1511

TÜRKÇE ADLANDIRMADA İNSAN VE HAYVAN SOYBİRLİĞİNİN BİR YANSIMASI OLARAK KUR/KURU/KURO; KIR/KIRI /KIRO; KURD/KIRT/KÜRT KELİMELERİNİN TÜRKÇE ‘UR’ “HABBE, TANE, TOHUM, DÖL” / ‘QUR’ “HALKA, KEMER,

KUŞAK; NESİL” KELİMELERİYLE İLGİSİ

SARIKAYA, Mahmut*

TÜRKİYE/ТУРЦИЯÖZET

"Kürt" adı ve kimliğiyle ilgili muhtelif çalışma ve görüşler vardır. Konuştukları dilin özellikle kelime hazinesindeki Farsça kökenli kelime yoğunluğuna bakarak onları Fars kökenli sayanlar yanında, Türk varlığının bir dalı, kolu olduklarını savunanlar da çoktur. Başka sebepler bir yana, konuştukları dil içindeki arkaik Türkçe unsurlar, Kürtlerin kimliği konusunda önemli veriler olarak değerlendirilmelidir.

“Kürt" adı konusunda artık çok bayatlamış bir eleştirinin de sebebi olan kürtük “sertleşmiş kar yığını" ile ilgili yorum, tabiî ki ciddiye alınamaz.

Bu çalışma, Ahmet Caferoğlu’nun “Filolojide İnsan ve Hayvan Soybirliğiˮ üzerine yaptığı tespitler ışığında, hem “Kürtˮ kelimesinin, hem de qur/quro, qır/qıro kelimelerinin, Türkçedeki “urˮ, “habbe, tane, tohum, dölˮ/“qurˮ “halka, kemer, kurşak; soy, nesilˮ kelimesiyle ilgisi üzerinde durmaktadır.

Anahtar Kelimeler: Ur, uruq, qur, quro, qıro, kürt.

ABSTRACT

There are various works on the name “Kurdˮ and the identity of Kurds. Besides the approaches accepting Kurds as Persian descents according to the intensity of Farsi originated words especially in the vocabulary of their language, there are approaches assuming them as a branch of Turkish entity. Apart from any other reason, the archaic elements in their language should be evaluated as important data.

The kürtük (pressing snow stack) explanation which became the reason of the most famous timeworn critique, certainly cannot be assumed.

Under the light of the detects of Ahmet Caferoğlu on “Human and Animal Descendance unity in Philology" this study investigates the relation of the Turkish “urˮ which means “bubble, grain, seed, spermˮ/“qurˮ which means “circle, arc,

* Yrd. Doç. Dr., Ahi Evran Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi Öğretim Üyesi. Kırşehir/TÜRKİYE. e-posta: msarikaya@ahievran.edu.tr

1512

generation, descendanceˮ both with the word “Kurdˮ and qur/quro, qır/qıro words as well.

Key Words: Ur, uruq, qur, quro, qıro, kürt.

GİRİŞ

Ahmet Caferoğlu, Türkçedeki örnekleriyle insan ve hayvan soybirliğinin dildeki yansımalarını tespit ederek dikkatlere sunmuştu (Caferoğlu 1968: 1-15). Caferoğlu, bu incelemesinde, insan ve hayvan yavrusunun aynı adla adlandırıldığının örneklerini vermiş, örneğin insan yavrusuna çocuk, domuz yavrusuna çoçka denilmesini, bu adlandırma anlayışının bir yansıması olarak göstermişti (Caferoğlu 1968: 12,13).

Caferoğlu bu önemli makalesinde ayrıca bala/balaq; oġul/oġlaq; kiçi/kiçik/küçük kelimelerinin oluşumları, anlam boyutları ve anlam ilişkilerini bu bakımdan değerlendirmiştir.1 Bu hayvanların yavrularının, söz konusu bu kelimelerin tekrar edilmesiyle çağırıldıkları da, o yazıda, kaynaklarından tespit edilerek gösterilmiştir.

Belki buraya Azerbaycan’ın batı grubu ağızlarındaki gede “erkek çocuk, oğlan çocuğuˮ ve gedek “genç manda yavrusuˮ gibi başka kelimeler de eklenebilirdi. bili/bilik; cüce/cücük ve ġıdi/ġıdik kelimelerinin de aynı yapıya işaret ettiği unutulmamalıdır. Bunlardan ilki kaz yavrusunu, ikincisi tavuk yavrusunu, üçüncüsü ise keçi yavrusunu ifade eder ve kaz yavrusu bili bili, tavuk yavrusu cü cü diye çağrılır; keçi yavrusu ise ġıdi ġıdi! diye seslenerek uyarılır. Yine bu cümleden olmak üzere, eşek yavrusunun yetişkinine “sıpaˮ dendiği bilinir. Azerbaycan Türkçesi’nin değişik ağızlarında bu kelimenin yerine ġodux/xotux/xotiħ kelimesi de kullanılır. Seslenme ve çağırma durumunda ise, bu kelime, “xot xot, xot xot!ˮ biçiminde kullanılır. Bu kelimenin aslı, İbn-i Mühennā Lûgati’ndeki quduq “sıpaˮ kelimesine dayanmaktadır (Aptullah Battal, 1988: 47). Bu kelime aynı biçim ve anlamıyla Memlük Kıpçakçası’nda da tespit edilmiştir: quduq “sıpanın küçüğüˮ (Toparlı, vd. 2000: 123).

Nitekim, Bugün Azerbaycan Türkçesi’nin birçok ağızlarında kiçi /kiçik kelimelerinden hareketle, enik2ten küçük, tula3dan büyük köpek yavrularuna kiçik> küçük> quçük denir. Quçü quçü seslenişi yanında, kelime içinde meydana gelen ç> t değişmesi sonucunda “qutü qutü” biçiminde köpek yavrusunu çağırma ifadesi, “qute!” biçiminde seslenme, uyarma ve azarlama kelimesi oluşturulmuş

1 Bu çalışmada A. Bican Ercilasun’un teklifi doğrultusunda (Ercilasun, 1999: 41-61) alışılmış transkripsiyon harfleri yanında hırıltılı h için x, kalın k, art damak k’si için q harfleri kullanılmıştır. Ayrıca, Kars yöresi Azeri Türkçesine özgü olarak hece ve kelime sonlarında görülen ve bazı metinlerde –yh biçiminde gösterilen ses için: -ђ harfi kullanılmıştır. Çiçeђ gibi.

2 Enik: Yetişkin, genç köpek.3 Tula: Yeni doğmuş köpek yavrusu.

1513

ve bu kelime, “quçük” biçiminde “köpek yavrusuˮ anlamında isim olarak da kullanılmaktadır. Caferoğlu’nun Abu Hayyan’dan aktardığına göre, kelime, bu anlamıyla Kıpçak Türkçesi’nde türemiş (Caferoğlu, 1968: 54), küçük biçiminde Çağataycada hem “köpek yavrusu" hem de “çocuk" anlamında kullanılmıştır. Caferoğlu, Vambery’den naklen, Çağatay yazı dilinde kiçik’in “insan yavrusuˮ küçük’ün ise "hayvan yavrusu" anlamında kullanılmış olduğunu; Attuhfet-üz-Zekiyye’den hareketle, aynı durumun Kıpçak Türkçesi için de geçerli olduğunu; W. Radloff’tan naklen, Osmanlı Türkçesinde kiçik’in terkedilerek kelimenin küçük biçimindeki “ufak, küçük, azacık, aşağıˮ anlamlarına, “köpek yavrusuˮ anlamının da eklendiğini; aynı anlamın Teleüt, Karaim, Kırgız ve Diğer Doğu Türkçelerinde de bulunduğunu belirtmiştir (Caferoğlu, 1968: 11).

Kırgızcada olduğu gibi Anadolu Ağızlarında da köpek yavrusunun “küçü küçü/quçü quçü", hatta Kars’ta Köpeğin “quço quçoˮ diye çağırılması; at ve eşek yavrusunu “Qırı, qırı, qırı!..” diye çağrılmasıyla ilgi çekici bir benzerlik göstermektedir.

küçük kelimesi, qurmanç/qırmqnç ağzında da keçik/keçkė biçiminde ve “büyük kız çocuğuˮ anlamında kullanılmaktadır (Gülensoy, 1994: 103). Bunun kej/keje biçimleri, ç>j değişmesiyle oluşmuş olabileceği gibi, kelimenin bu biçiminin Türkçe qız kelimesinden z>j değişmesiyle oluştuğu da söylenebilir. qurmanç/qırmqnç ağzında bu her iki değişmenin sayısız örnekleri vardır.

İnceleme

Bütün bu hayvan adlandırması ve buna paralel hayvan yavrusunu çağırma ifadeleri at ve eşek yavrusunu çağırmada da görülür. Azerbaycan’da at yavrusunu, Orta Anadolu’da eşek yavrusunu “Qırı, qırı, qırı!ˮ diye çağırırlar. Çünkü qırı kelimesi “at ve eşek yavrusuˮ anlamına gelir. Derleme Sözlüğü’nde qırı kelimesi, değişik telaffuz şekilleriyle tespit edilmiştir: qırı, qırıq, qıri, qırik, qıro, kiri, kirik, kirrik, körük, qurıq, quri, qurik, kürü, kürük “eşek yavrusu, sıpaˮ (Aksoy vd. DS VIII 1975: 2822-2823). At ve eşek yavrusunu çağırma ünlemi de bu kelimelerin tekrarıyla oluşmuştur: qırı qırı, [qırç qırç, qır çüh, qırıç qırıç, qırıq qırıq, qıri qıri, qır qır, qırr qırr, kiri kiri, kirik kirik, kir kir] "at ve eşek çağırma ünlemiˮ (Aksoy vd. DS VIII 1975: 2824-2825). Tabii ki burada anlam “at ve eşek yavrusunu çağırma ünlemiˮ olarak verilmeliydi. Ayrıca quruq quruq, küroh küroh biçiminde ve “at ve eşek yavrularını çağırma ünlemiˮ anlamıyla Artvin ve Kahramanmaraş’tan derlenmiş olarak vardır (Aksoy vd. DS VIII 1975: 3011-3012).

DLT’de qurı qurı, qurıh qurıh : “tay kısrağın arkasında geri kaldığı zaman bu kelimelerle çağırılırˮ; qarı qurı, qurı qurı, qurrıh qurrıh "tayı çağırmak için nidaˮ biçimleri de tespit edilmiştir (Atalay vd. 1972: 76).

1514

Kazak Türkçesi’nde qur “yılkıyı yakalamak istendiği zaman kullanılan ifade; quralay “yılkıyı çağırma ifadesi. ‘quray-quray’ gibi" (Kenesbayoğlu vd. 1984: 181).

Derleme Sözlüğü’nde qıro kelimesinin qırı ile ilgili diğer kelimelerin arasında yer alması ve Nişanyan’ın sözlüğünde qıro=Kürt kuro erkek çocuk, delikanlı (Nişanyan ?: 230) tespiti ilgi çekicidir. Çünkü birçok Anadolu ağzında olduğu gibi Kürtçe denen konuşma biçimlerinde de kullanılan qıro “erkek evlat, oğulˮ kelimesi, Türkçedeki qırı/qurik “at ve eşek yavrusuˮ ve Azerbaycan Türkçesi halk ağzındaki qorik “keçi balasıˮ; quriħ “at balasıˮ (Şireliyev vd. 1999: 285, 290) kelimeleriyle ilgili olup, insan ve hayvan soy birliğinin Türkçedeki yansımalarından birine işaret etmektedir. Bu sözlükte kelimenin quru ve qurux biçimleri de var (s. 290). Zaten Kürtçede qur kelimesi “(erkek) çocuk, tay, sıpa v.b.ˮ (Gülensoy 1983: 56) anlamlarındadır.

Tarama Sözlüğü’nde XVI. yüzyıldan: qıruq “sıpa, kürükˮ olarak tespit edilmiştir (Aksoy, D. Dilçin 1969: 2516).

Hasan Eren de, qırı kelimesiyle ilgili olarak ‘eşek yavrusu, sıpa" anlamını vermiş; kelimenin Anadolu Ağızlarında qırıq, qırik, kiri, kirik, qurıq, quri, qurik, kürü, kürük olarak da geçtiğini belirtmiş ve kelimenin kökenine ilişkin "Dankoff’a göre (ALT 801), Ermeniceden alınmıştır (Erm k ‘urak ‘donkey foal’ <Pehl kurrak> Far kūrra; Krt kuri, kurik). Dankoff, Eski Türkçe’de qurı qurı, qurıh qurıh olarak geçtiğini de bildirmiştir. Bkz.: Clauson: ED 645 a. Abaev (Eren, 1999: 238). üzerinde durmuştur.

Dankoff, Clauson, Abaev ya da bir başkasının bu kelimenin kökeniyle ilgili olarak Ermenice, Farsça ya da Pehlevice demiş olması, bizce, çok sık yapılan ‘ortak olanı diğerine mal etme’ yanlışlardandır. qur/quru/quro, qır/qırı/qıro kelimelerinin Türkçedeki kökleri ve yaygınlığı bu yüzeysel yorumların boş olduğunu gösterecek boyuttadır.

qur/quru/quro, qır/qırı/qıro kelimelerinin Türkçe qur “kuşakˮ kelimesiyle ilgili olduğu çok açıktır. Bu kelime ve türemişleri Türkçede geniş bir ‘kök ailesi’4 oluşturmuştur. Bu incelemede, bu ‘kök ailesi’nin bütün boyutlarıyla ortaya konması da amaçlanmıştır.

Eski Türkçe döneminden beri qur kelimesi “kuşak" ve, “sıra" anlamlarında kullanılmaktadır (Gabain, 1988: 284); Divanü Lûgat-it-Türk’te: qur “kuşak, kemer" (Atalay vd., 1972: 76); İbnü-Mühennā Lûgati’nde qur “kuşak" (Aptullah Battal, 1988: 48); Mukadddimetü’l-Edeb’de: qur “kuşak, kemer" (Yüce 1988: 152); Tarama Sözlüğü’nde XIV. ve XV. yüzyıl eserlerinde: qur “1. Mevki, derece, had, mertebe, paye (Aksoy, D. Dilçin 1969: 2733); Kısāsü’l-

4 ‘kök ailesi’ terimi için bkz.:: Ergin, Muharrem, 1985, s. 108.

1515

Enbiyā’da: qur "kuşak"; qurlu/ıġ "kuşaklı, kemerli" (Ata 1997: 399,401); Kuman Lehçesi’nde: qur “kemer, kuşakˮ; altın qur “altın kemerˮ; (Grönbech 1992: 124); Memlük Kıpçakçasında qur “kuşakˮ ( Toparlı vd. 2000: 124).

Çağdaş Türk lehçelerinde de bu anlamın yaygın olarak yaşadığı görülür:

Altaycada: qur “kemer, kuşak, bele sarılan uzun ve enli kumaşˮ (Naskali; Duranlı 1999: 125). Teleüt ağzında qur “kemer, kuşakˮ (Sırkaşeva; Kuçigaşeva 2000: 67). Kırgız Türkçesinde: qur 1. “kuşak, kuşak yerine kullanılan büyük mendilˮ; cazı qur “geniş kuşakˮ; moyunğa qur sal- “tam bir teslimiyet göstermekˮ; 2. “vakit, defaˮ; bir qur baldar “yaşıt çocuklar"; üç qur keldim “üç defa geldim" (Yudahin 1988: 522).

Divanü Lûgat-it-Türk’teki qur “kuşak, kemerˮ; içqur “iç kuşağı, uçkurˮ; qurı “bir şeyin etrafıˮ; yapı ve anlamları yanında, qur "kuşak vs" isminden ayrıca qurla- “kuşak yapmak, bağlamakˮ fiilinin yapılmış olduğu gösterilmiştir (Atalay vd., 1972: 76).

Tarama Sözlüğü’nde qur “yaş, ömrün bir yıllık süresiˮ isminden qurdaş “Akran, emsâlˮ kelimesinin türemiş olduğu (Aksoy, D. Dilçin 1969: 2733); yine Kırgız Türkçesi gibi birçok çağdaş Türk lehçesinde benzer yapı ve anlamların yaşadığı görülüyor: qurdaş “yaşıt, çocukluk arkadaşıˮ; qurdaştık “kurdaş sözünün mücerret ismiˮ (Yudahin, 1988: 524). qurdaş “yaşıtˮ kelimesinin, bir qur “yaşıt, aynı yaştaˮ (Yudahin, 1988: 522) ifadesiyle ortak olması ve qur kelimesinin Kırgız Türkçesi'nde ikinci anlamı olarak qur “vakit, defaˮ; bir qur baldar “yaşıt çocuklarˮ; üç qur keldim “üç defa geldimˮ (Yudahin, 1988: 522) tespit edilmiş olması oldukça ilgi çekicidir. Kelimenin, burada, birinci durumda “sıfatˮ, ikinci durumda “zarfˮ olarak kullanıldığı görülüyor.

qur “kuşak, kemerˮ kelimesi, -la vasıta ekiyle kalıplaşmış olarak qurla biçiminde ve “defa, kereˮ anlamıyla yaygın olarak kullanılmıştır. Bu olay da Türkçenin tarihî dönemlerinde görülen bir olaydır. Şu örnekleri tespit edilmiştir: ETG’de: qurla “defaˮ (Gabain 1988: 284); Tarama sözlüğü’nde: qurla “kere, kat, defa, dereceˮ (Aksoy, D. Dilçin 1969: 2733-2737); Kuman Lehçesi’nde: qurla “defaˮ; ming qurla “bin defaˮ; köp qurla çok defa (Grönbech 1992: 125); Münyetü’l-Ġuzāt’ta qurla “defa, kereˮ (Uğurlu 1987: 240). Örnek: iki qurla devr qılġıl “iki kere döndür.ˮ (Uğurlu, 1987: 52). Kısāsü’l-Enbiyā’da: qurla “defa, kere, kezˮ; (Ata 1997: 401). Kitāb Fī ‘İlm An-Nuşşāb’da: qurla ‘time’; üç qurla ‘three time’ (Öztopçu 2002: 101).

qur “kuşak, kemerˮ isminden qurşa- fiili; ondan da qurşaq isminin türemesi de eski çağlara dayanıyor. Çünkü Eski Türkçe dönemine gelindiğinde kelimenin bugün kullanılan birçok türemişleri kullanılıyor ve bu yapılarda mümkün olan ses değişmeleri de gerçekleşmiş bulunuyordu.

1516

Bu olayların örnekleri Eski Türkçe’nin Grameri’nde tespit edilmiştir: qurşadıl- “çevrilmekˮ; qurşan- “kuşanmakˮ (Gabain 1988: 284). Divanü Lûgat-it-Türk’te: qurşaġ “kuşak, kuşanmaˮ; qurşaġ “tura; yünden dokunur, bel kuşağına benzer bir nesne olup, çadıra sarılırˮ; qurşamaq “kuşanmak, kuşağı bağlamakˮ; qurşanmaq “kuşanmak, kuşak kuşanmakˮ; qurşatmaq “kuşak kuşatmakˮ (Atalay vd. 1972: 76). Kuman Lehçesi’nde: qurşovla- “kemerle bağlamak, sarmakˮ (Grönbech, 1992: 125). Memlük Kıpçakçasında quşaq “kuşakˮ (Toparlı vd., 2000: 125). Tarama Sözlüğü’nde XIV. yüzyıl eserlerinde: qurşaq “kuşakˮ (Aksoy, D. Dilçin 1969: 2741). Kısāsü’l-Enbiyā’da: qurlu/ıġ “kuşaklı, kemerli"; qurşa- “kuşamak, kuşak sarmak"; qurşan- “kuşak sarınmakˮ (Ata 1997: 399-401).

Olayın Çağdaş Türk lehçelerinde ise şu örnekleri vardır:

Karaçay Türkçesi’nde: k‘urşa- etrafını bir şey ile bağlamak, kuşatmak; k‘urşou fıçı çemberi (Pröhle 1991: 59). Karaçay Türkçesinde qurşaq ismi türemiş, ondan da başka isim ve fiiller türemiş; bu arada kelimenin sonunda -q> -ġ>-v değişmeleri gerçekleşmiş bu değişmeye koşut olarak kelimenin son hecesinde olabilecek yuvarlaklaşma da ortaya çıkmıştır.: qurşala- “çevirmek, çembere almakˮ; qurşov “çemberˮ; qurşovla- “kuşatmak, çembere almakˮ; qurşovlan- “kuşatılmak, çembere alınmak" (Takvul, 2000: 282).

Altayca’da bu kelimenin diğer türemişleri de yaşamaktadır. Ayrıca kelime içinde ş>ç değişmesi olmuştur: qurça- “sarmak, kuşatmakˮ; qurçal- “sarılmış, kuşanılmış olmakˮ; qurçat- “kemer kuşatmak, çevrelemekˮ; qurçu “1. sarma, 2. halka, 3. çıngıraklardan oluşan halkaˮ (Naskali; Duranlı 1999: 125).

ş>ç değişmesi Kırgız Türkçesinde de görülüyor: qurça- “kuşatmak, çevirmekˮ; qurçal- “kuşatılmak, kuşak bağlanmakˮ; qurçalın- “kuşak kuşanmakˮ; qurçan- “kuşak kuşanmakˮ; qurçoo “kuşatmaˮ; qurdaş “yaşıt, çocukluk arkadaşıˮ; qurdaştık “kurdaş sözünün mücerret ismi" (Yudahin, 1988: 524).

ş>ç değişmesi Teleüt ağzında da görülmektedir: qurça- “kuşatmakˮ; qurçan- “kuşanmakˮ; qurçu- "çember, kuşakˮ; (Akalın, 2000: 67).

qur kelimesinin, kendisinden daha eski olan ur “tane, tohumˮ kelimesiyle ilgisini üzerinde de durmak gerekir. qur’un; ur “şişlik, tane, tohum" kelimesinin q- protezi almış biçimi olduğu da savunulmuştur. Kürtlerle ilgili bir etnik ad olan Kelhur kelimesinin etimolojik çözümü konusunda bu iki kelimenin aynı kelime olduğu ve hatta bu kelimede ur> q+ur / ġ+ur / h+ur değişmesi gerçekleşmiş olduğuna ilişkin savlar daha önce ileri sürülmüştür: Edip Yavuz, Kürtçe’nin Kelhur lehçesiyle ilgili olarak, bu kelimenin kel ve hur olmak üzere iki ayrı kelimeden oluştuğunu, buradaki hur kelimesinin de h- protezi almış ur kelimesi olduğunu, Urlar ile Hurlar’ın aynı toplum oldukları ve dolayısıyla Ġurca ya da Hurice’nin urca’ya dayandığını göstermiştir. (Yavuz, 1983: 87).

1517

Edip Yavuz’un iddiasına göre kelimenin ilk şekli ur biçimindedir. Sadece Orhun Türkçesi metinlerine dayanan Eski Türk Yazıtları’nda kelimenin ur biçimi ve türemişlerinin yer almasına karşılık, daha sonraki dönem olan Uygur Türkçesi eserlerini de kapsayan Eski Türkçenin Grameri’nde qur ve başka türemişlerinin de yer alması yine ur biçiminin qur’dan daha eski olduğunu açıkça göstermektedir.

Karaçay Türkçesi’ndeki qor “insan, adamˮ; qorluq “mayaˮ (Tavkul 2000: 269, 270) ve Kazak Türkçesindeki qor “kımızın mayasıˮ (Kenesbayoğlu vd 1984: 181). Kelimelerinin anlam bakımından Eski Türkçedeki ur “tohumˮ (Aptullah Battal 1988: 80) kelimesiyle örtüşmesi de buradaki q- sesinin bir protez olduğunu açıkça göstermektedir.

Kelime, eski ve yeni başka kaynaklarda da ur biçiminde kullanılmıştır:

İbnü-Mühennā Lûgati’nde ur “tohumˮ (Aptullah Battal 1988: 80); Altayca’da: ur “ağacın gövdesindeki şişlikˮ (Naskali; Duranlı 1999: 194); Kırgız Türkçesinde: ur “(ağaçtaki) ur, şişˮ (Yudahin 1988: 784); uruy- “kabarık durmak, içeriye doğru çıkık durmak, şişmek, kabarmakˮ (Yudahin 1988: 786).

Bu kök ailesinin ur isim biçimine en sağlıklı yorumu İsmet Zeki Eyüboğlu’nun getirdiğini söylemek abartılı bir iddia olmaz. O, bu kelimenin kökünü de, ür biçimini de, bu kelimeden türemiş diğer kelimeleri de düşündürecek tespitler sunmuştur:

UR, tr. ur/ür (üreme, kabarma, büyüme, şişme, gelişme, döl... anlamında kök). Süm. Ur (kişi, er), tr. uruk (soy, döl, kuşak, üreme)... (Eyüboğlu 1991: 689).

ur isminin Sevan Nişanyan tarafından tutarlı hiçbir dayanak gösterilmeden Ermeniceyle ilişkilendirilmesi (Nişanyan Tarihsiz: 472) ise, ciddiye alınır bir yorum değildir.

ur kelimesinin “şişlik, kabarıklıkˮ anlamından “tane, tohumˮ anlamına doğru bir gelişme gösterdiği, ondan urı/orı(u-?) “erkek genç, oğulˮ ve uruġ “tane, çekirdek, tohum, döl, evinˮ kelimelerinin türemiş olduğu; daha sonra da uruġ kelimesinin “soy sop, nesil; kavim, boyˮ anlamı kazandığı görülüyor. Önce kelimenin “şişlik, kabarıklık; tane, tohum; döl, meni; erkek evlat; erkek genç; üremek, çoğalmakˮ anlamlarıyla ilgili olanlarına bakacak olursak, şu örnekleri görürüz:

Eski Türk Yazıtları’nda urı “erkek evlat”; urılan- “erkek çocuk doğurmak, erkek çocuk sahibi olmak” (orkun 1987: 876).

ETG’de: urı/orı(u-?) “erkek gençˮ (Gabain 1988: 305, 289).

DLT’de: urı “erkek evlâtˮ; urı oġlan "erkek çocuk (Atalay vd. 1972: 134).

Kısāsü’l-Enbiyā’da: urı “erkek çocukˮ (Ata 1997: 672-673).

1518

urluq ve uruġ kelimeleri de yaygın olarak “tohum, döl, mayaˮ anlamında kullanılmıştır.

Kuman Lehçesi’nde: urluq “(bitki) tohumuˮ (Grönbech 1992: 207).

Memlük Kıpçakçası’nda: urluġ “tohumˮ ( Toparlı vd. 2000: 150).

İbnü-Mühennā Lûgati’nde uruġ/ urluq “tohum" (Aptullah Battal 1988: 80).

Kısāsü’l-Enbiyā’da: urluq “tohumˮ; uruġ “tohum, dölˮ (Ata 1997: 672-673).

Tarama Sözlüğü’nde XIV. yüzyıl eserlerinde: uruq atmaq “Bitki filiz, dal kol salmakˮ (Aksoy, Dilçin D. 1972: 3977).

Kırgız Türkçesi’nde: uruq 1. “tohum"; 2. “cinsˮ; uruqtal- "türemek, çoğalmakˮ; uruqtat- “üretmek, çoğaltmak"; (Yudahin 1988: 785-6).

Karaçay Türkçesi’nde de urluk tohum, meni; urluk ç‘aç- tohum ekmek (Pröhle 1991: 92); (Takvul 2000: 419).

Yine Karaçay Türkçesi’nde: qor “insan, adamˮ; qorluq “mayaˮ (Tavkul 2000: 269, 270).

“çekirdek, tohum, döl, mayaˮ anlamındaki ur, urluq, uruq/qur, qurluq, qorluq kelimelerinin, giderek "uruk, nesil, soy, soy sop, hısım akraba, boy, kavimˮ gibi anlamlar kazandığı görülmektedir:

ETG’de: uruġ “tohum, ekin; uruk, nesilˮ; uruġsırat- “ahfadından mahrum etmek"; (Gabain 1988: 305, 289).

DLT’de: uruġ “tane, tohum, evinˮ; uruġlamaq “çekirdeğini çıkarmak, çekirdekten ayırmakˮ; uruġluq (buğday) “tohum için saklanmış (buğday)ˮ; uruġ turıġ “hısımlar" (Atalay vd. 1972: 134).

Kısāsü’l-Enbiyā’da: uruġla- “doğurmakˮ; ur(u)ġ “soy sop, nesil; kavim, boyˮ; uruġluq ˮsoylu, nesilli (Ata 1997: 672-673).

Kuman Lehçesi’nde: uruq, uruh “uruk, ahfad, çocuk, nesilˮ; uruhlar “uruklarˮ; daud urugı “Hz. Davud’un nesliˮ; (Grönbech 1992: 207).

Tarama Sözlüğü’nde XIV. yüzyıl eserlerinde: uruq “Irk, soy, sülale, hanedan, aile, nesilˮ; (Aksoy, Dilçin D. 1972: 3976).

Kırgız Türkçesi’nde: uruq-tuuğan “soysop, hısım akraba; uruq 1. “tohumˮ; 2. “cinsˮ; 3. soy, kabileˮ; uruqçulduq 1. “kabile münasebetleriˮ, 2. “kabile kavgalarıˮ; urum “zürriyetˮ; uruu “kabileˮ “; uruuçuluq “kabile sistemiyle bağlantılı olan bütün münasebetlerin mecmuuˮ; ˮ; uruy “urukˮ (Yudahin 1988: 785-6). Karaçay Türkçesinde: uruv “kabile, boyˮ (Takvul 2000: 419). Derleme Sözlüğü’nde: uruq “oba, aileˮ (Aksoy vd. DS XI 1979: 4041).

1519

Kazak Türkçesi’nde ürim-butaq “akraba, sülaleˮ (Kenesbayoğlu vd 1984: 299).

Azerbaycan Dialektoloji Lüğeti’nde urıx, uruğ, urux “nesilˮ; uruğ “çoğdoğanˮ; uruğcul, uruxcul “doğar, qısır qalmayanˮ; uruğlu, uruxlu “1 qohum-qelebeli; 2 cins; 3 qısır qalmayan, nesil veren, doğarˮ; uruğ, turuğ “tayfa, nesilˮ; uruğlu, turuğlu “qohum-eqrebeliˮ (Şireliyev vd. 2003: 594-595).

Bütün bu kelimelerin bir tek ünlüden ibaret olan fiil köküne ulaşabilen izleri var mıdır? Evet, vardır; bu ilk kök de tespit edilebilmektedir. Kelimenin, ü- “yığmak, biriktirmekˮ ve u- “muktedir olmak; -e bilmek; kudreti olmak, gücü yetmek" fiil köküne dayandığı görülmektedir:

Eski Türk Yazıtları’nda: ü- “yığmak, biriktirmekˮ (Orkun 1987: 878).

ETG’de: ); u- “muktedir olmak, bilmekˮ (Gabain 1988: 304).

DLT’de: u- “kudreti olmak, gücü yetmekˮ (Atalay vd. 1972: 133).

DLT’teki: üpeşmek “birbirine karşı kabarmakˮ; ürül- “şişmek, kabarmakˮ; ürülgen “her zaman şişen, kabaranˮ; ügür “darıˮ; ügüri “susamˮ (Atalay vd. 1972: 137, 138) kelimelerinin de bu kökle ilgisi kurulabilmektedir.

Kazakçadaki uma “erkek hayvanın yumurtasıˮ (Kenesbayoğlu vd 1984: 291) kelimesinin de bu ü- “yığmak, biriktirmekˮ ve u- “kudreti olmak, gücü yetmekˮ kelimeleriyle ilgili oldukları açıktır.

Kürd/Kürt kelimesinin sonuna gelen +d/t, Eski Türkçe’de çokluk eki olan -t midir?

Gabain, tigit kelimesinin sonundaki t sesinin çokluk eki olduğunu belirtmiştir (Gabain 1988: 46, 62). Edip Yavuz da Kaşgârlı Mahmut, A. V. Gabain ve Ahmet Cevat Emre’den hareketle Türkçe ‘qur/kür kelimesinin sonuna +d/t çokluk eki getirilerek kalıplaşma sonucu Kurd/Kırt/Kürt kelimesinin türetilmiş olduğunu savunmaktadır (Yavuz 1983: 10-11). (s. 15-16). O, ayrıca Ur, Urman, Uraman, Ġur, Ġuran, Ġurman, kelimelerinin birbiriyle ilgili etnik ad olduklarını ve Ziya Gökalp’ten naklen ġurmançların kendilerine Qurmanç dediklerini, Zazaların ise kendilerine Qırt (Ġırt, Ġurt, Qro) dediklerini yazmaktadır (s. 15-16).

Sonuç olarak, bu kelime ailesinin Eski Türkçe dönemindeki ü- “yığmak, biriktirmekˮ ve u- “muktedir olmak, -e bilmekˮ fiil kökünden türemiş olduğunu kabul etmek gerekir.

Bu fiilden türeyen ilk isim de ur “tohumˮ; “ağacın gövdesindeki şişlikˮ; “(ağaçtaki) ur, şişˮ anlamlarını ifade etmiştir.

ur “ur, şiş, şişlik; tohumˮ kelimesinden, daha sonra türemiş olan uruġ ve urluq kelimeleri, “tohum, tohumluk, döl, meniˮ anlamlarına gelecek biçimde

1520

kullanılmıştır: uruq atmaq “Bitki filiz, dal, kol salmakˮ; urluk ç‘aç- “tohum ekmekˮ kullanımları da bunu göstermektedir.

Kelimenin kazanmış olduğu “tohum, döl, tohum ekmek, sürgün, filiz,ˮ anlamı üzerine, urı/orı(u-?) “erkek genç, oğulˮ; urı “erkek evlâtˮ; urı oġlan “erkek çocukˮ; urı “erkek çocuk" yapı ve anlamları kurulmuştur.

Soyun erkekten sürdüğüne inanan Türk anlayışı içerisinde, uruġ ve benzeri kelimelerin, ayrıca, “uruk, soy, kuşak, nesilˮ; uruġ turıġ “hısımlarˮ; uruġla- “doğurmakˮ; ur(u)ġ “soy sop, nesil; kavim, boyˮ; uruġluq “soylu, nesilli; uruq, uruh “uruk, ahfad, çocuk, nesilˮ; uruhlar “uruklarˮ; daud urugı “Hz. Davud’un nesliˮ; uruq “Irk, soy, sülale, hanedan, aile, nesilˮ; anlamlarını da ifade etmesi en akılcı gelişme olmuştur.

Bu kelime, bir de q- protezi almış olarak yaşamaya devam etmiştir. Yukarıdaki örneklerden anlaşılacağı gibi, ü- “yığmak, biriktirmekˮ ve u- “muktedir olmak, -e bilmek" fiil kökünde bu protez yoktur. Bu fiilden türemiş ilk isim olan ur “şişlik, tohum" kelimesine bu q- protezinin ilişmiş olduğu ise, Karaçay Türkçesindeki qor “insan, adam"; qorluq “maya" örneklerinde görülmektedir. Buradaki “mayaˮ ve “insan, adamˮ anlamları, tabiî ki insan için “döl, meni, çocuk, yavru, üreme" anlamlarını ifade etmiştir. Bu bağlamda, Kürtçe gibi birçok alanlarda, Karaçay ve Kazak Türkçelerindeki qor “insan, adamˮ; qorluq “maya" gibi yapı ve anlamlara göre, aslına daha uygun olan qur/qır “(erkek) çocuk, tay, sıpaˮ (Gülensoy, 1983: 56) gibi yapı ve anlamlar daha dikkat çekicidir.

Kelimenin qur “kuşak, kemer, halka, sıraˮ biçim ve anlamından qurşa-, kurşan-, kurşat- fiillerinin ve ondan da qurşaq ismi ve benzerlerinin türemesi; kuşkusuz, sırasıyla “tane, tohum, döl; oğul, erkek evlat; at ve eşek yavrusu; yeni nesil, kuşak, akraba topluluğu, boy, millet" anlamlarını ifade etmesinden çok sonradır.

Kürtçedeki qur/qır “(erkek) çocuk; tay, sıpaˮ adlandırması, Türkçe adlandırmada insan ve hayvan soybirliği teorisinin önemli bir yansıması olarak değerlendirilmelidir. Bu bilgiler de, Kürt kimliği ve Kürtçe ile ilgili değerlendirmelerde mutlaka göz önünde bulundurulmalıdır.

KAYNAKÇA

Aksoy, Ömer Asım-Dikmen, Aysel-Tolluoğlu, Meral-Kutlar, Perihan, (1975), Derleme Sözlüğü VIII, Ankara 1975.

Aksoy, Ömer Asım-Akın Cankoçak, Gülten, (1979), Derleme Sözlüğü XI, Ankara 1975 (Aksoy vd. DS XI 1979).

Aksoy, Ömer Asım-Dilçin, Dehri, (1972), Tarama Sözlüğü VI,, TDK yay. Ankara (Aksoy, D. Dilçin 1972).

1521

-----, (1969), Tarama Sözlüğü IV,, TDK yay. Ankara (Aksoy, D. Dilçin 1969).

Ata, Aysu, (1997), Kısāsü’l-Enbiyā (Peygamber Kıssaları) II., Dizin, TDK yay. Ankara .

Atalay, Besim vd., (1972), Divanü Lûgat-it-Türk Dizini, TDK yay. Ankara.

Caferoğlu, Ahmet, (1968), "Filolojide İnsan ve Hayvan Soybirliği", TDAY Belleten 1968, Ankara 1969.

Ercilasun, A. Bican, (1999), "Ağız Araştırmalarında Kullanılacak Transkripsiyon İşaretleri", Ağız Araştırmaları Bilgi Şöleni, TDK yay, Anakara, s. 41-61.

Ergin, Muharrem, (1985), Türk Dil Bilgisi, Boğaziçi yay., Ankara (Ergin 1985).

Eyüboğlu, İsmet Zeki (1991), Türk Dilinin Etimoloji Sözlüğü, 2. Bas., Sosyal yay., İstanbul.

Gülensoy, Tuncer, (1983), Kürmanci ve Zaza Türkçeleri Üzerine Bir Araştırma-İnceleme ve Sözlük, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yay., Ankara

Gülensoy, Tuncer, (1994), Kürtçenin Etimolojik Sözlüğü-Deneme, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara (Gülensoy 1994).

Grönbech, K. (1992), Kuman Lehçesi Sözlüğü, Çev.: Kemal Aytaç, Kültür Bakanlığı Yay., Ankara.

Kenesbayoğlu, İ. K. Başkanlığında Komisyon (1984), Kazak Türkçesi Sözlüğü, Terc: Hasan Oraltay, Nuri Yüce, Saadet Pınar, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yay., İstanbul.

Naskali, Emine Gürsoy- Duranlı, Muvaffak (1999), Altayca-Türkçe Sözlük, TDK yay., Ankara.

Nişanyan, Sevan, (Tarihsiz), Sözlerin Soyağacı-Çağdaş Türkçenin Etimolojik Sözlüğü, 2. Basım, Adam Yay.

Orkun, Hüseyin Namık, (1987), Eski Türk Yazıtları, TDK Yay., Ankara (Orkun 1987)

Öztopçu, Kurtuluş (2002), Kitāb Fī ‘İlm An-Nuşşāb, Kebikeç Yayınları’nın desteğiyle Şafak Ofset bas., İstanbul.

Pröhle, Wilhelm, (1991), Karaçay Lehçesi Sözlüğü, Çev.: Kemal Aytaç, Kültür Bakanlığı yay., Ankara (Pröhle 1991).

1522

Sırkaşeva-Ruyimina, L. T.-Kuçigaşeva, N. A., (2000), Teleüt Ağzı Sözlüğü, Çev.: Şükrü Halûk Akalın-Caştegin Turgunbayev, TDK yay. Ankara.

Şireliyev, M. Ş.-İslamov, M. İ., (1999), Azerbaycan Dialektoloji Lüğeti I Cild, TDK Yay. Ankara.

-----, (2003), Azerbaycan Dialektoloji Lüğeti II Cild, TDK Yay. Ankara.

Tavkul, Ufuk, (2000), Karaçay-Malkar Türkçesi Sözlüğü, TDK Yay. Ankara.

(Taymas), Aptullah Battal, (1988), İbnü-Mühennā Lûgati, 2. Baskı, TDK Yay., Ankara.

Toparlı, Recep-Çögenli, Sadi- Yanık, Nevzat H., (2000), Kitāb-ı Mecmū-ı Tercümān-ı Türkî ve Acemî ve Mugalî, TDK yay. Ankara.

Uğurlu, Mustafa, (1987), Münyetü’l-Ġuzāt, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yay., Ankara.

Von Gabain, Annamaria, (1988), Eski Türkçe’nin Grameri, Çev.: Mehmet Akalın,, TDK yay. Ankara.

Yavuz, Edip (1983), Doğu Anadolu’da Dil-Onomastik İlişkileri Üzerine Bir Deneme, Haz. Oğuz Pala, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yay., Ankara.

Yudahin, K. K. (1988), Kırgız Sözlüğü Cilt: 2, Çev.: Abdullah Taymas, TDK Yay. Ankara (Yudahin 1988).

Yüce, Nuri (1988), Mukaddimetü’l-Edeb, TDK Yay. Ankara.

KISALTMALAR

ETG : Eski Türkçenin GrameriDLT : Divanü Lûgat-it-Türk DS : Derleme Sözlüğü TDK : Türk Dil KurumuÇev. : ÇevirenHaz. : HazırlayanS. : sayfaTDAY : Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-BelletenTerc. : TercümeYay. : Yayınevi, yayını, yayınlarıBas. : Baskı, baskısı, basımevivd. : ve diğerleri