açık marksizm, ilişkisel yaklaşım ve praksis

8/6/2019 ak marksizm, ilikisel yaklam ve praksis

1/41

Praksis (1) 2 0 0 1 .1 8 3 - 2 2 3 .

Tarihsel Ma teryaIizm i Y eniden D iiiinmek:A~Ik Marksizm ilikisel Y aklalD l ve Praksis

Girl!}

Gunumuzde Marksist teorinin biranlamda mevzi kaybettigini soyle-mek mumkun. Oyle ki, gtinilinuzdeMarksizm kcvrcrm c;ogunlukla,ekonominin her ~eyi belirlemesiy-le, i~C;isiruf dismdo hicbir ~eydensoz etmemekle ya da gelir daQ1b-mmdaki e~itsizligi e~ cnlcrnh bir~ekilde kullaruhyor. Dolcyisrylc, 'in-dirgemecilik've 'ozcu'lugun Mark-sizm'in dogasma ic;kin olduqunodair teorik/politik bir hegemonya-run kurulduqu gtinumtizde, Mark-sizmin ozu itibanyla boyle bir ~eyolmcdiqmm ve olrncmcsi gerek-tiginin cnlctilmcsr ayn bir onernkazaruyor. Bu anlamda, Marksizmic;erisinde bcsitce bu ~ekilde eles-tirilemeyecek, hatta Marksizm'inindirgemeci yorumlanna kar~1 C;I-karak bu hegemonyanm teorikkodlonm bran farkh yakla~lmlannda olduquno dikkat c;ekilmesi vebunlann tcrnsmcyc ccilmcsi gere-kiyor.i~te bu nedenle, bu yazl kapsamm-da, her ne kadar kendi ic;inde tar-b~malar ve farkh gOrU~ler varsa

Sinan K adir C ;elik

da, genel hatlan itibanyla "Mark~sizmin teorik ve politik kitcsmm"politik olarak Yeni ~ag liberaliz-miyle ve metodolojik olarak da birtur bilimselcilikle sornurqelestiril-mesine, yo da diger bir deyisle,yetrnislerle bcslcycn ve giderekbcskmlcscrck etkinligini orttircnbir ~ekilde Marksist teorinin libe-rcllestirilmesi ve kendi ic;ine ka-panmasma kar1 teorik / politik biraltematif oneren AC;lkMarksist(!)ckirnm temel teorik pozisyonlantcrtisilmcyc ~ahIlacakbr. Bu a-mcclo, UC;ana bolurnden oluscnbu yczmm ilk bolurnunde Mark-sizmin "torihsel materyalist", "He-gelci" ve "italyan otonomist" gele-neklerinde temelini bulan AgIkMarksizmin gtinumuz Marksist li-teratiiIiinde gorUlen farkh yakla-Imlan hangi temelde ve ncsilele~tirdigi tcrneilcccktrr. ikinci bo-lumde, A~Ik Marksizmin onerdigialtematif metodolojinin genel hat-Ian belirlenerek bu yaklalm c;er-c;evesinde devlet, sirnf ve siruf rnu-cadelesi kavramlanna ncsil yakla-~llchQ1gosterilecektir. Son olarak,uc;uncu bolurnde ise AC;IkMarksistycklcsimm teorik olarak yol ccici


2/41

AMarksizm 1likise1 YaHoUll vePraksis

ve sorunlu noktalanrun alb C;izilerek ili~kisellik ve praksis kavramlanruntarihsel materyalizmin ic;inde nnsil cnlcsilmcsi gerektigine dair birkocipucu vermeye yonelfk bir tcrtismc yapIlacakbr.Bu noktcdc buradaki tcrnsmclcnn A~Ik Marksizmin bir ozeti olmaktanc;ok bir yorumu olduqunun belirtilmesi gerekir. Zira burada soylenen-lerin c;ogu AcsIkMarksizm tarafmdan a


3/41

Sinan Kadir C;el ik

Ac;lk Marksizm, Marksist teorinin "bilim selci " (4) yaklal~mllarca istilaedilmesi surecinin bir elestinsi ve alternatifi olarak, "post-Marksist", "in-dirgemeci" ya da "ozcu" olmayan bir Marksist metodoloji onerme c;aba-srylo, Marksizmin "tarihsel materyalist", "Hegelci" ve "italyan otono-mist" geleneklerinden yola c;lkar. Ve her ne kadar Ac;lkMarksizm ic;inde-ki turn yazarlar tarafmdan ayru ekilde yorumlanmasalar da, bu gele-nekler ic;erisinde gorUlen Luxemburg, gene; Lukacs, Korsch, Bloch, Ador-no, Rubin, Pashukanis, Rosdolsky ve Johannes Agnoli gibi isimler Ac;lkMarksizm'in temel teorik/politik tavnru belirleyen isimler olarak telaHuzedilir (Bonefeld vd., 1992a:xii). Doloyrsrylc, Ac;lkMarksizm post-Marksizmgibi 'yeni' bir ey deQildir; kendisini klasik Marksist geleneQin devam-ClSl olarak gomr. Bu nedenle, temel tezleri itibanyla Ac;lk Marksizmin,Marksist gelenek ic;erisindeki bu cnlcyislon baka bir baglamda fakatfcrkh bir bic;imde dile getirdigi soylenebilir.Burada onernle vurqulcnmcsi gereken bir bcsko nokta ise udur: Ac;lkMarksizm yekpare bir butunluk olarak degerlendirilmemelidir; zira buolusurn icensinde yer alan yazarlann bozi noktalarda fcrkh pozisyonlanbenimsedikleri soylenebilir, Ac;lkMarksistler tarafmdan da dile getirildi-gi gibi bu anlamda A;lkMarksizm kendi ic;erisinde de ac;llcbr. Bu yaZlkapsammda ise yer yer bu farkhhklara dikkat c;ekilse de daha c;ok buyazarlann benimsedikleri teoriklpolitik ortak zemin degerlendirilecektir.Bu geleneklerle ilikisi ic;erisinde Ac;lkMarksizm, kendisini Marksist ge-lenegin miroscisi olarak addeden "gtinumuz Marksist ekollerini" meto-dolojik ve politik olarak ozetle u ekilde elestirir ve reddeder :})"Rasyonel Tercih Marksizmi" (Rational Choice) ve "Analitik Marksizmin"her ikisi de sorqulonmcksizm kabul edflmis bir burjuva bireyciligi ve ya-pisolci bir politik/ekonomik eynrrun;" varsayar (Bonefeld vd., 1992b: xv).2)"Eletirel Gerc;ekc;ilik"in(S) Mcrx'i Kontci bir ekilde yorumlcrncsi "ka-paruma ve sosyolojinin pozitivizmine geri donrnek" (6) (Bonefeldvd., 1992a:x) anlamma geldiQi gibi, "Elesttrel Gercekciltk" Kcnt'i "orcs-brdlQ'l gorungUleri elestirmekten c;ok pekistirmek ic;in" kullarur (Bonefeldvd., I992b:xv). Dolcyisrylc, "Elestirel Gercekcflfk" tamlamasmdaki "eles-tiri" sozcugu gerc;ekC;i bir yaklalmda ilevsiZ kahr. Koldi ki teori ve me-ta-teori arasmda bir aynm yapllarak - ornegin 'gerc;ek mekanizmalar','osil sonuclcr' ve 'ampirik gostergeler'in birbirinden kategorik olarakcynlrncsi ya da sosyal teori ve toplumsal gerc;ekligin birbirinden neden-sel olarak baQ'lmslZIDl gibi kcvrcmscllcstmlmcsiylc -teori ve pratikarasmda dlsal bir ilikinin kurulmcsi eletiri nosyonunu daha da ilev-sizlestirir (Gunn, 1991:195-205, 1992:2-9).

185


4/41

A~ Marksizm . I J i p i s e l YaklCI l l1 l vePrams3) "Ycpisnlci Marksizm"(7)ise ozetle antagonizmalara ya da simi rnucc-delelerme deQil, belirlenimd bir bi~imde tcnh-ustu ycpilorc oncelikverir (Bonefeld vd.,1992a:IX-xv).Boylece, farkh toplumsal ve politik go-runqulerdeki emek ve sermaye arasmdaki iliki,~eitliycpilonn tarihselbileimine indirgenir (Bonefeld,1992a: 95).4} "Duzenlemeci Yaklalmlar" ise basit~e ynpisclci Marksizmlerin birdevcrm gibidir (Bonefeld vd.,1992a:lX).Zira, bu yaklalmlarda 'yopi' ile'rnucndele' arasmdaki i~sel ilikimuglaklabnhr (Clarke,1991a). Buyak-lalmlann teorik ~er~eveleri sirnf muccdelelerimn onernine ve tarihselsureclere vurgu yapma potansiyelini talsa da, bu nosyonlar teorik 01a-rak ikinci plana ~ekilir (Bonefeld,1992).5}Bob [essop'un gelitirmi olduqu konjonktUrel, 'strctejik-iliskisel' ana-liz yontemi ise smifmucndelelerini tarihsel ge1iimingoreceli ve olumsalbir etmeni olarak kcvrcmsollcstmr (Psychopedis, 1991: 190).Bu analizc;er~evesinde "devlet" ise a~tk ya da ortuk bir bicimde bir "bolqe" ola-rak ele nhmr (Bonefeld vd.,1992a:xv). Diger yandan, [essop'un bu yakla-lIDlilevselci, yaplsalcl, ger~ek~i, empirisist ve relativist ogeler bann-dlrdtgmdan "metodolojik olarak eklektik" olarak gorUlur(B)(Psychope-dis,1991).6}"Post-Marksizm" ise "bazen Marksizm karlfugmdan oyrrt edilemez"(Bonefeld vd.,1992a:lX). Doloyisrylc, post-Marksizm hbercllesme sure-cinin Marksist teorideki yanSlmalanndan bcsko bir ey deQildir.Gunumuz "Marksizm "lerinde gorUlen bu egilimlerin metodolojilerineA~tkMarksist cepheden yeneltmi ya da yoneltilebilecek olan elestinlerise ozetle u dort noktada toplanabilir:1)Metodolojilerinin Nedensel, Teleolojik, Ekonomik ya daTeknolojik bir Belirlenimcilige DayanmaslHegelci anlayt, kendisinden onceki feisefenin 00 tur dogmatizmin smir-Ian i~erisinde kalarak ger~ekliQi a~lklamaya ~altbQlrusoyler: Her eyinedenler ve/veya zorunluluklarla a~lklayan ya da her eyi olumsalhk yade rastlanbyla a~lklayan felsefi bir sistem bu yaklalm cercevesmde'dogmatik' olarak nitelenir. Hegel'in bu iddicsim nosil temellendirdiQi vealternatif olarak ne onerdiQi sorusunu imdilik bir kenara birnkocckolursak, A Marksizm cephesinden bckildiqmdo bu iddiadan oyle birsonuc ~tkarsanabilir: konjonktUrel ya da ycpisclci, ilevselci ve/veyadeterminist yaklalmlarla toplumsal ger~ekligi ociklcmcyo ~ahan birteori dogmatik bir 'kopcrurn' i~erisindedir. Omegin, toplumsal ilikilerin186


5/41

Sinan Kadir gelik

tekno-ekonomik bir paradigma ya da yasaya tabi olduqunu soylemek,her eyden once teknoloji ve/veya ekonomiyi insan ilikilerinden bagun-sizlostmr, Bu kategorilerin irlsan etkinliQinden gorece ba9Imslzhgmm vebelirleyici rol1erinin bu ekilde ilan edilmesinden sonra teknoloji ya daekonominin toplumu belirledigini/bi


6/41

A Mark.,:izIIJ i l ik:isel YaklalIIJ ve Praksis

c;unki.i bir eyin bilinemez olduqunu soylemek, "bu hilinernez r;unku ..."glbi bir cciklomc torzrylc onu yine bilinebilir lolar. Boylece en azmdan aeyin bilinemez olduqunu bilebiliriz.Oysa Hegelci yaklalmda gerc;eklik. gerc;ekligin mcnnksol duzenlihklenonvcrscyirmylo kcvrcmecllcstmlcrck bilinebilir bir hale getirilemez. Do-kryisrylc, boylest bir teorik pozisyondan c;Ikarak denilebilir ki gerc;eklik,c;eliik. C;abloh ve kcrmosik bir aurec ve ilikiler a9J. olarak gorill-dugunde ozne/nesne, olon/olmcsi gereken ya da teori/pratik glbi kar-tezyen ikililiklerle cnloailcmcz: tam aksine somut He soyutun diyalektikilikisi cercevesmde teorinin yapmasl gereken ey gerc;ekligin c;eliik.C;ab~kIhve kormcsik iliki ve sureclertni gostermektir. Fakat gerc;ekliginkormosik surecler ve ilikiler olarak goriilmesi. onun tcrncmrylo duzen-siz bir dogasl oldugu rmlormnc da gelmez; bu duzenlilik gerc;eklige iC;-kin alan Gelikinin almJ oldugu bir bic;imdir(9l.Mcrx'm, toplumsal gerc;ekligi analiz ederken. Hegel'in "gerc;eklige ic;kinalan Geliki"sini kapitalist toplumsal uretim ilikilerine ic;kin alan sirnfc;elikileri. C;abmalan. antagonizmalan ya da mucudeleleri olarak kav-ramsallabrdIQ'l goz onune almdIgmda. bu c;eliki ve c;atlmalarm hangisureclerde nnsil bir iliki bic;imiyle ortaya c;:tkbgmlve bu iliki bic;imininncsil degitigini. donurugunu ve farkhlabgml gostermek AC;IkMark-sizm iC;intarihsel materyalizmin temelidir, denilebilir. Zira AC;IkMarksistperspektiften babldIgmda kapitalizmin yasalanndan soz etmek -orne-gin emek sureclerindeki degiimi teknolojideki ve/veya sermaye birikimirejimindeki degiimlerle cciklomuk- boylesi bir ycklcsim cercevesmdsher ne kadar bu yasalann sirnf ili~kilerinin bir sonucu olduqu iddia edil-se de. bu duzenliliklerin toplumsal gerr;eklige ickin alan antagonizmala-nn bir bicirm olarak degil de. bir sonucu ya da onu ortaya c;Ikaran etken-lerden yalmzca bir tanesi olarak kcvrcmscllcstirmok. metodolojik ola-rak kategorileri - 6megin gerc;eklige ic;kin alan duzenlilik onvnrscyirm-na dayanan kapitalizmin yasalanm- toplumsal gerr;eklige empoze eder.Bu ise simf c;elikileri ve mucodelelerinin teorik olarak "yalmzca digeretkenler yamnda bir etken alma konumuna" indirgenmesidir. Boylest birteorik pozisyondan hareketle r;eliik. C;abloh ve kcrmosik alan toplum-sal surer; ve ilikiler goz crdi edilir ve simf rnuccdelesi nosyonu yalmzcakavrarnlar arasmdaki manbksal ilikilerde kullamlagelen bir kategoriolarak ele ahmr. Bu ise yapIlar. ekonominin yasalan. emek, deger. ser-maye. devlet gibi kategorilerle kapitalist toplumsal uretim ilikilerine iC;-kin alan simf c;elikileri ve muccdelelert arasmda dissol bir iliskinin ku-rulrnosi cnlcmmc gelir. Bu nokta ikinci bolumde daha aynnbh bir ekil-de tcrtisilocuktir,

188


7/41

Sinan Kadir (:elik

3) Kapitalist Ge~imin Tarihini. OnvarsaydIklan. Katrmilinaz veNesnel Yasalara Dayanarak Keyfi Bir ekilde Donemselletirmeleri

AesIkMarksizm tarihsel materyalist gelenekteki toplumsal ve politik mu-cadelelerin belirleyiciligine vurgu yaparak. kapitalizmin fordist ve post-fordist donerni gibi tarihsel donemsellestirmelerin geesersiz oldugunuone surer. Bu anlamda AesIkMarksizmi. kapitalist geliim tarihinin siste-matik bir ekilde kurcmscllcstmlmcsmc karl olduqu soylenebilir, Zira"kopitclist geliimin kccirulmcz yasalan" oldugu gibi bir vorscyirnlckapHalizmin degiik evreleri arasmda kesin c;izgiler esizen. mutlak donunoktalanru belirleyen bir tarih yaZlmI her eyden once tarihin geesmitenimdiye dogru dogrusal ve montiksol olarak tutarh bir ala olduqunuonvarsayar. Oysa toplumun ve ekonominin degimesini yonlendirenevrensel bir kuraldan ya da manhksal bir dizgeden soz edilemez. AesIkMarksizme gore tarihsel degiimler ve surecler toplumsal uretim ili-kilerine ieskinolan siruf gelikileri. esabmalan ve muccdelelerinin bir bi-esimive sonucudur. Ote yandan tarihsel sureclerin rotosi yoktur; bir ta-rihsel surecin bnslcmcsi icm gerekli nedenler olmadIQ1 gibi onun bitme-sinin getirecegi zorunlu sonuclcrdon da soz edilemez. Doloyisrylc simfhtoplumlann icinde bulunduqu tarihsel surecin nereye dogru. nosil evri-leceginin rotcsi cizilemez: degiim kccirulmczdir ama bu degiim c;e-Hkilive ccik ucludur.4) Marksizmi LiberallelJfumelerinin Bir Tezahiirii OlarakTeori / Pratik Aynnu Yapmalan

Yukanda tcrtisilcn ug nokta AgIk Marksizmin teori ve pratigin ic;sel iliki-sine yapbQ1 vurgunun cnlcsilmusrylc daha da ac;Ikbga kcvusturulcbilir,ActIk Marksizm belirlenirnci, ycpisclci ya da ilevselci cciklorno tarzla-nyla dogmatik kaparum icinde olan ve bu ekilde teori ve pratik arasm-da diesel bir iliki kuran teorileri elestirerek, teori/pratik aynrruru red de-der. Zira teori pratikten daha soy.ut bir ey olrncdiqi gibi. pratik de teori-den daha somut degildir (Bonefeld vd ..1992b:xii). Bir bcskc deyisle teo-rinin kendisi zaten ve hch-hczirdc bir pratik oldugu gibi pratik de bir teo-riden beslenerek pratik olur: dolcyisrylo bu anlamda pratik olarak ad-landmlan edim ayru zamanda teorik bir edirndir de. Teorinin pratikten.pratigin de teoriden cikcrscnmcsi nedeniyle ikisi arasmda diesel bir ili-kinin kurulmcsi olcncksizdir. Kiscco teori ve pratik ontolojik olarak bir-birinden aynlamaz. Bu cnlcmdc, teori ve pratik cynrm analitik bir ay-nmdir, Hegelci terminolojiyle ifade edilecek olursa teori ve pratik iki kar-lbn birligidir ve aralanndaki aynm da "aynm olmayan cynmdir,Ornegin "niceliksel degiimler niteliksel degiimlere yol ocor" eklindekcvrcmsollcstircn diyalektik bir teoriyle Leninist bir parti orgtitlenme

189


8/41

A~ Marksizm hildse1 Yak lCI l lT l v e .P ra lc sis

modelinin benimsenmesi crcsmdcki mesafe saruldJgmdan daha kiso-dir, Ya da ornegin belirlenirnci bir cciklornc tcrzi sureclerin kccirnlmczsonuclonnc ve gergek dunynmn belirli bir sonuca yonelisine vurgu ya-pan bir tur rururolojiyi beraberinde getirir. Dchcsi dogmatik bir kopcru-rom smirkm igerisinde i goren bir teori kapitalizrnin 'gslikili', 'gabkili','aglk uclu' ve her daim krizde olan dogaslru gostermek yerine, 'kccmil-mazhk' sozcunun n l tmi


9/41

Sinan Kadir c ; e 1 i 1 cgorilerin ac;lkhQ'l, (b) smif muccdelelerinin tarihsel ve kavramsal once-ligi, (c) bicirn analizi. Bu bolumde AC;lkMarksizm yalclalmmm bu uC;anaekseni tcrtisildiktcn sonra, 'devlet' ve 'smif muccdelesi' kavrarnIanrunbu metodoloji c;erc;evesinde nosil ele ahndlQ'l gosterilmeye c;ahuacakbr.2.1.Kategorilerin ACjlkhglPsychopedis kategorik kaparumm "kategorilerin sistemli bir ekildecciklcnmcsi (Darste1lung)" olarak gorillmesi gerektigini ima eder (Psy-chopedis, 1991).


10/41

A~ Marksizm 1 l i ~ s e 1 YaklCIl f f i ve Praksis

~ahan bir kii degildir. Dusunce surecinin tcmcmkmubilirligtru ve hereyi her daim a~:Uclayabildigini iddia edebilen bir teori mcddi iliskiler vesurecler icensindeki kendi yerini de goremez. Diger bir deyisle tarihsel-ligini ve toplumsal uretim ili~kileri icersmdeki yerini behrieyerneyen birteori, teori ile pratik ve soyut ile scmut arasmda ontolojik bir aynm ya-par. Teorinin ya da kavramsal cercevenin tarihselligi ve toplurnscl ure-tim ilikilerine iC;kinligigoz ordi edildiginde de "torihsel nesnenin kav-rcmscl kurulusu kavramsal c;er~evenin tarihselliginden" kopcnhr,Fakat kategorilerin a~IkhQ1nosyonunu merkeze alan bir teori toplumuna~lk uclu ve ~elikili degiim surecleri i~erisindeki yerini belirleyebilen'cmcch-etkinlfk' ve bir 'elestiri' olmcyi da gerektirir. Dolcyisrylc katego-rilerin a~Ikhgmm ikinci anlarru teorinin somuta ve pratige ac;lkhQ1olarakcnlcsilmchdir, Denilebilir ki, toplumsal uretim ilikilerine ickm olanc;elikiler ve mucodeleler i~erisinde belirli bir pratikten cikcrscncn birteorinin kendisi bir pratik olduqu gibi 6nerdigi pratigin de onkosuludur,Sonucto Bonefeld'in da ifade ettigi gibi ac;Ikhk nosyonunu c;oo noktosiolarak benimseyen bir teori, soyut/somut, teori/pratik arasmdaki diya-lektik ilikiyi g6zeterek toplumsal gori.ingUler arasmdaki icsel iliskinfncrcstmlnhtlmesine olanak saglayan "somut soyutlamalarla"(I2) ~ah-rnchdir (1992a:98). Eger toplumsal gerc;eklik birbirinden farkh kcrmcsikbicimlerin ~elikili birligiyse bu bicimlerin birbiriyle olan icsel ilikisinigostermek ancak somut soyutlamalarla mumkun olabilir. Somut soyut-lamalarla toplumsal ger~ekligi kavramaya ~ahan bir teori ise bu bicirn-leri birbirinden cyirt etmeye c;ahmak yerine "Itoplumscl ger~ekliQin]birligindeki toplumsal gorungUleri birbirinden ayrran ortak ogeyi ve onuolusturcn tarihsel sureci helirlernek zorundadlr"{Bonefe1d,1992:99).C;unkii top1umsal ger~eklik ic;erisindeki her gori.ingi.i ancak ve ancak birdigeriyle olan ilikisiy1e varolabilir. Ve " her gori.ingi.i c;elikinin hareketiolarak, yani kendi tarihse1 kurulusunun bir hareketi olarak varo1abilir."(Bonefeld, 1992: 99) Sonucto, somut soyutlamalar kavramsa1 ve tarihselanalizin icsel ilikisi c;erc;evesinde her gori.ingi.iyi.i c;elikinin bir hareketiolarak gorurken aoz konusu gori.ingi.iyi.i diyalektik bir dusunuele kav-rcmscllcstmr. Diyalektik dui.inu ise daha once Lukacs ve Gunn'm be-lirttigi ve Bonefeld'in de iaret ettigi gibi, kendisini soz konusu nesneninya da gori.ingi.inun ic;inde ve 0gori.ingi.inun bir momenti olarak kavram-snllcstmr, Toplumsal gerc;ekligin bu ekilde kcvrcrnscllcstmlmcsi ise"yaarrun birbirinden ayrlk gibi gori.inen olgu1anru toplumsal ilikilerinbir vorolus tarzmdan olusmcsi olarak kavrar" (Bonefeld, 1992: 99). Digeryandan somut soyutlamalar kavramlan pratige ac;b"l gilli bilimse1ciMarksizm'in kategori fetiizminden de kocimr. Bu nokta uc;uncubolumde daha aynnbh bir ekilde tcrtisilcccktir,

192


11/41

Sinan Kadir gelilc

2.2.Smrl Miicade1esinin Tarihsel ve Kavramsal CncelligiPalaez ve HollowayMarksizm i


12/41

A c ; d c Markslzm ili~sel Yaklal111ve Ptaksis

dan gorsee baQ"lmslz bir ontolopyle tcmmlcndigmdun bunun sum ant a-gOnizmalanrun ulrms olduqu bir bicim olduqu gbIiilemez.Sum cntcqonizmcsmm ise sabit olarak dusunulebilecek bir ozu yoktur;zira bu antagonizma dogas1 geregi surekli olarak degiir ve hareket ha-lindedir. Emek ve serrnaye arasmdaki bu antagonistik ihki kapitalizmeickindir ve kapitalist geliimin fcrkh tarihsel sureclerinde degi~ik bicirn-lerde kcrsirmzc c;lkar.Ar;lk Marksizm icertsindeki tcrtisrnclcrdn ortuk bir ekilde belirtildigi gi-bi 'siruf muccdeleleri' terirnindeki sind nekendinde sinif ', ne de 'kendiicm siruf'tir. Diger yandan, Ar;lk Marksizm simfm nicel olarak kavramsal-Jcstmlmcsmc da kcrsidir, Siruf sosyolojik terimlerle analiz eden boylesiynklcsirnlcmn siruf bir 'iliki' olarak degil de bir 'konum' olarak dusun-mesi sonucu bu ycklcsimm r;err;evesinde ycpilon tnrtisrnclcr "0 ya dabu kii 'yeni ir;i smifmc' rm yoksa 'yeni kucuk burjuva' sirufmn rm dahiledilmelidir?" gibi sorunlar etrcfmdo doner, Ostelik, bu cercevede simfmpolitik etldnligi ve onerninin de niceliksel olarak belirlenebilecegi dusu-nulur (Bonefeld vd., 1992b:xiii-xili). Siruf nicel olarak kcvrcmscllostrrcnbu yoklcsirnc alternatif olarak Ar;lk Marksizm, siruh r;elikili ve antago-nistik bir toplumscl iliki olarak kavrayan niteliksel bir krrvrcmsnllnstir-mcrun gerektigini ileri surer (Bonefeld vd., 1992b:xiii). Bu nitel kavramsal-Iostirrncdo simf ilibJeri yalmzca ekonornik iliskiler olarak gbIiilmez; SI-ruf iliskileri cym zamanda politik ve kulturel ilikilerdir (Gerstenberger,1992:153).2.3.Birsim AnaliziAr;lk Marksizmin altematif olarak bnerdigi bicirn analizi kapitalist top-lumsal uretim ilikilerine ickin olan antagonistik simf ilikilerinin tarihselolarak ozqul olan Icrkh bicimler aldI9J. ve dolcyisrylc bu bicimlerin tarih-sel olarak incelenmesi gerektigi vorscyimmdcn yola cikor: "Sonuctc bi-r;imlerin analizi tarihsel bir analiz olmak zorundcdir ve bcsitce mcntik-sal bir cikorsomc sureci degildir." (Clarke, 1991a: 235)Ar;lk Marksizmin bnerdigi bicim analizi ybnteminde 'bicim', bz/gbIiinu,bic;im/ir;erik, teori/pratik gibi ikilikler cercevesinde ele ahnabilecek for-mel bir kategori degildir. Simi iliskileri olrms olduqu ekonomik, politik veideolojik bicimlerin onculu ve sonucu olarak gbrulmelidir. Cunku sirufilikilerinin ekonomik, politik, ideolojik ve kulturel bicirnler clrnosi, simfiliskilerinin bu bicirnler disindc bir vorolusunun olduqu anlamma gel-mez. ite tam da bu nedenle bicim kcvrcrm, ir;ine toplumsal ilikilerindoldurulmaya c;ahIldI9J. bir kap degil, daha cok bir eyin "vorolus194


13/41

Sinan Kadir ge1ft

tarzI"(3) oIarak cnlcsilmchdir: "Bir vcrolus tcrzi oIarak bicirn dusuncesi,genelin ozelin dogasma ir;kin oIarak ve soyutun somutun dogasma ir;kinolarak gorulmesi olcncqim yarabr; cunku bicim bir vorolus tcrzrysosomut olan soyut olabilir (ya da tersi) ve ozel olan genel olabilir (ya datersil" (Bonefeld vd., I992b:xv).Smrl ili~kilerinin bu ~ekilde kovrcmsollostmlmcei ekonomik, politik vekulturel olarak tezchur edebilen smrl ili~kilerinin tarihsel olarak ozgiilolan vorolus tarzlanrun r;oziimlenmesi olcnoqrru verir.


14/41

A~ Marksizm ~e1 Yakla~ ve Praksis

Ote yandan Holloway'in de iaret ettigi gibi toplumsal ilikiler, ckiskon,degiken, tahmin edilemez, ocik uclu ve dengesizdir (l994:26-7).l


15/41

Sinan Kadir Cel i lc

3. ~lk Marksizmi '1~erip ~rak"Tarihsel Materyalizmi Yeniden Diifiinmek

Yozmm bcsmdcn beri tarbllcUQ"luzere A~Ik Marksist ycklcsirnm tarihselmateryalizmi yeniden duiinme ~abasma teorik/politik olarak yol a~ICIbircok kctki yaphQ"l aoyienebilir. Fakat bunu soylemek, A~Ik Marksizminturn teorik/politik vcrscyimlcnru oldugu gibi kabul etmeyi ya da reddet-meyi degil, bu yaklalInm 'kaparuma girme' tehIikesiyle karl karlyakalcUQ"lsorunIu noktalanrun belirlenmesini ve bu kaparum noktokmrunocilmn olanaklanrun crcstmlmceira gerektirir. Yozmm bu bolurnunde ta-rihsellik. ilikisellik ve praksis kavramlanrun tarihsel materyalizmi yeni-den dUiinmedeki onerni Ac;lk Marksizmi ir;erip amak suretiyle vurgu-lanmaya r;ahIlacakbr. Bu omcclc, oncelhkle A~Ik Marksizmin aItematifmetodolojisinin temel ekseni olan "simf muccdelelerinin tarihsel ve kav-ramsal onceIliQi"nin hegemonya kavrarru baglarrunda tekrar dUii-niilmesi gerektiQi tortismcyc ccilcccktir, ikinci olarak, A~Ik Marksizminilikisel yaklaururun devlet. siruf siruf rnuccdelesi gibi kavramlan eleahrken ccihm sagladI9J ve kaparuma girdiQi noktalar belirlenecektir.Son olarak ise praksis kavrarrurun tarihsel materyalizm i~erisinde nosildegerlendirilmesi gerektigine dair bir tcrtrsmo ycpilcccktrr,3.1. UnutulmamasJ Gereken Bir Kavram: HegemonyaA~lk Marksizmin tarihsel materyalizmin gunceIliQini savunmayateorik/pratik kotkisi oldukco cnlcmli ve onernlidir, Fakat akademikdunycdo Ar;lk Marksizme gerekli onemin verilmeyerek Marksist teoriir;erisinde bile marjinal olma yczqismc terkedflmis olrncsi ancak i~indebulundugumuz tarihsel kosullorlo cnlcsilcbilir, Zira Lcrroin'in de belirt-tiQi gibi "Bir teori sadece itinah argiimentasyonu ve i~ tutarhhgI tarafm-dan desteklenen ve her yerde hozir ve nozir olduqu varsayIlan gii~ te-melinde ayakta kalamaz. Eger tutorhhk ve itina yeterli olscydi, bugiin en~ok sofistike metofizikciler unlu olurdu, Bir teori yeni kuseklon da ilgilen-dirdiQi ve onlann pratiklerinde anlam bulduqu i~in hayatta knhr."(1998:11) Diger bir deyisle, argiimanlar ontolojik ve epistemolojik sag-lamlIklanyla, metafizik tutarhhklanyla degil, belirli bir toplumsal pratiktarafmdan desteklenebildikleri olr;ude ayakta kahrlar. Dolcyisrylc A~IkMarksizmin Marksist teorinin kcpcrurm dediQi surec, smif temelli politikeylemlerin toplumsal pratigi yeterince gii~lu bir ekilde belirleyemediQiburjuva heqemonyosmin kurulusu surecinin bir vechesidfr, Marksistteoride "siruf mucodelelerinin tarihsel ve kavramsal oncelligi"nin sorgu-lanabilir bir hale gelmesiyle yonetilen (subordinate) snuflcnn hege-monya muccdelesinde mevzi kaybetmesinin ayru tarihsel surecte ger-ceklesmest sarunz basit bir rastIanb degildir(l6). Ancak burada mevzikoybi denilen surec tarihin sonunun geldigini savunanlann iddia ettiQi

197


16/41

A Marksizm /liise1 Yaklollll ve Praksis

gibi nihai bir durum degudir. Yani ortada ccikton bir sava olmcyisi birrnuccdele olmadlQ'l anlamma gelmez(l7). 0halde smrl mucodelesininbitmesi degil, yalruzca bu mucodelede yonetilen smrllann mevzi kaybet-mesi soz konusudur. ite bu noktada, ACiIkMarksizmin sirnf muccdelesive smrl Cielikisiarasmda bir aynm olmcdiqi ve Cielikilenn olduqu yerdemuccdelelenn de olduqu ve bu Cielikilenn de mucodelenin bir biCiimi01-dugu SCVl Gramsci'nin hegemonya teorisi baglammda tekrar ele ahn-mohdir, ACiIkMarksistlerin toplumsal gerCiekligin temeline smif rnuccde-1esini koyuyor olusu gOriinurde olmayan bu muccdeleyi "icct ediyor-rnus" gibi gorundugunden elestinlebilir, Oysa yukanda tortisilon anla-rmylo smrl mucodelesi mevzi kaybI durumunu da kapsar; yani burjuva-zinin heqemonynsmm gUCilubir ekilde var olusu, yalruzca rnuccdeleninburjuvazi lehine suruyor olduqunu gosterir. Bu ekilde dUi.ini.ildugundesmrl Cielikisi ve smif muccdelesini ayru anlamda kullanan Ac;Ik Mark-sistlerin tavn, hegemonya teorisi goz onune ahrursa -bu nokta ken-dilerince aCiIkCiaortaya konmasa ve Gramsci hegemonya analizini te-mel alan bir yaklalmdan kccmmoyc Ciahsalar da -anlamh olmaklaberaber aaQ'lda tartlIlacaQ'l gibi bircok sorunu da beraberinde ge-tirmektedir. Ozetlemek gerekirse, ACiIkMarksist yaklalmIn kaparumagirme tehlikesiyle karl karlya kaldlQ'l bu noktada Gramscian bir ba-bm eksikligi kendini hissettirmektedir. Diger bir deyisle, A~Ik Marksistyaklalmm teorik/politik olarak daha yol aCilcl ve aCiIklO}'lClolabilmesiiCiinGramsci temelli bir hegemonya analiziyle organik bir bag kurmcsigerekmektedir< 18) .3.2. A~lkMarksizm va ~kisel YaklaljlUlGunumuzde sosyel bilimlerde ilikisel yaklalmOarh on plana cikcronbir egilimin varhQ'lndan soz edilebilir(l9). Fakat bu yazl kapsammda,ACiIkMarksist yaklalmm diger ilikisellik cnlcyislcnndcn farkhhklan veonlarla paylabQ'l ortak zemin degerlendirilmeyecek, daha ~ok bu yak-lcsmun saglayabilecegi olanaklar uzerine odaklanan bir tortismc yuru-ti.ilecektir. Bu tarbmada oncelikle devlet ve simf kavramlanrun ilikiselolarak ncsil cnlcsilmnsr gerektigi sorusuna bir yarut verilmeye ~ahIla-coktir, Ikincisf, bu yaklalmm "materyalist analizi tnrihsellestirdiqi" vemanbksal analizle tarihsel analiz arasmdaki gerilimi amak iCiinbir a~l-lim sagladlQ'l gosterilecektir.Burada ilikisel yaklalIDl bu iki kavram cercevesmde ele ohnmcsmmnedeni, ACiIkMarksizmin bu yaklalmInm bu kavramlar uzerinde odak-Icnmcsidir. Koldi ki tarihsel-toplumsal baglaIDlndaki somutun analizin-den baQ'lmSlzlabruarak, yalruzca ontolojik duzeyde ynpilcn bir ilikisel-lik tortismcei da somut ile soyutun diyalektik ilikisini kopordiqmdcn,bizi ilikisel ynklcsrrm boston reddetme gibi bir tehlikeyle kcrsi karlya198


17/41

Sinon Kadir ~elik

birckir, Bunedenle buradaki tcrtismc kapsarrunda tumel kavramlar eleahnsa da olabildigince kavramlann tikel orneklenisleri de gosterilmeye,boylece tcrtismc daha somut ve anlaIlabilir lahnmaya r;ahIlmIhr.Son olarak belirtilmelidir ld bu bolumde yapIlan tcrtismc Ar;IkMarksiz-rni degerlendirmekle smirh kclmcmis ve alternatif bir ilildsellik cnloyi-Irunipuclcnru da vermeye r;ahmIbr.3.2.1. Ac;IkMarksizmin tqkisel YaklaljUIll


18/41

A~JkMarksizm m k i s e 1 YakIall1l ve Prcksis

dusunulur, Devlet kavrammm bu ekilde eyletirilmesi ya da ken-lcstmlmosi ontolojik bir hotcdir. Boylesibir ontolojiden yola ';Ikmakla dateorik ve pclitik olan pek ~ok hatarun da onu ocilccckur, Orne gin boylesibir ontoloji cercevesmde devlet kavrarruna yoklcsmcklc birhkte uluslor-orosi ilikilerin devletler crcsi ilikiler olarak gorUlmesinin yolu a~uIIllolur. Boylece ulus-devlet kendi ulusuyla ve diger ulus-devletlerle girmioldugu ilikiler !Ser~evesinde tarumlarur. Sozqelirni, bu csrcevede ya-pilccok olan "Marksist" bir analizle A devletinin B devletinin ic;ilerinekantlQI, B devletinin politikalanru yonlendirdigi ya da A ulkesinin B ul-kesini somurdugu ileri surulebtlir, Oysa her eyden once bir devletinicinden ve dismdon soz etmek ne kadar rnumkundur? Ornegin, devletinicinde derin devlet, c;eperinde parlamento ve ordu, dismdc ise bir yan-dan siviltoplum diger yandan I M F . ABD,ABve diger devletler mi vordir?Bir devletin sivil toplumun tepkileriyle kendine cekiduzen verdigini, IMFpolitikalanyla yonlendirildiQini ve derin devletin gizli emellerine aletedildiQini ya da bir baka devletc;e somurUldugunu soylernek ne kadaronlornhdir?


19/41

Sinan Kadir C;el ik

g6z onune ahnchgmda Marksist bir analizin hareket noktcsi birbirindenbagImslz gibi g6ri.inen bu toplumsal iliki bicimlermm ya da birbirleriyleolan ittsel ilikilerinin sirnf antagonizmalanrun bir momenti olduqunug6stermektir. C;un1rukapitalist toplumsal uretirn ilikileri itterisinde emeksermaye arasmdaki antagonistik iliki devlet, sermaye ve deger gibifetilemi bicirnler ahr. Bu bittimlerse emek ve sermaye arasmdakiilikinin vorolus tarzlanchr: "Eger simf muccdelesi yoksa, itti siruh ken-disinin kapitalist toplumsal ilikilerinde ast olmasma pasif bir bittimdercziysc, devlet olmayabilir. Devletin geliimi smrl muccdelesinin gelii-minin gerekli olan bir g6n1numudtir ve devlet simf muccdelelerimntemel bir bi


20/41

A~ Marksizm 1 l i p : i s e l Y a k l C l U l l ve Pralcsis2) Bu turncedeki 'devlet' kavrarm tarihsel surer; ir;erisinde toplumsal ili-kilerin alrm olduQu bir bir;imdir.3) Bu tumcedeki 'sermaye've 'basla' sozcukleri de tcnhsel olan toplum-sal iliki bir;imleridir.4) Son olarak, bu tiimcenin soylenebilmesinin onkosulu olarak gorUlentarihsel surecin ncsil bir tarihsel surer; oIduQu ve 0 surec icerisinde top-lumsal ilikilerin nnsil donueerek devlete boskier bir hicirn verdigi ccik-lanmahdlr.Yukanda belirtilen dort nokta goz onune ohrup, tarihsel surecin onko-ullan ve ileyii ortaya konulduktan ve sermcye, devlet ve baslarun be-lirli bir tarihsel ozgilllUkte toplumsal ilikiler olarak ncsil kurulduqunu vebelirli bir tarihsel ozgilllUkteki somut durumda bu kavramlardan ne an-lallmasl gerektigi de soylendikten sonra devlet kavrarmru kullanmak,ilikisel bir yaklalm ic;in bir r;eliki olusturmcyccok ve boylece devletkavrarmru eyletirme, metoffzfklesttrme problemlerini amarmZI sagla-yacakbr. Alesi takdirde sermaye r;elikili bir iliki bicimi olarak degil yek-pare bir butunluk, devlet toplumsal bir iliki bir bicimi olarak degil ozuitibariyle hali hczirdc sermayenin ernrine amade olan bir kurum, basIaise sermayenin emege uygularm olduqu tek yonlu bir iliski bicirm olo-rak dusunulur, Boylece devlet ve sermaye kavramlan eyletirilirken, buikisi arasmdaki ilikiyle sermaye ile emek arasmdaki iliki diesel ilikilerolarak orrvcrscyilmis olur. Sonucto Iasaca U soylenebilir: "devlet, ser-mayenin bir basIa orccidir" scptnmcsi tarihsel analiz oncesmde aksiyo-matik bir ekilde onvarsayllmamahdlr. Bu tumcenin soylenebilmesi ili-kisel bir yaklalm r;err;evesinde ancak somutun tarihsel analizi sonu-cunda baglarm betimlendikten ve devlet, sermaye ve basla arasmdakiicsel iliki gosterildikten sonra mumkun olur.


21/41

Sinan Kadir gelik

dir."(l991b:I72) Burada Holloway'in de ac;lkc;a ifade ettigi gibi Ac;lkMarksizmi diger ilikisel yaklalmlardan ayrran en onemli nokta AC;lkMarksizmin ilikiselligi "bcsitce toplumsal ilikiler" temelinde degil,'muccdela' temelinde ele clmcsidir, Bu ekilde, AC;lkMarksizm ic;e-risinde toplumsal ilikilerin "rnuccdele" temelinde ele almmasmm ne-deni ise kapitalist toplumsal uretim ilikilerine ic;kin olan temel c;elikinintum toplumsal gerc;ekligi kurdugu on-varsaymuna dayarur. Bu noktadaAC;lkMarksizmin smrl, smif muccdelesi, siruf c;elikileri kcvrcmscllcstir-malanrun tarbmaya ccilmcsi gerekmekted:ir(22).3.2.2. Materyalist Analizi TarihsellelJtirmek: Suuf

~kilerinin ~eyletirilemezligi va M&tafizildeFilemezliQiAC;lkMarksist yaklalmm gerek Marksizm ic;inden gerekse dImdan 01-sun, Marksizmin temeli olan smrl kavrarmru ~eyle~e ve metofizikles-tirme egilimlerine ac;Ikc;a kar1 olduqu ve bu tiir yakl~ann alternati-Iiolduqu soylenebilir(23). Fakat onerrnis olduklan a1tematif smrl kavram-scllcstirrncsi bczi noktalarda kaparuma ginne tehlikesiyle karllalr.Ornegin A~Ik Marksizmin onde gelen isimlerinden Holloway tarafmdanac;Ik bir bicimde ifade edilen "toplumsal gerc;ekligin yalruzca smrl mucc-delesinden olutugu" SOVl -ki bu Say ozellikle de Gersternberger ta-rafmdan paylaIlmamaktadIr- yukanda belirtilen Gramscigil kathrungerekliligi dikkate ahnmadIgmda indirgemecilige yol ccobilecek hiT du-rum arz eder. [essop'un bu konuda verdigi ornek indirgemecilik tehlike-sini aC;lga c;lkarmak ccismdcn onemlidir: Omegin toplumsal iliilerinsimf muccdelesinden ve tarihsel sureclerin de siruf muccdelesinin hare-ketinden baka bir ey olmadIQ'l gibi bir vcrscyimdcn yola c;Ikarak Hol-loway (1991a) gibi "Sermaye smrl mucodelesidir" demek "simi mucode-lesi simf mucodelesidir" ,gibi bir totolojiye yol ac;ar (Jessop, 1990:258,1991:147). [essop'un tarbbQ'l uzere, smif antagonizmalanru bu ekildekcrvrcrnscllcstirmck "saf bir somuru, saf bir bash ve saf bir mucode-lenin var oldugunu varsayarak c;eitli konjonktUrlerde Slruf-ilikiji(24) rnu-cadelelerin goz ordi edilmesiyle" sonucloncbilir (1990: 258-9). Bir bakadeyisle toplumsal ilikilerin yalruz ve yalruzca simf mucodelelerindenolustuqunu soylemek yerine, sirnf mucodelelerinin toplumsal ilikilerinclmis olduqu tarihsel olarak ozgiil bicirnler olduqunu soylernek tarihselmateryalist bir noktadan baklldIQ'lnda daha dogru olacakbr. C;unkii ta-rihsel materyalizm tarihsel surecler ic;erisinde degien, farkhlaan, db-nusen c;elikili toplumsal ilik:itarzlanrun c;ozumlemesini, bu iliki tarzIa-nru tarihsel baglamlanndan koparmadan yapmahdIr. Smrl ilikileri vemucodeleleri ise bu c;elikili iliki tarzlanrun almI olduqu tarihsel olarakozgiil bicimlerdir, Dolcyisrylo smrl ve smif muccdelesi uzerine genel birteori olusturmok yerine siruflcnn hangi tarihsel sureclerde toplumsalilikiler olarak nosil kurulduqunu gostermek daha cnlcmh bir ugra

203


22/41

A ~ J k Marksizm hildse l Yaklolm ve Praksis

alae oktir (25).Bunun i~in Marx'm(26) sormue olduqu u soruyu crnrn-samak 6nemlidir: "Yorutkmmcei gereken ilk soru udur: Bir siruf olustu-ran ey nedir? -hu sorunun yarnb dogul olarak bir bcskc sorununyarnbndan r;lkar, 6yle ki: Ucretli-ernekcilen, kapitalist1eri ve buyuktoprak sahiplerini UC; buyUk toplumsa1 smif haline getiren !jeynedir?"0997b: 776) Bu noktada Marx'm vurqulcdiq; noktcnm siruflcnnkendisinden c;ok tarihsel surecler ic;erisinde kcrsirmzc siruf olarak cikcntop1umsa1 iliki bi~imlerini cozumlemek olduqu scnmz rahathklag6rtileeektirAc;lk Marksizmin sirufi "~elikili toplumsal ilik:i1erinolrnis olduqu tarih-sel bic;imler" olarak kcvrcmscllcgnrmcsi bu yolda otilrms bir cdim ole-rak g6rUlebilir. Ornegin AC;lk Marksizmin bu yoklcsirm yetmislerdeMarksist literatfude yogun bir eki1de yer bulan "kendi igin simf kendin-de srm f " tcrtismcsim gec;ersiz kilcr, Zira, smifm bu terimler cercevesmdetarihsel sureclerden ba1mslzlabnlarak kcvromscllostmlmcai, simhnsomut maddi ilikilerden farkh bir ontolojiy1e tcmmlcnmcsi ve ana tarih-ustu metafizik bir c5zelligin atfedilmesi sonueuna yo1cccbflfr, Yani, simfmne olduqunu tcrih-ustu bir ekilde tarnmladlktan sonra tarih i~erisindebu tcrnrnm karili1rn aramak ya da tarim diyalektik, ekonomik ya dateknolojik yasalann gerc;eklemesine indirgemek tarihsel materyalistdegil, mcntiksol analizi tarihse1 analizden hryercrsik olarak daha ust birkonuma yerlestiren diyalektik materyalist bir tarih cnkryisirun glb nok-tcsidir, Oysa materyalist analizi tcnhsellestiren tarihsel materyalizm,"manbksal analizin tarihsel analizden fcrkh olduqunu ama bunlan bir-lestirrnenin olanakh olduqu vnrscyimmdcn" yola cikcr (Gerstenberger,1992 : 1 72 ). Larrain'in de etkili bir bigimde tarhh1 gibi "tarihsel materya-iizmin genel teorik karakteriyle nesnenin tarihse1 karakteri arasmdac;eliki olmcdiqim savunmak mumkundur" ( 19 86: 1 31 ).Onemle belirtilmesi gereken bir bcskc nokta ise, Aglk Marksistlerin"toplurnscl uretim iliskileri" olarak kovrcmsollcenrdiklcn top1umsal ger-~ekligin tarihse1 olmayan toplumsal ger~eklik tarnmlanndan nitelfkselbir forki olduqudur, Ornegin toplumsal gergekligin ozunun birey1erinbeneil ey1emleri olduqunu savunmak her donernde var olan "birey" gibibir kategorinin her donernde var olan beneilligini temele koyduqu icmtarih ustudur, Halbuki '6zu'(27), "toplurnsol iliki1er" olarak dusunmek, builiskilerin nite1igi her d6nemde degieeegi icin tarihseldir. Yani "toplum-sal ilikiler" torfh-ustu, her d6neme ayru ekilde uygulanabileeek ana-litik bir oroc degildir. Aksine bu kavramlann onto1ojik olarak olusurn vekullcrurm tarihselliginden, somut ve pratikle olan diyalektik iliskisindenkoparblamaz. B6yleee top1umsal gergekligi cciklcrnc ii her donernintarihsel 6zgiillugu c;erc;evesinde yfui.imlur.204


23/41

S in o n K ad ir C :;e lik

Fakat AC;IkMarksizmin ana ckimmm materyalist analizi tcrihsellestir-mek ic;in atlnl oldugu bu arum "kapita1ist ge1iimin eirnf mucodeleleri-nin hareketinden baka bir ey olmaruQl" onermesiyle'kaparum' tehlike-siyle karl karlYO kahr. Ne var ki yine A~Ik Marksizmin ic;inde alan Gers-tenberger'in bu kaparuma karl daha ihUyath davranarak altematif biryaklalmm ipuclcrm; verdi91 soylenebilir. Gerstenberger'in ifade etti91gibi, smu ilikilerinin bulunabildi91 tum toplumlarda smu rnuccdeleleri-nin bu toplumlanrun tarihini be1irleyen dinamik oge oldugunu iddiaeden genel bir tarih yosas1run var oldugunu ve bu yosarun somut tum ta-rihsel sureelerde ge~er1i ve bu surecleri a~amak i~n yeter1i olduguvorscyimi terk edilme1idir. Fakat elbette unu s6ylemek dogru olacakbr:"Smif ilikilerinin yeniden uretimin top1umsal bi~imlerinin bir ogesiniolu;turdugu her yerde simf rnuccdelelerinin bir tarihi vnrdrr. Fakat butoplumlanrun tarihinin simf muccdelesi araciliQ'lyla yeterince a~Ik1a-nabilece91 anlamma gelmez." (1992: 155) Diger bir deyile tarihin rotcsizbir ekilde yoluna devam edii yalruzca srruf mucadele1erinin -yo do Qe-likinin- bir hareketi olarak ac;Ik1anamaz. Dokryisrylc her ne kadar tari-hin temel de91im dinami91 simf mucade1eleriyse de tarihse1 materya-lizm, her turlu tarihsel de91imin eiruf muccdelesinfn bir sonucu oldugu-nu savlamaz.Tarihsel materyalizmin tarihsel de91imleri nnsil a~amas1 gerekti91sorusu, bu soruya yomt verirken A~Ik Marksist yaklalmIn kapamma gir-di91 bu noktarun nnsil a~Ilabilece9ine dair birka~ ipucu verilebilir. Yuka-ndalci tcrnsmclcrdcn anlaIlabilece91 uzere A~Ik Marksizmin, tarihselgeliimi uretici gU~1erin ge1iimi alarak kovrcmscllcsnrcn -Korsch'undeyimiyle- "nesnel formUl"e degil, tarihi siruf muccdelest terimleriylekavrayan "oznel formul" e yakm oldugu soylenebilir. Ne var ki Jorge Lor-rain'in gosterdi91 gibi nesnel formul kadar oznel formulun de sorunlanvordir ve bu ik i formUlde Marx'm duuncesinin tek yonh bir ekilde okun-mcsinm sonucudur(28). Fakat oznel/nesnel formUller arasmdaki bu geri-lim, tarihsel materyalizm c;er~evesinde praksis kevrcmirn merkezealarak ~ozUlebilir (Larrain, 1998: 138-161).Buna ek olarak Ellen Meiksins Wood'un "tarihse1 materyalizmin ilk pren-sibi smif yo do smif muccdelesi degil, maddi yoamIn ve toplumsal ye-niden uretirnin ncsil organize oldugudur" eklindeki (1995: 108) be1irle-mesiy1e, Bertell Ollmcn'm "onkoul"(29) kovrcmmm bu baglamda tekrarduunUlmesi (1993: 133-146) bu ik i formul arasmdaki geri1imin aIlmas1rudaha do kolcylcsnrcccknr,Sonuctn smrllann varhQlrun 'eyler', 'yer1er', 'ycpilor' yo do 'scylemaelolusumlcr' olarak degil, 'bir iliki ve surec;' olarak kcvrcmscllcstmlmc-siylo toplumsal ilikilerdeki tarihsel de91imler ac;Ik1anabilir ve boyle1ik-

20S


24/41

A~ M orksizm ili k jse1 YakloUl1 ve Fralcsis

Ie materya1ist analiz tcrihsellestirilebilir, ite tam de bu nedenle Ekxnomi Politigin Eletirisine Katla'ya yazrm oldugu onsozde Engels un-Ian sayler: "ikrisat eyleri incelemez, insanlar arasmdaki iliki1erive sontahlilde, simflor arasmdald iliki1eri inceler; oysa bu iliskiler her zamaneylere baglJChrlar ve ey gibi gori.iniirler" (1970:39). Fakat insanlararasmda1d ilikilerin incelenmesinde U nokta gozden kal1abilir: Inscn-lar birbirlerinden ba91mslz olarak varolduktan sonra birbirleriyle ilikiyegirmez. insanlarm ozunun "toplumsal ilikilerin bir toplorm ve kendisi"oldugunu savlayan V I. T ez (Marx, 1976:71) cmmsondigmdc denilebilir kiMarksist bir analizin ycpmcsi gereken ey insanlann ya da smrllanntoplumsal uretirn iliki1eri i


25/41

Sinon Kadir gelilc

'airuf-indirqemecilik' terirnleriyle escnlcmh bir e1d1de lrullaruhr olmus-tur. Dolcyisrylc giinumfu:deki "Marksizm"lerin, ozellikle de BhcskcrciElestirel Ger~ek~liigin praksis kavrarruna bu ycklcsirm goz onunechndiqmdc, A~lk Marksizm de kolayhkla "siruf indirgemeci" ya da "oznemerkezli" bir ynklcsim olarak degerlendirilebilir. Oysa tam aksine prak-sis kcvrcrm Marksist bir teori i~in ozne merkezliligi ya da simf in-dirgemeciligi amak i~in anahtar kavramdlr. Bu baglamda A~lk Mark-sizm, metodolojisinin temel eksenlerinden birisi pratik: olrncsi nedeniyle'ozne merkezli' bir ynklcsrm olorok degerlendirilemez. Kcldi ki Lar-rain'in de gostermi oldugu gibi tarihsel materyalizmin 'nesnel' ve'oznel' formulasyonlan arasmdaki gerilim prcksis kavrarrunm merkezechnmosrylc allabilir (l998:121-155).Bu nedenlerle, bu bolumde tarihselmateryalist bir perspektiften praksis kavrarrunm ncsil cnlcsilmcei ge-rektigine dair bu yoz; kapsarrunda 'oynnti' olcrnk gorulebilecek olan birtcrtisrnn ccilmistir. Bu tcrtismc, yukanda belirtildigi gibi praksis kavra-rmrun tcrihsel materyalizmle liikisini gostermeye ~ahacakbr.3.3.1.PraksisIleMaddenin ~kisiMcrx'm materyalizm cnkryismdc praksis kavrarru merkezi bir onernesahiptir. Bu cmkryistn materyalizm bcsitce ozneden ~ok nesneye vurguyapmak ya da ozneyi nesnenin bir turevi olarak kovrcmscllcstrrmck olo-rak dusunulernez. Elbette ki nesne oznenin bilinciyle kurulcn/olusturu-Ian dolcyisrylc yine 'oznel' olmok zorunda kalan bir 'oz-bilinc' kategonsidegildir(31). Peld 0zaman 'ozne' lie 'nesne' arasmdaki iliki nosil bir ili-kidir? Ozne lie nesne arasmdaki belirleme ilikisi ccismdon materya-Iizm ve idealizm kavromlan ele ahndl9':tnda genel olcrok bu soruya oz-nenin nesneyi belirlediQ:i eklinde verilen yamt 'ideolizrn', nesnenin oz-neyi belirledigi eklinde verilen yamt ise 'materyalizm' olarak bilinir.Esasen, nesnellik ve oznelliqm bu ekilde kcvrcmscllcstmlmcsr ve anackim i~erisinde bu anlamlanyla kullamlagelmesi yine Mcrx'm tek yonlubir ekilde okunmcsmm sonueudur. Oysa Derek Sayer'in de ifade ettigigibi Morx'm yeklalml Hegel'in 'idenlizm'ini bcsitce 'tersine ~evirmek'olarak g6rillemez (1997: 88). Yani Marx, "bilinc maddeyi belirler ' idea-lizrninin kcrsismc "mad de bilinci belirler" materyalizmini sovunmcrms-br; hatta boylesi bir rnateryalizm cnlcyismi elestirrnistir, Kisccc Marx,nesne He ozne arasmda bu ekilde tek yonlu bir belirlenim ilikisi kur-malT'..1hr(32).Nesne ile ozneyi nesne ve ozne olcrok kuran ve bu ikis! ara-smdcki ilikiyi belirleyen toplumsal Iliskilerdir, Orneqtn Mcrx'm "AzizBruno'nun yapu91 gibi duyu dunycsi asgariye, omegin bir sopaya indir-gendigi zaman bile bu, sopcyi uretme eylemini bir oncul olarak var-sayar"0987: 53) turncesi tam da nesnenin oznenin pratiginden cynstm-lcrnczhqmc iscret eder. Fakat bu noktada oyle bir itirazda bu1unulabi-lir: Inscnm urettigi nesneler lie insan uretrnese de varolan nesneler ara-


26/41

AqJkMarksizm h i k is e l YaklOJm ve Praksis

smda bir fark varchr. Sopa insarun urettigi bir nesnedir; dokryisrylc eIbet-te leisopcyi uretme eylemi soparun vorolusunc bir oncul olarak vcrscyi-labilir; arna ornegin bir ta insarun onu uretrnesinden ba91mslz bir ekil-de varolabilir. Fakat yme ta denilen ey ancak bir boskc eyle ilileisii'1erisinde varolabilir. Yani onun varhgmm diger varhklardan ta olarakaynlabilinesi, adlanchnlabilmesi ya da anlamlanchnlabilinesi yine top-Iumsal bir ilildyi gerektirir(33). Varolanlann birbirinden bu ekilde aynl-mosi, tarihsel alan toplumsal pratigin bir bir;imidir. Feuerbach uzerine I.Tez'de Marx insan aktivitesini 'nesnellik chl' olarak g6rUlmesine u e-kilde karl r;lkar: "Daha 6ncelei materyalizm, nesneleri, gerr;ekligi ve du-yularla algilanan dUnya}'l g6zlemin ya de nesnenin bir bicirm olarakkcvrcrmstir ...Fakat a [Feuerbachl insan aktivitesinin kendisini nesnel biraktivite olarak anlamamaktachr"(l976:69).DolCIylSlylaMarx'ta 'nesnellik', pozitivist bir anlOYlla varhklanrun tama-rmylc c:blmlzda olduqunu varsaychQ1mIZ nesnelerle disscl bir iliki ir;eri-sinde oldugumuz onvorscyrminc -leibu da yine metafizik bir vcrsoyimdirve daha 6nce de belirtildigi gibi bunu Kcntci bir epistemoloji cercevesm-de soylemek 6znelciligin allchQ1onlcmmc gelmez- dayanmaz. Bununyerine, nesnellik tarihsel-toplumsal bir baglam ir;erisindelei toplumsalpratigin bir ver;hesi olarak dUUnwmelidir. C;unkUMarx'm v m . Tezde be-lirttigi gibi "Butun toplumsal yaarn esas olarak pratiktir. Teoriyl mistisiz-me g6roren butun sirlcrm okilci bir g6zumu insan pratiginde ve bu pra-tigin kovrrmmcaindc yatmaktachr." (1976: 69)Sonuc olarak, Marx'm 6zne ve nesne arasmda belirleme iliskisi kuru1-mosmi u ekilde eletirdiQi s6y1enebilir: "Nesnellik, gergeklik ya da a1-gilanan dunyomn" yalruzca nesneden olutugunu ve butun bunlann yal-ruzca g6z1em yo1uy1a anlallabileceQini 6nvarsaymak; dokryisrylo 6zne-}'i yalruzca pasit bir algilOYlClya da nesnel dunynrun basit bir ycnsrmcaiya da onu kurucu 6ge olarak ele almak geleneksel materyalizmin hata-lcndir,Marx'm 'materyalist' yaklalmmda nesne ile 6zne arasmdaki belirlemeilikisi kurmosi ise u iki nokta dahilinde dusunulrnelidir: 'Nesnel dunyo'onunla iliki igerisinde olan 6znenin tarihsel-toplumsal baglammdan veonunla ilikilenme bigiminden baQ1mslzlabrIlarak cnlcsilcmcz: 6zneise bilinciy1e dunyOYl kuran bir kendilik degildir, ve toplumsal pratiginkendisinden, diger bir deyile tarihsel olarak bicimlenen toplumsal ili-kilerden baQ'lmSlZ1abnlarak anlallamaz.Ozetle Psychopedis'in de iaret ettigi gibi; gergeklik, onunla iliki igindebulunan 6znenin etkinliginden baQ1mSlZ olarak cnlceilomoz (1992: 34) .Bu u anlama gelir: "gergeklik 'bilgi formunda' degil, pratik olarak kav-


27/41

Sinan Kadir C e l i krarur, bu bilincte verili dunynnm pasif bir tcscnmi deQil,gere;ekliQinpre-tik inasma elik eden ve onu sezinleyen aktif bir suree; olarak cnlcsilo-billr." (Larrain, 1998: 141)Sonuctc nesne ile ozne arasmdaki ilikiyitarihustU bir epistemoloji e;er-e;evesinde deQil, tarihsel sureclerdekt toplumsal ilikilerin bie;imleriola-rak gordugumuzde ve bu tU r epistemolojilerin ancak bczr tarihsel-top-lumsal onkosullorlc mUrnkUnolabildiQini goz cnune aldlgllruzda teon ilepratik arasmdaki ie;sel ilikiyigorebilmemiz de daha kolay olacakbr.3.3 .2 . Praksis ile Teeri i l i f k i s iA Marksist alam ie;erisinde teori ve pratiQin ilikisine dair aynntili tar-bmalar yapllmlbr. Ae;IkMarksizm ie;inteoriyle pratiQin ie;sel ilikisinivurgu1amak ve bu ilikininncail bir ilikitarZl oldugunu ae;Ik1amakhaya-ti bir onem talr; zira daha once de belirtildiQ:igibi Ae;IkMarksizminonermi oldugu bie;im analizi 'pratik yanslmab' bir teori olarak ancak'somut soyutlamalar'la mumkun o1abilir.Buyaklalm, ozu itibanyla teorive meta-teori, teori ve pratik arasmda dlsal ilikiler kuran aynmlar ya-pllmasma karldlr. Bu nedenle bu bolumde A c ; l l c Marksizmin bu katego-riler arasmda dlsal ilikiler kuran yaklalmlara karl eletiri1eri ve bukategorilerin ie;sel olarak ilikililiQ:iniurgu1ayan pratik yanslmab teorianlCIylldeger lendirilecektir.3.3 .2 .1 . Meta-TeoriniD Kapammma KaI11

Pratik YanslUlah TeoriniD ~khg:aBhcskcrci Eletirel Ger~ek~ilik~e sIk~a ifade edildiQ:igibi sosyal teori vetoplumsal ger~eklik nedensel olarak birbirine baghdlrlar. Zira sosyalteori toplum tarafmdan pratik olarak koullandlrllmlbr ve potansiyelolarak toplum uzerinde bir etkisi vardlr (Bhaskar vd.,1988). Bu cUmleninilk balata teori ve pratik arasmqaki ilikiyidogru bir ekilde yanslbyor-mus gibi gortinur. Fakat Richard Gunn'm (1991,1992)tarbb~ gibi bu e-kilde teoriyle pratik arasmdaki i~sel ilikiyia~lga ~Ikarmak rnumkun de-Qildir;zira 'nedensel olarak' ifadesi ile teori ve pratik arasmda dlsa1 birilikinin oldugu onvcrscyihr; C;unkU"nedensel ilikiler yalruzca dlsalilikiler olabilir" (Gunn, 1991:197). ~oyle ki teorinin pratik tarafmdan ko-ullandlrlldl~ru ve teorinin de pratigini donuttirdugunu soy1emekle buiki kavram arasmdaki 'kar~ ilikilik' bu iki kavram arasmdaki di-yalektik ilikiolarak gorUltir.Diyalektilcise yalruzca karltlann birbirinekarwkh ba~mhh~ olarak anlallamaz. Bu karltlann ayru zamandabirlik olusturdugunu sayler (34). Yani bu anlamda teori bir pratik oldugukadar pratiQ:inkendisi de teoriktir (35). ite bu nedenle Marx 11.Tezde u-


28/41

A ~ J k M a r ks .u .m 1 li~ s e 1 Yakla~J1TJ v e P ra ks is

cagl teorik degil pratik bir sorundur." ( 19 7 6: 7 0 ) F eb nesnel ger~ekligi du-unceyle kcvrcrup kcvrcncmcycccqmm prati.k: bir SOlUn olmosi ne de-mektir? Mnrxm bu tezi u noktaya iaret eder: Protiqin teorik vechesiningergeklikle ilikilenme tcrzi tarihsel-toplumsal baglammdan ba9'Imslz-la~tmlarnaz.Bu noktaya kadar soylenenleri bir ornekle ilikili olarak fcrkh bir ekildedile getirrnek yerinde olacakbr. Orne gin Gramsci, teori/meta-teori ayn-rni yapmarugl ic;;inepistemolojik bir hate rm ycprmstir? Zirc Gramsci'yegore "Ielsefe tarihten aynlamayacak cktif bir giriimdi; ustelik, her za-man 'oloqeleme' sureci ic;;erisindeydi- diger bir deyisle, ilild1erin top-Iattu degitigi sUrece de scbit bir dusunce sisternine yol occmczdi"(Boggs, 1984:144). Carl Boggs'a bu noktada kotilorck Gramsci'de teori,tanh, felsefe ve politikarun birbirinden crynstmlcrncz diyalektik bir sen-tez olduqu da soylenebihr (Boggs, 1984:138). Fakat Bhcskcrci ElestirelGercekcilik tarafmdan bu diyalektik sentezin "oznelci bir teoloii" olarakgoriilmesiyle Gramsci, Lukacs, Sartre, Kersch gibi isirnler Marksizm'inepistemolojik projesine sodik kalmayan ve ne yazlk le i boylece teoriylepratigi birbirine konstircn, dolcyisrylc ontolojik hatalar yaparak bu pro-jeden acpmrs figilrler olarak sunulmosirun yolu aC;;llrruolur. Marksizm'inbu ekilde, Gramsci omeginde olduqu gibi toplumsal pratigin tam dakendisi olarak goriilmesiyle teori, meta-teori, politika, toplumsal pratikve tarih arasmda 'nedensel baglar' kurularak bu kategoriler arasmdakiilikinin felsefi bir ekilde ac;;llclanmaya cohsilmcsi arasmdaki gerilimmanbksal bir analizle degil tarihsel baglammdaki toplumsal pratiginteorideld vec;;helerine bckilmcsrylo cnlcsilcbthr, Elbette ki bu anlama su-reci de yine tarihselligini ve toplumsal pratigin c;;elikiliiliki tarzlan ic;;e-risinde belirli bir konumda olmcyi bir on-kosul alarak gormek zorunda-dir, Fakat bu onkosullcr cnlcmcrmzi zorlcstiron, sirurlcmdirrm on kosul-lar deQil tam da bu anlama surecini olanakh kilcn onkosullcrdir, Digerbir ekilde ifcde edilecek olursa, topluma dair belirli bir tarihsel-toplum-sal baglamda Uretilen bir teori, birtckim kuramsal sorunlarla, c;;elikiler-Ie kcrsilcsir: fakat kuramsal olarak gomlen bu sorunlar belirli bir tarih-sel-toplumsal onkosuldo kuramsal sorun1ar olarak gorU1urler ve bu so-runlar yalruzca kuramla c;;ozillemezler(36). Iste bu nedenle Gramsci'nin'diyalektik sentezi' ile Elestirel Gerc;;ekc;;iligin teori/meta-teori aynrru"hayatm gerc;;ek bir iidir" ve bu Ikisi arasmdaki aynrrun cczumlenmesi"yalruzca kuramsal bir sorun olarak" gorulemez. Orne gin Gramsci'ninoznelci bir teleolojinin sirurlrm icensfnde kaIru9'I ama Elestirel gerc;;ekc;;i-ligin bu "oznelci teleolojiyi ab9'I" iddia edilemez. Hatta Gramsci'nin oz-nellik/nesnellik, idealizm ve materyalizm arasmdald kartezyen aynmlanpratikte ab9'I fakat Bhcskcrci Elestirel Gerc;;ekc;;iliginbu aynmIan amaiini yalruzca kuramsal bir sorun olarak gorme egiliminde olduqu da210


29/41

Sinan Kadir gelik

s6ylenebilir. Bu noktada Gramsci'nin teorik pratiQinde ya da pratikteorisinde bu kcrsitlcnn ortadan kalkbQIru, fakat Bhcskcrci ElestirelGergekgiliQin iginde bulunduqu tcnhsel-toplumscl baglamda Grams-ci'yi bu kcrsithklcr gergevesinde ele o1dIQIda s6ylenebilir (37).Sonuctc, teorinin toplumsal pratik olma dismdo herhangi bir 6zu yoktur.Bu anlamda toplumso1 gergekliQi cciklnmck igin kullcndigimrz kategon-ler de, Sayer'in de ifade ettiQi gibi toplumso1 gergekliQin gerekli olan birycmdir ve toplumsal gergeklige igkindir (38)(1987: 124-126). Fakat Bhas-kcrci bir teori ile mete-teen cynmi yapumaslyla bu igkinliQin onlormmuglaklahnldIQI gibi, 'teorinin eletirelliQi' nosyonu da b6ylece ikinciplana gekilir. Oysa Bhaskar, 'cciklcyici elestm' (explanatory critique)kovrcrmm ac;;Iklamaya gahhgl toplumsal gergekliQi hem elestiren hemde ccikkryon bir ociklcmc tcrzim diger bilimsel agIklama tarzlanna 01-ternatif olarak 6nerme cmccrylo kulkmrmstir. 'Elestiri' ve 'agIklama' nos-yonlanrun bu kavramla igsel ilikisine dikkat gekilmesi teori ve pratik yado somut He soyut arasmda ontolojik bir aynm yopilmcmcsim gerektinr.Bu nedenle, Bhcskcrci Elestirel GergekgiliQin sosyo1 teori ve toplumsolgergekliQi birbirinden baglmslzlabrmaslyla 'agIklCIylCleletiriler' yapU-rncsi imkanslz1alr(39).Diger yandan, boylece-teori/metc-teori cynrmylc- her eyden 6nceturnellerin tikellerden daha cyncnhkh olduqu onvcrscyihr (Gunn,1991:201-2). Elbette kullcndiqirmz kavramlar tumel olmak zorundodir, Fakatbu kendisini tikellerden 6zerk bir konuma yerlestiren ve yo1ruzca tumel-len nesne edinen bir mete-teen kurmcrruzi gerektirmez. Aksi taktirdekavram olusturrno sureci ve bu kavramlann gegerliliQinin sorqulonmosisomuttan kopanhr. Oysa "Marx'm tcrihsel biliminin pratiQi, kavram ve 0-nun nesnesi arasmdaki aynlIQI azo1tmaya gahma gabasl olarak" anla-llmahdIr (Fracchia ve Ryan, 1992:60). Bu cobc ise toplumsal teorininkavramlanrun ve tutorhhqirun mete-teen tarafmdan kontrol edilmesiyledeQil, somut ile ilikisinin ve bu kavramlann olusturulmc ve kullarulmasureclerinin torihsel olarak 6zgiil olan toplumsal iliskilere igkinliQinin bir61gut olarak g6rUlmesiyle rnumkun olur(40).Pratik olcrck yonsimoh olan teori, toplumso1 pratige igkinliQini, teoriylepratiQin icsel olarak ilikililiQini 6nvarsayarken kendi kategorilerinin ge-gerliliQini de g6zetecek bir ekilde toplumso1 ilikilen ele clmchdir, Yaniteoriyle pratiQin igse1 olarak ilikili olduqunu s6ylemek, "teorinin pratikolma dismdc herhangi bir ozu yoksa, 0 zaman kullcndiqirmz kavram-lann gegerliliQini sorgulamak gereksizdir" gibi bir gIkanm ycpilmosmcya da bcsitce felsefenin bir kenara birckilmcsmc izin vermez. Tam aksi-ne teon, somut ile diyalektik ilikisi icensinde her tarihsel 6zgiillUkte ko-

211


30/41

A~ Marksizrn hilcise1 YakIo l1 l l ve Pralcsis

tegorilerinin, kavramlanrun, kullcnmis oldugu dogruluk olcutunun ge-c;erliliQiniyeniden sorgulamak zorundachr. C;unkU teorinin kendisi de ni-hayetinde toplumsal bir ililddir ve her zaman bir surec ie;erisindedir(4l).Ae;JkMarksizmin 'teorinin pratige ac;IkhQ1've 'pratik ycmsimch teori' nos-yonlan bu anlamda ele ahnchgmda tarihsel materyalizrni yeniden du-unmede bir ac;ilim saglayabilme potansiyeline schiptir. B6ylece tanh-sel materyalizrni bir meta-teori olarak degil bir pratik olarak duunme-nin yolu da aC;llrru!jolur.

3.3.2.2. Tarihsel Materyalizm va PraksisYukanda yapllan tarb!jmanm llgmda tarihsel materyalizm ve praksisilikisini U ekilde ozetlemek mumkundur:1 ) Tarihsel materyalizm yukanda tarb!jllan onlcmrylo bir meto-teori ola-rak duunillmemekzorundachr (Gunn, 1992) . Bu anlamda tarihsel ma-teryalizm yalruzca bir "sosyal bi1 im" ya da nlternctif bir 'sosyal bilim me-todolojisi' deQildir; fakat, team va politik vec;heleriyle birlikte bilimsel birpratiktir(42). Teoriyle kurmus olduOU ozgU l ili!jki nedeniyle diger top-lumsal pratik tarzlanndan bir anlamda farkhchr. Fakat nihayetinde top-lumsal bir pratik olarak du!jl1niilmek zorundachr.2) Tarihsel materyalizm 'toplumun genel bir teorisi' degildir(43). Bu an-lamda tarihsel materyalizm Ozne/nesne, bilinc;/madde, somut/soyut,kavramsal/ampirik gibi kartezyen iki1ililclerlee;ahmaz; bu ikilikleri teorikolarak verili olan, sorgulanamaz tkilikler olarak kabul etmez. Zira. tarih-sel materyalizm ic;in praksis kavrmm Larrain'in de ifode ettiQi gibi "in-sanlarla dog-arun, toplumsal ile maddenin. 6znelerle ycpilcnn, bilinclegerc;ekliQin bulusmc noktosmi va birliQini olusturur" (Larrain. 1998 : 124) .3) Tarihsel materyalizm tarihsel bir surecteki toplumsal pratige ic;kin 0 1 -dugunu g6zeten bilimsel bir pratik olarak surekli olarak yeniden dusun-me, arabrma ve inceleme e;abasmm bir lfndeeidir, Bu anlamda tarihselmateryalizm tarihustU bir teori degildir; tarihsel materyalizm her zamansomut ve pratikle diyalektik ililc:isiic;erisinde ele clmmcsi gereken bilim-sel bir pratiktir. Fakat bunu s6ylemek. tarihsel materyalizmin genel birteorik korcktennin olmadlQ1 cnlormnc gelmez.4) Tarihsel materyalizm iC;inpratik hem nesnel diinya tarafmdan biC;im-lenir hem de nesnel diinyayJ kurarak onu d6nutUriir. Dokryisrylc pratik.tarihsel-toplumsal bir baglamca kosullondmlrmstir; belirli kosullorie;inde gerc;ekleir ama bu koullan donusturur de(44).212


31/41

Sinan K a d i r Ce l i J cDegerlendirm e ve Sonu~Bu yaZl tarihsel materyalizmi yeniden dUUnme ~abasma ~lk Mark-sizmin yapabilecegi olcai katlclan gostermek ve bu yaklall1llngenel birdegerlendirmesini yapmak omcciylc yaZIlIDlbr.Bu kapsamda ~lkMarksizmin temel teoI'ik pozisyonlan gosterilmi ve tarbllIDlbr.On-celikle, A~lkMarksizmin onermi oldu~ yontemin u~ temel ekseni ka-tegorilerin a~lkhQl, simf mucadelesinin tarihsel ve kavramsal oncelligive bi~1manalizi olarak bel1rlenmive bunlarm ana hatlan ~1zilmitir.Do-ha sonra ise ~lk Marksist metodolojin1n yukanda belirlenen u~ temeledayanan 1l1kiselbir yaklalm oldugu gosterilmi ve bu yaklalm ~er~e-vesinde ~lk Marksizmin devIet, smrl, smrl mucndeleai, praks1s kavram-sallabrmalanna odaklanan bir tarbma yUrUtillmutur.Bu tarbmarunsonuclcn aaQldaki ekilde ozetlenebilir.Birinci olarak, AC;lkMarksist yaklalmIn smrl muccdelest kavramsalla-brmasmm, Gramscigil bir yaklalmla ilikilendirilmesiyle ~lk Marksist-lerin smu c;elikilerive mucadeleleri cresmdc aynm yapmayJlan dahaac;llclayJclolabilir.tkinci olarak, AC;lkMarksizmin ilikiselbir anlCIyladayanan biC;imanali-z1y6ntemleri, tarihsel materyalizme olumlu katlclar yapabi1ir. Boylecetarihsel anal1zle mantlksal analiz arasmdaki gerilim c;ozillebilecegi gibi,materyalist analizin de tarihselletirilmesinin yolu aC;llIDlolur. FakatAC;lkMarks1zminkapitalist geliimin tarihini yalruzca SlnUmucadeleleri-n1nbir hareketi olarak ele clmcsi, materyalist analizi tcrihselleetirmeei-ne bir engeldir. Bu sorun Gerstenberger, Wood ve Ollmon'm altematifyaklalmlan goz onune ahnarak c;ozillebi1ir.OfO'eryandan ilikisel yak-lalmIn bir y6ntem olarak benimsenerek ic;sel ilikive aurae; kavramla-nna vurgu yapl1maSlyla, devlet ve SlnUkavramlan ozelinde tarblldJQlgibi, toplumsal ilikilerineylel}tirilmeproblemi ~oz'i.ilebilir.Bi~imanaliziise yaPlSalClve belirlenimci yaklalmlara altematif olabilecek bir yakla-lm olarak deO'erlendirilebilir.Son olarak, ~lk Marksizmin tarihsel materyalizmi yeniden duurunec;abasmda soyut/somut, teor1/pratik, teori/meta-teori, ozne/nesne gibiKartezyen ikilikleri al}llmaSl ic;inbir ac;ilim saO'ladJQlsoyIenebilir. Ac;lkMarksist yaklal}lIDln'praksis' kavramlna merkezi bir onern atfedilmesive bu kavraml 'soyut', 'teori've 'nesne' kategorileriyle diyalektik ilikisiic;erisinde ele olmcei tarihseI materyalizmi duurune ~abasma onemlibir katkl oIarak gorUlebilir.Notlar1 Orijinal ism1 Open MarJdsm olan bu yakla1m 'Ar;lk Marksizm' olarak Tiirk


32/41

A Marhizm hikise1 Yak1a~ ve PraksisMarksisfJerin kendi aralannda da bcz; noktalarda goIii farkhhklan bulunso da yaZligerisinde gegen ~lk Marksist akim, yaklalIIl, aolCIylifadeleri bu isimle glkan der-Ierne kitaplann yazarlanrun hareket ettikleri belirli bir teorik ve politik ortak zeminolarak anla1lmahdlr.2 Burada ve bundan soma kullanilan 'eletiri' ve 'eletirilen' sozcuklen Almancadakicritique sozcl1g11nlinkarQ! olarak, yani hem 'kar! durma' hem de 'baka bir fel-sefi pozisyondan aolama' anlamlannda kullcrnlrmstn, Yani, eJetirmek basitge kar!durmak deQil, bir baka pozisyondan cnlomckur da.3 Orijinal ismi Conference of Socialist Economists(CSE).4 A$ikMarksizm i$erisinde ml1cadele ve yapl, teori ve pratik arasmda dlsal ilikilerlcuran, kullandlklan kategorileri fetilestiren, yaplSalCl ve post-ycpisolci. ger$ek$i,pozitivist veya idealist bi$imleriylekapitalist geliimi tarihiisru yasalarla a$Iklarkennedenselci ve/veya teleolojik belirlenimcilige dayanan. kaba bir sekilde ilevselcialan 'Marksizm'ler 'bilimselci' olarak goIiiliir. Bu bilimselcilikler, AC;ikMarksistleregore hbernllesrne sl1recinin Marlcsist teoriye yoneamclcrmdcn bcskc bir ey deQildir.A$lkMarksizm buna lcarln daba tarihselci ve diyalelctik kavrCIyl!benimser. A$lkMarksizmin 'bilimselci'lige bu yaklalffilrun temelini Kantgl bilim anlCIyl!naHegelcipozisyondan yapIlffil eletirilerde buldugu soylenebilir.5 A$lkMarksizmin 'Eletirel Gef$ek$ilige'ycSnelttigieletiriler Bhaskar ve Bhoskcrci'Eletirel Ger$elc$ilik'lesmirl; kalffiltrr. Doloyisrylc, ~lk Marksizm i$erisindeki butcrtismclerdc 'Eletirel Ger$ek$ilik'i$erisindeki farkll yakla!mlann degerlendiril-mediQinin ve Eletirel Gef$elc$iliQinekpare bir biitunliilc olarak ele ahndlgmm belir-tilmesi gerekir.6 Yopisolcihk kovrcrru ~lk Marksizm i$erisinde ahIlageldiQi ilk cmlcrnmdon dahageni bir onlcmdc kullornhr; Miicadele, elconomi, devlet. teknoloji gibi kategorilerini$selilikisini a$lga$lkarmakyarine, bu kategorileri kesin bir sekilde CIylrarak igo-ren bir teori yaplSalCI olarak g6Iiiliir.7 lessop'un temel teorik pozisyoolannm ozetlendiQi ve tarbmaya a$IldlQ!birdegerlendirme i9n hkz. Kelly,I999.8 Kontci ve Hegelci yakla1mlann ~Ik Marksizm perspektifinden yapIlffil alan ay-nntih degerlendirmeler i$inhkz. Psychopedis, 1991 . Psychopedis, 1992 ve Gunn,1991 . Gunn, 1992 . .9 Zaman zaman Engels'te de goIiilen, fakat Lenin ve Stalin donemlerinds aQlrhkkazanarak doga ve toplumun tarihustu diyalektik yasalan igerisinde devindiQini id-dia eden Marksizm yorumlan, ~lk Marksistler tarafmdan 'diyalektik materyalizm'olarak cdlcndmloruk eletirilir. ~lk Marksizme gore diyalektik materyalizm, diya-lektiQi toplumsal pratikten boqimaialcetircrck, maddi dunynnm insandan ooglmslzve turnuyle nesnel bir hareketi olarak kavramsallastirarak tnrihi $esitlidiyalektik ya-salann gerc;eld9mesine indirger. Ote yandan, ~lk Marksizm, diyalektigin -Bhaskarve Colletti'de omeldendiQi gibi- 'iki ya da daha fazla terimin birbirine karllkhooQlmhhQ! ve birbirleriyle etkileirni' olarak goren cnloyislonn da korsismdcdmSonuctn, diyalektik materyalizm, ~ik Marksizm tarafmdan bir tur 'bilimselcilik' ole-rak degerlendirilir. Buna karln Aglk Marksizm, diyalektiQi tarihsel materyalist pers-pektiften Hegelci bir sekilde yorumlayan bir anlCIyl!benimser.10Yukanda SQZU edilen 'Marksist' perspektiflerin belirlenimci, yopisclci, ilevselci,analitik, Kontci, Kartezyen, diyalektik materyalist agIklama tarzlanm toplumsal ger-gekliQi ve tarihi yorumlamak igin kullanmalan ve bu ekilde teori/pratik, yapl!muca-dele crcsmdc dlsal ilikiler lcurmalan Ar7IkMarksizm tarafmdan'teorinin kcpommi've 'Kapah Marlcsizm' olarak: nitelenir. ~lk Marksizm ise 'aglkhk' sozcugunii rum bukapamm bicirnlerinin alternatifi oldugunu vurgulamak igin kullamhr. Tabii ki 'kapah'olarak nitelenen bu yaklalmlann hepsinin kapah olarak goIiilmesinin ne dereceye214


33/41

Sinan Kadir gelik

kadar anlamh oldugu ve At;lk Marksizmin gert;ekte ne kadar 'at;lk' olduqu oldukcctartIma gotur11r.Yukanda kullarnlan anlarruyla tum bu Marksist yaklalmlann me-todolojileri itibanyla hepsinin 'kcpoli' olarak nitelenip nitelenemeyecegi sorusu 0 1 -dukco aynnbh bir tartIma gerektireceQinden bu yazl kapsanunda bu soru ele am-mayacak, fakat At;lkMarksizmirl kaparuma girdigi birkat; noktaya vurgu yapmaklayetinilecektir.IIAqlk Marksizm it;erisinde 'substantive abstraction', 'determinate abstraction' ve'practically reflexive abstraction" terimlerinin birbiriyle eanlamll bir sekilde kulla-rnldlQ1ve kastedilen anlamda di.iiinUlerek bu terimlerin bu yaZl kapsammda 'somutsoyutlamalar' olarak karllanmaSl uygun gorUlmi.iti.ir.12Modus vivendi kavrarru, 'get;ici cnlcsmc' veya 'yaama bit;imi' olarak da t;evrile-bilirdi. Fakat At;lk Marksistler Marx'm da yer yer kullandlQ1 bu kavrarru Ingilizcedemode of existence olarak karuadlklan it;in bu kavram 'vorolus tnrzi' olarak Turk-t;e'ye c;evrilmistir.13 Kars. Wood, 1981.14


34/41

18 Michel Foucault. Steven lukes, David Harvey, Pierre Bourdieu, Ellen Meilc:sinsWood. Bartell Ollman, Derek Sayer, Roy Bhaskar Bob Jessop gibi isirnlerin 'iliki' ve'ilikisellik' kavramlannm ulnru ~izmeleri va bu kavramlann metodolojilerinin temeleksenini belirlediQini s6ylemeleri bu egilimimin bir gostergesi oJarak gotUlebilir.19Martm da bu sekilde sermayeyi eyletirme eQilimlerine iddetle karl ~llrugllllbelirtmek isteriz; 'Bir zenci, bir zeneidir. Aneak belirli kosullar o1tmda, bir kale halinegelir. Bir parnuk egirme rnckincsi, bir parnuk egirme mokincsidu; aneak belirli ko-ullar oltmdc sermaye durumuna gelir. Bu kosullcrdan kopcnldi rru, ortik sermayedegildir ...Sermaye de ilretimin toplumso1 bir ililcisidir.Bir burjuva uretim ililosi, bur-juva toplumunun ilretim ililcisidir.' 0978:40-41) Aynea Marx bu sctirlnn Kapital'in 1 .cildinde clmulcmisnr (bkz. 1997a;730) Buna benzer bir ekilde Marx Kapital'in ill.cildinde unlan sayler; 'Ne var l e i , sermaye, bir nesne degil, toplumun belli bir torih-sel olusumuno ait bulunan belli bir toplumso1 ilretim ilikisidir ve, bir nesnede ken-disini ortaya koyarak bu eye belirli bir toplumsal nitellk kazanchnr. Sermaye, maddiva uretilmi ilretim ara~1annm toplanu degildir. Sermaye, daha ~ok, sermayeye do-nuti.in1Imuilretim ara~lCIndlr ve bplo oltin ya da gilrnuun bizatihi para olmcmcergibi, bunlar da bizatihi sermaye degillerdir."0997b; 715-6)20 Globollesme surecinda ulus-devletin ~ozi.i1dugu va ulus-devlet kategorisinintoplumsol teoride kullcmlmasmin yeterli olmachgl eklindeki gotUe karl hcln ne-den 'ulus-devlet gibi bir kategoriye ihtiya~ oldugu konusunda bkz. Wood, 1999.21 Burada tartImanm anla!labilir olmusi i~irI U noktanm vurqukmmosi yerindeulacakbr: A~IkMarksizm inde 'toplumsol ilretim ilikileri', 'toplumsal ililciler', 's imf


35/41

Sinan Kadir C ; e l i l c

way'in yapobilecegi gibi - smif mucndelesi olarak addedilmesi toplumsal ger


36/41

AMarxsizm llild.sel Yak.la~ ve Ptaksis

olcrck oznellik ve nesnellik karlfuQI ncismdcn irdeler'(l996:54). Hegel bunlon say-ledikten soma dipnotta unu belirtir: 'Ama, tum bunlann otesinde, duooceninKontci anIamdo nesnelligi de yine yolruzca ozneldir: c;oom Kcnt'o gare duuncelerevrensel ve zorunlu belirlenimler olsalar do yalruzca bizim duuncelerimizdirler vekendinde ey olandan a1lamaz bir ucurumlo aynlnlllarwr.'{l996: 55) Dokryrsrylc,Kcntci bir yaklolm c;erc;evesmde nesnelerin ontolojisi itibanyla bizim dismuzdc 0 1 -duqunun belirti1mesi aznelligin a11wQ!anIarruna gelmez.31 Bu ekilde tek yenlu belirlenim ilikilerinin kurulduqu pasajlar do bulunabilir.'Bilincimizdeld kovrornlcn, gerc;ek nesnelerin imgeleri olarCk:bir kez daha materya-list sekilde kcvrcdik." (Maritan aktaran Larrain. 1998: 30). Ya da Kapital'in 1 . cildinincnsozunde Marx unlan sayler ' Hegel iC;in insan beyninin yaanb sureci, yal'jduunme sUreci...gerc;ek dunyorun yarabclsl vs miman olup, gerc;ek dunya. yalruz-ca 'Idea'nin disscl ve gOrUngUsel (phenomenal) bi~imidir. Benim ic;in ise tersine,idea, maddi dunyorun insan alchna ycmsimcsmdcn ve duiince bic;imlerine do-nusrnesmden beka bir ey deQildir'(Marx, 1997:27).Marx'm buna benzer pasajlan,maddi dunyorun bihncten oncelligini, ondan beQImSlz bir ekilde vorolduqunu vebilincin maddenin bir turevi olaralc ele clmmcsi gerektigi oncullsrini temel alan'yonSlma teorisine" esin kaynagl olmustur, (YanSlma teorisinin Ortodoks yorumu ic;inbkz. Boguslavslei vd., 1994: 84-106.>Lorrcnnfn de iaret ettigi gibi 'yanslma teorisi' bi-lince akt i f bir rol tarurIiaz va bilinci maddenin basit bir resmi olaralc ele ahr. FakatMarx. insan bilincini pasif bir gerc;elclilcyanSlmaSl olcrok degil, ayru zamanda bilin-cin gerc;ekligi lcuran akt i f yanma da dikkat c;eker. 1 . Tez (l976: 69) bilincin bu alctif6zelligini vurgular. Ya da omegin Kapital'in I. cildinde vermis oldugu ornekte Marx.btr miman bir andan ayIran eyin mimann yapacagl eyi daha oncedentasarlayabilmesi va balanQlctta bilincinde alan imgeyi emek sureci sonunda ger-c;eklestirebilmesi oldugunu seyler( 1997:181).Morxtn devrimci pratigi vurgulamayaC;allllQ!yerlerde bilincin akt i f yanlnl, idealizmi eletirdigi yerlerde ise pasif yaruruvurguladlglnl soyleyebiliriz. Dmegin Alman Ideolojisi'nde Marx unu sayler: "Goktenyere inen Alman felsefesinin tam tersine. burada biz, etiyle. kemigiyle insanlaraulosmck ic;in... aktif insanlardan hareket ediyor ve gerc;ek hayat sureclenni temelahyoruz ... Hoycu belirleyen bilinc; degil, bilinci belirleyen hayatbr.' (Marx. 1987: 45)Burada Marx bilinci maddi surectlerin bir garUngUsu olaralc ele ahrken Feuerbech'inmateryalizm anlayIlru IX . Tezde bilince aktif rol varmedigi ic;in u ekilde elestirir:'WnyayI yalruzca gazlemleyen, yani duyu orqcnlon yoluyla alQllanan maddidunyrryi pratik bir etlcinlik olarek anlamayan bu maddeciligin ...'0976: 72) Bizim bu-rada tarbmaya ac;maya liahbQ!ffilZey ise pralcsis kavrarrunm merkeze almma-siylc bu ilci yorum crosmdcki gerilimin allabileceQidir.32 Marx'm Feuerbcchfn materyalizmine karl tarihsel onkosullcr ve toplumsalsurecleri vurgulawQI saylenebilir. Dmegin Marx, Feuerbach'in maddeyi bilinctenbeglmslz olarak varolabilen salt nesne bictiminde ele alma sma u eleilde karl lil-kar: 'Herkes bilir lei, leiraz agacl. hemen butun meyve agalilan gibi. yalruzca birkaliyUzyllonce ticaret tarafmdan bizim enlemimize nakledildi ve demek ki belirli bir top-lumun belirli bir r;agdalci bu eylemi sayesindedir ki, leiraz agacl Feuerbech'm 'duyu-lur kesinlik'ine sunulmutur'0987: 5 0 ) . Aynca, 1844 E 1 Yazmalan'nda Marx unlansayler: 'Demek lei duyuIar, kendi praksislerinde dogrudan dogruya kurornci duru-muna gelmilerdir. Onlar nesne ile nesne iliin ilileilidirler. ama nesnenin kendisi,kendi kendisine ve insana [Marx'm buradalci dipnotu oyledir: Ancalc nesne insan ileinsanal olaralc ilikili ise, ben nesneye insanal olarak ilikili olabilirim.] nesnelinsanal bir ilileidirva tersi de bOyledir' (1993: 177).33 Diyalektigin bu ekilde yorumkmrnuamm iyi bir ornegi iliin bkz. Fraser, 1996.34 Burada. teorinin pratik, pratiQin de teorik oldugunu soylernek, 'totoloji" olaralc218


37/41

S in a n K ad ir C ;e lik

gorulemez. Zira, diyalektik duiineenin 'karltlann birligi' anlayIl Pepperci yakla-lmlarca kolayhkla 'totoloji' olarak yaftalanabilir. Oysa, bur ada bcsitce bir A=Adenklemi kuruluyor degildir; teorinin pratik, pratigin ise teorik olan vschelertnm 0 1 -dugunu soylemek, bu iki kavrarrun bcsitce 'ozde' olen iki ey olduqu anlarruna gel-meyeeegi gibi bu ikisi arasmda tek yonlu bir belirlenim ilikisi de kurmaz . Hegel'irI'ozdelikteki aynm' ilkesi cmmscndiqmdc sarunz bOylesi bir yanh cnlcsilmornn dayolu ukanrru olur.35 Bu konuda Marx 1844 E 1 Yazmalan'nda UIlU sayler: 'Aneak toplumsal birbaglam i


38/41

A Marksizm 1likise1 Yakla l17l ve Ptoksislizmi elelirirken bilincin pasif yaruru, materyalizmi elesttrirken de aktif yarum vurgu-ladtgmdan soz etmitik:.Bu Marx'm bir team bilti1nlUkten yoksun olduqu anlammagelrnez, tam da onun teoriyi somut pratikle ilikilibir suret; olarak gormesinden do-JCl}'Idtr,e bu sUret; 0andald somuta dair ycpilon eJetiriden ve sun ulan alternatiftenbaQImslZlabruamaz. Ornegin, Engels yaZdlgl bir mektupta unlan sayler: 'BaZlgent;lerin, ekonomik yana gerektigmden fazla vurgu yaphgl gert;eginden kismenMarx'la ben sorurnluyuz ...Hcsimlcnrmec karl, oncshkle onlcnn kabul etmedigi anailkeyi vurgulamak zorundaychk, onlann karilikh etkileim. it;inde oldugu diger fak-torlen yeterli olt;ilde belirtmek it;in gereken yer, zaman ya da olcncqc ise t;ogun-luklo sahip deQildik' (Enqels'ten aktaran Larrain, 1998: 57).39 Kuhn'un paradigma kavrarnmm tcrihsel materyalist bir perspektiften deger-lendirilmesi, bu Olt;iltiin tcrihsel ozgUllii1clerde dogru bir eldJde ortaya konulrncsiit;in bir at;ilim sagJayabilme potansiyeline sahipfu. Bu konudo ynpilcn bir tornsmoit;in bkz, Fracchia ve Ryan, 1992. Aynca, Sayer'in 'pratik yeterlilik' (practical ade-quacy) kovrcrm, Bhcskcrci bir teorilmeta-teori aynrru t;ert;evesinde bir dogruluk kri-teriyle teorinin get;erliligini kontrol edilmesine bir alternatil olarak dilsilnillebilir. Sa-yer'e gore bir teori metafizik bir dogruluk olcutune uydugu it;in deQil, pratik olarakyeterli olduqu it;in dogru olur. Q i 1 n k i 1 pratik olarak yeterli olan bir bilgi, eylem1erimi-zi ve dilnyaya dair kurgularImZl da bit;irnlendirmelidir. Fakat bir teorinin 'pratik oJa-rok yeterliligine' dair olwarsayabilecegimiz bir kavramsal t;ozilm verilemez. Qilnkilbu tam da pratik tarafmdan belirlenir. Sayer'in bu yaklalrrurun Bhaskar'm teori/me-ta-teori aynmmm alternatifi oJdugu soylenebilir. Qilnkil Bhcskorci yakJalmda yuka-nda tartlUQImIZgibi teori ile pratik nedensel olarak karilikh baQImhhgl t;ert;evesin-de ele ohmrken. Sayer'in bu yaklalffil teoriyi toplumsal pratigin bir momenti ve pra-tikle it;sel oJarak ilikilibir birlik olarak alma oJanaQI saglar. Sayer'in 'protik yeterli-lik' kcvrorru it;in bkz. Sayer, 1987: 65-71.40 At;IkMarksizmin 'dili1nce silrecinin tcmomlonmcrrushqr'nc dair olan vurgusu 0 1 -dukcc onernlidir. Zira boyJece tarihilstii bir epistemoJojik/metodolojik bir modelle t;a-hmak yerine silrekli somutla ilikisi it;erisinde tekrar tekrar kullandtQl kavrarnlangozeten, onlcmlcnru ozgill baglarnlarda yeniden cccn, bcsko yan anJarnlar verenbir dili1nce silreci it;erisinde olmak materyalist analizi tcrihsellestirmek it;in onern-lidir. Aksi taktirde Marx'in tek yenlil okumelunrun onu at;llmQl gibi ornegin bir Gram-sci bize dili1ncesinde birt;ok t;eliki bcnndiron bir teorisyen olarak gorUlilr (Ander-son, 1977). Oysa somut ile diyalektik ilikisi it;erisinde ve belirli bir tcrihsel oZgUllilk-Ie teorinin de bir silret; oJdugu gozonilne almmgmda onceki pozisyondan 'epistemo-lojik t;elikiler' olarak gOrilnenlerin, bir t;eliki degil belirli bir pratigin ifadesi olduquve bu pratigin silret; it;erisinde donutiigu gorillecektir.41 Bilim feJsefesi ve tcrihi literatilrilnde CizellikJeSteven Shapin, Bruno Latour, IanHacking gibi bilgiyi bir sonuc olarak deQil'aktivite' olarak ele alan, bilimin kendisinedeQil tam da 'bilimsel aktivitenin kendisine bakmanm' gerekli olduqu, bflimin.sonuc-ta toplumsal bir pratik olduqu ve bu pratikten baQlmSlZlauruabilecek herhangi birmetafizik yammn olmadtQl gibi bir anlCl}'laglrhQlru hissetlirirken -ilsteJik relativist,irrasyonalist ve post-modernist olmayan at;Iklama tarzlanyla ve gert;ekt;i bir bi-t;imde- Bhnskcrci EJetireJ Gert;ekt;iligin sosyal teori ve toplumsal pratigin birbiriyJemsal olarak ilikilendirmesi oldukco ilgint;. Ostelik, yukanda sozunu ettigimizanlCl}'lbilimsel teorinin ozerkligini reddedip pratiQin kendisini incelerken bunu do-ga bilirnleri baglammda ycpiyorl Gunurnuze bilim felsefesi litertrturunde doga bilim-leri ile toplumsal gert;ekligm nedensel olarak bcqimsizlcstmlmcsi oldukco Orto-doks bir fikir oJarak gorillilp pek yanda bulmazken, sosyaJ teoriyle toplumsal ger-t;ekligin nedensel olarak baQlmSlZ oJduQunu iddia eden egilirnlerin Marksist veMarksist-oJmayan sosyaJ bilirnler literatiirilniln ana-abrrum belirlemesi samnz an-220


39/41

Sinan Kadir c : ; a I i . k

calc yine icrinde bulungumuz tarihsel sl1recrteki toplumsal pratikIe ilikiIendirilerekanIallabilir.42 Bu noktada Larrain'in 'toplumun genel teorisi' va 'genelde toplum teorisi' nrcsm-da yapbQI aynma kabhyoruz: 'Marx tarihsel materyalizmin genel teorik karakterinihicrbirzaman ycdsimcdi ama genelde bir toplum teorisi olorck tarihsel materyalizmfikrini her zaman reddetti. Kezo. ozgW tarihsel belirlemelere gondermede bulun-mcksizm urstim, emek ya da topluma ilikin crahma yapllamayacaQIru, sadece ge-nel bir tarihsel materyalizm teorisi ortaya atabilir. Tarihsel materyalizmin genel teo-rik stctusa. ozgw tarihsel toplumlan cnlomak icringozlemlenebilir oImayan kavram-Ian aynnblandlrmalc va bilirnsel soyutIama karakteri ile ilgili olmclidir, Boyle bir in-dirgeme, somutu, soyut genelden crlkarmalc va tarihsel analiz yerine mantlksal de-gerlendirmeyi koymaya girimek sonucunu dOQuracaQI icrinyanhhr. '(Larrain, 1998:130)43 Falcat Larrain'in de iOlet ettigi gibi, 'pratik' kcrvrorru analitik olarak bir problemkaynaQIdlr: 'Sir yandan belirsizlik va kesinliQini kaybetme egilimi talrken, digeryandan kolayca, diger boyutlan dlta brrahlaralc tek bir boyuta indirgenebilecekozelhkler icrerir' (1998:124). Bu YOZl kcpscmmdc bu problemlerin nasli allabilece-gine dmr oynnnh bir tartlma yapllamaffilbr; yine de Dsaca pratik kavrarrurun mer-keze clmrncsirun beraberinde getirecegi bu sorunlann somut tarihsel-toplumsalbaglarnIOlda analize y6nelik aynmlar yapllaralc allabilecegini soyleyebiliriz.

Kaynakc;aAnderson, P.(l977) "The Antinomies of Antonio Gramsci", New Left Review,100,5-78.Bhaskar, R. vd.(1988) "Philosophical Underlaboring" Interlink 8.Boggs, C. (l984) The Two Revolutions: Antonio Gramsci and the Dilemmas ofWestern Marxism, Boston: South End.Boguslavski, B.M. vd. (1994) [1976] Diyalektik ve Taribsel MateryalizminAbecesi, crev.V . Erdogdu, istanbul: Sol.Bonefeld, W ve Holloway. J . (1991a) (der.) Post-Fordism and Social Form,London: MacMillan.Bonefeld, W, Gunn, R. va Psychopedis (1992a) (der.) Open Marxism: Dialecticand History, london: Pluto Press.Bonefeld, W, Gunn R. va Psychopedis (1992b) (der) Open Marxism: Theory andPractice, London: Pluto Press.Bonefeld, W(l992) "Social Constitution and the Form of the Capitalist State",Bonefeld vd., 1992a.Burnham, P . (1994) "Open Marxism and Vulgar International PoliticalEconomy", Review of International Political Economy, (1)2,221-231.Clarke, S. (l991) (der.) The State Debate, London: Macmillan.Clarke, S. (199Ia) "State, Class Struggle, and Reproduction of Capital",Bonefeld ve Holloway 1991.Clarke, S. (l99Ib) "The State Debate", Clarke 1991.Fracchia, J . va Ryan c. (l992) "Historical Materialist SCIence, Crisis andCommitment", Bonefeld vd. I992b.

221


40/41

A Marksizm ~ Yal:ICfUll ve Praksis

Fraser. 1 . (1996) "Twoof a Kind: Hegel. Marx. Dialectic and Form". Capital &Closs, 62. 80-105.Gerstenberger. H. (1992) " The Bourgeois State Form Revisited". Bonefeld vd.1992a.Gunn. R.(1991) "Marxism. Metatheory and Critique". Bonefeld ve Holloway1991.Gunn, R.(1992) ':Against Historical Materialism: Marxism as First-OrderDiscourse". Bonefeld vd. 1992b.Hegel. G.w.H.. (1975) [1817]Science of Logic. Oxford: Blackwell.Hegel. G.W.H. (1996) [1817] ManDt Bilimi, c;ev.A . Yarchmh. Istanbul: idea.Holloway. J . ve Picciotto. S. (l991) "Capital, Crisis and the State", Clarke, 1991a.Holloway. J . ve Pelaez, E. (1991) "Learning to Bow: Post-Fordism andTechnological Determinism", Bonefeld ve Holloway 1991b.Holloway; J . (1991a) "Capital is Class Struggle", Bonefeld ve Holloway 1991.Holloway. J . (1991b) "The State and Everyday Struggle", Clarke 1991.Holloway. J . (1994) "Global Capital and Nation State", Capital&Class, 52, 24-49.Jessop B. (1990) State Theory: Putting the Capitalist State in its Place, Oxford:Blackwell.Jessop, B. (1991) "Polar Bears and Class Struggle: Much than a Self-Criticism",Bonefeld ve Holloway 1991.Kelly.D. (1999) i'The Strategic-Relational Viewof the State", Politics, 19(2), J09-lIS.lmrain, J . (1998) [l986] Tarihsel Mcrte:cyalizmi Yeniden Yoptlandumak, c;ev.S.Qeviker, istanbul: Kuram.Marx. K. (1969) [1844] 1844 i J d i s a t ve Felsele El Yazrnalan, c;ev.M. BeIge, istan-bul: R:tyel.Marx. K. (1993) [1844] 1844 El Yazrnalan. c;ev.K. Somer. Ankara: Sol.Marx. K. (1970) [l8S9] Ehmomi Politigin Elerisine Katla, c;ev.S. Belli,istanbul:Sol. .Marx. K.[l863](1971) Theories of Surplus Value, 3.BOlfun,


41/41

Sa,w. D. (1987 ) T he VJo lence of Ab.stract1on: T he Ana lytic Founcbtions ofIlM:I*,d Materia1i.sm, Oxford: Baa1l B l a c k w e n .Wood. E . M. (1981) ' 'The Separation of th e Economic and th e Political inC aptn lism ", New Left R eview , 12 7, 66 -93 .Woo d , E .M. ( 1983 ) "Marxism without C l ass S tru gg le ?" , T he Socia l i s t Register,239-71.W ood , E .M . ( 1995) Democracy A.ga1nst Capitalism: Renewing HistoricalMater ia l i sm, Cambridge: Cambridge Uni. Press.Wood , E .M. (1 99 9) "U n happy F am ilies: G lobal C apita lism in a W orld of Nation -States", Monthly R eview , 51 (3 ), 1 -1 2.

açık marksizm, ilişkisel yaklaşım ve praksis

Documents