oksijeneksiklii
Radyasyon
Stres
Gne
Vibrasyon
Ar zorlanma: srt hasarlar, burkulma ve zorlanmalar, omuz, dirsek, bilek problemleri
Uygunsuzmalzeme
Ayakta alma
Tekrarlanan hareketler
Srngenler, kmes hayvanlar Histoplazmozis Bakteriler, mantarlar, parazitler, virsler Bcekler ve rmcekler; lyme hastal Kfler, mantarlar Protozoalar
Bina ykm
Kapal alanlar
Vinkullanma
Uyuturucu ve alkol
Elektrik
Patlayclar
Dmeler
Yangn vepatlama
Motorlu tatlar
Ar ekipman
skeleler
Yangn ve patlamalar
Basnl gazlar
Hava koullar
32
4.4 Deri Sektr: Risk etmenleri ve Salk Sorunlar
4.4.1.Giri
Ham deri kayna olarak genellikle sr, koyun, kei vb. ile insanlarn
beslenme ya da dier ekonomik deeri iin yetitirdii hayvanlar ile ok az
miktarlarda srngen, balk ve ku derileri kullanlmaktadr. zetle ham
derinin en nemli kaynan insan ihtiyacn karlamak zere beslenen
hayvanlardan elde edilen deriler oluturmaktadr.
Biyolojik bir madde olmas sebebi ile normal atmosferik artlarda hzla
bozulup kokuabilen ve kurutulduunda ise sertleip krlgan hale gelen
deri; sektrel proseslere ve kullanm amacna uygun olarak ilendiinde ise
gnlk hayatta giyecek, ayakkab, kemer, ss, mobilya ya da dier kullanm
eyalarna dntrlebilmektedir.
Deri retim proseslerinde gerekli SG ve evre koruma tedbirleri tamamen
ya da ksmen alnmamas halinde, alanlarn salk ve gvenlii ile evre
zerinde birok zararlarn olumasna yol amaktadr.
Trkiyede Deri malat Sektr
Ham derilerin kullanm amacna uygun eitli kimyasal ve mekaniksel
ilemlerden geirilerek kullanlabilir duruma getirilmesine Dericilik, Deri
lemecilii veya Deri Teknolojisi denir.
Deri imalat sektr yeri Tehlike Snflar Teblii Ekinde yer alan Ek-1
listesinde 15- Deri ve ilgili rnlerin imalat Kodu snflandrlm ve 15.1-
Derinin tabaklanmas ve ilenmesi; bavul, el antas, saralk ve koum
takm imalat; krkn ilenmesi ve boyanmas ile 15.2- Ayakkab, bot,
terlik vb. imalat alt sektrlerine ayrlmtr.
4.4.2 Derinin ilenmesi
Deri retim prosesinde krom tuzlar vb. dier kimyasallarn kullanlmas ile
birlikte haftalar hatta aylar sren imalat sresi ksalm ve derinin
atmosferik ve mekanik etki ve artlara kar dayankll arttrlm; deriye,
yumuaklk, renk verilebilirlik zellikleri kazandrlmtr.
Gnmzde deri imalat sektrnde retilen derilerin yaklak %90 krom
tuzlar kullanlarak ilenmektedir.
33
Gnmzde deri imalat sektrnde uygulanmakta olan deri ileme
prosesleri baz zel durumlarda farkllklar gstermekle birlikte genellikle
ya ilemler ve kuru ilemler ayrm yaplarak aadaki alt proseslerden
olumaktadr:
Ya lemler
4.4.2.1 Islatma
Islatma ileminin amac, derinin retim ncesi konserve edildii ve
depoland zamanlarda kaybettii suyun geri kazandrlarak, mmkn
olduunca, hayvann canl olduu durumdaki zelliklere kavuturulmasn
salamaktr. Islatmada, pervaneli tekne veya dolap ierisindeki derilerin su
oran yaklak olarak % 65'e karlmaktadr. Islatmada kullanlan
kimyasallar, yzey aktif slatclar, bakterisitler ve tuz ham deri zerindeki
mikroorganizmalar ile kan, kir, tuz, amur ve idrar gibi pisliklerin
temizlenmesine yardmc olmaktadr. Bu aamann nemi, deri ilem
aamalar srasnda kullanlacak olan kimyasallarn deriye nfuz etmesini
kolaylatrmas asndan olduka nemlidir. Islatma ilemi tamamlandktan
sonra deri kl giderme ve kirelik aamasna hazr hale gelmektedir.
Bu ilem aamasnda derilerin sularnn szdrlmesi iin sehpalama
ileminde elle tama, tekrarl hareketler, slak zemin gibi fiziksel risk
etmenleri nem tamaktadr.
4.4.2.2 Kl Giderme ve Kirelik
Deri giysilik, ayakkablk, demelik ve saraciyelik olarak ilenecekse,
zerindeki ynn, kln uzaklatrld, deri ham yann ve lifli yapda
olmayan (globler) proteinlerin uzaklatrlp, deri gzeneklerinin ald
aamadr. Islatma ileminin ardndan ayn dolap ierisinde, deride var olan
ya ve albmin gibi maddeleri deriden karmak iin kl giderme ve kirelik
ilemi ayr ayr veya bir arada uygulanmaktadr. Dolaplara ana kimyasal
olarak sodyum slfr (zrnk), sodyum hidroslfr (keratinin sistin
balarn krmak iin) ve kire verilip, kl kkleri gevetilir ve derinin imesi
salanr. Bu aamada kullanlan kimyasal maddelerin yanc zellii ok
dk olup, az miktarda toksik zellie sahiptir. Bu ilem yaklak 18 ile 36
saat arasnda srer. Uygulanan kimyasallardan tr pH deeri (pH 12-13)
e ykselmektedir. (pH bir zeltinin asitlik veya bazlk derecesini tarif eden
l birimidir. Asidik ortamlarn pH deeri 7'den dk olup, bazik
ortamlarn pH deeri ise 7'den byktr. pH deeri 7 ntr dr.)
34
Sodyum Slfr cilde temas ettiinde ar tahri edici bir etkiye sahiptir.
Kimyasal risk etmenleri nem tamaktadr.
Kirelik dolabndan veya pervanesinden kan ve tola (blse) olarak
adlandrlan deriler kavaleta (etleme) makinalarnda etleme ilemine tabi
tutulmaktadr. Etleme ilemi sayesinde derinin arka yzeyinde kalm olan
et ve yalar alnmaktadr. Etlenmi olan deri kuyruk, bacaklar ve
gerekmeyen yerler kesilerek budanr ve tartlr.
Bu ilem basamanda i gvenlii asndan etleme makinas nem
tamakta olup, gerekli nlemler alnmadnda etleme makinasna parmak,
el skmas gibi i kazalar yaanmaktadr. Zeminin kaygan olmas
nedeniyle ok dikkat edilmelidir.
Krkl deri retiminde bu ilem uygulanmamaktadr.
4.4.2.3 Kire Giderme ve Sama
Kl giderme sonras deride bulunan kire ve alkalinin uzaklatrlmas iin
yaplan bir ilemdir. Kire giderme ileminde genellikle zayf asitler ve
amonyum tuzlar kullanlr. Sama ilemi ise, protein paralayan enzimlerin
kullanlmasyla lifli yapda olmayan proteinlerin enzimler kullanlarak
deriden uzaklatrlmasdr. Krklk deri retiminde sadece sama aamas
uygulanmaktadr. Bu ilem basamanda insan sal iin tehlike arz eden
hidrojen slfr gaz aa kmaktadr. Yanc zellii dk olan
kimyasallarn, zellikle fungus ve bakteriyel enzimlerin insan saln tehdit
edecek zellie sahip olduu bilinmektedir. Sama ileminde kullanlan
enzimler aada verilen kaynaklardan elde edilmektedir:
- Hayvansal enzimler (tripsin, rennin)
- Bitkisel enzimler (papain)
- Bakteriyel enzimler (basillus subtilis, proteus vulgaris, psdomanas
veya clostridium)
- Fungus enzimleri (aspergillus veya penicillum)
4.4.2.4 Ya Giderme
Ham derinin bnyesinde bulunan doal yalarn; tabaklama, boya ve
yalama kimyasallarnn deri yzeyinde ve kesitinde homojen dalmasn
engellemesi sebebiyle deriden uzaklatrlmas gerekir. Gnmzde
35
uygulanan 3 farkl metot bulunmaktadr. Bunlar; skma ile ya alma, ya
giderici bir solvent ile ya alma ve emlsiyon ile ya almadr. Ham derideki
fazla ya, sama veya pikle ileminden sonra alnabilir. Gnmzde
mmkn olduunca solventsiz ya gidericiler kullanlmaktadr .
4.4.2.5 Pikle (Salamura)
Pikle aamas, derinin hem pH deerinin asidik zellii artrlarak 3
deerine ekilmesi hem de kromla tabaklama ilemine hazrlanmas
amacyla asit veya tuzla derinin muamele edilmesidir. Bylece derinin lifleri
(kollagen), saf hale getirilerek tabaklamada kullanlan kimyasal maddelerin
etkisine hazrlanr ve bozulma olmakszn uzun sre depolanmas salanr.
Gnmzde deri retiminde en ok kullanlan pikle asidi slfrik asit ve
formik asit tir. Slfrik ve formik asidin andrc etkisi olmas nedeniyle
insan sal asndan zararl kimyasallardr.
4.4.2.6 Tabaklama
Deriler tabaklama ileminde kullanlan tabaklama maddesi trne gre;
- Mineral Tabaklama Maddeleri (Krom, Alminyum, Demir vb.)
- Bitkisel Tabaklama Maddeleri (Valeks, Sumak, Mimoza, Kestane,
Kebrako )
- Reine Tabaklama Maddeleri
- Aldehit Tabaklama Maddeleri
eklinde snflandrlr.
Tabaklama ilemi deriyi bozulmaz hale getirmek iin yaplr. Deri protein
yapsndaki karboksilik gruplarn, eitli byklklerdeki krom moleklleri
yardm ile birbirine balanarak bir a yap oluturulmas ilemidir.
Gnmzde tabaklama ilemlerinde youn krom tuzlar bazifikasyon
ileminde soda (ac soda), sodyum bikarbonat (tatl soda) veya sodyum
formiat gibi alkaliler kullanlmaktadr. Sodyum tuzlar olarak adlandrlan bu
kimyasallarn yanc zellii ok dktr. Ancak cilt lezyonlarna, nazal
kavite kanserlerine, burunda semptumunda derin lserlere, perforasyona ve
akntl lezyonlara sebep olmaktadr.
Tm ilemler tamamlandktan sonra skma, yarma ve tralama
ilemlerinden geirilen deriler retenaj aamasna gnderilmektedir. Burada
skma, yarma ve ya tra makinelerinde gvenli alma kurallarna dikkat
edilmelidir. Fiziksel ve ergonomik etmenler nemlidir.
36
4.4.2.7 Ntralizasyon, Retenaj, Boyama, Yalama
"Tekrar Tabaklama" anlamna gelen bu aamada, derilere, daha fazla
dolgunluk, yumuaklk, sk bir tutum, sk ve dzgn bir cilt gibi zelliklere
ek olarak, beyaz bir renk, dayankllk, buruukluk gibi zel cilt efektleri
retenaj ilemi ile kazandrlmaktadr. Retenaj dolaplarnda bu ilem
ntralizasyon, retenaj, boyama ve yalama ile tamamlanr.
Ntralizasyon kimyasal olarak sodyum bikarbonat veya sodyum formiat
kullanlarak deri boya, retenaj ve ya malzemelerini alacak pH deerine
getirilmektedir. Boyama aamasnda yanc zellii dk olan toz boya
dolaba verilmektedir. Son olarak yalama maddeleri kullanlarak deriye
yumuaklk, dolgunluk verilmesi, homojen bir boyama elde edilmesi
salanmakta ve kuruma srasnda ollojenlerin birbirine yapmas
nlenmektedir. Retenaj ileminde yukarda belirtilen zellikleri kazandrmak
iin pek ok farkl kimyasal madde kullanlmaktadr.
4.4.2.8 Retenaj leminde Kullanlan Kimyasal Maddeler
- Sentetik, mineral ve bitkisel tanenler
- Reineli Tanenler
- Polimerler
- Aldehitler
Bu ilemlerde nemli oranda kimyasal risk etmenleri ile karlalmaktadr.
Ya ilemlerde ayrca su ve deri kimyasallarnn sramas, i elbiselerinin
slanmas, termal konfor artlar da nem tamaktadr.
4.4.3 Kuru lemler
Boyama, Retenaj ve Yalama ileminden sonra deriler sularnn szlmesi
iin sehpalanr, varsa skma makinasndan geirilir ve kurutma ilemi iin
asklara aslr. Kurutulur ve tav dolaplarnda tavlanr. Deri trne gre
istenirse ak ilemine alnr. Gergi kurutmaya tabi tutulur, ihtiya varsa
kenarlar makasla kesilerek dzgnletirilir. Kuru tra, zmpara makinesi ve
toz alma makinasndan geirilir. Talebe gre asort (kalite ayrm) ilemine
tabi tutulur ve finisaj (bitim) ilemine geilir.
Kuru tra, zmpara makinesi ve toz alma makinalar ile almalarda
gvenlik ve kimyasal risk etmenlerinden tozlar salk asndan nem
tamaktadr. Ayrca bu ilemlerde yangn riski de ortaya kmaktadr.
37
4.4.3.1 Deri Bitim lemleri (Finisaj)
Ya ilentileri bitirilen derilerin kullanm zelliklerini iyiletirmek iin yaplan
ilemlere "Finisaj" denir. Finisaj ileminde farkl zelliklere sahip kimyasal
maddeler deri yzeyine uygulanr ve buna ilave olarak fiziksel ilemler ile
deri grnm byk lde veya tamamen deitirilir. Uygulanan renk
tonu, renk homojenlii, cilt yzey yaps, parlaklk, kuru, yal ve mumsu cilt
yaps gibi zellikler finisaj ilemleri ile deriye kazandrlabilmektedir.
Sz konusu ilem kapal sistem otomatik pistole makinalar ile veya basnl
sprey tabancalar kullanlarak el iiliiyle gerekletirilmektedir. Boyama
iin solvent bazl veya su bazl kimyasal maddeler kullanlmaktadr.
retilecek derinin zelliine gre yanc ve parlayc kimyasallar
kullanlabilmektedir. zellikle rugan deri retiminin boyama aamasnda
solvent bazl boyalar kullanlmaktadr.
Deri imalat sektrnde Kimyasal kaynakl tehlike ve risklere rastlanlr.
Solunum, deri, sindirim, gz maruziyetlerine bal olarak bu sistemlere ait
atopik, dermatit, solunum sitemi hastalklar, konjuktivit vb. hastalklar
grlebilir.
Otomatik pistole makinalar sayesinde homojen bir dalm salanr ve
tatbik edilecek madde miktar tam olarak ayarlanabilir. Finisaj ilemi bitirilen
deriler paketlenerek sevkiyata hazr hale getirilmektedir.
sal ve gvenlii asndan finisaj ileminde pres t makinas ve
basnl kaplardan olan hava kompresrleri ile almalar nem
tamaktadr. Boya kimyasallar ve grlt vb. fiziksel risk etmenleri ile
karlalmaktadr. alma ortam termal konfor artlar zellikle (scak)
nemli SG risk etmeni olabilmektedir.
Derileri tama ilerinde kullanlan forklifler ve asansrler de risk faktrleri
olarak karmza kmaktadr.
Yine basnl kaplardan olan ve scak su temininde kullanlan scak su veya
buhar kazanlar i gvenlii asndan nem tamaktadr.
Deri imalat sektrndeki proses ak emalar rnekleri ekil 5, ekil 6 ve
ekil 7 de verilmitir.
38
ekil 5: Deri lenme Prosesleri rnek (Bykba Vidala)
Askda Kurutma
KURU LEMLER
Kalite Ayrm
Tav
ISLATMA -YUMUATMA
Ak Molisa -Patpat
Gergi
Kenar Alma-
BuBudama
Vakum Kurutma
Zmpara Finisaj
Fnisaj
Toz Alma Kalite
Ayrm
Desen Bask
Kalite Ayrm
YA LEMLER
Ham Deri Ayrm- Pari Oluturma Budama
Tartm
Islatma -Yumuatma
n Etleme
Kl Giderme
Kirelik
Etleme
Kirelik Yarma
Budama- Tartm
Kire Giderme
Sama
Ya Giderme
Pikle
Tabaklama
Krom Yarma Budama Tarma
Retenaj-Boyama
BoyamaBoyamaALAMA
Kalite Ayrm (LME)
Ak Skma
Ya Tra
39
ekil 6: Kkba Giysilik Deri retim Prosesleri(rnek)
KURU LEMLER YA LEMLER
Boyama Retenaj-Yyalama
Ntralizasyon
Budama-Tartm
Ya Tra
Ak- Skma
Ham Deri Ayrm-Parti
Oluturma- Budama TARTIMI
Islatma -Yumuatma
n Etleme
Kl Giderme
Kirelik
Etleme
Budama-Tartm
Kire Giderme
Sama
Ya Giderme
Pikle
Krom Tabaklama
Sevkiyat
Kalite Ayrm)
Finisaj
Gergi Kurutma
Kuru Tra
Toz Alma
Kenar Alma-Budama
Tav
Ask Kurutma
40
ekil 7: Krklk Deri retim Prosesleri
MEKANK LEMLER YA LEMLER
Ham Deri Ayrm-Parti Oluturma- Budama Tartm
Islatma -Yumuatma
Etleme
Ya Krkma
Pikle
Sehpalama-Bekletme
Pikle Bozma(Depikle)
Etleme
Ya Giderme
Krom Tabaklama
Krom Retenaj
n Yalama
Ask Kurutma
Ya Giderme
Ta Zmpara
Tav
Gergi Kurutma
Kenar Alma
Zmpara
t
Boyama-Yalama
Ak
Kuru Krkma
Kurutma
Tav
Gergi Kurutma
Zmpara
t
Kuru Krkma
Tal Ak
Gergi
Kalite Ayrm
lme Desi
Paketleme/Sevkiyat
41
4.4.4. Deri ileme srecine kullanlan kimyasal risk etmenleri ve
salk sorunlar
Islatma: Ham deriler dolap denilen silindir eklindeki kaplara doldurulur.
Su, antiseptik maddeler ve deterjan konularak dndrlr. Ama derinin
kaybettii suyu yerine koymak ve deriye zarar verecek mikro organizmalar
yok etmektir. Bu ilemler srasnda kullanlan deterjanlar insan derisindeki
asit ve lipid mantoyu bozarak bunlarn koruyucu etkisini ortadan kaldrr.
Kireleme: Deri slatldktan sonra kllarn dklmesi, deri yalarnn
zlmesi ve elyaf dokunun imesi iin dolaba deri ile birlikte su, kire,
zrnk (Na2S) doldurularak dndrlr.
Kire giderme: Derinin kirecinin giderilmesi, yn ve dier maddelerden
temizlenmesi iin su ile ykanr. Bu srada derinin ph sn drmek iin
HCL katlr. Amonyum klorr ve amonyum slfat kire giderici maddeler
olarak kullanlr.
Sama ilemi: Deride yumuaklk ve elastisite salamak ve atlamalar
nlemek iin uygulanr. Enzimlerle bu ilem yaplr.
Piklaj ilemi: Deride krom debagata hazrlamak iin asidite salamak
amac ile uygulanr. Deriler dolaplarda slfirik asit ve tuz ile muamele edilir.
lemi hzlandrmak iin formik asit kullanlr.
Krom debegat: Derinin tabaklanmas iin uygulanr.
Yarma ve tralama: Tabaklanan deriler su ile ykandktan sonra yarma
makinas ile yarlarak inceltilir. Yarma ileminden sonra derinin kaln
yerlerinin dzeltilmesi ve her tarafnda ayn kalnln salanmas amac ile
tra makinasnda tralanr.
Retanaj ve ntralizasyon: Tralamadan sonra deriler formik asit ve su ile
ykanr. Boyamadan nce deriyi ntralize etmek iin sodyum bikarbonat
kullanlr.
Yalama ve ilk boyama: Retanaj ve kromlama ile su kaybedip sertleen
deriyi yumuatmak iin yalama yaplr. Bu yalar doal ya da yapay
olabildii gibi bu grubun karm da kullanlr. lk boyama veya astar boyas,
dolaplarda uygulanr. Bu uygulama srasnda kullanlan boyann pH sna
gre ilem yaplr. Asit boya uygulanacaksa nce amonyak ile ortam
bazikletirilir ve boyanr sonra formik asit ile boya fikse edilir. Bazik boya
42
kullanlacaksa ortam asetik asit ile asitletirilir ve boyama yaplr. Metal
boyalar ile direkt boyalar ortam pH s deiimine gerek yoktur.
Spalama, ama, asarak kurutma: Boya dolabndan sonra tkanan deriler,
tava veya vakum 60-70 derece s ile stlr, ya deriler makine zerine
serilerek merdeneyle buruuk ksmlar alr, hafif kurutularak at katna
veya vantilatrle stlan bir yere aslr. Burada kuruyan deriler odun tala
ile rtlr ve 24 saat bekletilir. skefe makinasnda yumuatldktan sonra
ivi makinasnda alarak gerilir. ivilemeden sonra kenarlar budanan
deriler son boyamalar iin finisaj blmne alnr.
Tablo 16: Deri ileme srecinde kullanlan kimyasal risk etmenleri ve salk sorunlar
Sre
Kimyasal risk etmenleri
Salk sorunlar
Islatma Su, antiseptik madde, deterjanlar
Deride asit ve lipit mantoyu bozar
Kireleme Kire Ca(OH)2, Na2S2 Deride nekroz, solunum yollarnda irritasyon
Kire giderme HCL NH4CL, (NH4)2SO4
Deri, solunum yollar irritasyonu, souk sras Kollikulasyon nekrozu
Sama ilemi Sr pankreas enzimi Deride irritasyon
Piklaj H2SO4 NaCL formik asit
Deri ve solunum yollar iin irritan, gzde konjontivit, keratit, dilerde dekalsifikasyon, dklme, solunum yollarl irritan, astmatiform bronit, deride yank, keratit
Krom debegat Krom Deride; koroziv etki (ku gz lseri) allerjik etki Solunum yollar; akut etki ile dem, bronkospazm, burun septumunda lserasyon, perforasyon kronik etki ile bronkopulmoner kanser Dier sistemkonjontivit, akut hepatit, mide kolii, kanl ishal, kusma, bacaklarda kramp, konvlzyon, koma
Yarma ve tralama Mekanik ilem
top related