ahmed refik-lale devri.pdf

7/30/2019 Ahmed Refik-Lale Devri.pdf

1/85


2/85

adalar tarafndan "Tarihi Sevdiren Adam" diye nitelendirilenAhmet Refik, dnya tarihinden ocuk kitaplarna kadar geni birsahada kalem oynatt. Akc bir slupla yazd ve "Gemi AsrlardaTrk Hayat" bal altnda yaynlad "Bizans KarsndaTrkler", "Sokullu", "Cem Sultan", "Alimler ve Sanatkarlar","Kadnlar Saltanat", "Felaket Seneleri", "Lle Devri" gibieserleriyle byk bir n kazand.

dede akc bir slubu ve kolay anlatma yntemini tercih etti.Kitabn tamamn okurken greceiniz gibi eserini yer yer iirlerlessledi, nesrini de adeta iirlerdi. Okuyucuyu yaad ortamdankarp gemi zamann lle bahelerinde gezdirmek iin kendinemahsus bir yol izledi.

Yazarn amac, dier eserlerinde olduu gibi Lle devrinde deokuyucuya tarih uurunu vermekten ibarettir.

Okuyucularmza takdim ettiimiz Lle Devri, yazarn adyla zdehale gelen bir eserdir. Baka bir ifadeyle sylemek gerekirse, AhmedRefik'in bu eseri sahasnda kaleme alman ilk orjinal bir almadr.nce 1908 ylnda kdam gazetesinde tefrika edildi, daha sonra kitaphalinde yaynland.

Ahmed Refik, halka tarihi sevdiren adam olarak, bu eserin-

Ahmet Refik Altnay (1880 -1937)

Lale Devri

ONYEDINCI YZYIL, Osmanllar iin, elemli bir felket yzylyd. Bu musibet Viyana surlarndan balam, Tuna sahillerine kadar devametmiti. Osmanllar byle bir felketle karlaacaklarm asladnmemilerdi. Sultan III. Mehmed devrinden itibaren Osmanlsaltanatnn i kuvveti rm, tefessh etmiti.

Memleketin g eleceini salam temeller zerine kurmaktan ok, kendiaskeri ereflerine eref katmak isteyen sadrazamlar, Osmanlordularn halen uzakta grlen zaferlerin peinde srklemekten,

lkenin geni snr boylarnda kanl insan ynlar oluturmaktanusanmam lard. Sava, bandan sonuna kadar Osmanl saltanatnnyegane kuvvetim tekil etmiti. Tuna'nn bir sahilinde balayan cenkve cidal Budin zerinden bir yldrm hzyla geerek Uyvar'a kadardevam ediyor, on onbe sene sren harp ve ktal, memleketin ilim vemarifet, sanat ve kltr hayatm perian ediyordu. Birka Osmanlveziri, sava lkenin huzurunu ve saadetini salayan bir grnmesokmak istemiler, bu hususta teebbsde bulunmulard. FakatSadrazam Kara Mustafa Paa, Viyana'ya kar at seferle hrethrsn tatmin etmekten baka bir ey dnmemiti.

12 LALE DEVR


3/85


4/85

kubbelerinin ve saaklarnn altnda ilahi sesler karyordu.Devrin btn airleri Osmanlln, Osmanl hakannn zaferini veann tebcil iin kasideler inad eyliyordu.

Ol ehsvr - mlki saadet ki, rahna Cevdn - deminde arasa - i lemgelirdi tenk. Ba edi b - fiine a'day - engrs, emr -icevherini pesend eyledi frank!

tarznda yazlan medhiyeler, zamann Sleyman'nn meziyetlerinitekrim iin az grlyordu.

Artk o eski evketten ve azametten eser kalmamt. Bir Mo - habtn Osmanll Uy var nlerine kadar ilerletmiti. imdi birViyana, Yenieri cesetlerinden Salankamen ve Zenta ovalarnda ikibyk, kanl bide meydana getiriyordu. Mamafih Osmanllar bu ric'alhareketinde yine bir satvet harikas gstermilerdi. Zabitleri vevezrleriyle canlarn feda etmedike hakimi -

14 LALE DEVR

yetlerinin devam ettii her avu topra Osmanl kanyla boya -madka bir adm bile geri atmamlard. Hatta Viyana hezimetinitakip eden iki senelik harp ve cidal esnasnda baz baarlar dagstermileri nihayet Karlofa Antlamasyla bu ktal devrine sonvermilerdi.

Karlofa Antlamasndan itibaren Osmanl mparatorluu' -nunpaylalmas balamt. Fakat Trkiye'de bu paylamn baladn,lkenin byk bir tehlikenin karsnda bulunduunu kimseanlayamamt. Byk Avrupa devletleri, bu antlamadan sonra ortakkarlar iin, Trkiye'nin ilerine karma hakkna sahipolduklarm Babli'ye kabul ettirmilerdi. Antlamann sonucuOsmanllar iin ok zararl olmutu, imparatorluun snr Eri'ninkuzeyinden Kumran'a uzanyor, Istoni Belgrad'n batsndan gneyinedoru geiyordu. Bu on alt senelik malubiyet neticesinde,Tamevar'dan baka, Tunann te yakasnda bulunan memleketlertamamen Avusturya'ya terk ediliyordu. Felaket yalnz bununla dakalmamt: Ruslar, Almanla - ! rn Osmanl ordusuna karkazandklar zaferler zerine Hal - ' lara katlmlar, neticedeonlar da Azak kalesini almay baarmlard.

Karlofa Anlamas'm takip eden yirmi be yl iinde Osmanllar,Avusturya ve Rusya ile hep tek balarna arpmlard: Osmanlordusu bu iki byk hasmndan birini tepelemi, brne kar daimabaarszla duar olmutu.

Byt Petro, Rusya'y vahet hayatndan kurtararak Hristiyanlknamna silh kullanmaya balad tarihten itibaren, Osmanllarakar da dmanlk gstermekten geri kalmamt. O zamanlar BykPetro'nun yegne rakibi, isve Kral Demirba arl idi. Fakat Petro,bu hasmndan kendisine hi bir felketin gelmeyeceine inanm,Dou'daki Hristyanlar kurtarmak gibi, Ruslarn biricik emellerimgerekletirmeye teebbs etmiti. Petro, Osmanllar yava yavamalup ederek ilerleme yntemini izlemekten ok, Osmanl


5/85

Imparatorluu'nu birdenbire mahvetme hlyasna kaplmt. Fakat buelim hlya zelil bir esaretle

LALE DEVR 15

neticelenmi, Byk Petro, Prut anlamasyla Azak kalesini de eldenkarmt. O zaman bozguna urayarak malup olmuken karsnnsadakati sayesinde esir olmaktan yakasn kurtarmay baarmt.

Bu srada Avusturya imparatoru Altnc Kari, Osmanllara karkomusundan daha baarl bir ekilde hareket ediyordu. Prensjen'in galip ordusu Osmanllar Petervaradin'de malup ettiktensonra Belgrad' kuatm, artk bu kere Balkanlar'dan hi kmamayakarar vermiti. Pasarofa Antlamasndan sonra Belgrat ileSrbistan'n byk bir ksm Aluta nehrinin batsndaki Ulah ktas,Sava nehrinin gney sahilinde bulunan Bosna arazisinin bir blmtamamen Avusturya'ya terk ediliyordu. Avusturya'nn igal ettii bu

yerlerden anlalyordu ki, Avusturyallar, gelecekte de taarruzagemelerini kolaylatracak saldrya elverili noktalar eldeetmilerdi. Gerekten de Belgrat, Avusturya iin ele geirilmesiimkansz bir kprba durumundayd. Srbistan'n bir ksmnnzapt, Avusturya'y Trkiye'nin ortasna yerletiriyor. Avusturyaordularn ayn zamanda Selanik ve istanbul'u tehdit edecek birvaziyette bulunduruyordu. Sava nehrinin her iki sahilini eldeetmesi, Bosna'y tabi snrlarndan mahrum ederek btn vilayetiAvusturya'nn saldrsna maruz brakyordu. AvusturyallarnRomanya topraklarna kadar ilerlemeleri ise Tuna sahillerindekihakimiyetlerini kuvvetlendirecek, Avusturya hakimiyetim Karadenizsahillerine kadar yaklatracakt. Avusturya'nn douda, bu kadar

krl, bu derece korkutucu bir vaziyet ald asla vaki olmamt.Artk iki devlet, Rusya ile Avusturya, Osmanl devletinin arazisinipay lamaya balamlard. Yalnz Rusya'nn istilkrne hareketi,Prut hezimet iyle hayli gecikmeye uramt.

Avusturya, douda parlak ve devaml galibiyetler kazanyor, fakatbtn dikkatini sadece douya evirmek istemiyordu. Habsburghanedannn douda bir hasm III. Ahmed ise, batda dier hasm daXIV Lui'nin gen halefi idi. Avusturya yalnz Tuna ve Balkanlar'daCermen rknn mmessili olmakla yetinmi -

16 LALE DEVR

LALE DEVR 1 7

yordu. Batda Avrupa hegemonyasnda Burbon hanedannn elinden almak istiyordu. Bu vaziyet, zor bir durumda brakyordu. Ruslar, BykPetro ile birinci Katerina zamannda Ondr - dnc Lui ile birlemeninyolunu tutmular, fakat bu tekliflerinin mtemadiyen reddedildiinigrmlerdi. Bunun zerine Avusturya ile ibirliine gitmiler,Osmanl topraklarn paylamak iin kesin ve samimi bir ittifakakdetmilerdi. Yaplan bu andlama gereince, her iki tarafkendisine ynelecek bir saldrya kar otuz bin kiilik bir kuvvethazr bulunduracakt. Bundan baka, hangisi Osmanl Devleti ilesavaa giriecek olursa, br btn kuvvetiyle ona yardm edecekti.Bu siyasetten maksat, gerektiinde Rus kuvvetlerinden bir ksmm


6/85

imparatorun Fransa'ya kar kullanmasna meydan vermekti. Diertaraftan da Rusya'y Babli'ye kar devaml olarak serbestbrakmakt. Bu suretle Avusturya'nn batda, Rusya'nn da doudaserbeste hareket etmeleri salanm oluyordu.

Rusya ile Avusturya'nn bu ittifak, Osmanl Devleti iin byk birtehlike idi. Babli, bu iki devletten herhangi birine harp i lanetse, her ikisinin de taarruzuna uram olacakt. Fakat bu taarruz,Osmanl'nn mevcudiyetini zedeleyebilecek bir mahiyetteydi. ArtkOsmanl Devleti iin, Avrupa devletleriyle boy lmek imkanharicinde kalm bulunuyordu. O zamana kadar Osmanllarn zaferdenzafere komalarn salayan sebepler ve unsurlar, ordularnnintizam, harp sanatna olan vukufiyetleri, hasmlarnn askerlikbakmndan iptidai ve dank bir halde bulunmalaryd. Bali Bey'inmaiyetinde hareket eden Osmanl aknclaryla, Fazl MustafaPaa'nn kumandasnda bulunan asker arasmda byk bir fark vard.Ordunun tekilat tamamen bozulmutu. Osmanl tahtnda, zengisinitamir eden bir neferi: "Orduya esnaf girmi" diye asker saflarndankaran padiahlarn yerine, gnlerini zevk ve elence iindegeiren sultanlar gemiti. Bunlar, dedelerinin kulaklarm doldurancenk ve cidal seslerine karlk, ney ve tanbur namesyle, prevkve neat, kadnlarn ve cariyelerin arasnda gnlerinigeiliyorlard. Artk

orduyu, zaferi, vatann kurtuluunu dnen kalmamt. Eskidevirlerin zafer miras, sarayn zevk ve sefahat masraflarna bileyetmiyordu. Askere dzenli maa vermek yle dursun, dzensiz birekilde verilen para bile ayar bozuk para ile deniyordu. Devletinbu insafsz harek eti, zaten terbiyeden ve disiplinden mahrum bulunan

askerler arasnda taknca hareketler meydana getirmiti. Butaknlklar sonucunda, Osmanl tahtnn birka defa yenierimzraklanyla kanlar iinde yuvarland, Osmano - ullarnn kendiyetitirmeleri olan yenieriler tarafndan kanl cezalarauratldklar grlmt.

Osmanl idaresi, kararsz ve perian bir halde gnden gnezayflad srada hillin Avrupa ufuklarndan ekilip batmasnabtn gayretleriyle alan Avrupal devletler, Osmanllarn ha rpsanatna da vakf olmulard. Hatta ileri seviyede bulunan fen veteknikten istifade ederek, Osmanllarn silahlarndan daha stnsilahlar da elde etmilerdi. Montekukulli'nin Sengator baarsndan

sonra balayan bu alma yllarca devam etmi, en par lakmeyvelerini Salankamen, Zenta ve Petervaradin muharebelerindevermiti. Artk Trkiye iin harp ve cidal siyasetini brakmak,insanlk iin faydal, gelecei temine hizmet edecek bir siyasettakip etmek; Avrupa'ya ilim ve sanat silahyla mukabele etmek gerekliydi. Bu siyasetin tevikisi, nc Ahmed'in veziri,Nevehirli ibrahim Paa olmutu.

18 LALE DEVR

Damd ibrahim Paa (1670 -1730)

19


7/85

Ne\ ehirli brahim Paa

1 BRAHIM PAA, Nevehir'de domutu. Babas izdin Voyvodas diyebilinen Ali Aa idi. 1688'de hemerilermi ziyaret etmek iinistanbul'a gelmi, akrabalarndan birinin yardmyla Saray - Hmayunhelvaclarnn arasna katlmt. brahim Bey, ftri zekasna ilaveolarak dirayeti ve gayreti sayesinde bakaclk. evkaf katiplii,yazc halifelii yaptktan sonra, nc Ah - med'in olaansttevecchn kazanmt.

ibrahim Bey, padiahn ehzadelii zamannda daima yannda bulunur,adeta srda saylrd. Sultan III. Ahmed byk ve kanl birihtilalden sonra clus ettii zaman brahim Bey de Da - rssaadeaasnn katiplik hizmetine tayn edilmiti. Bu sre iindefikirleriyle, grleriyle padiaha mstearlk grevindebulunmutu. Hatla kendisine mteaddit defalar vezirlik teklifedildii halde kabul etmemi, bylece deerini ve itibarn bir kat daha artrmt. Fakat bir sre sonra gzden derek Edirne'yesrlmt. brahim Bey, Silahtar Al Paa'nn vezirlii zamanndaMora'ya gitmi, daha sonra Ni defterdarlnda bulunmutu/1'1 SonAvusturya selen srasnda Petervaradin'de bulunan

1 T arh - i At: c. 2, s. 152

20 LALE DEVR

ibrahim Bey, seferden sonra yazlan raporlar nc Ahmed'e takdimetmek iin grevli olarak Edirne'ye geldii zaman padiah,bendesinin eski hizmetlerini hatrlam, brahim Bey'i, birbiri ard

sra ruznme, birinci mirahur ve rikb - hmayun kaymakamlhizmetlerinde kullanmt. Bir sre sonra da kz Fatma Sultankendisine nikahlayarak damatla kabul etmiti. brahim PaaPasarofca andlamasmdan sonra Osmanl siyasetini idare etmeye butarihten itibaren balamt.

brahim Paann, sadrazamlk mevkiine geldii tarihten itibarenlkenin i ilerinde iyimserlik havas kendini gstermeyebalamt.

Sultan III. Ahmed savatan asla holanmazd. Savan getireceifelketlerden, sebep olaca masraflardan son derece sak -',nrd. Paraya muhabbet etmek Sultan III. Ahmed'in en belirginzelliklerindendi. Tamahkrl o kadar ileri gtrmt ki,kendisinden ncekilerden hibiri bu derecesini gstermemiti.Vezirleri padiahn bu zelliini bildikleri iin faz la masrafyapmaktan kanrlar, gelirin oalmas iin srekli gayretgsterir - lerdi. Fakat artrlan gelirler, umumun menfaati iinharcanmaktan ok, Sultan III. Ahmed'in hazinelerini doldururdu.nc Ahmet son derece hasis bir yaratla sahipti:

Ezcmle ehzadelere cep harl olmak zere ok az para verirdi:Bir gn ehzadelerinden biri parasn bitirmi, brahim Paa'yagidip istemiti. Daha sonra ald paralan, huzurunda cirit oynayaniolanlara ihsan etmiti. Sultan III. Ahmed, ehzadesinin buc mertliini grnce hayret etmi, paray nereden bulduunu


8/85


9/85


10/85

ibrahim Paa'nn bu mtalaasn Marki d Bonnak da tasvipetmiti.15 ibrahim Paa siyasette byk bir itidal gstermiti.Zaten sadrazamlk makamnn erefini koruyacak btn zellikleresahipti. Bilhassa saray entrikalarnn btn inceliklerinibiliyordu. Karakter itibariyle sevimli fikri ynden cevval sonderecede anlay ve kavray sahibi, yumuak tabiatl ve skunetemtemayil, iddet gstermede bile maharet sahibiydi. Yabanclaragzel davranr, Avusturya ile sava sona erince Trkiye'ye komudevletlerle bar iinde yaayacan, memlekette birtakm projeleruygulamak suretiyle Osmanlla eski ann ve erefini kazandrmaybaaracan kesin bir dil ile sylerdi.^> Gerekten de brahim Paalkede bar yerletirmek istiyor, Hotin ve Ben - der'de istihkmlar ina ettirerek bu taraflar kapamak, hatta Rusya ile de uyumakisliyordu. brahim Paa, Hristiyanlarn

Sefer, istanbul'da Fransa Sefaretlerine Dair Tarihi Muhtra, s. 3Sefer, istanbul'da Fransa Sefaretlerine Dair Tarihi Muhtra, s. 3

I

24 LALE DEVR ,

harp sanatnda Osmanllara stn geldiini anlam, yeniden askeryetitirmek, Avrupa Devletleri arasnda daha sonra ihtilal meydangelirse bundan istifade etmek arelerine tevessl etmiti:'7'

brahim Paa, Pasarofa antlamasndan sonra, Osmanl Dev -leti'ninmaruz kald tehlikeleri tam manasyla anlamt. Vatan butehlikeden kurtarmak iin ibrahim Paann dnd tek kar yol

dmanlaryla anlaarak yaamakt.

brahim Paa, Osmanl vatann on yl geen bir sre iindeAvusturya ve Rusya taarruzundan kurtarmak iin bu siyaseti takipetmiti. brahim Paa gerekten akll, ileri grl, sanalzevkiyle beslenmi bir vezirdi. Bar ortamnn gzelliklerindenistifade etmeyi bilir, Bat medeniyetine kar hibir dmanlkgstermezdi, ibrahim Paa, dirayetiyle gnlk hertrl problemizme kavuturuyor, fakat ertesi gnn tehlikelerini vezorluklarn ortadan kaldrma maharetini gsteremiyordu.

ibrahim Paann bu siyaseti, lkeyi ancak bir sre Rusya'nn veAv usturya'nn istilsndan kurtarmt. Daha dorusu Rusya ileAvusturya arasnda, Osmanl Devleti'nin aleyhinde akdedilen 1725ittifaknn etkisini birka yl geciktirmi, fakat bu sradaFransa'nn karlarn dorudan doruya sonusuz brakmt. BirFran sz sefirinin dedii gibi, bu devirde "Osmanllar dostluktanziyade korkuya tabi" olmulard. Babali Fransa'nn Avusturya ilerekabetinden istifade edecek yerde, gcnden ve nfuzundan korktuudmanlarla birlemiti. Bu tarihten itibaren Rusya ve Avustu ryahkmetleri, Babli zerinde icra ettikleri nfuz sayesinde, SultanIII. Ahmed'in eslf zamannda Fransa'ya verilen msaadelerin birksmn iptal ettirmilerdi. Ezcmle Franszlar douda ticari yndenen msait bir konumda bulunduklar halde. Pasarofa antlamasndansonra Avusturyallar da ayn msaadeleri elde etmilerdi. Rusya ile


11/85


12/85

vakf olmak iin Fransa'ya sefir gndermeye karar vermiti. Busefarete, Hristiyanlarn hileleri hakknda bilgi elde etmi,incelikleri bilen ve iten anlayan bir kimse olmas dolaysylaYirmi Sekiz elebi Mehmet Efendi seilmiti.(1719) Meh -med EfendiParis'te parlak bir ekilde karlanm, fakat rahip Dbuva'nnidaresizlii yznden faydal bir netice elde edememiti.

ibrahim Paa devletin erefini ve haysiyetini korumak iin hibirmasraftan kanmyor, memleketin gelirini artrmak amacyla her yolabavuruyordu. Mesela sadrazamlnn ilk yl iinde kimsesizolarak len yenierilerin aylklarnn hazineye kalmas iin abagstermi, maliye hazinesinin yedi milyon kuru tasarruf etmesinevesile olmutu. Bundan baka Sakz'da nfus saym yaptrm, buyrede imal edilen kemerlerden teden beri alman on ake gmrktenfazla olarak, her birinin deerine gre, 40- 60 ake tahsiline kararvermiti. Devlet hazinesi, bylece servetle dolduktan sonra snrdayalnz Ni ve Vidin kaleleri ina edilmi, geri kalan da memleketinimarna tahsis edilmiti. Petervaradin hezimetinden sonra Avusturyaseferlerinin kanl safhalar da unutulmutu. Bar, artk asrlardanberi dmanlarnn hcumlar karsnda geri ekilen, iki asrlkhkimiyet mirasn on onbe yl iinde kahredici bir hezimee terkeden Osmanllarn geleceini de garanti altna almt. OysaOsmanllar fen ve sanata ynelmedike, zihinlerini dnce ynndene - litirmedike bu yenilgilerin daha ac bir ekildetekrarlanaca, hatta Osmanlln da tehlikeye maruz kalacakimsenin aklna

" NEVEHRL BRAHMPAA 27

gelmemiti. Son Avusturya seferinden sonra memleketin geleceinisalayacak baz tedbirler alnmt. Fakat onlar da sonusuzkalmt. Yalnz iir ve sanat, o da brahim Paann teviki vehimmetiyle ilerlemi, on yl uzayan sulh ve selamet devr esi zevkve sanatla gemiti. Bu zevk ve nee leminin kutbunu Sultan III.Ahmed oluturuyordu. Padiah, savan felaketli devirleri geergemez kzlarnn dnlerini yaptrm, halk evk ve ahenk iindeyaatmt. Clusunun ilk on yl iinde Sultan III. Ahmed'in kz veerkek yirmi drt ocuu dnyaya gelmiti. nc Ahmed, kzlarndanAtike, Hatice ve mm Glsm sultanlarn nikahlaryla,ehzadelerinden drdnn snnet dnlerini yaptrmt. Bu

dnleri bakenti gnlerce evk ve etaret iinde yaatmt. Dahance Fatma Sultan'm Sadrazam brahim Paa ile icra edilen dnleride gayet parlak olmutu. Hatta o zaman ibrahim Paa, Fatma Sultan'makyla nln olarak manzumeler okumu, gen Sultana kar kalbindehsl olan akane zevki Doululara mahsus nazikane bir ed iletasvir etmiti.

Yeni Saray

C>ULTAN III. AHMED devrinde, stanbul tabii gzelliklerini hementamamen muhafaza ediyordu. Boazii mavi ve ahenkli sularnnokamasyla titreen yeil sahillerinde drt be beyaz, sanatkarcayaplm kkten baka, kayda deer binalar ihtiva etmiyordu.Beikta sahillerinin amlklar altnda vezir saraynn muhteem


13/85

binas, Anadolu sahillerinde kk bir ka caminin beyaz minareleri;sonra, etraf ieklerle ssl, kokularla dolu mavi bir deniz,Boaz' btn gzellikleriyle sslyordu.

Sarayburnu ile istanbul semtleri, bu tabii gzelliklerin arasndamstesna bir mevki oluturuyordu. Sarayn sahilden balayarakAyasofya nlerine kadar uzayan surlarnn ortasnda yksekservilerin, ulu aalarn arasnda, kubbeleri ve revakla - ryla sahilboyunu ssleyen Yal kkleri ve incili kkler, btn bu kklerinzerinde kademe kademe ykselen Badat kknn zarafetine vesanatna, deien renklerle nazireler tekil eden lle bahelerigrlyordu.

Sarayn d ksm, sade ve tabii gzelliklere sahip olduu gibi, iide gl baheleriyle sslyd. Sarayn hemen btn salonlarrengarenk inilerle altn ve sse boulmutu. Saray her devirdetamir edilmi, her padiah zamannda bir daire ile geniletilmiti.zellikle Sultan Drdnc Mehmed. saray hemen tamamen ihya etmiti.

30 LALEDEVR!

Sarayn en mstesna dairesini, yksek kubbeli Hnkr sofas tekilediyordu. Bu sofa, Osman mimari sanatnda bedii bir rnek tekiledecek mineli inilerle sslenmiti. Otuz adm uzunluunda, yirmik adm geniliinde ina edilen bu byk salon, kemerlerizerindeki mzeyyen ve mlevven kubbesiyle gerekten seyrine doyumolmayan bir manzara oluturuyordu. Salonun Halice bakanpencerelerinin nne yksek bir sofa teras yaplm, parmaklklarmozaik ii sedeflerle ilenmiti. Terasn sa tarafnda balklar

yaldzdan, stunlar gl rengi mermerden, padiahn ikametine mahsusbir at meydana getirilmiti. Bu atnn nne ssl bir billur topaslmt. Salonun sol tarafnda hamama, hamam koridoruna, dierdairelere ayr ayr kaplar almt. Kaplarn stnde, krmzzemin zerine vg dolu beyitler, kasideler yazlmt. Salonunduvarlar boydan boya aynalarla, inilerle ve emelerle sslyd.Aynalarn ereveleri girift asma dallaryla tezyin edilmi, inilerOsmanl sanatna numune olabilecek bir nezihlikte, beyaz zeminzerine mavi, mine renkli ieklerle telvn olunmutu. Duvarlar yeryer ssleyen dolap kapaklar tamamen hendesi ekillen iine alansedefli ieklerle ve kabartmalarla mzeyyendi. Salonun Halic'ebakan pencerelerinden, yksek servilerin ve hlamurlarn arasndan

gz atld zaman, denizin mavi sularnn stnde Beyolusrtlarnn gz okayc yeillikleri grlyordu.

Sultan III. Ahmed genellikle bu salonda fasl ettirir, terastaoturan hanende kzlarn ney ve santur seslerinden kubbelere yansyannamelerle kendinden geer, sarn cariyelerin, uh ve turkahkahalaryla billur topu tutmak iin sraylarn, byk birevkle birbirleriyle yarmalarn mest olmu baklarla takipederdi.

nc Ahmed, k mevsimini bu sarayda geirirdi. lkbaharn parlakgnei, stanbul'un parlak ve taze yeilliklerini yaldzlamayabalar balamaz, bazen Karaaa Kk'ne, Tersane Bah - esi'ne bazen


14/85

de Eyb'e, Valide Sultan Kk'ne giderdi. Bu padiah dneminde krgezintileri ve elence lemleri o kadar yay -

' ' '"YEN SARAY 31

gm hale gelmiti ki, stanbul'un en gnl okayc noktalan zarifkklerle, cennet gibi bahelerle sslenmiti. Zeyrek'te AyeSultan, Paakaps'nda Fatma Sultan Saraylar ile Kandilli Saray nekadar muntazam ve mkemmel ise, stanbul'un en ferahfezamevkilerinde yaplan kkler ve baheler de ayn intizam vemkemmellikteydi. Bunlardan Salpazar'nda Emnbd, Cgala Saraycivarnda Ferhbd, Albeyky yaknnda Hsrevbd, Bebek'teHmynbd, Defterdar'da Neatbd, Kathane'de Sa'dbd kasrlarhep Sultan Ahme d devrinin yadigrlaryd.

skdar ve Kadky sahilleri de tamamen kklerle sslenmiti.

Yalnz bu sahilde yzden fazla zarif ve gz alc saray vard.Mesela Silahtar Ali Paann Fatma Sultan ile evlenmeden nceyaptrd saray gerekten seyretmeye deerdi: Saray deniz kenarndave son derece elverili bir noktada bulunuyordu. Arkasndaormanlarla kapl bir tepe vard. Saraym odalar say itibariyle yzgeiyordu. Hemen hemen hepsi harikulade bir ekilde sslenmiti. Herodada mermerler, yaldzlar, gay et ince resimler bol miktardamevcuttu. Pencerelerin camlar ngiltere'nin en gzelbillurlarndan seilmiti. Bu sarayda muhteem bir imparatorluasahip, her trl ziynete malk bir sultann temaa edebileceiazamet ve tantana tam anlamyla mevcuttu. zellikle hamam dairesiok gzeldi. Kurnalar, emeler, demeler, tamamen mermerdendi.

Tavan yaldzlarla, duvarlar zarif inilerle sslyd. Hamamnyannda iki geni daire vard. En yksekteki bir set eklindeydi.Drt kesinden elleler eklinde sular akyor, uiak mermerkurnalara dklyor, sonra byke bir kurnada toplanyor, bukurnann etrafndaki deliklerden dar doru serpiliyordu.

Sarayn duvarlarnn etrafna dikilen hanmelleryle asmalar yeilbir rt meydana getiriyor, binay ho bir glgenin altndabrakyordu. Sarayda sultan III. Ahmed'm ikametine tahsis edilenodann duvarlar hep sedefle sslenmi, aralarna ivi yerinezmrtler serpilmiti. Daha birok oda vard ki, duvarlar hepzeynaac kapl ve sedefle mzeyyendi. Bazlarna ini kaplan -

32 LALE DEVR

mt. Sarayda birok sofa grlyordu ki, etraflar ieksakslar, meyve vazolaryla sslenmiti. Bunlarn hepsi aldanyaplmt. Fakat naklar o kadar ince, renkler o derece koyu idiki, bunlarn bir sanat eseri olduuna bir trl marnlamyordu.Bahelerin letafeti de saraylarn tantanasyla doru orantlyd.Her bahede birok aalk, koruluk ve fskiyeler vard. Sarayerkn bu aalarn altnda, sularn zemzemesi karsnda mutlu birmr geiriyordu.(8)

Btn bu kasrlar, nc Ahmed'in zevke ve safaya son derece dknolduunu anlayan ibrahim Paa'nn sanatkrca gayretiyle ina


15/85

edilmiti, ibrahim Paa nc Ahmed'in ruhuna vkft. zelliklekendisi de zevke ve sefaya meyyaldi.

ibrahim Paa mtenasip bir vcuda, ok kibar bir incelie vedavranlarnda yumuak bir vakara sahipti. Ziynet ve debdebeye,sanata dknl kiiliinde de kendini gsteriyordu. Elleri tpkzarif ve yumuak bir kadn eli gibi elmas ve zmrt yzklerlemzeyyendi. Elbiseleri batan ayaa elmaslarla ve incilerlebezenmiti. Sadrazamn ziynete olan dknl ile beraber padiahnda zevk ve safaya iptls bu devre baka bir renk vermiti. Devletilerinden usanan nc Ahmed, sknet ve ahenk iinde kafasndinlendirmek istiyordu. H atta btn elencelerin eitli, sanatkrcave muntazam olmasn istiyordu. Srekli yenilenen elencelerden zevkald iin gzel bir sarayda tertiplenen lemler onu son derecemutlu ediyordu.

Zevk ve safaya bu kadar dkn olan padiah ayn zamanda serve ttoplama konusunda da byk bir hrs sahibiydi. brahim Paa,padiahn bu iki zelliini byk bir dirayetle idare ediyor, hattabu iki zt temayln fena bir tesir hasl etmesine meydanvermiyordu. Ahaliden vergiler almyor, umumi menfaatlerle ilgilima sraflar azaltlyor, bylece byk bir servet biriktiriliyordu.brahim Paa, bu vastayla Hazine - i Hmayun'un gelirleriniartryor, nc Ahmed'in arzularn yerine getiriyordu. Sadra -

8 Madam Monteg. ark Mektuplar, s. 140 -144

YEN SARAY 33

zam bylece mevkiini salamlatryor, ayn zamanda hkmdarnnistirahatn salamak iin btn nfuzunu kullanyordu.

brahim Paa, Sultan nc Ahmed'in inaata kar olan merakncidden takdir etmiti. Bunun iin ilk nce bakentin eitlibinalar tamir edilmiti. Geri nceki sultanlarn ina ettirdiklerigibi muhteem kubbeli mteaddit minareli camiler inaettirilmemiti. Fakat istanbul'un her kesi Osmanl sanatnnzarafetim yanstacak emelerle, kklerle, havuzlarla,ktphanelerle, medreselerle ve abidelerle sslenmiti. Buabidelerin en gze arpan, Osmanl sanatnn renkli bir cevheridenilmeye layk olan eme idi. Bu eme, Saray - Hmayun'unkapsnn nne ina edilmiti. emenin evresi ve ssleri Battarzmday- d. zerindeki iek sslemesi ark sanatnn en sekinrnekle - rindendi. Muhtelif renkte ve yaldzlarla bezenmi olanssleri gnein domasyla birlikte tatl glgeler brakansaaklarn altnda ahenkli bir manzara oluturuyordu. inileriTekfur Saray'nda alan fabrikada yaplmt.

Sultan nc Ahmed emeyi ina ettirdikten sonra: A besmeleyle isuyu Han Ahmed'e eyle dua (1141) tarihini bulmu, emenin etrafnayazlmak zere, bu msra'm bir kaside ile talanmasn arzu etmiti.O zaman Seyyid Vehbi'nin:

ehinh - li nesep Sultn - memdhl'l -haseb Fermandeh- i Rm Areb Han Ahmed- i kiverg


16/85


17/85

gelir, ortal tefti ederdi. Kathane lemi muazzam bir elencetekil ederdi.

36 LALE DEVR

Nedim (1681-1730)

SADABAD VE LALE SAFALARI 37

Geceleri her adrdan kan cenk ve rbap, santur ve tambur, ut vekeman sesleri, zurna vzeleri ortal nlatrd. Sabahlara kadarfiekler ve toplar atlr; 'her tarafta binlerce kandil, mum vefenerler ile raan ederlerdi. Halkn ihtiyacn salamak iin hertarafta dkkanlar alr, yiyecek ve iecek satlrd. Geceleri sazve name ile vakit geiren halk, gndzleri de hokkabaz, atebaz,sihirbaz, sinibaz, ay, maymun, kpek oyunlar, pehlivan greleriseyrederek elenirlerdi. Devrin en mehur oyuncular Samurba kolu,

Nazl kolu, Akide kolu gibi oyuncu kollarnn bu mevsimdeKathane'de hner sergiledikleri grlrd. Evliya elebi'ninyaad devirde Kathane, zevkleri ve elenceleriyle mehurdu.Hatta Evliya elebi "yrn - safnn birinden, Kathane lemlerinisorduu zaman u cevab almt:

- Ey gam kesinde gnl perian olan biare! Akln, fikriniyitirmi vre! Niin gam lnde Mecnun gibi mahzun olup bu ak veheves dolu Kathane'den haberdar deilsin? Bu yce Osmanld evletinin zuhurundan beri hibir mesire yerinde bu Kathaneelenceleri gibi enlikler olmamtr. Bu bayram yerini grmeyendem, dnyada bir ey grm deildir:

istanbul halknn Kathane'ye olan ilgisi yllarca devam etti.Damat ibrahim Paann sadrazaml srasnda da Kathane, yksektabakann ve halkn gezinti yeri olan gnl ac, latif bir mesireve hibir lkede benzeri olmayan, neelendiren sevin dolu yerlerdensaylrd. Dolaysyla stanbul'un mevki ve manzara bakmndan ennemli noktalarna Neatbd, Asafbd, Hsrevbd, erefbd,evkbd, Emnbd gibi kkler ina edilirken, Kathane'ye de kasryaplmas isabetli olacakt. Fakat brahim Paa, bu kasrn hepsindenstn olmasn istedi. Esasen Eyp civar bu devirde son derecerabet gryordu. Bahariye sahilleri, muhteem Sultan saraylanylasslyd. brahim Paa, inaat sr'atli bir ekilde bitirmekistedi. Devrinin usta mhendislerini bu grevle grevlendirdi. nceKathane deresinin akt yeri temizletti! Mimarlarla ve dierustalarla Katha -

38 I.ALE DEVR

SADABAD VE LALE SAFALARl 39

neye gitti. (22 aban 1134) Ogn yaplacak kasrn ilk temel taatafatl bir surette konuldu. Kathane kasrnn inas iingerekli olan malzeme kolayca tedarik edildi. O srada, engelk -

y 'ndeki Kuleli Bahe Kanuni Sultan Sleyman zamanndaki hretinikaybetmiti. Bahedeki kale yklm, harap bir hale gelmiti,ibrahim Paa, Kuleli Bahe'deki yontulmu ve perdahlanm mermerleri


18/85

ekiri gemiler ile Kathane'ye getirtmiti. Kasrn mmkn olduukadar sr'atli ina edilmesi iin, mimarlar, talar ve iilertoplatmt.

Paa, Kathane deresinin yatan deiti itmiti. Dere, Bahariyesahillerini takip ediyordu, ibrahim Paa Kumbarahane tarafnda daeski mecradan daha geni ve daha muntazam bir mecra atrmt.Kumbarahne'den sekiz yz arn mesafeye kadar iki taraf mermerrhtmlarla ssl bir mecra kazdrmt. Nehrin kenarna otuz stundikilmi, bu stunlarn zerine bir Kasr - Hmayun ina edilmiti.Kasrn nne gayet byk bir havuz yaplmt. Nehrin havuzadklecei yerde byk setler, mermer teknelerle alayanlaroluturulmutu. Bu devirde Karaaa bahesi mamur haldeydi. Sultannc Ahmed genellikle bu bahede vakit geirirdi, ibrahim Paa,Karaaa bahesine gelen suyu borularla mermer setten Kasr- Hmayun'un beri tarafna geirtmiti. Byk havuzun ortasna yaplanejder azl fiskiye - nin suyunu bylece temin etmiti. Havuzuniine, ayrca iki fskiye, nehrin kenarna da iki eme yaplmt.

Kathane kasr ve havuzlar bu ekilde ina edildikten sonrakasrdan Baruthane'ye kadar dere kenarna yal tarznda kkleri,ayrca hamamlar havi bir harem dairesi ina edilmiti, iiler gecegndz alyorlard. yle ki bu kadar inaat, srf brahimPaann gayretiyle, altm gnde son bulmutu. Bu srate herkes,hatta Nedim bile hayret ediyor:

Cend m ah ire bu denl eser - i v l nn, Hele bilmem nice tecvizolunur imkn

diyordu. Kathane kasrnn tamamlanmas, airlere latif bir ko -

nu tekil etmiti. Kasrn bitirilmesine tarihler syleniyordu.Sadrazam ibrahim Paa bu eserinin tarihini hibir aire brakmam,bizzat kendisi:

Mbarek ola Sultan hmed'e devletle Sdbd tarihiyle bu yksekkasra, Sdbd nmn vermiti. Artk kasrn her ksmna; kprlere,ha vuzlara, hep airane isimler veriliyor, edebiyatta olduu gibi, buisimlendirmelerde bile ran etkisi kendini gsteriyordu.

Gerek Sdbd'daki kasrlar, gerek derenin zerindeki kprler,gerekse civardaki tekkeler hep airane isimlerle isimlendiriliyordu: Kasr- Net, Kasr - Cinan, eme - i Nur, Hrrem - bd, Cisr - i Srr,Cedvel- i Sm, Cisr - i Nrn, Hayrbd, Nev - peyd gibi isimler,prskn sularn zerinde, yeil narlarn altnda Sdbd veteferruatn tekil eden kasrlara, kprlere ve tekkelere ve rilenisimlerdi.

brahim Paa, Sdbd' ina ettikten sonra al treni parlak birekilde yaplmt. (27 evval 1134) O gn kasrn iki tarafna da,ssl ve muhteem otaklar, Kumbarahane civarna srma ilemeliadrlar kurulmutu. nc Ahmed, parlak bir alayla Sdbd'ereflendirmiti. Al treninde devlet erkn hemen hemen tamamenhazrd. Devlet erknna ziyafetler verilmiti. At koularyaptrlmt. Kouda kazananlara "nd namna kumalar", altnlar


19/85

verilmiti. Atl ciridi, piyade koular tertiplenmiti. Ay vesamsun greleri seyredilmiti. Akamlara kadar ziyafetler verilmi,oyunlar oynanmt. Devlet erknna, seraser'e kapl erkn krkleriihsan olunmutu. O gn Damat brahim Paa iin anl bir baargnyd. Padiahn Kathane'yi tebcili, airler taralndan davlyordu.

Ey ehinh - cihan, ltjunla Sdbd' n, Eyleyb terif verdintaze nevnk snna, Llezrm da acaip zevki var, hasrettedir. Ol dayz srmeli diler Hnkrmn dumanna

40 l^LE DEVRt ' - '

nki S'dbd' seyrettim ehinha buyur, tzz devletle rn'ndahi seyrnna

Sdbd civar en ksa zamanda enlenmiti. Derenin iki sahili,

zarif ve beyaz kklerle dolmutu. Bu kkler hep saray er - knmnd.On drdnc Lui'nin Versay'na, Sdbd adeta naz - re tekilediyordu. ayrlarn ieklerini perek akan derenin zerinde Cisr -iSrr, yksek narlarn dallarnn altnda Cisr - i Nurn, ho birmanzara ortaya koyuyordu. Fransz sefirinin padiaha takdim ettiikrk kadar portakal aac, koyu yeil, parlak yapraklaryla byksakslarn iinde Sdbd'm kymetli sslerini oluturuyordu.

Sdbd'm inas nemli bir olayd. Byk eliler, krallarnayazdklar raporlarda; bu yksek kasrdan bahsettikleri gibi Pa -riste yaynlanan Merkr gazetesi bile, Sdbd'm tasviriyle ilgiliolarak istanbul'dan gnderilen bir mektubu nerediyordu. Fakat btn

tasvirler iinde yine en sekini milli airimizin eserleriydi. SairNedim:

Gm renginde bir dlb biinmi Cedvel - i Simin Ve lkin hre gibimevti var effaf nrnl

msralaryla cetdvel - i sm'ini tasvir etmekle kalmyor, uzun kas -delerle Sdbd' edebiyyen gelecek nesillerin hatrasnda yaatacaktasvirler de meydana getiriyordu. O tarihten itibaren Sdbd, zevkve ferahlk, raks ve nee yeri olmutu, ilk baharda iekliayrlarn stnde, renkli glgeli sahillerinde, zurna seslerininortasnda, garip endaml kadnlarn kol kola oynadklar bu sulh vehuzur devrini aklaryla, rakslaryla, nameleriyle vdklerigrlyordu. Sdbd, gnl ehli kimselerin, safa dostlarnn veairlerin toplanma yeriydi. Bahar, iekleri ve renkleriyleistanbul'un gzel ufuklarn ssledii zaman, ruhta, Sdbdsahillerine derin bir ekicilik hasl olurdu. Nedim bile bututkunluunu, u parlak msralarla tasvir etmiti:

ektirip pek seheri doruca Sdbd'a Tutaym zinde iken cennct -ilda makam

''

Ke edp ge - i destnm rindne gep

Oturup eyliyeyim bir iki saat rm

demiti.^1

Artk istanbul'un her tarafnda inaata devam ediliyordu.Avrupa'dan, Asya'dan istanbul'a birok mimar arlyor, btnbinalar muhtelif mim ari tarzlarda ina ediliyordu. Bylece meydanagetirilen binalarda kh Versay, kh Isfahan mimari tarzuygulanyordu. Kklerin planlarn Paris'ten Fransz sefaretitercman Msy Lnuvar getirmi, hatta o devirde stanbul'untavsifine dair bir de eser yazmt, istanbul'da yle bir faaliyetgsterilmiti ki, ksa bir zaman iinde, Kathane srtlarnnarasndan skunetle cereyan eden akar sularn etrafnda,Bahariye'nin pembe erguvanlarla gz alan sahillerinde, birok sslve renk renk byk konaklar vcuda getirilmi, nehrin her ikitarafndaki arazi ve dalar ileri gelen devlet adamlarna ve hizmetehline ihsan Duyurulmutu.

Boazii'nin zmrt gibi sahilleri yeryer kklerle, zarif vesanatkarca tanzim edilmi bahelerle sslenmiti. Hatta ehrinda hili temizliine de nem verilmi, Balkpazar civarnda oturanMusevilerin "sokak ve arlarn pislenmesine sebep olmala -

11 Tarih- i Raid, c. 1, s. 443

42 LALE DEVR

SADABAD VE LALE SAPALARI 43

n hasebiyle ve Mslmanlara rak ve arap gibi eyler i satmakabahatlerini irtikba cesaretleri dolaysyla, dinen yasak olannice fesatlklar meydana gelmi olduu iin(l2' haneleri ksmen aslHatlaryla satn alnm, ksmen de Mslmanlara icar edilerek,ehirden uzak yerlerde isknlarna yce ferman sdr olmutu.

stanbul, bylece parlak bir semann altnda, nilgn ufuklarnzerinde ykselen kubbeleri ve minareleri, Marmara'nn parlaksularnn zerinde renk renk yanklar meydana getiren inili


21/85

kkleri, denizin kucanda yeni tamir edilen Kzkule -si'n in gnlokayc akisleriyle bir gzellik tablosu halini almt. Bakentintabiat eliyle ve sanat zevkiyle zinetlenen manzaras, btnairlerin duygularn tahrik etmiti.

Artk istanbul'un gzelliklerini tasvir etmek iin gazellerokunuyor:

Bu ehr -i S tanhul ki bl misi bahdr Bir sengine yekpare Acemmlk fedadr Bir gevher - i yekpare iki bahr arasnda Hurid -icihantb ile tartlsa sezadr Her baesi bir emenistn - letafetHer gesi bir meclis - i prfeyzi safadr nsaf deildir, n dnyayadeimek Clzrlarn cennete tebih hatdr

tarznda vcuda getirilen manzumeler btn dillerde terennmediliyordu.

brahim Paa stanbul'un tezyin edilmesi iin yalnz kasrlar inaetmekle, sayfiyeler meydana getirmekle kalmamt. ehrin tabigzelliine zengin, fakat msrifne bir bedia daha ilave etmekistemiti. Sadrazamn bu yeni icad, Osmanlnn sanat zevkiniyllarca megul eden llelerdi. Hibir devir de llenin bu derecereva bulduu grlmemiti. stanbul'un hemen hemen en gzelbahelerini lleler sslyor, birok evin pencerelerinde,

12 Tarih- i Raid, c. 5, s. 468

sakslarn zerinde llelerin renkli endam sanat gzn nurlan -dryordu. stanbul'da olduu kadar hemen hibir yerde, Fele -menk'tebile, llenin bu kadar dikkatle ve muhabbetle arand, bahelerdeve glistanlarda ilgiyle karland grlmemiti.

Lle yetitirmek iin baheler dzenleniyor, risaleler yazlyor,stanbul'da mevcut lle trleri gnden gne oaltlyordu. Bununiin msabakalar alyordu. Boazii'ni ve Kthane sahillerinitezyin eden Kasr- Hmyn baheleri Topkap Sara - y'nn en mstesnabir noktas, renk renk llelerle sslenmiti. Saray - Hmayun'unlle bahesi btn stanbul'da en renkli bir iir ve renk gldestesisaylabilirdi.

istanbul semasn, ruha neeler saan bir bahar kokusu sarar;aalar filizlenir, erguvanlar pembe renkleriyle gzlerienlendirir, ite o zaman Saray'n Boaz'a kar ykselen itlenbikaala - .' nmn altnda uzanan yemyeil tarlalar zerinde, renk renklleler i tanelerinin iinde gzleri kamatrrd.

Lle, stanbul'a Drdnc Mehmed zamannda Avusturya sefiri, SimitVon ivarnhorn tarafndan getirilmiti. Daha nce Drdnc Murad'mBadat seferinden dnnde, tarihi Hoca Hasan Efendi vastasylayaylmt. brahim Paa yaratl itibariyle gzellie ve sanatzevkine tutkun olduu iin llenin yaylmas iin byk bir gayretgstermiti. O kadar ki Felemenk'ten gelen lleye "L'l -i Erzak"

nm verilmi, ibrahim Paa bu lleden yetitirenlere mkfatvaadinde bulunmutu. L'l - i Erzak en fazla raan, Sdbd ve


22/85

Neatbd bahelerinde yetitirilir, hava scak olduu zamanrenkleri umasn diye zerine beyaz rt rtlrd.

stanbul'da kendini gsteren lle merak hemen btn dnyayayaylmt. Dnyann her kesinden stanb ul'a muhtelif cinste vemuhtelif renkte laleler getiriliyordu. ran'n Lle -i Duh-terisinestanbul'da Mahbb Lle ad verilmi, bir soan beyz ila binaltna, Ruman lle de drt yz altna satlmaya balamtNihayet bu fiyat ok grlm, Mahbb lle m bin kuru

44 LALE DEVR

narh konulmutu. Daha sonra sefirlerden biri de Tc - Kayser adylabir lle getirmi, soan bh' sre sonra kaybolmutu. Lleninzarafeti rengi ve tazelii o kadar ilgi ekmiti ki, brahim Pa -ann emriyle btn sokaklara tellallar karlm, istanbul'unhemen her kesi aranm, fakat soan bulmak bir trl mmkn

olmamt.

Llelerin bu kadar rabet grmesi halk arasnda da msabakaduygusunu uyandrmt. Hemen her bahede ayr ayr cins lleleryetitiriliyor, her birine, airane isimler veriliyordu. Laleleralmaya balad zaman istanbul'un zevk ehli halk, llelerinaln seyretmeye gidiyordu. Lle ticareti istanbul'da ceva -hircilik gibi bir sanat haline gelmiti.

Artk lle ticareti yapanlar her tarafta oalmt. Hemen herkesyetitirdii cinsi bir dieriyle dei toku etmeye balam,bylece llenin eitleri de oalmaya balamt. O kadar ki, en

ksa zamanda istanbul'da 839 eit lle yetitirmek gibi bir baarelde edilmiti.(1726) Llenin fiyat son derece artt gibi bazesnaflar karaborsaya bile balamt, ibrahim Paa suiistimallerinnn almak iin her bahede, her esnafta bulunan llenin emsini vemiktarn tayin ettirmeye, her biri iin bir fiat koymaya mecburolmutu. Hatta hkmet tarafndan eyh Mehmed Lle - zar'yi"Serkfeci" tayin ederek belirli fiyatndan fazla lle satanlarn,Mrden ieklerin zaptedilmesi ve sahiplerinin srgne gnderilmesihakknda ferman karlmasn salamt.

zellikle bahar airler iin feyizli bir mevsimdi. Fakat baharnbtn iekleri iinde en fazla terennm edilen de lle idi. AliPaa:

Renkden renge hulul eylemese bulmaz idi. Eller stnde gezib revnk - zb lle

beytini iine alan uzun bir gazelle lleyi tasvir ettii gibi, Smde baharn terifini alklarken:

Her lle - i yakut gn olmaktadr, sgarnmn Mnend - i bld sernign,dnsn srahiler mdm

SADABAD VE LALE SAFALARl 45


23/85

tarznda bahan mestane duygularla vmt. Llelerin renkli .manzaralarnn arasnda, airlerin nc Ahmed'den sz etmemelerimmkn deildi.

Vaht- i gidgeti emen sevr - i nigr eyyamdr

Lle fasl, id hengm, bahar eyyamdr.

l'tidal revnak - leyl nehr eyyamdr

Lle fasl, id hengm, bahar eyyamdr

evk ile meyletmede diller glistan seyrine zz nz - gl, niyz - andelibn seyrine ;

h - lem dahi gelmez mi raan seyrine :i Lle fasl, dhengm, bahar eyyamdr

Bu devrin airleri arasnda, arklarnda lleyi en renkli birekilde tasvir eden Nedim'di:

Eridi nevbahr eyyam; ald gl glsen ragan vakti geldi,lleznn didesi ren. emenler dnd ry - i yre rengi lle vglden raan vakti geldi, lleznn didesi ren

Ald dilberin rahsn gibi lleler gller Yakt zlf - i hban vezemine sal snbller Nevasz olmada evk ile afte blbller;ragan vakf geldi; lleznn didesi ren

nc Ahmed'in lleye olan tutkusu, zellikle ragan safa - lar,llenin deerim bir kat daha artrmt. Bata vezir -i azam olmakzere; vezirler ve devlet erkn, bahelerini llelerle ss -lyoiard. Hazine - i Evrak'la kan lle puslalarna baklacakolursa en ok rabet gren lle, Cm - Hurid, Mcella Turuncu, HoTuruncu, Zb - i Hmyn, Mensb -i Ferah, Sun'- H - d, Nevvr - eyh,Rek - i Elmas, Yegne, l -i Hailde, Ah- Ft -de, Hadenk, Kt'a -iYkt, Nize - i Lleyin, 'le - i emen. Simen -

46 LALE DEVR '

SADABAD VE LALE SAFALAR1 47

dm, Dilc, Mcessem Turuncu, Teselli - i Hatr, Nah! -i Erguvan,Kerem-i Bari, Saye- i Elmas't. Bunlardan Mensb - i Ferah, G -vez,Sun- i Hd ile Sye -i Elmas, leylk idi. Bununla beraber beyaz,sar, mor, krmz, el renkler vard. Drr - i yekta unvanl beyazbir lle vard ki, olduka rabet grrd.

Lle puslalarnda, llelerin adedi, rengi, kuzusu, kimde bulunduuyazlrd. Bazlarnn kenarna "eski katta", " katta" diyeiaret konulurdu. Ismarlanan lleler her renkten ve cinsten, elliil yz krk tane olmak zere, be alt yz soan birdensmaiamrd. Yalnz bir bahede bu kadar eitli lle emsi grlr,her birinin yetitirilmesine son der ece itina edilirdi.


24/85

Laleler alrken, nc Ahmed'in yal safalan, binileri, btntantanasyla balard. Zaten nc Ahmed'i ibrahim Paa da rahatbrakmazd. Paa, baharn gneli ve ho kokulu gnlerinden hemenhemen hibirini kaybetmek istemezdi. Aralarnda geenhaberlemelerin byk bir blmn, shhat, afiyet ve raanlaraait manasz szler tekil ederdi. Bir bahar, lleler en caziprenkleriyle almt. Nedim'in:

Olmad tenhda bir iret emende yr ile stme gz dikdi nergislernigeh- bn oldu hep ikayetini mucip olacak derecede nergisler vefulyalar, gl bahelerini sslyordu. Yeil tarhlarn ortasndaalan laleler, birer Nz - emen gibi, gklere baharn yaylangzel kokusunu, gz alc renklerle sayordu, ibrahim Paadayanamad. nc Ahmed'i lle seyranna davet etti. Yazd telhisuydu:

"evketin, keramet efendim. Yannki perembe gn yahut cuma vecumartesi gnlerinin herhangisinde terifi hmynlar buyurulurise, asla bir man olur halet yoktur. Lalelerin dahi temaa olun acakzaman olup, vakti gemeden ve havalar dahi byle letafet zereiken, devlete ikbl ile saye endaz icll olmalar mnasiptir.Inaallah dahi yannki gn hava byle ltif olursa, terif -ihmayunlar tamam vaktine tesadf eder. Kulunuza gre bugn -yar n olbir gn buyurmalardr. Bu gn iinde

I

H

herhangi bir gn arzu - yu ahanelerine uygun gelrse, ol gn terif -ihmaynlanyla bu zerre deerindeki kulu topraktan kaldrmalarbabnda emir ve ferman, evketl kermetl, meha - betl. vel -inimetim, e fendim, padiahm hazretlerinin dr." Bazen nc Ahmedde coar:

Mrd, aeyr - i makmt - ak ise ey dil emen emen yr gezandelbin ardnca gibi manzumeler yazp damadna gnderirdi.

Llelerin miktar, muhtelif renkteki cinsleri, gnden gneartyordu. Mesela sarayn bahesinde yeni iki lle ortaya kar; ozaman devrin en sekin iri, ona bir isim koymak ister:.,,.

Hemiebu mferrih lle - i dilcy - ihsnmlz Ola ismi gibi bezm -iehenah'a ferhengz Bu nzik lle - i ziba ki, olmu nm GlruhsrOla hnkrmzn bezminde sad evk ile hizmetkr

kt'asyla airane ve ubdiyetkrne, duygularm ifade ederdi.

stanbul, az zaman iinde, yeil korular, muntazam baheleri, renkrenk laleleriyle bir gl bahesi haline gelmiti. Baharnyeillikler sunan feyzi, bakent bahelerinde canlanmaya balaynca

aalar tomurcuklanr, erikler ve eftaliler alr, smbllerin vefulyalarn sar, pembe, mor ve ate gibi renkleri, karanfillerin ve


25/85

llelerin binlerce eit renklerine rekabet etmeye balard.Ta biatn bu baha gzelliklerinin iinde lale baheleri, mstesnabir renk ve tazelikle gzleri bylerdi. O zamanlar bahelerin yeilimenlerinin, kokulu ve iekli aalarnn arasnda Srh -i Nahid'insiyah mzrakl, tein yapraklar; ah Bn ile Pehlev'nin efltunve gm renkleri; Tutipee'nin aas sa - r,ular yeil;Dize'nin ak pembe, ii beyaz iek talan; gnein sat allnyaldzlar ve ufuklarda kaynaan altn parltlar karsnda cillbir renk alp; Hrmz'n elmas paras gibi beneklerle parldayanak mavi yapraklan Tc - Kayser'in gm gibi parlaklklar saanrenkleriyle kararak bukalemuna benze -

48 LALE DEVR

yen renkli bir rt gibi t uzaklardan gzleri sslerdi.

Lle mevsimi girince btn bahelerde renk renk tarhlar grlrd.

Bir tarafta Sarkz, Zerefn, Sanel, Zertar gibi renkli llelerinsarn, gz alc renkleriyle Glbahr, Kadeh - i Zerrin, Glendam,Da - Dil, afakgn, Cm - Cemlerin afak bulutlan iinde parlayanateli ve pembe renklerinin birbiriyle kaynat grlr; diertarafta Ars - Bahar, Simendm, Fewre - i Bahar, eh - i Hbn, NmanPaa, Reyhan, brahm Hibetullah, El - maspre ve Sneplarn ruhuetkileyen gzellikleriyle gzlere nee verdikleri grlrd.Llelerin bu renkli ve eitli gzellikleri karsnda, yeni almkaranfillerin zarif ve katmerli nergislerin; ezcmle Dilg veZeheb'lerin, Hekimba Sans'nn sa - rn tebessmleriyle tarhlarenlendirdikleri grlrd.

Bu mevsimde halk, kalabalk gruplar halinde lle gezintilerinekar; kayklar akn akn Sdbd safasma dklrd. stanbul renklive iekli bir bahar neesi iinde bir hayat geirirdi. airlerinbahar manzumeleri, kh bir ak namesi eklinde, kh sanat eseri birkaside tarznda kula okard.

Btn bu gl bahelerinin bu hassas ve en k bir eyd blblvard. O da air Nedim Efendi idi. Bahar bu hassas airin ruhuokayan iirlerine bir ayna olurdu. Sdbd'n yeil sahilleri, ulunarlarla salkm stler altndan zmrt renginde akan sularnnzerinde, ney ve tambur sadalarnm arasnda, Nedim'in gazelleriokunurdu. teden bir ses, mesela Bekir a - vu'un Hseyn Faslndan:

Dil, ryne bakmaktan usansn m efendim? Nezzre - ruhsnna kansnm efendim? Derler ki sem mihr vefa semtim bilmezi Ak hu szehi inansn m efendim?

arksn yava ve yorgun namelerle terennm ederken, bende cesimbir top narn taze ve parlak yapraklarnn altnda Nedim'in, evkve ne'e ile dolu bir arks iitilirdi:


Bir safa bahedelim gel, u di l- i nde, Gidelim serv -i revanim,yr Sdbd'e ite ifte kayk, iskelede mde, Gidelim serv -irevanim, yr Sdbd'e


26/85

Glelim, oynayalm., km alalm dnyadan M' - t teriim ielim eme -i Nevpeyd'dan Grelim b - hayat aktn Ejderh'dan Gidelim serv-irevanim, yr Sdbd'e

Geh varub havz kenarnda hrmn olalm; Geh gelb Kasr -i Cinanseyrine hayran olalm; Gh ark okuyuh, gh gazelhan olalm;Gidelim serv- i revanim yr Sdbd'e.

Nedim, bu devrin bahar airiydi. iirlerinde sakl halde b ulunannee duygusu hemen hemen herkesin hissine tercman olurdu. Tahsil veterbiye grm hibir zata tesadf edilmezdi ki, Nedim'ingazelleriyle huzur ve nee duymu olmasn. Sdbd'n hemen herkesi eyd Nedim'in h ve ferydyla dolard. Mesel sa hilin birkesinde:

Kimlerin emine ol sine bu eb nr oldu.

Nereye gitti o herca, o mehpre aceb?

Kimlerin yresine merhem - i kfur oldu?,

Kandedir kande, o zlim, o sitemkre aceb?

kt'as uzun bir hasret iniltisi eklinde yankland srada,beride daha neeli, daha mutlu bir kalbin:

Glzra saln, mevsimidir get gznn, Ve hkmn ey nehl - i emenkhne baham

Dk zlfn samur gibi, arzn zerine

Ver hkmn ey nahl - i emen khne baharn

eklindeki ktasnn cazip, neeli, dilruba, fte bir meserretsadas gibi dalarn yksek ufuklarna aksettii iitilirdi.

Sdbd'n hemen her kesi stanbul halkyla dolard. Yeil

50 LALE DEVR

narlarn geni glgeleri pembe iekli erguvan aalarnn kokuluglgelikleri aklar meclisi iin hep birer iltica yeri tekilederdi:

air Nedim bile:

id ola,fasl- bahar ola da Sdbd'n Zevkini eylemeyim; shhat olurbana haram

eliyordu.


27/85

Ahaliden bazlar arabayla gelirlerdi. Arabalarda boyal ve yaldzlkafesler vard. leri iek sepetleriyle ve iirlerle sslyd.zerleri ipek astarl, krmz uha rtl, kenarlar gayet arilemeliydi. Kenarlarnda zarif saaklar vard. Bir araba, drtkiiden fazla almazd. Arabalarn iine oturmaya mahsus yastklarkonurdu. Her tarafta yarlar yaplr, at koular tertip edilirdi.Kathane safasma en ok parlaklk veren, nc Ahmed'insadrazamn, veya elilerin ziyaretleri idi. lkbaharda nc Ah -med, zamannn byk bir blmn Sdbd'da geirir; sadrazambrahim Paa'ya veya elilere burada ziyafetler verirdi.

Sdbd ziyafetleri resmi bir mahiyet kazanmt. Her ziyafette,devlet erkn davet edilmeden hazr bulunur, gereken kimseleredavetiyeler gnderilirdi. eyhlislm', Reislkttap ve YenieriAas'ndan baka btn devlet erknn kethda bey davet ederdi.Ziyafetlerde her gnk sark ile ferace samur krk giyilir; atlarakemerraht vurulurdu. Btn devlet erkn, nc Ahmed'interiflerini Mirahor Kk'nde beklerdi. Sultan nc Ahmed,Mirahor Kk'ne son derece ssl ve mkemmel bir alayla gelirdi.Alayn nnde klavuz avu; sonra srasyla Dergah - Aliavularyla, Silahtar avular, gnll Zeamet sahipleriyle drtblk ve Sipahi aalan, Samsunlu neferler, Rikb - Hmyn aalan.Zt - $hne, Enderun aalar, be yz kadar dalfes nefer, ondansonra da Mehterhane takm gelirdi. Sultan nc Ahmed, devleterkn tarafndan parlak bir trenle karlanrd.

Ziyafetler son derece gsterili olurdu. Sultan nc Ah -

SADABAD VE LALE SAFALARl 31'

med, Sdbd safasna bazen de byk saltanat layklaryla gelirdi.Mesirenin tabii gzelliklerinin arkasnda, yksek narlarnaltnda, uzun ve beyaz kavuklar, renk renk cbbe ve kirileri,geni alvarlar, ktibi sarklar, samur, kakum ve zerdeva krk -leriy le padiah maiyetinin, yenieri tayfasnn, cebecilerin vekumbaraclarn, baltac ve bostanc neferlerinin kap yoldalarnndolatklar, hanmlarn kafeslerine baladklar ince tlyamaklar, skma feracelerle bu bahar enliine baka bir tatllkye ni bir cazibe kattklar grlrd. nc Ahmed, Kthane'yegeldii zaman, her tarafa adrlar kurulurdu.

Ziyafetin sonunda nian talimleri, at yarlar, pehlivan greleri,ay ve kpek kavgalar icra olunurdu. Bazen top talimleri deyaplr, niangahlar "yldrm gibi hareket eden gllelerin isa -betiyle, ehl- i imana dman olanlarn evleri barklar gibi berbatedilirdi. "Nianclkta maharet gsterenlere padiah tarafndanaltnlar, damatlara samur krkler, elmasl hanerler ihsan buyu -rulurdu. Padiahn huzurunda yarlar yapld, nian msabakalargerekletirildii srada, airler de padiahn terifini vmek iinkt'alar, kasideler sylerlerdi. Mesel devrin sekin airi SeyyidVehb, Sultan nc Ahmed ile vezirinin bir kaykta, aalarnalt nda dolamasn tasvir etmek iin:

Bindi bir zevraka dmd ile Hazret - i h


28/85

Burc- Ahi'de kran eyledi san mihr ile mh

beytini syledii srada, Nedim daha nezih, daha airane tebihlerledolu kasideler tanzim ederdi. Btn airler, nc Ahmed ilevez irinin takdirine mazhar olur, airlere hediyeler ihsan edilirdi.

O gn davet, ya Mirahor Kk'ne, .ya Karaaa Bahesi'ne veya Eypcivarnda bulunan Valide Sultan yalsna gerekletirilirdi .

Lle devrinin birka Ramazan, bahara tesadf etmiti. 1726 ylndanbalayan ilkbahar Ramazanlar her sene Hsrevbd'n veyaFerhbd'n pembe erguvanlarnn henz tomurcuklanan

52 \AU\ DEVR

asrlk aalarnn altnda - llelerin, gllerin, ebboylarn,nergislerin ve menekelerin arasnda, son derece parlak i ftarlarla

geti. lkbahar ramazanlar 1730 ylma kadar, Lle Devri ricalininson raanlarn grd ve o tarihten itibaren, raan salalarnnzevki de Lle Devri'nde yaayanlarn mrlerinin era gibi sndgitti.

Bahar Ramazanlar airler iin bedi bir sermaye idi. Bahariyeler,Ramazaniyeler; raan salalarnda Tc - Bahar, Ab - emen veTvus - Glen'lerin mor ve leylki, sar ve yakut renklerikarsnda, Hali veya Boaziinin glbahelerinde okunurdu.Nedim'in, Vehb'nin, Sami'nin, Lle Devrini yaatan birok airinRamazaniyeleri, bahara rastlayan Ramazanlarn gzide mahslleridir.

Sam'nin:

Sazdr her giyeh - i taze kenr - cda; Bdi - i name olup na nesm -ieshr.

Blbln 1 n esidir kse - i tanbra bedel; Taycran etse olur ekl -iPeri mus kar

msralaryla tasvir etlii baharn en gzel gnlerine rastlayan birRamazan Nedim zevk ve srr gnleri iin zaruri bir ara vermesaym:

Olacak oldu; hemen re ne simden sonra? Edelim hkm -l gaza destineteslim- i zimm evkimiz imdi ana dsd ki inallah Ola shhatle,selmetle meh - i rze temam Kla crh.b - dili Ab - Hayat'a slrb;Eib Hz gibi h mbarek bayram Ibtidd gn, icrv -i merasimlegeb. Gecesi dahi olub maslhat - hb temam; n ikinci gn ola,bylece ahdeylemisim Ki ne sabrevleyim ol gn, ne direng rm.ektirb pek sehei doruca Sdbd'a;

SADABAD VE LALE SAPALARI 53

Tutaym zinde iken Cennet - i A'l'da makam. Varaym hfe -itarbnkine yzler sreyim. Birgun olsun alaym bari felekten birkm,


29/85


30/85

Gerekten de kimsenin istemedii mr Arnavud'un, sim Efendi'nintabiriyle, s orulmadan kandillerin yaklmasna cr'et etmesi,ahitleri "rat'lkla tavsif ettirecek derecede memnuniyetsizliimucip olmutu. Mesele "halkn halifesi"nden sorulsayd, o geceninzevkinin ve huzurunun erefine, Ramazan bir gn sonraya dakalabilirdi. He m aban da tamam olmamt. Buna Nedim de ehdetediyordu.

Bilemem bende mi, ahidde mi, takvimde mi? Hele bir kizb var ortada,budur sdk - kelm Ehl - i keyfin birisi der ki: "Behey Sultanm!Aydn ay, bell hesb, olmad a'bn temam. Bi iki mibl - berile urup ldrecek Geldiler eylediler byle cihn - senam.

Hakikaten stanbul halknn da ounun Ramazandan haberleri yoktu.Heyet ilminin (astronominin) bu kadar ileri bir derecede olmasnaramen, Mslmanlarn Ramazan ve bayram yzyllardan beri b irtrl tespit edilememiti. Bu, acnacak bir durumdu. Bozuk havalarnRamazan bayrama, bayram ramazana kartrd ok olurdu. O yl dabyle olmutu.

Bateten sabit olub gurre; jirnda imm,

Hb in yatm iken etdi teravihe kyam

Ramazan iin baz icraata teebbs edilmiti. O tarihte cumavaizleri yalnz Eyp, Sultan Selim, Ftih, Byezid, Sleymaniye,Sultan Ahmed, Ayasofya camilerinde mevcuttu. Vaizler silsileitibariyle Eyp'ten balar, Ayasofya'da en yksek dereceye ulard.Bu vaizlere "Sel tin eyhi" unvan verilmiti.

O yl eyhlislm arzetti: Sultan nc Ahmed validesi GlnuSultan'm Galata'da ve skdar'da yaptrd camilerle, bykvalidesi Turhan Sultan'm Bahekaps'nda tamamlatt Yenicami'ningenilii ve cemaatin okluu dolaysyla; "sair seltincamilerinden aa olmayub, belki her biri abid ve zahitlerin secdeyeri" olduunu bildirmiti. Ramazann onuncu gn, bu camilerdekivaizler de Seltin eyhi mertebesine ykseltilmiti. O tarihtenitibaren vaizlik silsilesi su sra ile kararlatrlmt. GalataCamii, skdar Camii, ehzade Camii, Yeni Cami, Eyp, Sultan Selim,Fatih, Bayezid, Sleymaniye, Sultan Ahmed, Ayasofya.

Fakat Ramazan mehtab yaklayordu. Baharn bu mehtabn raanszgeirmek devlet iin nemli bir kaypt. brahim Paa bu kere zelbir raan hazrlamt. Kzlar Aas Sleyman Aa'nn ktibi ikenoturduu evi uygun grmt. Bu ev o tarihte brahim Paa'nn damadve kethdas Mehmet Paa'ya, Vezir - i Azam tarafndan ihsanbuyurulmutu.

Ramazann onbinnci perembe gecesiydi. Mehmet Paa'ya habergnderilmiti. O gece ibrahim Paa:

"Teklife ne hacet varrz hne bizimdir." teranesiyle damad -

56 LALE DEVR


31/85

nn evine gelmiti. Davetliler genellikle brahim Paa'nn akrabasve sekin devlet adamlarndan bazlaryd, ilerinde en nemlismalar; ibrahim Paa'nn dier damad Kaptan Kaymak Mustafa Paa,olu Musahip Mehmet Paa, Dmd - ehriyr Nianc Ali Paa vesaire idi.

Bahara rastlayan Ramazan mehtab, son derece parlak olmutu. "O gecesaat e kadar, son derece zevk, nee ve sevin ile raan tembuyurdular."

ibrahim Paa, o yl keyif srmekte bir hak gryordu. lkede savaendiesi tam anlamyla ortadan kalkmt. brahim Paa, Trkiye'ninkltr hayatna hizmet edecek icraata adamakll hazrlanmt.Nitekim istanbul'da ilk Trk matbaas alm, brahim Paa, btnhatalarn unutturacak ilk irfan messesesini kurmutu.

"Benim vezirim, ukadaiardan ve sayirlerden be on dem tebdl edb

Saray- Hmayun etrafnda olan yerler ve bayrlar zerinde bulunanevlere gezdirib avretlerden ve uaklardan ve erkeklerden gzlerikestikleri demlere atlan talarn sohbeti yollu szler ile sualederek ve baz korkutucu szler ile konuulursa, belki bir szalalar, yolu hatrma geldi. Fideden hli deildir. Bir gzelcegezsnler; bakalm ne cevab alurlar?"

Fakat brahim Paa kimseyi bulduramamt. Nedim, Vezir - i A'zamteselli etmek iin u kt'ay yazmt.

Sary - ehnyn bir aceb b - meserctdir. Kurulmutu ess izz uch u jhr zre. O ban her diraht, miyvedr - izz devletdi:

"Atalar ta elbette diraht - miyvedr zre"

Lle devrinin son yllarnda, bahara rastlayan bayram da, devrinairlerine sekin iirler ilham etmiti. Btn airler, Vezir -iAzam'a yazacaklar "'diyye'lere nefis ba hariyelerle mukaddimeyapmlard.

O zamanlar bayram tebrine Ramazann yirmi beinde ba -


lanrd. nce eyhlislm "rf ve izafet ile" Vezir - i Azam' ziyaretederdi. O dnp evine geldikten sonra, ikinci vezir gelir, nceVezir- i A'zam', sonra eyhlislm ziyaret eder; ondan sonrakimseyi ziyarete gitmezdi. Btn vezirler, yedinci kubbe vezirinekadar, bylece hareket ederlerdi. Bir Kubbe Veziri sadrazamnsarayndan kmadka br vezir evinden hareket edemezdi.

Ertesi g n, Kazaskerlikten ve istanbul kadlndan azledilenler ilebeylerbeyiler ve beyler, bayrama gn kala da ulema efendiler,bayram tebrikinde bulunurlard. Bayrama iki gn kala, yenierioca, divan esvbyla Divanhne'ye gelirdi. Sadrazam Divan a gelir gelmez nce yenierilerin, sonra Blk halknn, Cebeci Ocann ve

Topu Ocann tebriklerini kabul ederdi. Ocak halk sadrazamn


32/85


33/85

id erisn b'is - i evk - i cedid olsun da gr Seyr - i S'dbd' sen,bir kerre d olsun da gr Ge gse mihrler, mehler pedld olsun dagr Seyr - i Sdbd' ten bir kerre id olsun da gr

Anda seyr et kim, ne frsatlar girer cana ele: Gr ne dilclar, nemehrdar, ne ahular gele. Tfl - nzm, sevdiim bir iki gn sabrethele Seyr- i Sdbd' sen bir kerre id olsun da gr

Geri kim vardr ann her demde baka zlneti; Rf^e eyymmda dainkr olunmaz haleti.

I

t

Simdi anlanmaz hele bir hoa kadr kymeti; Seyr - i S'dbd' senbir kere id olsun da gr

Dur zuhur etsn hele her geden bir dilrub, Kimi gitsn baadoru, kimi sahradan yana; Bak nedir dnyada resm -i sohbet-i zevk usafa, Seyr- i S'dbd' sen bir kerre id olsun da gr:

Sultan nc Ahmcd yalnz S'dbd' a gitmezdi. Bazen Bentler'de,ifte Havuzlar'da, Defterdar'da, Netbd Kasr'nda da elenirdi.Sadrazam Paa da Topkap'da Vezir Bahesi'nde, Kandilli Bahesi'ndeziyafetler tertip ederdi.

brahim Paann elilere ve devlet erknna verecei ziyafetlerd ede ayn ekilde merasime riyet edilirdi. Boazn mavi sularnabakan ziyafet odalar, ieklerle ve meyvalarla sslenir, elininkabul edilecei odann direklerine murassa kllar; yastklarzerine, mcevherli hanerler konulurdu. Enderun aalar kare likaftanlar giyerler, bellerine mcevherli hanerler takarlard.Ziyafet padiaha verildii zaman sadrazam padiah gelirken vegiderken zel bir merasimle karlard. Elilere ziyafet verildiizaman, ziyafet dairesine sadrazamn gelii, son derece parla k olur,odada herkes ayaa kalkar; Selm Aas yksek sesle selm alrd.Ziyafet esnasnda daima fasl devam ederdi. Saz takm genellikle on hanende, sekiz neyzen, drt tanbr, iki sant - r, kemani, birddk, iki nefir, bir cenk, iki miskalden m eydana gelir; bazenokuyucularla algclarn toplam altm kiiye ulard. Ziyafetinsonunda btn davetlilere, hatta darda zel merasim ile bekleyenavulara, samur veya kakum krkler, hediyeler ve hil'atlarverilirdi. eride devlet erkn samur krk giyerlerken, dardaavulara iaret edilir, derhal alk sesleri gklere ykselirdi.Ziyafet esnasnda, ou zaman denize testi dikerek, sadrazam vemisafiri kurun atarlar, Trklerin askerlie ve niancla olanmeraklarn bylece isbat ederlerdi . Daha sonra kukla ve hokkabazoyunlar verilir; o zaman hayli

60 LALE DEVR

hret bulan Bahvan Kolu tarafndan kekler oynatlrd.


34/85

Ziyafet sadrazam tarafndan nc Ahmed'e verildii zaman,sadrazamn hediyesi kethda bey vastasyla Darssade Aas'nateslim edilirdi. Sonra padiahn dn ok parlak olurdu. Sadrazampadiahn nnde yer per bu srada askerler alk tutarlard. Bualklar sadrazam, padiahn maiyetinden ayrlp makamna dndzaman da tekrar edilirdi.

ibrahim Paa, bu ziyafetlerde byk bir debdebe ve ihtiamgsterirdi. Genellikle parmaklarna gayet kymetli elmas ve zmrtyzkler, beline murassa hanerler takar, en ok sevdii kimselereher zaman kulland Cevahir Macunu'ndan ikram ederdi. Bazen feracekrk giyer, bazen de krmz uha konto krk giydii grlrd.Hava serince olduu zaman, dizlerinin zerine gayet ar, srmailemeli, neft! ipek bir rt koyar, denizin sakin sularna bakanbir pencerenin nnde vakur bir azametle kendini gsterirdi.

Her ziyafeti, he r eli kabul ediliini mteakip hkmet erkanna,avulara ve btn saray ricaline verilen samur krkler, hil'atleryirmiden yz kurua kadar balar, byk bir yekuna ulard.113)

Yenieri Aas, Nakka Paa Saraynda ibrahim Paa'ya bir ziyafetvermi, ziyafetin sonunda yalnz sadrazamn Yenieri aasnnmaiyetindekilere verdii ihsanlar, o zamann parasyla 6521 kuruubulmutu.

O devirde baharn gndzleri gzel sanat eserleri seyretmeklegetii gibi, geceleri de raan safalanyla deerlendiriliyo rdu.raan elenceleri Topkap Saray'nn bahelerinde icra edildiizaman, bu enlie sarn hasekiler ve cariyeler de katlrd. Gece,

mehtabn gmten parltlar, Boaz'm sarho ve

13 Ziyafetlerde terifatlara da hil'at verilirdi. Sefirlerdenbir inin erefine verilen bir ziyafette terifatya hil'atverilmemi; o da terifat defterinde, ziyafetin sonuna u satrlarilave etmitir: "Sair ziyafetlerde bu hakire ve elinin zerinememur orbacya birer donluk uha ve birer donluk kuma verilplaki n mumaileyh efendi hazretleri tarafndan verilmedi. Galibahatrndan kmtr. Bu denetin hsn - tabiri ile iktifa olundu."Terifat Defteri (1130 -1137)


durgun sular zerine elmas paralar serptii zaman, sarayn LleBahesi de renk renk nurlara gark olurdu. Btn lalelerin arasnaeitli renklerde ekerler konur; aralar kandillerle ve mumlarladonatlrd. Sonra ahenk, zevk ve sevin iinde btn cariyelerinkumral ve siyah salarn dkerek, billr ve cazip kahkahal arlallelerin arasnda koutuklar, eker kapmak iin birbirleriylerekabet ettikleri grlrd.

Genellikle padiah, raan Bahesi'ne, Salpazarndaki Em - nbdSaray'na, brahim Paann Beikta'taki sfbd Kas - n'na raantemaas iin gelirdi. Gece yarlarna kadar ahenk ve srr ilevakit geirilir, iirler okunur, sohbetler yaplrd. raansafalan Ramazana tesadf ettii zaman, btn ehrin bahelerin ve


35/85

minarelerin mahyalarla donatld grlrd. O zaman ehrin buparlakl ve safas btn airlere sz sermayesi olurdu.

Nedim bir arksnda raan mevsimini yle tasvir etmektedir:

Yine hezm- i emene lle frzan geldi; Mjdeler glene kim, vakt -ieran geldi. Blbl jtelenb bezme gazelhan geldi; Mjdelerglene kim, vakt - i raan geldi.

Seyrolub raks yine dilber - i mmtazlarn Yine eflke kar nlelensazlarn; Cana ate brakur ulesi avazlarn; Mjdeler glene kim,vakt- i raan geldi.

Ney santur u rebb a dej tanbr ile ceng, Name - i blbl kumriye olub hem heng, Pr eder lemi sevk u tarb - rengreng,Mjdeler glene kim, vakt - i raan geldi.

Saltanat ve htiam

1

BRAHM PAA zevk ve elence lemlerinde byk bir debdebegsterdii gibi, elilerin kabul merasiminde de o devrin fevkaladeatafatl merasimini, kendisine zg bir ihtiam ile yerinegetirirdi. Bu devirde eliler iin bir sra tanzim edilmiti.Sadrazamla tebrik iin gelecek olan eliler u sray takipederlerdi: Fransz elisi, ngiltere elisi, Venedik balyosu,Felemenk elisi, sve beyzadeleri, Neme ve Moskof kapkahyalar.

Her elinin stanbul'a geliinde ayr ayr karlama treniyaplrd. Mesela stanbul'a Fransa elisi geldii zaman, merasimyaplmazd. Yalnz, geliinin ertesi gn Sadrazam, Divn - Hmayuntercman vastasyla mrvveten meyva ve iek gnderir, bazen deelinin hatrn sorma ltfunda bulunurdu.

Venedik balyosu geldii zaman, Boaz'a iki ekdiri gnderilir,alayla konana gtrlrd.

Elilerin mektup takdimi iin sadrazamla mlakat da hayli debdebeliolurdu.

O gn elinin binmesi iin bir at, maiyetinde bulunanlar iin deayrca atlar gnderilirdi. Elinin binecei ata abyi kumatan Divantakm vurulurdu. Karlanmas iin gidenler, avuba i -leavular katibi ve yirmi otuz kadar avutu. Bunlarn hepsi bykniforma, balarna mcevveze, arkalarna erkn krk

64 LALE DEVR'

giyerlerdi. Sarayn nne, balarnda keeler, Muhzr Aa neferleriile Deliler, gnlller ve satrlar dizil irdi.


36/85


37/85

rltl fskiyelerin karsnda geirilen hayatn kk bir rneide istanbul'da hkm sryordu. nc Sultan Ahmed'in tahta ktgnden beri istanbul'a Ferriol, Des Alleurs, d Bonnak, Andrezelgibi nemli eliler gelmiler, Beyolu'nda Onbeinci Lui'ninsefarethanesine pek ziyade revnak vermilerdi, ingiltere'deMontagu'dan sonra Stannian' gndermi, o da tab bulunduuhkmetin erefim korumak iin enlikler vermekten geri durmamt.Eliler arasnda hkm sren bu rekabete itirak etmekten Venedik veFelemenk elileri de geri durmuyorlard.

Saray halk raan safalar, Kathane ziyafetleri ile megulken,eliler de hemen btn bir yl enlikler, balolar, komediler, akamziyafetleri ve ky gezintileriyle geiliyorlard. O devird e BelgradKy stanbul'un en nemli sayfiyesiydi. Yazn hemen hemen btnkibarlar buraya ekilirler, Franszlarn ve ingilizlerin enzenginleri buralarda otururlard. En ziyade, ehirde otur -

14 Hazine- i Evrak: Terifat Deften (1130 -1137)

66 LALE DE VR

SALTANAT VE IHT1 SAM 6 7

maktan can sklan kadnlar, burada zevk ve sefa lemine daldkadalarlar, btn meclisleri gzellikleri ve tebessmleriyleenlendirirlerdi.

Bazen Karadeniz sahillerinde kr gezintileri dzenlenir, zel olarakkurulan adrlardan, denizin hrm dalgalan, sahillerde yank yapanhrulan iitilirdi. Bu sesler, cemiyetin hengine ve neesineilve olarak gayet ltif bir name meydana getirirdi. Bazen BelgradBentleri'ne giderler, geliigzel minderlerin zerine uzanarak,sula rn rltsn dinlerlerdi. Eliler bu kr gezintilerininhepsinde Dou'nun gzide manzaralarn tasvir etmek iin yanlarndabirer ressam bulundururlard. Bu ressamlardan biri de Jean BaptisteVan Mour'du.

Van Mour, Flandr'da Valenciennes'de domu.(1671 ) Memleketinde sanatsahibi olduktan sonra Felemenk elilerinden biriyle stanbul'agelmi, Dounun renk renk muhtelif kyafetlerini izmeye balamt.Van Mour, nc Sultan Ahmed ile saray erkannn birok resimlerinivcuda getirmiti. Bylece ihtisas kazandktan sonra, elilerinevresinde byk bir hret elde etmiti. Van Mour yalnz elilerledp kalkmaz, Osmanl muhitlerine de devam ederdi. Lle devrininhkm srd bu zamanda Osmanllar ile Batllar, zellikleFranszlar arasnda samimi bir hava meydana gelmiti. brahimPaann ilen gr ve siyasi tedbirleri sayesinde Paris'e,Viyana'ya gnderilen eliler lkelerine dndkleri zaman Avrupamedeniyetinin eserlerini de yaymaya almlar, elilerle dpkalkmlard.

Bu sebepten Lle devri Osmanllar iin parlak uyan devri olmu,Avrupa medeniyetinin ark'ta tam anlamyla yaylmas iin ilksafhay tekil etmiti. Ezcmle Sdbd kasrlarnn inasndaFransz zevkinin byk etkisi grlm, stanbul'un siyasi


38/85

evrelerinde hep Franszlk taklit edilmeye balanmt. Franszelisi. Sultan nc Ahmed'e krk kadar zarif portakal aac takdimetmi; bu parlak ve yeil yaprakl fidanlarn taptaze manzarasSultan nc Ahmed'i son derece memnun etmi.

btn sakslar Sdbd kknn nne dizdirmiti. -^1

Van Mour srekli bu gzel manzaralar tablolatrmakla megulolmutu. Hemen hemen btn eliler Von Mour'a mracaat etmiler,zel olarak tablolar sipari vermilerdi.

Van Mour, stanbul'da otuz yl oturmu, yetmi yanda l - mtr.G737 ) Van Mour Lle devrinde stanbul hayatn ve manzaralarn btntablolarnda yaatmt. arkn bu usta ressam stanbul'un genelmanzarasyla ilgili olarak nefis tablolar ortaya koymutu. Fakat enok, Osmanllarn bu dvirde hayli parlak ve muhteem ol anterifatn (resmi trenlerini) tasvir eden tablolarla hret

kazanmt. Ressam bu tablolarda ark'm renk renk kyafetlerini,durumlarn ve davranlarm tasvir etme konusunda byk bir maharetgstermiti. Bu merasim hep ayn salonda, ayn tarzda ve aynkyafetlerle icra edildii iin Van Mour, bu gizli, kabul resmitablolarn ok kolay bir ekilde vcuda getiriyor, kendisineverilen siparileri en ksa zamanda hazrlamasn biliyordu.

stanbul'da Sultan nc Ahmed veya sadrazam tarafndangerekletirilen kabul resimlerinin yapl biimleri Van Mour'untablolarndan btn ayrntlaryla anlalyor, elilerindevletlerine gnderdikleri raporlardan daha ak bir surettevak'alar gzlerde canlandryordu.

Mesela Fransz elisi do Bonnak, huzura kabul edilecei uada, ikiolunun da beraber gelmesi iin msaade alm, fakat huzura geleceign ne dnmse dnm, ocuklarn getirmemiti. Kabulresminden nce divanda verilen ziyafet esnasnda sadrazam brahimPaa elinin ocuklarn aram, bir trl grememiti. Nihayeteliye sormu, d Bonnak da nezaket gstererek: "Bu kalar debdebeyive saltanat grmeye onlarn gz tahamml edemez. Madam, onlarnyerme kardei rahip d Biron'u gnderdi." demiti.

brahim Paa da, bilmukabele, rahip do Biron'un teriimden

15 A. Roppe: On Sekizinci Asrda Boazii Ressamlar, s. 1 2 -35

68 LALE DEVR

son derece memnun olduunu, fakat ehzadelere ocuklarn geleceinihaber verdii iin derhal onlarn da getirilmesini, hatta beklemekcab ederse Divan' daha saat uzattrabileceini sylemiti.Bunun zerine Marki d Bonnak ocuklarn getirtmi, onlar da huzurakabul edilmiti. Arkalarna birer krk uydurulmu, bylece ibrahim

Paann arzusu yerine gelmiti.


39/85

Van Mour, bu tabloyu yle byk bir dikkatle tasvir etmi ki,ocuklarn arkalarnda krklerin uzun kollarn, vcutlarnnkrklerin iinde kaybolularn olanca dikkatiyle gzler nnesermiti. Dier bir tablosunda da sarayda verilen ziyafetlericanlandrmt. Ziyafet iin be sofra kurulmutu. O rtadaki sofrada,sadrazamn karsnda eli, solunda Anadolu ve Rumeli kazaskerlerioturmulard. Fakat bunlar, Hristiyanlarla bir sofrada oturmuolmamak iin, ayr kapta yemek yemilerdi. Dier sofrada da KaptanPaa, Niancba ve Defterdar ile birlikte dier sefaret erknoturmulard.

Von Mour'un bu tablolar Lle devrinde Osmanllarn klkkyafetlerini ve yaay tarzlarn tetkik etmek iin byk birdeer tayordu. Sultan nc Ahmed devrinin bu mahir ressam tam132 para eser meydana getirmiti. Bunlarn en mehurlar; padiahnMarki d Bonnak' huzura kabul etmesi, Sultan nc Ahmedtarafndan Madam Markiz d Bonnak'a ziyafet ekilmesiydi. KezaFransz elileri Vikont Andrezel ile Felemenk elisi Kalkoeninnc Ahmed tarafndan kablul ekline Sadrazam brahim Paatarafndan Beikta Saray'nda verilen ziyafetlerle ilgili olarak dabirok tablolar yapmt. Bunlardan Patrona Halil'in tablosu ile,istanbul hayatna ve manzaralarna; saray erknnn vilyet halknnkyafetlerine dair birok tablolarla Sultan nc Ahmed'in veIbrahin Paann da resimlerini yapmt. Von Mour'un bu tablolar odevirde byk ilgi grm, her biri Avrupa salonlarn sslemiti.

brahim Paann sanatkr ruhuyla parlayan Lle devri byleceFransa'da byk yanklar meydana getiriyor, kalc eserlerbrakyordu. brahim Paa asaletli tavrlaryla, nazik szleriyle

b -

. SALTANAT VE HTAM 69

tn elileri aklna ve irfanna hayran brakyordu. Birok sefirler,krallarna yazdklar raporlarda Sadrazam ibrahim Paannasaletinden, nazik davranlarndan sz ediyorlard. brahim Paa,elilere ve sanatkarlara iltifat edici davranlarda bulunuyor,bylece hem devletin siyasetini idare ediyor, hem de mevkiinikorumasn biliyordu.

* * *

Sultan nc Ahmed gecelerini zevk ve safa ile gndzlerini TersaneBahesi'nde, Karaaa Kk'nde, Sdbd'da, Ok Meydan'nda oktalimleriyle geirdii srada, veziri brahim Paa da devletileriyle megul oluyor, zevk ve safay disiplin altna alma yaalyordu.

Gerekten de dokuz yl geen bir zaman iinde stanbul'da artkbarut kokusu, kan lekesi grlmemeye balam, fikirlerde birnezket, ahlakta ve yaayta bir deiiklik kendini gstermiti.Herkes sse ve debdebeye olan dknln gsteriyor, Boaz'm veHalic'in mavi sularnn stnde, rek renk atlas deli kayklarlaSdbd'a, Kandilli Bahesi'ne veya Byk Dere sahillerine gitmekiin halk birbiriyle rekabet ediyordu. Her taraftan altn ve gm


40/85

eerlerle, elmaslarla ve yakutlarla ssl alnlklar, son derecear koum takmlar grlmeye balamt. Kathane mevsimi gelirgelmez herkes olanca servetini zinete ve ihtiama sarfetmek hissinekaplyordu, ibrahim Paa, bu zevk ve elence masraflarnn nnegemek iin, her zmreye zg kyafetler belirlemiti. Sadrazamtarafndan konan kurallar gereince herhangi bir kimse ve esnaf,yksek tabakaya mahsus kakum krklerden giyemeyeceklerdi, ibrahimPaann en ok dikkatim eken ey, kadnlarn kyafetiydi. Paahanmlarn kyafetini belli bir snrla snrlamak istemiti.Hanmlar, bundan sonra uzun yakal ferace giyemeyecekler; deirmiden fazla yemeni, belirlenen miktardan fazla ende kordelabalayamayacaklard.

Dorusunu sylemek gerekirse erkeklerin lleye ve gzellie

70 LALE D EVR , , ,

olan dknlklerinin yan sra, hanmlarn da sse ve lkse karilgilen artmt. Kadnlarn latif endamlarn, btn cazip vesihirli izgileriyle gzler nne seren kyafetleri o derece israfasebep olmutu ki, stanbul'da dn merasimi iin byk bir servetharcanmasna lzum hissedilmiti. Sonuta birok hanmn zevk veziynete olan ar dknlkleri yznden kocalarndan ayrldklargrlmt.

Bu devirde zellikle sultan dnleri gayet parlak olur, damatlarok fazla masraf ederlerdi. Ali Paann mm Glsm Sultan ilednleri yapld zaman Damat Ali Paa, gelin sultana zifaf gecesibir mcevher kuakla bir mcevher saat takdim etmi; nc Sultan

Ahmed, btn saray erkanna, mesela ehzadelerden Sleyman, Mehmed,Mustafa, Bayezid ve Numan ile Fatma, Hatice, Atika, Saliha, Zeynep,Aye, Emetullah, Safiye ve Emine Sultanlara ba kadn efendi ileikinci, nc, drdnc ve beinci kadm efendilere, Saliha ve AyeSultanlarn validelerine; Reyhan, Rukiye ve Rabia sultanlarnv alidelerine ki, yekn olarak be ehzade, on iki sultan, be kadnefendi, sekiz sultan ve ehzade valideleri ve bundan baka khyakadn, haznedar usta ve Drssade Aas'na birer dzine Diby - Rm, birer dzine Nevzuhur Hty, birer dzine de sde Htyhediye olarak vermiti.

Hanmlarn ev iindeki elbiseleri ve kyafetleri, Sultan ncAhmed devrinde hayli renkli ve gzeldi. Mesela sultanlar arkalarna,batan aa incilerle ssl, dmeleri elmas, uzun bir entarigiyerlerdi. Sonra bellerine gay et geni ve elmaslarla sslenmi birkemer balarlar: boyunlarna zinet yerine saf inciden yumurtabyklnde zmrtlerle ssl bir kordon, kulaklarna fndkbyklnde armud elmas kpe takarlard. Hotozlarn etrafyakuttan yaplm gllerle ve incilerle sslenirdi. Salarailitirilen ineler, tamamen elmasl ve zmrdyd. zellikleyzkler benzeri grlmemi byklkte iri elmas talarla sslyd.

Vezir hanmlarnn kyaletlerinin de ayrca bir zarafeti vard.

SALTANAT VE HTAM


41/85

71

Hanmlar, ou zaman topuklarna kadar pembe, kenar ilemeli,ipekten zarif bir alvar; ayaklarna srma ilemeli beyaz terlikgiyerlerdi. alvarn zerine giyilen gmlek, beyaz ipekten, etrafilemeli, kollar yar bilee kadar uzun ve geniti11 iV

Gmlein yakas bir elmas dme ile iliklenir, gssn btnbeyazl, gmlein altndan grlrd. Sonra zerine kollu, srmailemeli, dmelen inciden entari giyilir, zerine drt parmakkalnlnda kemer balanrd. Zenginlerin kemerleri daimaelmaslarla ve incil erle ssl bulunurdu. Fazla masraf etmekistemeyenler, kemerlerini beyaz setenden yaptrrlard. Hanmlarnbalarna giydikleri hotozlar, kadifeden olup etraf elmaslarla veincilerle sslyd. nciler, iek taklidi yaplr, muhtelif renkteyakutlardan g ller, elmastan yaseminler, sar yakuttan fulyalarvcuda getirilirdi. Saa elmas takmak, kibarlar arasnda modayd.Salar daima rlr, kalara tri ahiler srlrd. Genelliklesarn sa rglerinin gzalc bir parlaklkla topuklara kadarsrnd grlrd.

Ev iindeki bu kyafet, darda da ayn zarafetle kendinigsterirdi. Lale Devri'nde ise hanmlarn mesire kyafetleri,llelerin zarafeti nisbetinde zarafet kazanmt. Fakat bir sresonra, bu durumun devam etmesi mmkn olamad. nce hanmlarn skmaferaceleri, yakalarn uzunluu, feslerine sardklar yamaklarnincelii dikkati ekti. Nihayet zarafeti arttrarak, gzelliiparlak bir ekilde ortaya koymak isteyen hanmlarn, hrriyetiktye kullanmalarna kar mdahale zorunluluu ortaya

kt.

Lle devrinin devlet adamlar edebiyat ve sanatta da byk birincelik gstermilerdi. Fakat kalplere iir ve sanat ilham edengzellikleri, bencil bir gayretle incitmeyecek kadar ykseklikgsterememilerdi. Bununla beraber zevk ve elence, det olduuzere devam etmiti. Yazn raanlar, kn Helva Sohbetleri yineyaplyordu. airler:

16 Madam Montagu: ark Mektuplar, 1717

72 LALE DEVR

Nevbahann geri seyr - i glsen sahras var

Fasl- sermnn ve lakin sohbet - i helvas var.

nktesiyle zevk ve gnl adamlarn gece salalarna, Helvasohbetlerine davet etmilerdi. Bu sohbetler kn, raanelencelerinin yerine yaplyordu. Helva sohbetleri saraylardayaplr; kh Sultan nc Ahmed tarafndan devlet erkanna, khdevlet erkan tarafndan padiaha verilirdi. Sadrazamna olan fazla

sevgisini isbat etmek iin:


42/85

ramsen benim sen, hem vezr - i nktednmsn

Nazrin yok, sadkat ile mehr - cihnmsn. tarznda tevecchbeyan eden Sultan nc Ahmed'i, Helva sohbetine davet etmek iin,brahim Paa da,

Ezelden abd- i memlkn, era - hssnn zr;

Sebeb sensin beni ihyaya devletle, se'detle.

Senindir hne, yoktur minnetin evketl Hnkrm

Kerem, kl, sohbet - i helvaya gel, ikbl evketle. tarzndaduygularn anlatrd.

Baz geceler, devlet erknyla airler, Sadrazam ibrahim Pa - annBeikta'taki saraynda toplanrlar, yeni bir nktenin mnsnamak veya yeni tarzda ve slupta bir kt'adaki his ve haylininceliini tahlil etmek suretiyle vakit geirirlerdi. Bu sohbetlerinsonunda, her zamanki gibi damatlara veya devlet erknna samurkrkler, kymetli h'atlar ihsan edilirdi.

ou zaman zel olarak, Fransz elisi d Vilnr, ingiliz elisiStagnian, Felemenk elisi Kornelius, Nemse kap khyas Tal -man,Rusya kap khyas Nepluyef erefine de ziyafetler verildiigrlrd.

Sultan nc Ahmed'm son yllarn tekil eden Lle devri sanatzevkiyle de gelimiti. Duygularda meydana gelen gzellik sanat veedebiyatta da gzel eserlerin ortaya konmasn salamt. Etraftagrlen bahar parlakl, sadrazamn tabii meyli en ok edebiyatnyenilenmesine hizmet etmiti. Bu yeniliin byk dhisi iseNedim'di.

SALTANAT VE HTAM 73

Nedim, Beikta'ta, Tekerlek Mustafa elebi Mahallesinde oturuyordu.Sair sevgilisini evine yle davet ediy ordu:

Aman pek yrelendim ol nigh - uh u ev baa, Kapldm dorusu ol

yal bale ol gzel kaa Geersen semtimizden, yolun urarsaBeikta'a, Efendim gel, mrvvet kl, senindir bende v hne.

Dier bir yerde de yle diyordu:

Mnsiptir sana tjl - nzm hccetin al gel; Beikta'a yakn birhne - i viranmz vardr. '

Nedim, brahim elebi'nin kz mm Glsm'le evlenmi, ondan birkz dnyaya gelmiti. de kz kardei vard. Ruki -ye, Hamide,Aye hanmlar...

Nedim, Fikret'in de dedii gibi, "iirimizin ihre - i cevnsi" idi.Kadlardan Ahmed Nedim Efendi, iirlerinde tabiatnn dzgnl ve


43/85

ifadesinin akl ile stnlk elde etmiti. Nedim, kendindennceki airler kadar Farsaya hayranlk duyduu halde, iirlerindeTrk dilinin ivesinden ayrlmamt. Nedim'in airlik tabiatna,iinde yaad yzyln, etrafn eviren gl ve smbl, lle vekaranfil bahelerinin, Sdbd elencelerinin, saz ve ahenk iindeyaplan raan saflarmm byk etkisi olmutu. zellikle her parlakkaside okuy uunda, devrin vezirinin takdirini kazanmak, aznncevahirle doldurulmas, airin mcevher tarihler, grlmedikmazmunlar ortaya koymasn salyordu. Bundan dolay Nedim, Sultannc Ahmed devrinin btn debdebe ve ihtiamm, saraylarn zinetve renkl erini, bahelerin renk renk ieklerini; raanlarla,ziyafetlerle ve helva sohbetleriyle geen hayatn, iirlerindeyaatmt.

istanbul'un bu uh yaratll airi, zellikle rlerindeki ahenkve zarafetle gze arpyordu. Nedim'in iirlerinde Fuz - l 'ninateli ak, Nef''nin yksek ifadesi bulunmuyorsa da, kullandmce ve ahenkli kelimelerle, gzellikleri tasvir ederken gsterdiiolaanst yetenee, hibir air yetiememiti. Lle devrinin busekin airi, baz gazellerinde pek ak sak tasvir -

74 LALE DEVR

lerde bulunmakla beraber, ayn zamanda tabiata kar byk bir sevgigsteriyor, vatannn bakentini, her noktasndaki gzellii ile vebtn incelikleriyle tasvir ederek lkeye kar sevgi duygularnuyandrmaktan da geri kalmyordu.

Nedim'in hayl kuvveti ok parlakt. Ruhunun arkadana glden

elbise, yasemin kokusundan gmlek tasavvur eden hassas air, "Kemergste, perakende ge - i destr", mrnn zevk ve elencelemlerinde geirmi, uh ve gzel benzetmele - riyle zamannn enka lender tabiatl airleri srasna girmiti. Nedim, kasrlartasvir ederken, bahariyeler sylerken de byk bir ustalkgstermiti. vglerinde bile bile glden ve bahardan, lleden veysemenden, renk ve rayihadan ayrlmamt. Bazen kalbinin itiyakduy duu bir gzeli tasvir ettii srada, derin bir airlikheyecanna kaplr.

Serp hsn ansn, dilsitnsn, nazperv ersin; Cevn - mihribnsn, uhsun nzende dilbersin!

tarznda, ruhundan kopan btn zellikleri bol bol vermi, fakatkalbini yaralayan a yrlk aclarm ve ka temennilerini de:

Yeniden eski muhabbetleri tecdd edelim. Gel, benim ka hillimbize, bir id edelim. Seni bir cm - musaffa ile hurd edelim. Gel,benim ka hillim bize, bir d edelim.

Yeter, alatt firakn bu dil - i bimn, Yeter etdindi haylin bana hu zn, Kmkr et, bizi bir grmek ile gel bari Gel benim kahillim bize, bir id edelim.

tarznda btn hznleryle tasvir etmede byk bir ustalkgstermiti. Damat brahim Paa'ya kitaplk ve musahiplik yapan


44/85

Nedim, da ha sonra Mneccimbann Sahif'l - Ahbr'n da Trkeyetercme etmiti.

Nedim'in ada olan airlerin iinde Seyyid Vehbi ile Ah -medNeyl, Nahifi, Saf iirde stadhk makamn igal etmilerdi.Seyyid Vehb, Halep Mevlevyetinde bulunmu, stanbul'a

SALTANAT VE IHTIAM 75

dnnce de vefat etmiti.(1736) Vehb, ou zaman Sdbd sa -flarna katlr, ortama uygun iirler kaleme alrd. Devrinde,airlerin reisi olan Seyyid Vehbi, Sultan nc Ahmed devrinde icraedilen ve Sr - Hmyn denilen padiah dnn tasvir ederek, birsurnme yazmt. Sultan Ahmed emesi'nin zerindeki nefis kasideyitanzim ederek, nmna edeb bir bide dikmiti. Seyyid Vehbi, akyolunda iirler de sylemi, bu sebeple gazellerinde:

Bizden kesilme, sne - i ayar etme ca; Ey tg - i yr, dilde yerin yokmudur senin?

gibi nice hislerle dolu gzellikler meydana koymutu. Osman - zdeAhmed Tib Efendi, ehzade brahim'in doumu zerine padiaha,makbule geen bir tarih takdim etmiti. Sultan nc Ahmed:"Makbul- i Hmayunum olmutur. Asrn melik' - u'aras olduu herynden ortaya km ve istei olmutur" diye kendisini ltuflasevindirmiti.

Gerekten de Lle devri, birok air yetitirmi, fakat bu devirdeDrr Efendi gibi limler Rid ve Sami gibi tarihiler, Durmuzde Ahmet Bey gibi hattatlar da grlmt.

ibrahim Paa, asrnda ilimlere ve fenlere byk bir ilgi gstermi,fikir hayatnn ykselmesi iin elinden gelen gayreti gstermiti.Paa en kaim ve en ciddi eserleri en ksa zamanda tercme ettirmekiin devrin limlerinden, airlerinden ve fazilet sahibikimselerinden oluan ilmi komisyonlar tekil ettirmiti. Bukomisyonlar da air Nedim, Neyl Ahmed, Seyyid Vehb, MirzaEfendizde Mehmed Salim ve - Nahifi gibi devrin en byk airleri velimleri de hazr bulunurdu. Bylece Edirne Camii ktphanesinde teknshas bulunan mam Bedrddn -i Ay- n'nin "Ikdu'l - Cuman fi Trh -iEhli'z- Zamn" lim ve fzl kiilerden meydana gelen otuz kiiye,daha sonra Hondmr'in "Ha - bb's - Siyer"ini sekiz kiiye, beer onarforma ta ksim ederek, en ksa zamanda tercme ettirmiti.*17'1

17 elebizade Asm Tarihi, s. 538

76 LALE DEVR

brahim Paa ilmi ve cdebiya - . koruduu gibi, matbaacln da, ilkdefa olmak zere yurdumuzda faaliyet gtermesine yardm etti.(1728)Buna da sebep , vaktiyle (1719) Fransa'ya eli olarak giden YirmiSekiz elebi Mehmed Efendi'nin olu Mek - tb -i Sadr- li

hulefasmdan Mehmed Said Efendi olmutu. Sa - d Efendi, o zamanlarbabasyla birlikte Paris'e gitmi, ilimlerin ve fenlerin, ezcmle


45/85

matbaacln hangi seviyede bulunduunu inceden inceye grmt.Memleketine dnd zaman Der - gh - Ali mteferrikalarndan Macarbrahim Efendi'yi bu sanata vkf bulmu, kendisiyle mavere ederekistanbul'da bir matbaa amaya karar vermiti.

Gerekten de ibrahim EFendi, matbaaclk sanatna tam manasylavkft. Macaristanda Kolojvar ehrinde fakir bir aileden dnyayagelen (1674) ibrahim Mteferrika, memleketinde laykyla tahsilgrmt. Sonra Orta Macar Kral Tkli Imre'nin Osmanllarlayapt savata esir edilmiti (1693). ibrahim Aa istanbul'agelerek (1694) Islmiyeti kabul etmi, Islm ilimleri ve usullerirenerek "Risle - i Islmiyye" adyla bir de eser yaz - mt.(1714)iki yl sonra Avusturya ile yaplan sava srasnda Belgrad'a gelenMacarlara tercmanlk etmi, harbin bitiminden sonra, Rakoi'ninTekirda'nda ikameti esnasnda kendisine katiplikte bulunmutu.Rakoi'nin Yeniky'de ikameti srasnda ise Hazine -i Amire'denmaan almt. Pasarofa Antlamasndan sonra brahim Efendisadrazamla iliki kurmu, o srada Yirmi Sekiz elebi MehmedEfendi'nin olu Sad Efendi'nin delaletiyle matbaa kurmak iinharekete gemiti.

Gerekten de bu devirde Trkiye'de bir matbaann almasna sonderece ihtiya vard: Evvel, yazma eserler ok pahal olduu gib i,bir ok nefis eserler de pepee gelen yangnlar srasndamahvoluyordu. zellikle Kamus ve Gevheri gibi hacimli kitaplarmedrese talebelerinin elde etmesi imkanszd. Bu sebepten brahimEfendi, "Veslet't - Teb'a" adndaki eserini brahim Paa'ya tak dimetmi btn masraf kendinden denmek zere bir matbaa almasnrica etmiti. Fakat dini kitaplarn basm

SALTANAT VE HTIJAM 77

hakknda, er' ynden msaade olup olmadn ilan etmek iineyhlislm'a mracaat etmek lzumu ortaya kmt.

brahim Paa fetvay elde ettikten sonra devrin limlerinden birkazat musahhih olarak tayin etmi; brahim Mteferri - kann SultanSelim'de kendi evinde kitap basmasna izin vermiti. Bu matbaada ilkdefa olarak, Sultan nc Murad zamannda Vankulu Me hmet Efenditarafndan Trke'ye tercme edilen "Shah - Cevheri", ksa zamansonra da Ferhengi u'ri, Naima Tarihi, Rid Tarihi, Cihannma,Takvim't - Tevrih, Tuhfet'l - Kibar f Esfri'l - Bihar, Glen -iHulef, Tarh -i Timur, Tarih- i Msr, Tarh - i Efgniyn, Tarih -iBosna, Tarih- i Hind'l - Garb, Fyzt - Mknatsiyye, Usl'l -Hikemgibi eserler baslmt. Bu eserlerden Tarh - i Efgniyn (Tarih -iSeyyah) Polonyal jezvierden ve Rakoi'nin rakibi Kruzinskitarafndan ibrahim Paa iin Trke yazlmt.

Holderman'm Sarf- Trk'si de bu matbaada baslm, Franszcaharfler Paris'ten getirilmiti.


46/85

18 "Basma sanatnda maharet iddia - eden Zeyd, lgat ve mantk vehikmet ve . hey'et ve bunlarn emsali ulm - u liyeden te'lif olunankitaplarn huruf ve kelima - tnn suretlerini bir kalba nakedpevrak zerine basmala ol kitaplarn misillerini tahsil ederim dese,Zeyd'in bu vehile amel - kitabete mbaeretine er'an ruhsat varmdr?

El- cevap: Basma sanatnda mahareti olan bir kimesne musahhah kitabnhuruf ve kelimatn bir kalba samihan nak edp evrakna basmaylazaman- kalilde bi - l meakkat nsah - kesire hsl olup kesret -iktp rahis baha ile temlike bais olur. Bu vehile faideyi azimeyimtemil olmala ol kimesneye msaade olunup bir ka lim kimesnelersureti nak olacak kitab tashih iin tayin buyumlursa gayetmstahsene olan umurdan olur." Tarih - i sim, c. 5.

19 ibrahim Mtferrika daha sonra Kumbarac Ahmed Paa ile berabersiyasi ilere de karm, Birinci Sultan Mahmud zamanndagerekletirilen Avusturya savandan sonra siyasi konumalar iinmemur olmutu. Vefat ettii zaman (1745) Kasm Paa'da idris -iMuhtefi'nin kabrinin civarna gmlmt. lm tarihi mezar tannzerinde yazldr. Hasb - i hli ola Nevres msr - trih ann, Basdibrahim Efendi sahn- Firdevs'e kadem.

78 LALE DEVR

Lale devrinde yalnz edebiyat ve matbaaclk terakki etmemiti,inaata duyulan meraktan dolay inicilik de ileri bir seviyeyeykselmiti. Ksaca sylemek gerekirse, ini imalat Osmanlmlknde son derece

ahmed refik-lale devri.pdf

Documents