ALTYAPI HİZMETLERİ,

DOĞAL TEKELLER VE

REGÜLASYON

Prof. Dr. Coşkun Can Aktan

ALTYAPI HİZMETLERİ

o Enerji,haberleşme,ulaştırma, telekomüni-

kasyon,elektrik üretimi,dağıtımı vb. hizmetler

altyapı hizmetleridir.

o Başta doğal tekeller olmak üzere altyapı

hizmetlerinin sunumu ve finansmanı devlet

tarafından üstlenilmiştir

o Altyapı hizmetleri doğal tekel niteliğindedir ve

zamanla regülasyon uygulamaları değişim

göstermiştir.

DOĞAL TEKEL TEORİSİ

Piyasada rekabetin olması sonucu çok sayıda alıcı ve satıcı yer alır.Üreticiler kaliteli mal ve hizmet üretimi yanında maliyet minimizasyonu hedeflerler.

Bu ölçeğe göre artan verimin,yani sürekli azalan maliyetlerin olduğu sektörlerde geçerlidir.

Bu sektörlerde büyük firmalar üretimlerini arttırdıkça parça başına düşen maliyetler küçülürken, maliyetleri giderek artan küçük firmaların başarılı olması beklenemez.Bu durumda küçük firmalar piyasadan çekilir ve kalan firmalar tekel piyasasını oluştururlar.

PİYASADA BİRDEN ÇOK FİRMANIN

BULUNMASI DURUMU

Eğer piyasada birden çok firma

bulunuyorsa, üretimleri ortalama maliyet

düzeyinde olan bu firmalar karlarını

arttırmak için rekabet ederek ürünün

fiyatının düşürmek zorunda kalırlar.

Sektörde tek bir firma kalır ve doğal tekel

konumuna gelir

Doğal tekel, tekel piyasası içinde özel bir

durumdur.

DOĞAL TEKEL: GELENEKSEL VE MODERN YAKLAŞIM

GELENEKSEL YAKLAŞıMA GÖRE

DOĞAL TEKELLER

MODERN YAKLAŞıMA GÖRE DOĞAL

TEKELLER

Ölçek ekonomilerinde görülür.Artan verim koşulu vardır.

Ya piyasada tek bir firma vardır ya da birden çok firma rekabet ederek mevcut tek bir firma kalır.

Piyasaya üretici olarak girmek çok büyük sermaye yatırımlarını gerektirir.Yapılan ilk sermaye yatırımı çok büyük,ama üretim arttıkça yapılan her ek maliyet ilk sermaye yatırımının çok çok altında bir maliyettedir.

İlk sermaye yatırımlarının çok büyük olması piyasaya yeni firmaların girmesini zorlaştırır.

Modern yaklaşıma göre doğal tekel

sadece üretim ölçeğine bağlı olarak

ortaya çıkmaz.Negatif ölçek

ekonomilerinde (ölçeğe göre azalan

getiri) yani üretim arttıkça OM’nin

artması halinde de oluşabilir.

Modern doğal tekelin en önemli

temsilcilerinden olan Richard A.

Posner’a göre doğal tekel;piyasadaki

satıcı sayısına göre değil talep ile arz

teknolojisi arasındaki ilişkiye bağlıdır.

Belirli bir piyasadaki tüm talep en az

maliyetle bir firma tarafından karşılanır.

ALTYAPI HİZMETLERİNİN DOĞAL TEKEL

ÖZELLİĞİ

Toplumun geniş bir kesiminin yararlandığı altyapı hizmetlerinde rekabetçi bir sunumun olmasının toplam maliyetleri arttıracağı savunulmakta,bu nedenle altyapı hizmetlerinde doğal tekel oluşumu söz konusu olmaktadır.

Doğal tekelin olmaması durumu birden fazla firmanın mal ve hizmet sunumu,yatırımı kaynak israfına neden olur.Tek bir firma ekonomik açıdan daha rasyoneldir.

DOĞAL TEKELLER,DEVLET MÜDAHALESİ VE

YASAL TEKELLER

Devletin mal ve hizmet üretimini ve satışını hukuksal olarak kendi tekeline almasıyla oluşan tekellere yasal tekeller denir.

Devlet;

Özel firmanın doğal tekel konumunda olması halinde kaynak israfına ve refah kaybına yol açması,

Çapraz sübvansiyon,

Stratejik önem,

Batık maliyetin rekabeti önlemesi gibi nedenlerle doğal tekelleri yasal tekel haline dönüştürür.

ALTYAPI HİZMETLERİNİN REGÜLASYONU

Regülasyon,sosyal ve ekonomik politika amaçlarını gerçekleştirmek için yasal araçların kullanılmasıdır.Örneğin,devlet ekonomik etkinlik,istikrar,adil gelir dağılımı gibi amaçları gerçekleştirmek için sosyal ve ekonomik regülasyonları uygulayabilir.

Altyapı hizmetlerinde doğal tekellerin ortaya çıkması nedeniyle devletin oluşturduğu yasal tekeller yerine,özel tekellerin regülasyonu gündeme gelmiştir.

Doğal tekeller çeşitli şekillerde regüle edilebilir.Kar regülasyonu,fiyat regülasyonu,piyasaya giriş regülasyonu gibi..Altyapı hizmetlerinde en yaygın fiyat ve piyasaya giriş regülasyonları kullanılır.

ALTYAPI HİZMETLERİNDE MONOPOLİZASYON VE

REGÜLASYONUN ETKİLERİ

Hem özel hem devlet tekeli şeklinde olsun

tüm tekeller toplumda refah kaybına neden

olurlar.Çünkü tekelci üretimini azaltmakta ve

böylece fiyatı ve karını arttırma

eğilimindedir.Tekelci firmanın bu davranışı

piyasada “suni kıtlık” ile sonuçlanır

Bu konuda çalışma yapan iktisatçı Gordon

Tullock’tur. Tullock’a göre; tüm tekellerin yol

açtığı önemli bir refah kaybı bulunmaktadır.

REGÜLASYON’UN MALİYETLERİ

Doğrudan idari maliyetler ve uyum maliyetleri;

özel firmaların ve devletin katlandığı

maliyetlerdir.

İşgücü ve sermaye maliyetleri; regülasyondan

sorumlu düzenleyici kurumlardan

kaynaklanan maliyetlerdir.

Dolaylı maliyetler ise;regülasyonları

uygulamanın ve regülasyonlardan kaçınmanın

bir sonucu olarak ortaya çıkan,özel firma ve

tüketicilerin katlandıkları maliyetlerdir.

Regülasyon politikalarının değerlendirilmesine

ilişkin en önemli çalışmalardan biri Chicago

yaklaşımı içerisinde yer alan ve George Stigler

tarafından kaleme alınan “Regülasyonun Ekonomik

Teorisi” başlıklı çalışmadır.

Stigler teorisinde,politik aktörlerin “kamu çıkarı”

değil, “fayda maksimizasyonu” içinde olduğu

varsayılır.

Peltzman’a göre ise regülasyona yönelik yasal

düzenlemeler refahı yeniden

bölüştürmektedir.Düzenleyici kurum için temel

problem etkin regülasyondur.

Chicago yaklaşımından farklı olarak ekonomik regülasyonlara

ilişkin Virginia yaklaşımı görüşleri ise, kamu tercihi teknisyenleri

tarafından ileri sürülmüştür.Bu yaklaşımda “rant kollama

faaliyetleri” üzerinde durulmuştur.

Rant kollama;hükümet tarafından getirilen tekel hakkını elde

etmek için bireylerin ve grupların kıt kaynakları harcadıkları

politik faaliyetleri ifade eder.

Bu konuda Tullock;doğal kaynakların yol açtığı etkinsizliğin

sadece “Harberger Üçgeni” alanı kadar değil,tekel hakkını elde

etmek için firmalar arasında rekabetin etkinsizliği arttırdığını

belirtmiş ve bu etkinsizlik “Tullock dikdörtgeni” olarak

adlandırılmıştır.

DEĞİŞİM TRENDLERİNİN DOĞAL TEKELLER

ÜZERİNDEKİ ETKİSİ

Altyapı hizmetlerinin doğal tekel yapısını değiştiren

faktörler şu şekildedir:

Teknolojik gelişmeler

Ölçek ekonomilerindeki değişim

Kapsam ekonomilerindeki değişim

Piyasalarda rekabeti sağlayıcı yeni ekonomi

teorilerinin ortaya çıkması

Ekonomik değişim trendlerinin etkisi

Demografik faktörlerin etkisi

SONUÇ

Gelişmiş,gelişmekte olan ve az gelişmiş ülkelerin tamamında çok uzun yıllar altyapı hizmetleri devlet tekelinde olmuştur.Devletin yasal tekel oluşturmasının en önemli gerekçesi ise “doğal tekel” argümanı olmuştur.

Ancak 1980 sonrasında serbestleşme ve özelleştirme politikalarının etkisiyle devletin birçok altyapı hizmetlerindeki rolü önemli ölçüde değişmiştir.

Prof.Dr.Coşkun Can Aktan

Sosyal Bilimler Araştırmaları Derneği

http://www.sobiad.org

Dokuz Eylül Üniversitesi, İİBF

http://www.canaktan.org