AİLE İÇİ İLETİŞİM

Nurnan KONUK*

GİRİŞ

İletişim kavramı en temel ha.li ile ileti yi gönderen "kaynağı" bu iletiyi alıp yorumlayan "hedefi" ve bunlar arasında gönderilen "ileti" ile alakah süreçleri açıklayan kavramdır. İletişim çarkı olarak adlandırılan bu sürecin bilinmesi konuyu daha kapsamlı anlamamızı kolaylaştırmaktadır. İletişim; kişiler, gruplar, organizasyonlar ya da toplumlar arasında haber, olgu veya bir fikrin daha genel anlamda bir "mesajın" değişimi sürecidir. Karşı tarafın, hedeflenen davranış değişikliği doğrultusunda uyarınayı sağlamak amacıyla gelişen iletişim süreci, "aktif ya da pasif", "sözlü ya da sözsüz" gerçekleşe­bilir.

Toplumun temel yapı taşı aile, iletişim açısından bakıldığında iletişi­me ait kavramların aynıyle işlediği bir vasattır. Kan-koca, ebeveyn ve çocuk­lar ve hatta geniş ailelerde aile ve akrabalar arası iletişim sağlıklı yürümedi­ğinde pek çok sorunun ortaya çıkacağı, iletişim hakkında bilgilenmiş ailele­rin ise bu sorunları yaşamadığı gibi belirli bir amaç etrafında daha verimli yol alacağı aşikardır.

Bu sunumda iletişime ait kavramlar irdelenecektir. Sözel iletişim, sö­zel olmayan iletişim, açık iletişim, etkili dinleme, geribildirim verme ve em­pati yapma gibi konu ile ilgili kavramların aile içi iletişimde yeri ve önemi olumlu ve olumsuz örnekleri ile aktarılacaktır.

insanda iletişim becerilerinin doğal olarak mevcut bulunmadığı daha da önemlisi "öğrenilebilir bir beceri" olduğu göz önüne alındığında konu­nun profesyonelleri tarafından aile içi iletişim eğitimlerinin yapılancimhp yaygınlaştırılması önemlidir. İletişimde,

1. Başlangıç çok önemlidir.

*Doç. Dr., İ. Ü. Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Psikiyatri Anabilim Dalı.

204 AİLE ve EGİTİM

2. İletişim bir bilgi alışverişi değildir.

3. İletişim kişiye değil kişilere yapılır.

4. İletişim, sözlü ve sözsüz iletişim işaretleriyle bir bütündür.

Beden Dili:

Yukarıdaki özellikler iletişimin sözlü ve sözsüz elemanlardan oluşan bir bütün olduğunu göstermektedir. Beden dili insanlık tarihi açısından en eski iletişim aracımadır. Beden dili, duygu ve düşüncelerimizin yansıması­dır. ilişkide olduğu kişiyi doğrudan karşısına alan ve dik bir beden duruşu­na sahip bir kişi, mesajında güvenli bir özellik katmış olacaktır. yüzyüze kurdukları ilişkide, kelimeler %10, ses tonu %30, beden dili %60

önem taşır.

Jestler: Bu konuda dikkat edilmesi gereken, jestleri konuşmadaki ek­sik kelimeleri tamamlayacak bir araç olarak kullanmamak, yabancı dile ha­kim olmayan birinin ifadesini elleriyle tamamlaması gibi bir duruma düş­memektir. Jestler, anlatımların daha iyi anlaşılınasına yardım edebilir, faz­laysa dikkati dağıtabilir. Karşımızdaki kişinin jestleri bize, onun hakkında ipuçları verebilir.

Mimikler: Güvenli bir ifade, verilen mesajla uyum içindeki ifadedir.

Ses Tonu: İnsanlar arası ilişkilerde yaşanan en küçük gerginlik, ken­dini önce ses tonuyla ortaya koyar. Büyük çoğunlukla gündelik ilişiilerde canlı, neşeli, enerjik bir ses tonu, insanlar üzerinde olumlu etki bırakır.

İletişim; duygu, düşünce veya bilgilerin akla gelebilecek her yolla başkalarına aktarılmasıdır.

Bu sürecin amacı ; "aniaşılmak tır".

İLETİŞİM ÇARKI: ı

1. Gönderici (Bilgi):İletişim aracını ve iletilecek içeriğin niteliğini be­lirledikten sonra bilgiyi tanımlar.

ı Akvardar Y., Aslan ÜB., Bozabah ÖG. ve arkadaşları, Temel İletişim Becerileri Eğitimi, Dokuz Eylül Yayınları, İzmir, 2005.

AİLE İÇİ İLETİŞİM 1 N. KONUK 205

2. Bilginin alıcıya ve amaca en uygun bir şekilde dökülmesi süreci­dir: Çoğu durumlarda bir fikrin kelimelere dökülmesi olayıdır.Ancak bazen bir fikrin resme ve davranışa dönüştürmek en iyi yöntem olabilir.Bir fikrin iletilme yöntemi,alıcı üzerindeki etkisinin hayati önemi nedeniyle üzerinde çok defa düşünülmesi gereken bir unsur olarak karşımıza çıkmaktadır.

3. Bilginin mesaj,ortam ve kanal aracılığıyla aktarılmasıdır.

4. Bu aşamada alıcı mektup okuyarak,bir konuşmayı dinleyerek veya televizyondaki bir eğitim programını seyrederek mesajı algılar.

5. Bir sonraki aşama olan deşifrelernede alıcı, kendisine gönderilen mesajdan kendi fikrini oluşturmak için yorum yapar.Algılanan bil­gi,göndericinin göndermeyi amaçladığı bilgi olabilir.Eğer gönderici fikrini yanlış ve belirsiz bir şekilde ifade ederse veya alıcı bunu gönderkinin değilde,kendi deyiminden yararlanarak kendine göre yorumlarsa ortaya yanılsama çıkar ve amaçlanan mesajdan daha farklı bir mesaj alıcı tarafından algılanmış olur.

6. Alıcının mesaja ilk tepkisi geri iletimdir. Başarılı bir iletişimeinin bir bireyi ve grubu taraması ihmal edilemeyecek bir öneme sahiptir.Ancak bu aşama karşılıklı olduğu zaman bir temas sağlanmış olur.Konuşmacıya başını olumlu bir şekilde sallayan,gülümseyen,algıladığım ve istekli oldu­ğunu hissettiren alıcı olayı anladığı mesajını verir.

7. (Tepki) Bir mektup alıp okuyan kişi,buna cevap yazar. Bir toplantı­da fikirleri dinleyen kişi, kendi karşı fikirlerini dile getirir. Bir ilanı okuyan kişi ilanı yazan şahsı bulur ve daha detaylı bilgi talep eder. Bunların tümü yeni iletişim çarklarını oluşturan süreçlerdir. Böylelikle iletişim çarkı, insan hayatında kendisini hissettirir.

İUTİŞİlll ÇARKI

206 AİLE ve EGİTİM

EMP ATİ ve ETKİLİ DiNLEME

Bir kişinin kendisini karşısındaki kişinin yerine koyarak olaylara onun bakış açısıyla bakması, o kişinin duygu ve düşüncelerini doğru olarak anla­ması, hissetmesi ve bu durumu ona iletmesi sürecine "empati" adı verilir.

Empati kuracak kişi kendisini karşısındakinin yerine koymalı, olayla­ra onun bakış açısıyla bakmalıdır.

Empati kurmuş sayılmamız için, karşıınızdaki kişinin duygularını ve düşüncelerini doğru olarak anlamamız gereklidir.

Empati tanımındaki son öğe ise, eınpati kuran kişinin zihninde oluşan eınpatik anlayışın, karşıdaki kişiye iletilmesi davramşıdır.

EMPATİNİN SEMPATiDEN FARKI

Bir insana sempati duymak demek, o insanın sahip olduğu duygu ve düşüncelerin aynısına sahip olmak demektir.

Eınpatide anlamak, sempati de ise anlamış olalım ya da olmayalım, karşıınızdakine hak vermek söz konusudur.

AŞAMALI EMP ATİ SINIFLAMASI

Onlar Basamağı: Sorunu dinleyen kişi, sorun sahibine öyle bir geri bildirim verir ki, bu geri bildirim, o ortaında bulunmayan üçüncü şahısların (toplumun) görüşlerini dile getirmektedir.

Ben Basamağı: Empatik tepki veren kişi, ben merkezcidir; kendisine sorununu anlatan kişinin duygu ve düşüncelerine eğilrnek yerine, sorunun sahibini eleştirir, ona akıl verir; bazen de kişiyi kendi sorunlarıyla baş başa bırakıp kendinden söz etmeye başlar.

Sen Basamağı: Empatik tepki veren bir kişi, kendisine sorununu ile-ten kişinin rolüne girer, olaylara o kişinin bakış açısıyla bakar.

1. Senin problemin karşısında başkaları ne düşünür, ne hisseder:

"Sanki dünyada bir tek sen böylesin"

"Senin bu lekelerin hastane için çok fazla problem değil, daha neleı;i var''

AİLE İÇİ İLETİŞİM 1 N. KONUK

2. Eleştiri:

"Lekelerine kimse bakmaz sen sorun yapıyorsun"

"Bunu yapmaya hiç hakkın yok"

3. Akıl Verme:

"Mutlaka denemelisin, denemezsen hiç iyileşemezsin"

"Kalan zamanını iyi değerlendirmelisin"

4. Teşhis:

"Bu durumun sebebi toplumsal baskıdır"

"Sen bunu kendine fazla dert ediyorsun"

5. Ben de Var (Kendi derdini anlatma):

"Aynısı benim başımda"

6. Benim Duygularım:

"Üzüldüm"; "Sevindim"

7. Destekleme:

"Bu durum sizin için çok zor olmalı"

8. Soruna Eğilme:

"Sıkıntılı görünüyorsunuz, konuşmak ister misiniz"

"Maske takmak istemeyişinizin sebebini bana anlahr mısınız"

207

9. Tekrarlama(Bireyin vermek istediği mesajları anlama ve ona iletme-Yansıtma): "Çok kötü durumda olduğunuzu anlatmak istiyorsunuz"

n uz"

10. Derin Duyguları Anlama:

"Sizi bu şekilde kimsenin görmesini istemiyorsunuz"

"Eşinizin durumu sizi endişelendiriyor ve yanında olmak istiyorsu-

* Beni anlamıyorsun.

* Beni anlamak istemiyorsun!

* Senin tavsiyelerini dinlemeye gelmedim.

*Beni dinliyor musun?

208 AİLE ve EGİTİM

Problem: İletişim kopukluğu

İletişimin kalite çizgisinin ölçütleri dinleme kabiliyederi ve empatidir.

Empati, "Karşımızdakinin ayakkabılarını giymek" olarak kabul edilir.

Dinleyen kişi;

• Dinliyormuş gibi davranıp aslında dinlemeyebilir,

• Yüzeysel bir anlama ile, devamlı söz keserek dinleyebilir,

• Kendi kimliğini "bir süre bir kenara bırakıp kendisine anlatı-lanlara motive olup, karşısındakinin duygu ve düşüncelerini derin bir anla­yış çalışmasıyla sanki o imişcesine hissederek tecrübe edebilir.

Empati kurma yeteneğine sahip olan insanlar;

1. Toplumda en fazla sevilen insanlar olurlar.

2. Samimi yaklaşımla dinleyen kişiye güven aşılar.

3. İletişimde yakaladıklan kalite ile hayat standartlarını devamlı yük­seltirler

Empatinin kendini açma, toplumsallaşma, sosyal duyarlılık ve toplu­ma uyum ile pozitif ilişki vardır. Öte yandan kaygı, depresyon, çocuklan ihmal etme ve saldırganlık ile empati kurma arasında negatif bir ilişki var­dır.

Empati yeteneğini sonradan kazanabilmenin yolu:

* Açık uçlu sorular sormak,

* Yavaş hareket etmek ve yorumda bulunmak,

* Hızlı yargılara varmaktan kaçınmak,

* Kendi davranış ve düşüncelerimizi anlamaya çalışmak,

* Geçmişten ders almak,

AİLE İÇİ İLETİŞİM 1 N. KONUK 209

* Olaylan akışına bırakmak ve kendimiz ve karşımızdakilerin davra­nışları için belli sınırlar oluşturmaktır.

Empati; bizleri gerçek, doğru ve güzel iletişim ile insanlarla olan iliş­kilerimizde en iyiye, en güzele doğru yönlendirir. Bu yönlendirme ise; eşler

ararsında, ebeveyn-çocuk, öğretmen-öğrenci, işveren-işçi, kişi-toplum ilişki­lerinde daimi bir anlaşmayı getirir.

Sağlıklı ve etkin bir iletişimin iyi dinleyiciler ile kendi duygularını samimi ve dürüst ifade eden kişilere ihtiyacı vardır.

ETKİLİ DiNLEME VE DİNLEYİCİNİN ÖZELLİKLERİ

*Dinler,

* Pasif olmayı kabul eder,

* Danışman rolünü benimser,

* Karşımdakine yardım etmek ister,

* Karşımdakinin duygularını ifade etmesini sağlayarak rahatlatmak ister,

*Öncelikle karşımdakinin ihtiyaçlanyla ilgilenir.

* Söylenenlere ilgi gösterir.

* Gerçek sorunun ne olduğunu d uyana kadar yargıda bulunmaz.

* Konuştuğu kişi ile göz teması kurar.

* Söylenenleri aniayıp anlamadığım kontrol eder.

* Sırasını bekler, anladığını düşündüğünün hemen üstüne atlamaz.

Daha önemlisi, etkin dinleme sonucu karşımızdaki kişinin yaşayacağı rahatlık, onun bizim vereceğimiz öneriye uyum gösterme ihtimalini arttırır. Bu nedenle sonucu artırmak için;

* Karşımızdakinin şikayetlerini veya onu huzursuz eden konuları söy­lerken onun yüzüne bakarak dinlemek,

*Uygun aralıklarla başını saHamak ve "anlıyorum", "evet" gibi ilgiyi s;ös~eren kısa geri bildirimlerde bulunmak.

* Daha uzun boşluklada karşımızdaki kişinin söylediğini tekrarlamak

210 AİLE ve EGİTİM

* Kişiler yargılanmadıklan için başlangıçta söylemeyi düşündükleri-nin daha fazlasını söyler,

nir,

* Kendileri ile ilgili temelde yatan esas sorunun farkına varabilir,

* Kendi sorunlarına çözüm bulabilir,

* Yaşanmış ve bitmiş bir olay ile ilgili olarak çözümsüzlüğü kabulle-

* "Anlaşıldım" duygusunu yaşar, karşısındaki kişiye olumlu duygu­lar besler,

* Amaçlan aşan bir şey söylediklerinde, bunu fark düzeltebilir,

kendilerini

* Karşısındaki kişiyi dinlemeye ve anlamaya hazır duruma gelir.

YANUŞ DiNLEME TÜRLERİ

l.Görünüşte Dinleme

* En yaygın dinleme türüdür.

*İç dünyası bambaşka bir yerdedir.

2. Seçerek Dinleme

Bu tür dinleyenler karşılarında konuşan kişinin söylediklerinden sa­dece kendilerini ilgilendirilen kısımları duyarlar, diğer söylenenleri dinle­mezler.

3. Savunucu Dinleme

* Bu kişiler her söyleneni kendilerine yönelmiş bir saldırı sayarlar. Hemen karşı saldırıya veya savunmaya geçerler.

4. Tuzak Kurucu Dinleme

Bu kişiler seslerini hiç çıkarmadan dinleme eğilimindedirler. Çünkü dinlediklerinden yararlanarak karşılarmdakini zor duruma düşürecek fırsatı ararlar.

AİLE İÇİ İLETİŞİM 1 N. KONUK 211

5. Yüzeysel Dinleme

Bireyler kişinin kullandığı kelimelerin yüzeyinde kalırlar.

Kelimelerin sözcük anlamlarında veya kendilerince olan anlamların­da gezinirler

yin.

İYİ BİR DiNLEME İÇİN:

1. Susun;

İyi bir dinleyici olmanın temeli "susma" yı becerebilmeye dayanır.

2. Konuşam Rahatlatın;

Karşınızdaki kişide konuşabileceği duygusunu uyandıran bir atmos­fer yaratın.

3. Dinlemek İstediğinizi Gösterin;

İlgi duyduğunuzu gösterin. Karşı çıkmak yerine, anlamak için dinle-

4. Dikkat Dağıtıcı Öğeleri Uzaklaşhnn;

Elinizde anahtarlık sallamak, kağıtları karıştırmak gibi dikkat dağıtıcı davranışlardan kaçının.

5. Karşınızdaki Kişiye Empati Gösterin;

Kendinizi karşınızdakinin yerine koyun ve onun ne hissettiğini anla­maya çalışın.

6. Zaman Tanıyın;

Karşınızdakinin sözünü kesmeyin, kendisini ifade etmesine imkan ve-rin.

212 AİLE ve EGİTİM

. 7. ve Olumsuz Kontrol Kızgın bir insan çoğunlukla karşısındakini yanlış anlar ve kendini güç durumda bırakacak tepkiler verir. Bu sebeple hemen karşılık vermeyin.

8. Soru Sorun;

Soru sormak konuşan kişiye ilgi duyduğunuzu gösterir ve onu ko­nuşmayı sürdürrnek konusunda cesaretlendirir.

9. Yargılayıcı Olmayın; Eleştirici ve tartışrnacı bir tutum, konuşanı savunucu olmaya yöneltir ve öfkelendirir. Unutmamak gerekir iki kula­ğırnız, bir ağzırnız vardır. Bu da dinlemenin konuşmakdan daha önemli olduğunu ortaya koymaktadır.

içerir.

İLETİŞİM ÇEŞİTLERİ:2

Etkili bir iletişim "tek yanlı bir ileti" den çok, "paylaşımı" ve "katılımı"

I. SÖZLÜ İLETİŞİM,

Duyduğurnuzu, anladığırnızı, kabul ettiğimizi gösterir. Kişilerin ken­dilerini ve kendi ihtiyaçlarını anlarnalanna yardırncı olur.

Paylaşımı ve katılımı sağlamak üzere:

Mesajı gönderen kişi, alıemın tepkilerini ölçmelidir. Söylediklerinin anlaşıldığından emin olmak için kontrol etmelidir. Etkili iletişimde sadece bilgi vermek ya da dinlemek yeterli değildir, mesajın anlamı ve etkisi ile ilgili destek vermek ve almak önemlidir.

Etkin iletişimde üç anahtar:

* Kolaylaştırmak, dinlemek, soru sormak.

2 İletişim becerileri eğitimini bizlere veren ve ders notlarından yararlanmamıza izin veren Dr. Süre! Karabilgin, Dr. Resul Buğdaycı ve Dr. Sibel Kıran' a teşekkürlerimle.

AİLE İÇİ İLETİŞİM 1 N. KONUK 213

Vurgulamalar, alıcı ve verici arasında süreklidir. Yardımlaşma ve yol gösterme açısından herbiri için eşit önem taşır.

rır.

Kişilerarası

Sözlü İletisim

Yi.iz ve

Sözlü İletişim Bileşenleri:

*Basit bir dil kullanma

* Uygun bir ses tonu kullanma,

* Sözle teşvik etme, soru sorma,

*Yansıtma,

* Açıklığa kavuşturma,

"Ne Söylediğiniz Değil, Nasıl Söylediğiniz Önemlidir." J. TSCHOHL

* Gerginlik, ses tonuna yansır.

*Canlı, neşeli, enerjik ses tonu, olumlu etki bırakır.

* Yumuşak ve sakin ses tonu çatışmayı önler ve işbirliğini kolaylaştı-

* Monoton ses tonu inandırıcı olamayacaktır.

* Sert ve kesin konuşma, savunuculuğa sebep olur ve rahatsızlık do-ğurur.

*Özür dilergibiton önemsizlik hissi yaratır.

214 AİLE ve EGİTİM

Teşvik etme: Diniediğimizi gösterir. Başvuranın konuşmasına devam etmesine yardımcı olur. Sözlü teşvik özellikle çekingen kişiler için gereklidir.

Soru Soı·ma: Bilgi almak amacıyla,bilgi vermek amacıyla, aniayıp an­lamadığım sınamak için, marara ulaşmak için, konuya dikkat çekmek için­dir.

KAPALIUÇtUSORULAR

* Kaç çocuğunuz var?

* Elde edilen ilgi, sorulan soruyla sınırlıdır,

* Görüşme soruyu soran tarafından kontrol edilir,

* Sorunun yönlendirildiği kişinin kendi duygu ve düşüncelerini ifa­desine olanak tanımaz.

ARAŞTIRICI SORULAR

Netleştirmek, doğruluğu sınamak ve kişinin söylediklerini genişlet­mesine yardımcı olmak için ...

* ...... için nedenleriniz nelerdi?

YANSlTMA:

* Söylenenlerin başka kelimelerle tekrarlanmasıdır.

* Temel mesaj yakalanmaya çalışılır. Basit özetle tekrarlanır. Katkıda bulunulmaz.

KAÇININ!

* Yönlendirici sorular sormaktan, birkaç soruyu bir arada sormaktan

kaçının.

* Karşınızdakinin soruyu yanıtlaması için zaman tanıyın ve aldığınız yanıt belirsiz ise daha basit bir dil kullanarak soruyu farklı biçimlerde tekrar sorun.

AİLE /N. KONUK 215

IL İLETİŞİM

Herhangi bir iletişimde, hasta-hekim ilişkisinde, bir görüşme sırasında beden diline karşı duyarlı olmak önemlidir. Ancak duygularm beden diliyle ifade edilmesi her zaman uygun bir iletişim biçimi değildir.

Sözel olmayan iletiler algılanırken hata olasılığı göz önünde bulundu-rulmalıdır:

*Yüz ifadeleri ve göz ilişkisi,

*El/ kol hareketleri (jestler),

* Söyleyiş tarzı: sesin tonu, vurgulamalar ve susrnalar,

*Bedenin konumu, duruşu,

* Giyim -bakırnlı görünüm -yerine göre ve uygunluk- karşıdakini et­kilediğini bilrnek önemlidir.