การน...

26 วารสารมนษยศาสตร ฉบบบณฑตศกษา

การน าเสนอภาพและการแสดงปรศนาธดามารในวรรณกรรมพทธศาสนาพากยไทย The Picture Presentation and Their Riddles of Mara Daughters in Thai Version of

Buddhist Literatures

สหะโรจน กตตมหาเจรญ*

บทคดยอ บทความนมวตถประสงคทจะศกษาการน าเสนอภาพของธดามารตลอดจนปรศนาทเหลาธดามารไดแสดงออกมาโดยมจดมงหมายทไมไดมงขดขวางการบ าเพญบารมของพระพทธเจาเทานน หากแตยงเปนการแสดงถงสญลกษณในทางพทธศาสนาดวย ผลจากการศกษาพบวาภาพของธดามารทงสาม ไดแก นางตณหา นางอรด และนางราคา ปรากฏอยในพระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค มารสงยตต และแพรกระจายลงมาสวรรณกรรมพทธศาสนาพากยไทยเฉพาะทมาจากภาษาบาล จ านวน 5 เรอง คอ พระธมมปทฏฐกถา สมภารวบาก ปฐมสมโพธกถา ฎกาพาหง จนมาถงมาระธดาศลปค าฉนท ภาพของธดามารทงสามทปรากฏในวรรณกรรมนนคอความเปรยบกบกเลสทเกดขนกบจตใจมนษย นอกจากนชอของนางทงสามยงสมพนธกบหลกธรรมทางพทธศาสนาอยางเหนไดชดเจน คอกามคณทง 5 ซงไดแก รป เสยง กลน รส โผฏฐพพะ ภาพของธดามารและปรศนาธดามารทแสดงในวรรณกรรมจงมงใหผอานเขาใจสารธรรมทางพทธศาสนามากยงขน ค าส าคญ : ธดามาร, ปรศนา, วรรณกรรมพทธศาสนา

Abstract

This article aims to study picture presentation of Mara daughters and the riddles they

created. The riddles were not only obstacles against the Buddha's noble practice but also

kinds of symbol in Buddhism. The result of this study is that pictures of Mara daughters

including Tanha, Oradee and Rakha appear in the Sutta Pitaka, Sakhatavaka, Mara Sangyut

and spread into Thai version of Buddhist literatures. Five of which are derived from Pali

language: Pradhamma Pathattakata, Samparavibakka, Pathom Somphothikatha, Dhika Pahum

and Mara Daughters Art. The pictures of Mara daughters comparatively represent defilements

occurring in human's mind. Besides, their names are obviously related to the Buddha's

teaching about five sensual desires: material form, voice, smell, taste and touch. Therefore,

their pictures and riddles shown in those five literatures are intended to make readers

understand more about the Buddha's teaching.

Keywords : Mara daughters, Riddles, Buddhist literatures

*ผชวยศาสตราจารย ดร. ประจ าภาควชาภาษาไทยและภาษาตะวนออก คณะมนษยศาสตร มหาวทยาลยรามค าแหง

วารสารมนษยศาสตร ฉบบบณฑตศกษา 27

บทน า เมอกลาวถงนางตณหา นางอรดและนางราคา หลายทานคงจะรจกในฐานะทนางทงสามเปนธดาของพญามาราธราชหรอพญาวสวสตมาร ในอกดานหนงกอาจรจกนางในฐานะทนางคออปสรรคขดขวางการบ าเพญพระโพธญาณของพระมหาบรษซงในเวลาตอมาไดตรสรเปนพระพทธเจา เรองราวของธดามารนมกลาวไวอยในพระสตร ฎกาตางๆ รวมทงวรรณกรรมพทธศาสนาเชนอรรถกถาธรรมบท หมวดพทธวรรค ปฐมสมโพธกถา สมภารวบาก ฎกาพาหง นอกจากนเรองราวของธดามารยงมอทธพลตอการรงสรรคเปนงานนพนธในสมยพระบาทสมเดจพระมงกฎเกลาเจาอยหว โดยกวทมชอวาจมนทรงสรกจ (พราว บญรตพนธ) เปนผนพนธเรองมาระธดาศลปค าฉนทขนประดบในวงวรรณกรรม บทความนผ เ ขยนตองการจะ ศกษาเ รองราวธดามารท งสามท ถกอปโลกน ขนมาทางฝายพระพทธศาสนาใหเปนสญลกษณของบาป ความชวราย การเปนกเลสมารตาง ๆ จนมาถงการมอทธพลตอผ นพนธหรอเรยบเรยงวรรณกรรมพทธศาสนาในเวลาตอมาทไดถายทอดเรองราวของธดามารเอาไว โดยมการเพมเตมและบรรจงถายทอดภาพธดามารทงสามใหมอากปกรยาเปนเหมอนมนษยมากยงขน ท าใหภาพความมชวตชวาของธดามารมลกษณะทชวนใหคนหาและตความถงอากปกรยาแตละทาทางทซอนอยภายใตหนากากสวยงามของธดามารวาแททจรงแลวคอ “บวง” ของมาร จากการศกษาและทบทวนวรรณกรรมทเกยวของ พบวาการศกษาเกยวกบเรองของธดามารยงไมมผใดศกษาลกษณะเฉพาะหรอแนวความคดเกยวกบธดามาร สวนใหญมกศกษาเรองมารหรอพญาวสวตตมาร เชน งานเรยบเรยงเรอง “มาร” ของนายก อยโพธทศกษาและอธบายก าเนด ประเภท ลกษณะและภาพของมาร วชต แกวจนดา ไดศกษา “เทวบตรมารในคมภรบาลของพทธศาสนาเถรวาท” เปนวทยานพนธปรญญามหาบณฑต สาขาวชาภาษาบาล-สนสกฤต บณฑตวทยาลย จฬาลงกรณมหาวทยาลย ในป พ.ศ.2533 ศกษาถงเพยงลกษณะของเทวบตรมาร ขณะทอนนต เหลาเลศวรกล ไดศกษา “ปฐมสมโพธกถาภาษาไทยฉบบสมเดจพระมหาสมณเจา กรมพระปรมานชตชโนรส : ความสมพนธดานสารตถะกบวรรณกรรมพทธประวตอน” ซงเปนวทยานพนธปรญญาดษฎบณฑต สาขาวชาภาษาไทย บณฑตวทยาลย จฬาลงกรณมหาวทยาลย เมอพ.ศ.2546 มการศกษาเปรยบเทยบส านวนปฐมสมโพธกถาส านวนตาง ๆ ประเดนหนงทนาสนใจคอกลาวถงปฐมสมโพธกถาภาษาไทยฉบบสมเดจพระมหาสมณเจา กรมพระปรมานชตชโนรส มการล าดบเรองของพระพทธเจาผจญธดาพญามารในปรจเฉทมารวชยทแตกตางกบปฐมสมโพธฉบบอน ๆ แตกไมไดศกษาถงปรศนาธรรมทธดามารแสดงไว และอศราพร พรอมเพรยงพนธไดศกษาเรอง “ซาตานในวรรณกรรมตะวนตกและมารในวรรณกรรมไทย” วทยานพนธปรญญามหาบณฑต สาขาวชาวรรณคดเปรยบเทยบ บณฑตวทยาลย จฬาลงกรณมหาวทยาลย เมอพ.ศ.2545 กลาวถงการน าซาตานและมารจากเรองเลาและต านานศาสนามาสรางเปนตวละครในวรรณกรรม และพบขอสงเกตคอบทบาทของซาตานและมารกมความคลายคลงกนในฐานะผทาทายพระเจาและผทดสอบมนษย


จากทกลาวมานจะเหนวายงไมงานวจยใดทจะศกษาถงเฉพาะภาพของธดามารในวรรณกรรม สวนใหญมกมงประเดนไปทพญาวสวสตมารและความสมพนธกบพระพทธเจา โดยมธดามารเปนองคประกอบทชวยเสรมลกษณะทส าคญของพระพทธเจาและพญาวสวสตมารใหมความโดดเดนขนมา บทความนจะศกษาถงการน าเสนอภาพของธดามารทปรากฏในวรรณกรรมตลอดจนปรศนาธดามารทมการกลาวไวในวรรณกรรมเพอแสดงถงลกษณะการน าเสนอภาพและปรศนาธรรมของธดามารวามวธการน าเสนอดานใดและอยางไรบาง ภมหลงของธดามาร: ตณหา อรด ราคา ธดามารหรอทมนามเรยกแตละนางวา ตณหา อรด และราคา เปนธดาของพญามาราธราชหรอมารผ เปนใหญในสวรรคชนปรนมมตวสวตด สวรรคชนปรนมมตวสวตดจดอยในฉกามาพจรภมหรอทรจกกนเปนอยางดวาคอสวรรค ๖ ชน ถานบไลเลยงสวรรคแตละชนไปแลว จะเรมตนจากจาตมหาราชกา ดาวดงษา ยามา ดสดา นมมานนรดและสนสดทปรนมมตวสวตด สวรรคชนปรนมมตวสวตดนอยสงจากสวรรคชนนมมานนรดไดถง 672,000 โยชน อายของเทพยดาทอยในสวรรคชนนอยไดถง 16,000 ปทพย ซงสวรรคชนดงกลาวอยในฉกามาพจรภม สวรรคชนนสามารถแบงออกไดเปนสองสวน สวนแรกเปนแดนของเทพยดา มปรนมตวสวตตเทวราชเปนหวหนา และอกสวนหนงเปนแดนของหมมารมพญาวสวตตมารเปนหวหนา ดนแดนทงสองฝงนในไตรภมพระรวงกลาวไววาตางฝายตางอยอยางไมเกยวของกน ตวอยางกลาววา “แลในชนฟานมพญา 2 องคแล บหอนไดไปเฝาไปคลกน” (พญาลไท, 2535, หนา 211) ดานก าเนดของธดามารทงสามนนถอก าเนดขนมาจากอปปาตกะ หรอพวกทเกดขนมาโดยมรางกายเตบโตทนท มแรงกรรมเปนเครองสนบสนนใหเกดขนโดยไมตองอาศยองคประกอบอนใด ก าเนดของเทพประเภทนในไตรภมพระรวงกลาวไววา “หากเกดเปนตวเปนตนใหญแลวทเดยว เปนตนวาพรหมแลเทวดาแลสตวนรกนนแล ” (นยะดา เหลาสนทร, 2543, หนา 72) การทกลาววาธดามารทงสามมก าเนดแบบอปปาตกะน เปนเพราะวาธดามารมสถานะเปนเทพเชนกนนอกเหนอจากทกลาวไวในความหมายของการเปนสงชวราย การเปนอปสรรคขดขวาง กลาวคอในคมภรทางพทธศาสนาประเภทฏกาและปกรณระบวามารกคอเทวบตรมารในอกรปหนง มารมความหมาย 2 ความหมาย ความหมายแรกคอกามเทพ สวนอกความหมายหนงคอเทพเจาแหงการท าลายลาง การขดขวางคณความด (ก อยโพธ, 2477, หนา 66) สมเดจพระมหาสมณเจา กรมพระยาวชรญาณวโรรส ทรงอธบายเพมเตมวามารถกจดใหเปนบคลาธษฐานแหงสภาวะอนท าลายลางดวยด (ก อยโพธ, 2477, หนา 66) ทงนเรามกจะรจกความหมายของมารในความหมายทสองมากกวาคอการเปนเทพแหงการท าลาย การขดขวางคณความดและการเปนอปสรรคนนเอง (วชต แกวจนดา, 2533, หนา 5-9) ดงนนเมอกลาวถงมารแลวจงมกเขาใจวาหมายถงความชวราย การเปนอปสรรคมากกวาความหมายอนๆ


สวนทอยและการปรากฏกายของธดามารทงสามน ผเขยนสนนษฐานวาทอยของธดามารทงสามนาจะอยในสวรรคชนปรนมมตวสวตดเชนเดยวกบพญาวสวตตมารผเปนบดา สวนการปรากฏกายของนาง นางจะไมปรากฏกายออกมาถาไมจ าเปนหรอถาไมใชค าสงของพญามาราธราช มหลกฐานวานางทงสามไดปรากฏกายเมอพญาวสวตตมารทรงคร าครวญทไมสามารถขดขวางใหพระมหาบรษทรงละการบ าเพญพระโพธญาณตอไปได ธดามารทงสามจงเขาปลอบประโลมบดาพญามาร และเมอทราบถงเหตทท าใหพญาวสวตตมารคร าครวญตางกรบอาสาจะไปใชจรตมายาลวงใหพระมหาบรษตองหลดพนจากการบ าเพญพระโพธญาณ ในอกดานหนงนนเปนเพราะวาธดามารทงสามกมลกษณะทคลายกบพญาวสวตตมารประการหนงคอไมมรปลกษณทแนนอน เนองจากสวรรคชนปรนมมตวสวตดเปนสวรรคชนทเหลาเทพยดาหรอแมแตหมมารทอยหากจะประสงคสงใดกสามารถเนรมตไดตามความปรารถนา จงไมปรากฏวาพญาวสวตตมาร ธดามารรวมทงเหลามารจะมรปรางทแนชดหรอแบบใดอยางไร ทงนเพราะพญาวสวตตมารสามารถแปลงกายตามแตทจะเนรมตรปรางตามความปรารถนาใหเปนเทพ มนษย สตวชนดตางๆ เชน ง วว (สนธวรรณ อนทลบ, 2536, หนา 414) เชนเดยวกบหมมารกสามารถเนรมตกายามลกษณะทนาสะพรงกลวตางๆ ตามแตใจปรารถนา ดงเหตการณเมอครงยกทพมาลอมพระมหาบรษใตตนมหาโพธ หมมารกมการนมตรปรางแปลกประหลาดมากมาย ดงนนธดามารทงสามจงนาจะไมมรปลกษณทแนนอนเหมอนกน หากแตในจตรกรรมหรอแมแตในวรรณกรรมมกจะน าเสนอภาพธดามารทงสามในรปรางของหญงงาม การน าเสนอภาพหญงงามของธดามารนนสอดคลองกบจดมงหมายชอของนางดวย ภาพของธดามารจากอรรถกถาธรรมบทสมาระธดาศลปค าฉนท เมอกลาวถงนางตณหา อรด ราคา ผทศกษาวรรณกรรมพทธศาสนาคงจะสามารถแปลความหมายจากชอเรยกของนางทงสามไวไดระดบหนงแลววาการทเรยกชอธดามารทงสามนวาตณหา อรด ราคาคงจะมความสมพนธกบความหมายเชงพทธศาสนาอยางแนนอน ทงนเพราะค าทงสามค านจดวาเปนค าเรยกกเลสมารทงสน คอตณหาหมายถงความทะยานอยาก ความปรารถนา อรดหมายถงความขงเคยด ความไมยนดยนราย ความรษยา สวนราคาหมายถงความก าหนด การยนดอยในกาม (พระโสภณคณาภรณ, 2522, หนา 119-120) แตถงแมวาท งตณหา อรด และราคาจะถกจดวาเปนกเลสมารกอาจถกแยงขนมาไดวาถาอยางนนหมายถงวาพระพทธเจาไมสามารถก าจดกเลสมารไดจนหมดสน เพราะตองผจญกบการนมตภาพของนางทงสาม แตหากเชอในพระสพพญญตญาณของพระพทธเจาตองยอมรบวามารคอตวแทนทถกอปโลกนขนมาใหมตวตน มชวต จดวาเปนอมนษยชนดหนง อยางไรกด ก อยโพธไดกลาวไววาเรองของธดามารนเพงมมาปรากฏหลงจากพระพทธเจาตรสรแลว (ก อยโพธ, 2477, หนา 141) ทงนเขาใจวาพระพทธเจาทรงสามารถช านะกเลสไดทงหมดทงปวง หากแตเงอนไขการสรางใหธดามารซงมสถานะของกเลสมารนใหมตวตน มชวต เพราะในทางพระพทธศาสนาตองการทจะใชเปนเครองมอในการสอนเพอใหชใหเหนถงโทษของกเลสมารทไมสามารถอธบายไดดวยนามธรรม หากจะตองอธบายดวยรปธรรมใหมความชดเจนมากขน


เรองราวของธดามารปรากฏอยในพระสตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค มารสงยตต เนอความในมารธตสตรหรอพระสตรทวาดวยธดามาร รวมไปถงเรองราวธดามารยงปรากฏในพระคมภรชาตกฏฐกถาและพระธมมปทฏฐกถา (วชต แกวจนดา, 2533, หนา 42) และนอกจากนเรองราวธดามารยงไดแพรหลายมาสวรรณกรรมพทธศาสนาเฉพาะพากยไทยดงทจะกลาวตอไป ทงนวรรณกรรมพทธศาสนาพากยไทย ทผเขยนบทความเลอกศกษาจะศกษาเฉพาะวรรณกรรมบางเรองทกลาวถงหรอน าเสนอภาพของธดามารเทานน 1. ธดามารในอรรถกถาธรรมบท หมวดพทธวรรค พระธมมปทฏฐกถาหรออรรถกถาธรรมบทคอวรรณกรรมพทธศาสนาทมความส าคญ กลาวคออรรถกถาธรรมบทแตงขนเพอส าหรบอธบายเรองราวในพระชาตปจจบนของพระพทธเจา มลกษณะตรงกนขามกบอรรถกถาชาดกซงเปนการอธบายเรองราวอดตชาตของพระพทธเจา (ศกดศร แยมนดดา, 2545, หนา 38) อรรถกถาธรรมบทมทงหมด 26 หมวดหรอ 26 วรรค ไดแก ยมกวรรค อปปมาทวรรค จตตวรรค ปปผวรรค พาลวรรค ปณฑตวรรค อรหนตวรรค สหสสวรรค ปาปวรรค ทณฑวรรค ชราวรรค อตตวรรค โลกวรรค พทธวรรค สขวรรค ปยวรรค โกธวรรค มลวรรค ธมมฏฐวรรค มคควรรค ปกณณกวรรค นรยวรรค นาควรรค ตณหาวรรค ภกขวรรค พราหมณวรรค มนทานประกอบอยในธรรมบทจ านวน 302 เรอง ส าหรบเรอง “ธดามาร” นปรากฏอยในหมวดท 14 พทธวรรค วรรณนา มชอวา “มารธดา” เนอเรองของธดามารทปรากฏในอรรถกถาธรรมบทกลาวถงพราหมณและนางพราหมณคหนงมความปรารถนาจะยกธดาทมชอวานาง มาคนทยา ซงมรปงามยงนกใหกบพระพทธเจา พระพทธเจาไมทรงตรสอะไรกบพราหมณนอกจากน าเรองราวอดตชาตมาเลาใหพราหมณฟงวาหลงจากทพระมหาบรษทรงสละราชสมบตแลวนน พญาวสวตตมารตองการจะขดขวางการบ าเพญพระสพพญญตญาณจงออกตดตามพระมหาบรษนานถง 7 ป แตกไมประสบผลส าเรจ ธดามารทงสามคอนางตณหา นางอรดและนางราคาไดปรากฏกายขน เมอธดามารทงสามทราบถงจดประสงคของบดาพญามารทตองการขดขวางไมใหพระมหาบรษตรสรแตกไมส าเรจ จงกลาวแกพญามารวานางทงสามจะผกพระพทธเจาไวดวย “บวง” อนมราคะเปนประธาน ธดามารทงสามตางชวนกนไปเฝาพระพทธเจา ตางคดกนวา “ความประสงคของพวกบรษ สงๆ ต าๆ แล, บางพวกมความรกในเดกหญงรนทงหลาย, บางพวกมความรกในพวกหญงทตงอยในปฐมวย, บางพวกมความรกในพวกหญงทตงอยในมชฌมวย, บางพวกมความรกในพวกหญงทตงอยในปจฉมวย ;” (พระธมมปทฏฐกถาแปล ภาค 6, 2501, หนา 101) เมอคดไดดงนนธดามารทงสามตางจงนมตรปรางตนเองใหเปนไปตามทนางปรารถนา นนกคอเปนเดกหญงรน เปนหญงมครรภทคลอดแลวและยงไมคลอด เปนหญงวยปานกลางและหญงวยชรา แลวจงชกชวนกนไปเฝาพระพทธเจาเพอจะคดปรนนบตปฏบต

ค าวาวรรณกรรมพทธศาสนาพากยไทย หมายถงวรรณกรรมพทธศาสนาทมตนฉบบเปนภาษาบาลหรอภาษาสนสกฤต ตอมามการแปลจากภาษาบาลหรอภาษาสนสกฤตเปนภาษาไทย โดยในบทความนผเขยนเลอกศกษาเฉพาะวรรณกรรมพทธศาสนาพากยไทยทมาจากภาษาบาลเทานน


แตเมอพระพทธองคไดทอดพระเนตรเหนกรยาของธดามารทงสามนนกลบไมรสกยนดยนราย หากยงเทศนาตอนางดวยวาพระองคหลดพนจากกเลสอนมราคะเปนตนแลว นางทงสามจกน าพระองคไปสอ านาจของนางเพอการใดหรอเพอสงใด หลงจากพระองคตรสเสรจธดามารทงสามจงไดหายไปจากทนน เรองราวดงกอนเกาน พระพทธเจาทรงน ามาตรสกบมาคนทยพราหมณถงการทจะน าธดามาปรนนบตปฏบตพระองควาในกาลกอนพระองคกไมทรงยนดยนรายกบรปโฉมสตรหรอแมแตยนดในเมถนเลย เพราะพระองคทรงเปนผอยเหนอทงปวงไมลงมาแปดเปอนดวยมลทนใดใด ค าสนทนาทพระพทธองคตรสไวแกมาคนทยพราหมณกคอ “แมความพอใจในเมถน ไมไดมแลว เพราะเหนนางตณหา นางอรด และนางราคา, เพราะเหนสรระแหงธดาของทานน ซงเตมไปดวยมตรและกรส,(เราจกมความพอใจในเมถนอยางไรได?) เรายอมไมปรารถนาเพอจะแตะตองสรระธดาของทานนน แมดวยเทา.” (พระธมมปทฏฐกถาแปล ภาค 6, 2501, หนา 104) เรองราวของธดามารในอรรถกถาธรรมบทมลกษณะเดนคอพระพทธเจาทรงน ามาเปนตวอยางสอนแกมาคนทยพราหมณถงการทพระองคทรงอยเหนอทงปวงแมแตรป รส กลน เสยง สมผส ทรงมองวารางกายคอมตรคถ สงไมสะอาด ของสวยๆ งามๆ ไมจรงย งยน แมแตธดามารทงสามกยงไมสามารถท าลายพระสพพญญตญาณของพระองคได 2. ธดามารในสมภารวบาก คมภร สมภารวบาก เปนหนงในคมภรทส าคญในบรรดาวรรณคดพทธประวตอก 6 เรอง ไดแก สมภาร วบาก สมปณฑตมหานทาน ปฐมสมโพธ พทธานปรวตต ชนมหานทาน และทสโพธสตตทเทส (สภาพรรณ ณ บางชาง, 2533,หนา 131-210) ค าวาสมภารวบากในทนมความหมายวาผลแหงกรรมซงพระพทธเจาไดทรงบ าเพญมาแตอเนกชาต (ก.หงศลดารมภ, 2468, หนา 69) สาระส าคญของคมภรเลมนกลาวถงประวตพระพทธเจานบต งแตเมอครงเสวยพระชาตเปนพระโพธสตวจนมาถงเรองราวของพระพทธเจาในแตละสมยและไปสนสดทพระพทธเจาเสดจดบขนธปรนพพาน สมภารวบาก มการแปลและเรยบเรยงขนเปนภาษาไทยโดยนาคะประทปและพมพเผยแพรครงแรก พ.ศ.2471 โดยส านกพมพ ส.ธรรมภกด ส าหรบเรองของธดามารทปรากฏใน สมภารวบาก ในหวขอทวาดวย “มารวชยกถา” กลาวถงพญาวสวตตมารมความมงหมายทจะก าจดพระมหาบรษ เพอปองกนมใหพระองคน าพามนษยกาวลวงพนจากแดนวสยของพญามาราธราช คดไดดงนนจงด ารใหธดามารทงสามคอนางตณหา นางอรด นางราคาเรงไปขดขวางไมใหพระมหาบรษส าเรจพระโพธญาณ ธดามารทงสามนอมรบค าสงแลวจงเรงรดไปยงส านกของพระมหาบรษ แผนการแรกเรมตนขนเมอนางราคาเปนฝายกลาวเชอเชญใหพระมหาบรษด าเนนรอยตามนางไป พระมหาบรษตรสถามวานางนคอใคร นางทลวานางคอราคาผหนวงเหนยวใหสตวโลกมความยนดในกาม เมอพระมหาบรษไดฟงดงน น กตรสไลนางและกลาววานางเปนผมแตความมดมนอนธกาล หลงจากนนนางอรดจงเปนฝายเขาไปเชอเชญแทน พระมหาบรษกตรสถามดวยค าถามเดม นางทลวานาง


หนวงเหนยวสตวโลกดวยโทสะ ซงยากนกทมนษยจะหลดพนจากอารมณน พระมหาบรษกตรสเชนเดม จนในทสดเหลอนางตณหา นางตณหากเขาไปใกลพระมหาบรษดวยอากปกรยาคลายกนกบอรดและราคา นางกลาววานางผกสตวโลกไวดวยตณหาหรอความอยากปรารถนา พระมหาบรษกตรสแกนางตณหาเชนเดยวกบกรณของอรดและราคา เมอธดามารทงสามไมสามารถฉดรงใหพระมหาบรษด าเนนตามรอยทางแหงกเลสมารไดส าเรจ ทงสามตางพากนส าแดงลลาอาการมารยาแหงหญง โดยการเยองกราย สายหนา ช าเลองมอง ขบรอง เพอหวงใหพระมหาบรษจะมความรสกก าหนดขนมา แตดวยผลกรรมทนางทงสามคดรายนนไดบนดาลใหธดามารทงสามกลบมรปรางเปนหญงชราขนมา มรปโฉมทนาเกลยดนากลว นางทงสามรสกละอายใจยงนกจงรบพากนกลบมาเฝาพญาวสวตตมารแลวทลถงเรองราวตางๆ จงเปนเหตใหพญาวสวตตมารรสกโกรธและสงใหเหลามารทงหลายยกทพไปลอมพระมหาบรษ เหตการณตอไปกคอมารผจญนนเอง 3. ธดามารในปฐมสมโพธกถา ฉบบสมเดจพระมหาสมณเจา กรมพระปรมานชตชโนรส ปฐมสมโพธกถา คอวรรณกรรมพทธประวตเรองหนงทไดรบความนยมอยางแพรหลาย ปฐมสมโพธกถา มอยหลายฉบบ เชน ปฐมสมโพธกถาฉบบสมเดจพระสงฆราช (สา) ปฐมสมโพธกถาฉบบถนตาง ๆ แตฉบบทเมอกลาวถงแลวนกศกษาวรรณคดไทยมกรจกมากทสดคอฉบบสมเดจพระมหาสมณเจา กรมพระปรมานชตชโนรส ดงนนในบทความนผเขยนจะขอกลาวเพยงฉบบสมเดจพระมหาสมณเจา กรมพระปรมานชตชโนรสเทานน ปฐมสมโพธกถา มเนอหาทงหมด 29 ปรเฉทหรอ 29 ตอน ใน ปฐมสมโพธกถา ฉบบสมเดจพระมหาสมณเจา กรมพระปรมานชตชโนรสไดกลาวถงธดามารไวในปรเฉทท 11 วาดวย “โพธสพพญญปรวรรต” ถดจากปรเฉทท 9 ซงวาดวยเรอง “มารวชยปรวรรต” หรอตอนทพญาวสวตตมารพรอมดวยพลเสนาหมมารมาลอมพระมหาบรษเพอขดขวางไมใหพระมหาบรษบรรลพระโพธญาณ เนอความตอนนกลาวถงหลงจากทพญาวสวตตมารตองพายแพแกพระสพพญญตญาณของพระมหาบรษ จนท าใหพระแมธรณตองขนมาจากพระธรณเพอเปนประจกษพยาน บบน าพระโมลไหลพดพาหมมารใหลอยไปตามกระแสน าแลวนน พญาวสวตตมารกลบมามจตโทมนส นงอยในหนทางใหญแหงหนง เอานขา(เลบ)ขดลงแผนดนถง 16 ครงนกถงเหตทพญามารไมสามารถตรสรเปนพระพทธเจาไดเชนเดยวกบเจาชายสทธตถะ ล าดบนนธดามารทงสามจงปรากฏและพอทราบถงเหตปรวตกของพญามารผ เปนบดา จงอาสาจะไปกระท าจรตมายาใหพระมหาบรษตกอยภายใตนางทงสาม แตเมอธดามารทงสามไดพบกบพระมหาบรษแลว พระองคกลบไมยนดยนรายกบการฟอนร าขบรอง การท าจรตมายาตาง ๆ กลบทรงสงสอนวาทรงตดกเลสมรรคาหลดพนไปแลว ธดามารทงสามจงประจกษแกใจเหนคลอยตามบดา 4. ธดามารในฎกาพาหง ฎกาพาหง หรอ ฎกาชยมงคลอฏฐกเทสนา(พาหง) เปนวรรณกรรมพทธศาสนาทกลาวถงชยชนะทพระพทธเจาทรงไดรบตอผทคดจะท ารายพระองคซงมทงหมดแปดครง ชยชนะทงแปดครงของพระพทธเจา


มดงน ครงท 1 มารวชย ครงท 2 อาฬวกสตร ครงท 3 นาฬาครสตร ครงท 4 องคลมาลสตร ครงท 5 จญจมาณวกาวตถ ครงท 6 สจจกสตร ครงท 7 นนโทปนนทสตร และครงท 8 พรหมนมนตสตร ใน ฎกาพาหง กลาวถงชยชนะครงท 1 มารวชยไวโดยคงเนอความตามพทธประวตตอนมารผจญไวอยางบรบรณ ฎกาพาหง กลาวเปดฉากชยชนะแหงพระพทธเจาครงท 1 มารวชยดวยการกลาวถงพญาวสวตตมารไดฟงเสยงการสรรเสรญพระมหาบรษจากเหลาเทพยดา บงเกดความกงวลวาพระมหาบรษและเหลามนษยจะกาวลวงพนจากแดนวสยของตน จงสงใหธดามารทงสามเรงไปขดขวางพระมหาบรษทกวถทาง ฝายธดามารเมอรบค าสงแลวพรอมดวยบรวารของนางฝายละ 500 พากนไปสส านกพระมหาบรษ นางตณหาถอวานางเปนพจงเปนฝายแสดงทาทางจรตมายาตอพระมหาบรษ พระมหาบรษตรสถามวานางนมชออะไร นางตณหาทลวานางชอตณหา สวนเหตทมชอนเพราะนางผกใหสตวโลกหลงไปดวยความปรารถนา สวนนางราคาผเปนนองสาวคนรองกลาววาเหตทนางมชอนเพราะนางผกใหสตวโลกอยในราคะด าฤษณา ก าหนดในกามคณทงหาและนางอรดนองสาวคนสดทายกลาววาเหตทนางมชอนเพราะนางผกใหสตวโลกอยในอารมณแหงความโกรธและความโทมนส พระมหาบรษตรสไลใหนางทงสามกลบไปสแดนของนาง เพราะพระมหาบรษหลดพนจาก “กเลส” ทงหลายตาง ๆ เหลานแลว เหลาธดามารเมอไมสามารถหนวงเหนยวใหพระมหาบรษหลงใหลในกเลสมารทนางนมตขน บงเกดเหตอศจรรยคอธดามารทงสามกลบมรางกายชราภาพลง มผมหงอก ฟนหก นางทงสามจงกลบมาทลพญามาราธราชผเปนบดา 5. ธดามารในมาระธดาศลปค าฉนท มาระธดาศลปค าฉนท เปนวรรณกรรมค าฉนททแตงขนโดยกวในสมยพระบาทสมเดจพระมงกฎเกลาเจาอยหว มชอวาจมนทรงสรกจ (พราว บญรตพนธ) งานนพนธเรองนไมเปนทปรากฏแพรหลายนก การน าเสนอวรรณกรรมพทธศาสนาเรองนจงนบวาเปนการเผยแผวรรณกรรมทไมเปนทรจกออกสสายธารวรรณกรรมพทธศาสนาดวย มาระธดาศลปค าฉนท แบงเนอหาออกเปนวรรค มทงหมด 7 วรรค ส าหรบเรองราวธดามารทปรากฏใน มาระธดาศลปค าฉนท เมอเปดฉากกกลาวเปดตวธดามารทงสามในลกษณการของการแสดงภาพสตรทยงหลงอยในกามารมณหรอถาจะจ ากดความใหแคบลงมากคอการอยในกเลสเกยวกบรป รส กลน เสยงหรอกามคณทง 5 ธดามารทงสามตางฝายตางกแสดงจรตมายาย วยวนใหพระพทธองคนอมพระทยใส แตพระพทธองคกลบเหนรางนางแปลงและอากปกรยาทนางแสดงออกยงของตดอยในกเลสทจะเปนอปสรรคขดขวางทางแหงนพพาน จงทรงปลงสงขารและไมของเกยวกบนางทงสาม จากทไดศกษาเรองราวของธดามารทปรากฏในวรรณกรรมพทธศาสนา จะสงเกตไดวาเรองราวของธดามารทปรากฏในวรรณกรรมนนไมไดระบอยางชดเจนวาจะเกดขนกอนพระมหาบรษจะตรสรหรอภายหลงจากตรสร อยางไรกตามนกวชาการบางทานกไดกลาววาเรองราวธดามารนาจะเกดขนเมอครงทพระองคประทบเสวยวมตตสขทตนอชปาลนโครธในสปดาหท 5 หลงการตรสร (อนนต เหลาเลศวรกล, 2546, หนา 235 และสนธวรรณ อนทลบ, 2536, หนา 412) ขณะทบางแหงกกลาววาเรองราวของธดามาร


นาจะเกดขนกอนตรสรดงหลกฐานใน ฎกาพาหง ทกลาวถงการทธดามารมาแสดงจรตมายานนตองการทจะเปนแบบทดสอบพระมหาบรษวาจะท าใหพระองคหวนระลกถงความสขในฆราวาส เคยเปนกษตรยแวดลอมดวยนางสนมซงเปรยบไดกบธดามารทงสาม แตเมอพระองคทรงละกเลสจนตรสรเปนพระพทธเจาแลว จงเปนเพยงแบบทดสอบลองใจพระองคเทานน (ก อยโพธ, 2477, หนา 160-161) อยางไรกดบทความเรองนไมไดมงแยงความคดเกยวกบเรองล าดบเวลา หากจะน าเสนอถงแกนความคดส าคญเกยวกบปรศนาของธดามารทงสาม นบตงแตชอเรยกของนางจนมาถงจรตมายาของนางทงสาม โดยเฉพาะวรรณกรรมเรองสดทายคอมาระธดาศลปค าฉนทนบเปนวรรณกรรมเลมแรกทน าเสนอภาพของธดามารในลกษณะใกลเคยงกบมนษยมากทสด ทงทอาจเปนเพราะวาผนพนธวรรณกรรมเรองนตองการชใหเหนถงนางมารทงสามเปนสญลกษณของกเลสมนษยอยางเปนรปธรรมมากยงขนนนเอง ปรศนาธดามาร ถาหากพจารณาถงโครงเรองของ “ธดามาร” จากวรรณกรรมเลมตาง ๆ ทกลาวไปแลวนน จะพบวาจากการสรปสาระส าคญของธดามารจากวรรณกรรมพทธศาสนาเลมตาง ๆ ขางตนน สงเกตไดวาโครงเรองมลกษณะทไมแตกตางกนมากนก ทงนความนาสนใจอยทชอเรยกของนางรวมไปถงพฤตกรรมทนางแสดงออกมามากกวา ปรศนาคอศลปะการใชภาษาแสดงใหเหนถงความฉลาดหลกแหลมของคนในสมยโบราณ ทงนศลปะการใชภาษานยงมลกษณะพเศษคอสามารถก าหนดค าถามขนมาเพอใหผฟงรสกสบสน นบเปนการทดสอบเชาวนปญญาของผทถกถามหรอผทไมรค าตอบมากอน (เสาวลกษณ อนนตศานต, 2543, หนา 185) ปรศนานอกจากจะเปนการทดสอบฝายตรงขามแลว ยงเปนกลวธหนงทจะวดปญญาของผถกทดสอบวาผทถกทดสอบสามารถแกไขปรศนาดวยปญญาในระดบพนฐานและระดบลมลกอยางไรไดอกดวย ทงนปรศนาทปรากฏจากเรองราวของธดามารนอาจจะไมใชปรศนาทอาศยศลปะการใชภาษาเทาไรนก เวนไวแตปรศนาทตองตความจากชอเรยกของนาง สวนปรศนาอนนนมลกษณะคลายกบปรศนาธรรม โดยเฉพาะอยางยงการตองตความปรศนาธรรมเกยวกบอารมณของมนษย ซงลกษณะการน าเสนอภาพของการตความปรศนาเกยวกบอารมณของมนษยเหนไดอยางชดเจนในวรรณกรรมอกเรองหนงคอกายนคร ส าหรบปรศนาสามารถวเคราะหไดจากเรองของธดามารน มปรศนาอยหมวดใหญๆทงหมด 2 หมวด คอ ค าเรยกชอและการแสดงอตถมารยา รายละเอยดมดงน 1. ค าเรยกชอ: การน าค าศพททางพทธศาสนามาอางถง ในพจนานกรมศพทวรรณกรรม : ภาพพจน โวหาร และกลการประพนธ อธบายความหมายของการอางถงไววาคอการกลาวถงเรองอนนอกเรองทเขยน เชน กลาวถงบคคล เหตการณ นทานหรอวรรณกรรมอน ๆ การอางถงยงเปนการแสดงความรอบรของผเขยน จดประสงคทวไปของการอางถงกเพอทจะขยายงาน


เขยนวรรณกรรมนนใหชดเจนยงขนหรอใหเกดความหลากหลาย หรอใหถอยค ามน าหนก หรอใหนาสนใจประทบใจยงขน และการอางถงอาจจะท าใหงานเขยนนนดเดนลกซงขน (ราชบณฑตยสถาน, 2539, หนา 5-7) ในทนผเขยนบทความมความเหนวาการอางถงเปนกลวธการทเกยวของการน าศพททางพทธศาสนามาอางถงชอของธดามารทงสาม เพอเชอมโยงใหเหนวาธดามารทงสามกคออารมณกเลสทเกดขนกบมนษย นบตงแตชอเรยกของธดามารทงสามคอตณหา อรดและราคา ผทคนเคยกบศพททางพทธศาสนาคงจะทราบดวาค าศพททง 3 ค านคอค าทเรยกกเลสอนเกยวเนองกบอารมณของมนษยทงสน ค าวาตณหานนพระธรรมปฎก (ป.อ.ปยตโต) กลาวไววาคออารมณของมนษยทเกดจากเวทนาเปนปจจย มอวชชาเปนมลฐาน เมอมนษยรบรอารมณอยางใดอยางหนง อาจจะเปนความยนด ความชอบใจและไมชอบใจกยอมจะคลอยตามสภาวะของอารมณในขณะนน (พระธรรมปฎก [ป.อ.ปยตโต] , 2543, หนา 490-491) สวนค าวาอรดหรออรต ในพจนานกรมพทธศาสน ฉบบประมวลศพทไดอธบายไววาความขงเครยด ความไมยนดดวย ความรษยา (พระธรรมปฎก [ป.อ.ปยตโต] , 2546, หนา 249) และค าวาราคะ หมายถงความก าหนด ความยนดในกาม ความตดใจหรอความยอมใจตดอยในอารมณ (พระธรรมปฎก [ป.อ.ปยตโต] , 2546, หนา 249) ค าศพททงสามนลวนแลวแตเกยวเนองกบการแสดงอารมณของมนษยทงสน ทงนธดามารทงสามนางนเปนภาพแทนของอารมณอนเกดมาจากกเลส โดยชอของนางทงสามนนมความสมพนธกบพฤตกรรมและอปนสยของแตละนางดวย โดยในบทความนจะเรยกตามล าดบท ฎกาพาหง กลาวไววา ตณหาคอพคนโต ราคาคอนองสาวคนกลาง และอรดคอนองสาวคนเลก และการเรยงตามล าดบเชนน ท าใหเหนวาเปนการเรยงล าดบการเกดขนของกเลสในจตใจมนษย ซงนนกหมายถงวาธดามารทงสามน ในทางพทธศาสนาตองการใชเปนความเปรยบของกเลสทมกเกดขนกบจตใจมนษยทกรปทกนาม นอกจากนกลาวไดวาชอของนางทงสามยงสมพนธกบหลกธรรมทางพทธศาสนาอยางเหนไดชดเจน นนกคอกามคณทง 5 ซงไดแก รป เสยง กลน รส โผฏฐพพะอกดวย 1.1 ตณหา นางตณหาคอธดามารคนแรกทในวรรณกรรมมกจะกลาวเรมตนกอนเปนล าดบแรก อาจจะเปนเพราะวาตณหาคออารมณกเลสของมนษยทเกดขนกอนเปนล าดบแรกในบรรดาอารมณอนเปนกเลสทงหมด ดงมาระธดาศลปค าฉนท ในตอนเบญจมสรรค นางตณหาฟนจากสลบกลาวไวถงการเกดขนของตณหานวาเมอนางตณหาหลบลง ทกสงทกอยางกสงบลง ตอเมอตณหาตน ทกสงทกอยางกตนตาม ตวบทกลาวไววา บดนนอรตณหา นางมาระผวาอน- ทรยพนจตคนถน อรองคะด ารงกาย เหลอบลมนยนาสบ เนตรพบนชผาดผาย อนทรยะสขฉาย เฉดโฉมพศโดมดอน


ผดพนดจยลโขด เขนโดดดษณนอน ผงผายอรกายซอน ซวนซบสสยบเยยร กายกาย ณ สหายหญง เนานงนชนางเพลย ชดชดกลคลอเคลย ยามเยาวจตเมามน (จมนทรงสรกจ [พราว บณยรตนพนธ], ม.ป.ป.,หนา 26) จะเหนวาตณหาคอจดเรมตนของการเกดกเลส เปนแรงจงใจทท าใหมนษยมความรสกยนดและพอใจภายหลงจากทไดรบรอารมณอยางใดอยางหนง ตณหามทงสน 3 ประเภท คอ กามตณหา ความทะยานอยากในกาม ภวตณหา ความทะยานอยากเปนนนเปนน และวภวตณหา ความไมอยากเปนนนเปนน อยากพนจากดบสญ (พระธรรมปฎก [ป.อ.ปยตโต] , 2546, หนา 57) ในมาระธดาศลปค าฉนท เปนวรรณกรรมเรองเดยวทกลาวถงตณหาทงสามไววา กามฉนทตณหาพาเชอน เลอะเทอะเปอะเปอน เฉอะแฉะสกลมลทน อนภวตณหาอาจนต ดาลจตถวล ใหอยากเปนนเปนนน วภวตณหาราว พาจตวถ ไมอยากเปนนเปนนน (จมนทรงสรกจ [พราว บณยรตนพนธ], ม.ป.ป.,หนา 26) เมอตณหาเกดขนกจะเปนแรงจงใจใหมนษยเกดอารมณขนตอมาคอราคาหรอราคะ ในพทธปฏภาณกลาวถงพระพทธเจาทรงโตตอบกบมารเกยวกบการหลบไวอยางนาสนใจตอนหนง มารไดถามวาพระพทธองคทรงนอนเพออะไร เพราะการนอนนนเปนเหมอนกบคนตายและเหมอนกบคนไมมวญญาณ พระพทธองคทรงด ารสวา “ตณหาซงเปนเหมอนตาขาย เปนของแผไปไมมผใด เพอจะน าไปในทไหนๆ ผ รแลวเพราะความสนอปธทงปวงกยอมนอน” (ปย แสงฉาย, 2494, หนา 519) การทพระพทธเจามด ารสเชนนน ตองการทจะหมายถงมนษยผรเทาทนตณหายอมจะ “ตด” ตณหาดวยการดบทกสงเพอฆาตณหาทเกดขนในใจ ทงนค าวาอปธนน พระพทธเจาทรงหมายรวมถงขนธ กเลส อภสงขาร และกามคณ ซงตณหาทกลาวไวใน มาระธดาศลปค าฉนท จะเหนวาเมอตณหาหลบ ทกสงทกอยางกหลบตามไมมการเคลอนไหว แมแตความอยากตดของในอารมณ หรอความขงเครยดรษยา ความโศกเศรากหลบพรอมกบการดบของตณหา ในวรรณกรรมทกลาวถงธดามารน จะสงเกตไดวาธดามารทเรมตนแสดงจรตมายานนลวนแลวแตกลาวถงพฤตกรรมของนางตณหากอนเปนล าดบแรก ดงในฎกาพาหงกลาวถงกรยานางตณหาไววา “ฝายวานางตณหาเปนธดาผ พ กกระท าเลหกลมารยากระบดกระบวนแยบคาย แลวบทจรเยองยางเขามาสส านก”


(ฎกาพาหง, 2458, หนา 3) ขณะทในปฐมสมโพธกถา กลาวถงความไมยนดยนรายในธดามารทงสามเพยงตณหาประการเดยวไววา “ตณหาอนรอยกรองไวซงสตว ใหสตวทงหลายหลงบรโภคอาหารอนประกอบดวยพษ คอเบญจกามคณทง ๕” (สมเดจพระมหาสมณเจา กรมพระปรมานชตชโนรส, 2496, หนา167-168) สวนในอรรถกถาธรรมบทไมไดกลาววาใครเปนผแสดงจรตมายา มเพยงกลาววานางทงสามตางกนมตกายเปนหญงวยตาง ๆ สวนสมภารวบากนนกลาวถงการแสดงจรตมายาของนางราคาขนมากอน ซงนาสงเกตวาอามรณกเลสของมนษยระหวางตณหาราคะนน สงใดจะเกดขนกอน เพราะเมอไปศกษาถงความหมายราคะนนพบวาราคะกหมายถงความยนดในกามหรอความตดของอยในอารมณ ซงกเลสทงสองตวนอาจจะเกดขนในเวลาใกลเคยงกนกได เพราะเมอความอยากทสมผสจากอารมณเวทนาขน กยอมเกดความยนดทอยากตดของอยในกามสข ขณะเดยวกนเมอสมผสกบอารมณความอยากของตดในกามสข กอาจเกดความอยากรสกยนดพอใจ แตอยางไรกตามอารมณกเลสนนสวนใหญมกจะเรมตนมาจากการทมนษยมตณหากอนทงสน เพราะตณหาจะน าพาซงอารมณอนเปนกเลสของมนษยตอมา 1.2 ราคา ดงทกลาวมาแลววาชอของราคาหรอราคะนนหมายถงการยดตดของเกยวในอารมณ รวมทงความความก าหนด ความยนดในกามซงนบเปนอารมณเวทนาทมนษยยอมเกดขนเมอมตณหาเกดขน การกลาวถงราคาในวรรณกรรมชดธดามารนน จะพบวานางกมการแสดงจรตมายาทไมแตกตางจากตณหาและอรด นนกคอนางเปนกเลสตวทสองทออกมาประโลมใหพระพทธเจาทรงหลงใหลในอารมณ หลงจากทตณหาไมสามารถท าไดส าเรจ ราคานจดวาเปนอารมณทบงบอกถงการยดตดในกามสขอยางเหนไดชดเจน ขณะทตณหาเปนอารมณของความอยากในกามสข แตราคานจะชถงการทตองไขวควาหรอครอบครอง ค าศพททนาสนใจอกค าหนงทางพทธศาสนาคอราคจรตหรอทหมายถงพนนสยทหนกในราคะ เชน รกสวยรกงาม ซงเปนการแสดงออกถงการยดตดในกเลส ในตวบทวรรณกรรมกลาวถงราคาไวอยางนาสนใจ อยางเชนใน สมภารวบากกลาวไวถงตอนทพระมหาบรษตรสถามนางวาเหตใดนางจงมชอน ชอนชใหเหนนางมกรยาอยางไร นางทลวา “ขาพเจานเปนผผกสตวใหก าหนดยนดอย ในบวงราคา สตวทงหลายจะหนายหนจากบวงราคะแหงขาพเจานมได” (นาคะประทป, 2500, หนา 473) ขณะทในมาระธดาศลปค าฉนท กลาวถงคณสมบตของนางไวตรงกบศพททางพทธศาสนาทกลาวถงราคจรตหรอพนนสยของราคาทวาความรสกรกสวยรกงาม ยนดในการตดอยในอารมณ ดงทตวบทวา ชอสการะเลศจะเพรศวมล ประดบประดาประภาพนธ ประพนธพวง (จมนทรงสรกจ [พราว บณยรตนพนธ], ม.ป.ป., หนา 14)


ราคาจงเปนค าเปรยบทางพทธศาสนาทตองการชใหเหนหนงในธดามารหรอนางราคาน สรางความรสกหลงใหลพอใจในรปรสกลนเสยงและตองการของเกยวในกเลส เพราะสงทนางกลาวมานนแสดงถงการพยายามผกมดมนษยใหเวยนวายอยในกามคณ โดยมตณหาเปนเครองสนบสนนนนเอง 1.3 อรด สวนอรดนนอาจกลาวไดวาแมจะจดวาเปนอารมณกเลสมนษยทแสดงออกถงความขงเครยดและความรษยา ซงถอวาเปนอารมณทไมคอยมบทบาทมากถาเปรยบเทยบกบตณหาและราคาทมสถานะของอารมณกเลสทเปนใหญ ในสมภารวบากกลาวถงเหตทนางอรดมชอนกเพราะวา “ขาพเจาเปนผผกสตวไวดวยบวง คอโทโส สตวทงปวงจะหลกไปใหพนจากบวง คอโทสะแหงขาพเจาน หลกไปไดเปนอนยากยงนก” (นาคะประทป, 2500, หนา 474) แตอารมณแหงความขงเครยด การแสดงโทสะและการแสดงความโทมนสนกนบวาเปนอารมณกเลสอยางหนงของมนษย ซงเมอใดมนษยประสบกบตณหาและไมสามารถไดตามความพงพอใจในความรสก อนมราคาเปนเครองชกจงใหเกดความก าหนดในกามสขนนมากยงๆ ขน มนษยกเกดอารมณความรสกไมเปนสข ไมพอใจและเกดความขงเครยดจนน าไปสการมโทสะ โทสะนจดวาเปนหนงในอกศลมล 3 โดยมโลภะ โทสะ และโมหะเปนปจจยทกอใหความชวขน หรออาจจะกอใหเกดความโทมนสไมไดสงทตนพงประสงค อยางไรกตามจากการศกษาวรรณกรรมชดธดามารนจะพบวาธดามารนางทสามหรออรดนนไมปรากฏแสดงอารมณโทสะและโทมนสแตประการใด อาจจะเปนเพราะในวรรณกรรมตองการทจะชใหเหนวาอรดเปนหนงในอารมณกเลสทยอมสามารถเกดไดกบมนษยทกรปนามกได และจากพทธประวตสวรรณกรรมนน อรดจะตองแสดงจรตมารยาเพอใหพระมหาบรษเกดความรสกพอใจหลงใหลในความงามและกรยา ดงนนการแสดงอารมณทรายกาจหรอความเศราหมองของอรดจงไมปรากฏใหเหน เพราะตองแสดงใหเหนความสวยงามและความสดชนของนางเพอลวงพระมหาบรษนนเอง ตณหา ราคาและอรดจงนบวาเปนตวแทนค าศพททางพทธศาสนาทเปนเครองมอสาธตใหเหนถงกามคณทเกดขนกบมนษย และเปนสญลกษณทางพระพทธศาสนาทตองการชใหเหนวา ค าวา “มาร” นน นอกจากจะมความหมายถงการเปนอปสรรคขดขวางทางแหงความส าเรจแลว “มาร” ยงเปน “บวงมาร” ทคอยดกจบใหสตวโลกตกอยในวสยของตนหรอทางแหงมาร ซงบวงมารนนกคอบวงกเลส โดยมกามคณหรอรป รส กลน เสยง โผฏฐพพะเปนองคประกอบ ซงในพทธปฏภาณ ค าถามทพระพทธเจาทรงโตตอบกบมารเรองอารมณ 6 นน มารไดกลาวถงกามคณหรอกเลสซงเปนสงทมารเปนนายทงสนนนวา นอกจากกามคณทง 5 แลวยงมธรรมารมณ จกขสมผส โสตสมผส ฆานสมผส ชวหาสมผส กายสมผส มโนสมผส จกขวญญาณ โสตวญญาณ ฆานวญญาณ ชวหาวญญาณ กายวญญาณ มโนวญญาณ ลวนเปนวสยของมารทงสน มารจงกลาวกบพระพทธเจาวาทานจะหลกหนพนจากวสยของมารไดอยางไร พระพทธองคทรงด ารสทานกไปในทางทไมมสงเหลาน


การเกดกเลสจะท าใหกอใหเกดการท ากรรมหรอการกระท า และเมอท ากรรมกยอมตองไดรบวบากหรอผลของกรรม นนกคอการยงเวยนวายในสงสารวฏ ไมหลดพนจากบวงมาร ดงทมค ากลาววา “คนทมกเลสจงตดในบวงมาร ถาไมมกเลส กไมตด” (ก อยโพธ, 2477, หนา 207) พระมหาบรษหรอในเวลาตอมาตรสวาพระองคเปนผหลดพนจากบวงมารหรอกามคณแลวจงไมของเกยว อกทง “กเลสอนใดอนหนงซงมอย ในโลก พระสมมาสมพทธเจาไดทรงชนะแลว จกกลบแพอกนนไมม พระสมมาสมพทธเจาเปนผ มอารมณหาทสดมได เปนผไมมรอยคอกเลส พวกเจาจกน าไปไดอยางไร ขาย คอตณหาทครอบ สตวโลกทงปวงไว เรากไดตดขาดแลว จกน าเราไปไดอยางไร” (ปย แสงฉาย, 2499, หนา 172) จะเหนไดวาชอของธดามารทงสามนจงเปนปรศนาของค าศพททางพทธศาสนาทผอานจะตองเขาใจในเรองของกามคณ จงจะสามารถตความจากชอของนางทงสามวาแททจรงแลวตณหา ราคาและอรดกคอความเปรยบทพทธศาสนาตองการอปโลกนใหเหนชดเจนนอกเหนอจากความหมายตามรปค า ทงนชอของนางนไดมาสมพนธกบการสรางภาพของตวละครธดามารในวรรณกรรมในลกษณะของการแสดงพฤตกรรม อาจมผแยงไดวาและเหตใดจงตองเปนธดามาร ทงทกเลสมารนสามารถเปนสงใดกไดทจะชกจงใหมนษยมาตกอยในบวงมาร ค าตอบนนกคอการทอปโลกนใหนางมารทงสามนมาประโลมใจพระมหาบรษ กเพราะพระมหาบรษด ารงเพศเปนบรษ การทจะชกจงใจใหบรษมความหวนไหวไดนนยอมมาจากความพงพอใจในรปโฉมของหญงงาม ดงนนตวอยางการสาธตหรอแบบทดสอบธดามารทแปลงกายมาเปนหญงนนกมจดมงหมายเพอลอลวงใหพระมหาบรษมความประสงคในรปกายของนางนนเอง ดงนนนอกจากชอของนางจะเปนปรศนาทนาสนใจแลว พฤตกรรมทธดามารทงสามแสดงออกมานนกมความนาสนใจอยเชนกน ดงทจะกลาวตอไปน 2. การแสดงอตถมารยา เมอเราทราบถงปรศนาชอของธดามารทงสามทเกยวของกบกเลสอนถอวาเปนอปสรรคทส าคญทจะขดขวางความดงามทงหลายแลว นอกจากชอของธดามารจะสมพนธกบเปน “มาร” ในความหมายของการเปนอปสรรค การขดขวางทางแหงความส าเรจแลว จงเกดขอสงสยวาท าไมพระพทธศาสนาจงอปโลกนธดามารทงสามใหเปนอปสรรคขดขวางแทน หากกลบไมใหพญาวสวตตมารเปนผด าเนนบทบาทตงแตตนจนจบ กลาวคอเหตการณมารผจญนนบเปนเหตการณส าคญตอนหนงในพทธประวตของพระพทธเจา การทจะทดสอบวาพระพทธเจาทรงผานกเลสทงหลายตางๆ นส าเรจหรอไมนน แบบทดสอบหนงทสามารถพสจนไดกคอความสมพนธระหวางชายหญง กลาวคอความสมพนธระหวางชายหญงนนเปนสงทไมสามารถละหรอเลกจากการมความสมพนธฉนชายหญงไปได เพราะเมอฝายชายมความพงพอใจตอฝายหญง ยอมสามารถทจะสละทกทกอยางได ในกรณนจงมความหมายวาหญงสามารถชกจงหรอโนมนาวใจใหชายลมหลงได (ปรชา ชางขวญยน, 2541, หนา 77) อยางไรกตามกไมไดหมายถงวาหญงคอศตรทางพรหมจรรย หากแตความเปนผหญงไมวาจะเปนรปโฉม ความบนเทงใจและความใกลชดยอมจะท าใหชายฝกตนทจะละ


ราคะไดยาก (ปรชา ชางขวญยน, 2541, หนา 77) ดงนนธดามารจงเขาใจวาพระมหาบรษซงครองเพศเปน “ชาย” นนยอมจะตองมความพงพอใจตอรปโฉมของหญง รวมทงยงคดไปดวยวา “ธรรมดาบรษยอมชอบสตรมรปพรรณตางๆ กน บางกรกสตรทเปนกมาร บางกรกสตรทตงอยในปฐมวย บางกรกสตรทตงอยในมชฌมวย บางกรกสตรทตงอยในปจฉมวย เราทงหลายจกประโลมดวยรปพรรณตางๆ กน” (ปย แสงฉาย, 2499, หนา 172) แตนางทงสามกลบลมไปวาพระมหาบรษอยในเพศสมณะและทรงปญญาล าเลศแตกตางจากสมณะองคอน การคดของธดามารเชนนมาจากการทนางทงสามตดสนจากพฤตกรรมความสมพนธของชายและหญงนนเอง ดงนนการทจะเขาใจปรศนาธดามารทแสดงออกมาจากตวนางนน นอกจากจะพจารณาจากชอของนางแลว ในดานพฤตกรรมของนางกสามารถตความไดเชนกน ดงนนสงทผเขยนจะกลาวตอไปคอการพจารณาจากชอของนางทงสามมความสมพนธกบพฤตกรรมของนางทงสามอยางไร มรายละเอยดทจะตองกลาว 2 หวขอ คอ กายนาง-กายหญงและการแสดงความเปนหญงของธดามาร 2.1 กายนาง-กายหญง สงหนงทจะเหนไดจากการแสดงอตถมารยาแหงหญงของธดามารทงสามนนกคอการทเขาใจวาบรษมความพงพอใจในรปโฉม ในวรรณกรรมทกลาวถงเรองราวของธดามารนนนบตงแตอรรถกถาธรรมบททกลาวถงมาคนทยพราหมณตองการทจะยกธดาเพอใหเปนผปรนนบตพระพทธเจานน พระพทธเจาทรงด ารวาพระองคทรงเหนรปกายของหญงคอสงทนารงเกยจ ดงททรงตรสวา “ความพอใจในธรรมเนยมแหงคนคไมไดมแกเรา เพราะไดเหนนางตณหา ราคา อรดเลย...เพราะไดเหนรปกายอนเตมดวยมตรกรสเชนน” (ปย แสงฉาย, 2494, หนา 440) อกทงพระองคนาจะทรงคนพบแลววาการทจะรกษาพรหมจรรยใหอยไดนน นอกจากการท าความเขาใจถงบทบาทและหนาทของผหญง เชน หญงคนนนเปนมารดากใหพจารณาวาคอมารดา อยามองเปนอนแลว ยงรวมไปถงการท าความเขาใจเกยวกบ “รางกาย” ดงทมพทธโอวาทตรสถงการพจารณาเรองกายวา

ตงแตเบองต าขนไปถงปลายผม อนมหนงหมรอบ อนเตมไปดวยของไมสะอาดตางๆ สงทมในกายน กคอผม ขน เลบ ฟน หนง เนอ เอน กระดก เยอในกระดก มาม หวใจ ตบ พงผด ไต ปอด ไสใหญ ไสนอย อาหารใหม อาหารเกา ด เสลด หนอง เลอด เหงอ มนขน น าตา เปลวมน น าลาย น ามก ไขขอ มตร ดงน...ประพฤตพรหมจรรยอยไดตลอดชวต

(ปย แสงฉาย, 2498, หนา 442) ขณะท มาระธดาศลปค าฉนท เปนวรรณกรรมทกลบน าเสนอภาพของเรอนรางธดามารไดอยางชดเจนมากทสด กลาวคอในตวบทไดกลาวบรรยายถงเรอนรางของธดามารทงสามในลกษณะสะทอนถงความสวยงาม ซงเปนภาพทสามารถชกจงใจใหชายหลงใหลได ดงทตวบทกลาวชมโฉมความงามของนางไวในจตรวรรค ตอนสามธดามารก าลงสลบวา


อนกานดาผวะปรางสอางสรล ายอง ใครเลยจะเวนปอง ฤม อนกานดาผวะพกตรประภาสรฉว ใครเลยจะนกหน มสม อนกานดาผวะเอวสอางสรรกลม ใครเลยจะเวนชม สเอว อนกานดาผวะเผาอ าพนกลค าเปลว ใครเลยจะเหนเลว ละแผก อนกานดาผตะโพกงอนประดจแอก ใครบางมนกแปลก ละนน อนกานดาผวขาวสกาวมมลทนต ใครเลยมวาฟน อเคอ อนกานดาผวะเนตรประดจนยนเนอ ชายชนนยมเขอ สนน (จมนทรงสรกจ [พราว บณยรตนพนธ], ม.ป.ป., หนา 22) ในฉากตอนนางอรดและนางราคาขบทลถงโฉมงามของนางวา ฉอเลาะเพราะพรง ยมแยมยวนยง หวงสงเกษม ท านลทลวอน โอษฐออนอวนเอม ผวพรรณวรรณเหม ระเรอเรองรอง ขาวแกมชมพ ฉวสตร พศดไยยอง ผดผองเพญพราว เยยขาวเยยทอง เปลงปรางนางนอง เยยงเยยชมพ ทรามวยก าดด เตาเตงเครงครด จ ารดพบ งามปรางคางคว งามนวกรรณตร โอษฐเอยมอมช สมพกตรประไพ งามเกลาเผาผม เนตรหวานพาลรมย วาวคมแจมใส หนานวลแฉลม ชนแชมยองใย แจมจนทรพรรณไข เพญแขแลลาน


นาสกโสภา กรแกวกญญา กานดาดวงพาล ลงเรยวเพรยวรบ ออนหยบสคราญ ล าแขนเยาวมาลย ยงงามยามไกว งามเพลาเกลาเกลยง ลงล าเรยวเรยง ยลเยยงหงสไกร งามชงคนงราม อกนองทรามวย ยรยารนาดไป ดจหงสเหมเหร ตะโพกไหลผาย ผาเผยเฉดฉาย เยองกรายสเทน ปฤษฎางคเลอศร ทวงทเมยงเมน ยงพศยงเพลน งามเหมาะเจาะใจ ทรงทรวงพวงพ เอวออนยาหย ทวงทอ าไพ มรรยาทแชมชอย นางนอยนวลใจ จมลมลมย รางชางชวนชม งามศอสลวย ดจเทพอ านวย ทรงชวยเสกสม รบสวนภาคเศยร แนบเนยนเกลยวกลม พลงพรอมอารมณ รปรสกลนเสยง (จมนทรงสรกจ [พราว บณยรตนพนธ], ม.ป.ป., หนา 3 และ 40) หากพระมหาบรษนนกลบมองรางของธดามารทอาจสรางความนาหลงใหลใหชายอนไดนนเปนภาพของ “ดจศพสลบสลาย” พรอมกบทรง “ปลงรางสอางนช” แทน ทงนการพรรณนาถงเรอนรางของธดามารทงสามนางนน กวผนพนธมจดประสงคทจะน าเสนอภาพของธดามารใหเหนชดเจนมากขนจากวรรณกรรมชดธดามารเรองอนทจะกลาว เพราะในฎกาพาหง นนกไมไดกลาวชมโฉมความงามนอกจากกรยาทาทางเยองยางของนางเทานน ดงนนในมาระธดาศลปค าฉนทจงเปนวรรณกรรมทน าเสนอภาพความเปนมนษยทเหนไดชดเจนจากตวตนของธดามาร ขณะทวรรณกรรมธดามารเรองอนมกจะน าเสนอภาพของธดามารทใหความส าคญตอการเปน “มาร” ขดขวางตอพระมหาบรษอยางไรเทานน อกประเดนหนงทนาสนใจกคอการนมตกายนางใหเปนหญงตางวย แมวาจดประสงคของการนมตกายของธดามารเพอใหเปนหญงแรกรน หญงกลางคน หญงในวยผใหญนนมเพอชกจงใจใหพระมหาบรษเกดความรสกหลงใหลในหญงวยตางๆ หรออาจกลาวไดวาการนมตกายนางของธดามารในหญงวยตางๆ นเปนตวเลอกใหพระมหาบรษเกดความพงพอใจในหญงวยใดกสามารถเลอกไดนนเปนอบายวธทางโลก กลาวคอธดามารนนไดใชอบายทางโลกหรอการแสดงภาพของความสะสวยของหญงวยตางๆ เพอสรางเสนหดงดดความสนใจ ซงเมอพจารณาจากความคดทนางทงสามคดไวกอนหนานนวา ธรรมดาบรษมกชอบสตรทมรปโฉมแตกตางกนซงรวมถงวยดวย การเขาใจความชอบบรษจงเปนวธการทธดามารคดวาจะสามารถท าให “บรษ” ทหมายถง “พระมหาบรษ” จะเขาขาย “ธรรมเนยมของบรษ” ดวยเชนกน


นอกจากนการพรรณนากายของนางนน จะสงเกตไดวามความสมพนธกบการแสดงความเปนหญงดวย กลาวคอการแสดงเรอนรางทออนแอนและดสะสวยงดงามของธดามารน ถามการแสดงลกษณะความเปนหญงทตรงกนขามกบเรอนราง ยอมจะไมสามารถความพงพอใจใหกบบรษผพบเหน ดงนนสงหนงทธดามารจะตองนมตภาพมายาใหสอดคลองกบเรอนรางของตนดวยนนกคอการแสดงความเปนหญง อยางไรกตามการแสดงความเปนหญงของธดามารน กลบแฝงไวดวยมารยาของหญงหรอจรตมายาทหญงรายมกจะเสนอเพอย วยวนใหชายหลงใหล แมวาจะสอดคลองกบบทบาทและหนาทของผหญงทจะตองแสดงออกกบผชายซงเปนธรรมดาของโลกกตาม อนงจะพบไดวาแมวานางจะสามารถแปลงกายใหนางเปนหญงทมความตางหลายวย หากในทสดแลวความเปนหญงทแสดงผานเรอนรางของนางกกลบปฏเสธความรวงโรยในวยชรา ดงทในฎกาพาหง กลาววา “...แกชราคร าคราเกสาหงอกฟนหกเหนประจกษแกตา” นางก “บงเกดก าเรบรอนละอายแกใจนกหนา...มอาจสามารถเพอจะอยในฐานทนนได กพาบรวารของอาตมา (ธดามาร-ผ เขยน) หนไปสส านกพระบดา” (ฎกาพาหง, 2458, หนา 7) เชนเดยวกบใน สมภารวบาก กลาวไววา “อาศยกรรมทตวกระท ามดนน ซดใหบดเดยวใจกกลบกลายเปนคนชรา มรปพงเกลยดพงชง...มารธดาทงสามนนกมความละอายมอาจอย ชาได กพากนรบกลบไปสส านกพระยามาราธราช” (นาคะประทป, 2500, หนา 474) สวนในมาระธดาศลปค าฉนทนนกลบไมไดแสดงภาพของนางทงสามทความชรา ทงนอาจเปนเพราะกวตองการใหวรรณกรรมเรองนแสดงถงความสมจรงคอเปนภาพน าเสนอของธดามารทเปนผหญงทมความเปนมนษยมากกวาวรรณกรรมเรองอนทกลาวถงธดามาร จงไมมการกลาวถงการนมตกายใหเปนหญงตางวย และไมมการแกชรา อยางไรกตามจะพบวาธดามารทงสามนนคอตวแทนของกเลสมารอยางแทจรง เพราะยงตดของอยในขายแหงตณหา ราคะ และอรดคอความอยากสวยอยากงาม การมความสขทไดเหนตนงดงาม การรสกโทมนสถาตนเองประสบกบความชรา 2.2 การแสดงความเปนหญงของธดามาร ความเปนหญงนเปนภาพน าเสนอพฤตกรรมของผหญง โดยน าเสนอผานทางพฤตกรรมทงกาย อารมณ และความรสก บคลกภาพ เรอนราง ความคด ความเชอ ตลอดจนการด าเนนชวต จากการวเคราะหภาพของธดามารในวรรณกรรมชดธดามารน จะพบวาประเดนหนงทนาสนใจกคอการแสดงความเปนหญงของธดามารทงสามออกมาเพอประโลมใจใหพระมหาบรษมความพงพอใจนนคอการแสดงทาทางลกษณะการเดน ยนหรอนง กรยาตาง ๆ เหลานมกสะทอนผานภาพความเปนหญงในความหมายของความนมนวล ความสวยงาม อยางไรกดธดามารนนไดปรงแตงเพมจรตหรอมารยาของหญงรายเขาไปเพอเสแสรงใหความนมนวลนนเปนความนมนวลยงขน ความสวยงามกเปนการปลอมแปลงเพอใหดสวยงามมากเกนกวาปกต หรอแมแตอรยาบถทงสคอเดน ยน นงและนอน นางกเสแสรงปรงแตงมารยาของหญงทแอบแฝงไวดวยความตองการผกมดใหบรษทเหนยอมเกดความพงพอใจ


การแสดงความเปนหญงของนางทงสามในเชงเยายวนและสรางความนาสเนหาเปรยบเสมอนกบการน าเสนอภาพของผหญงลกษณะตาง ๆ นบตงแตการแสดงทาเยองกราย การแสดงบทบาทของผหญง ซงมรายละเอยดดงน 2.2.1 การแสดงทาเยองกราย ในวรรณกรรมทน าเสนอเรองราวของธดามารนทกเรองมกจะกลาวตรงกนวาทาทางของธดามารนทงการเยองยาง การยางกราย การปรบเปลยนอรยาบถนนมกจะแสดงใหเหนถงลกษณะของการเสแสรงใหดมจรตมายามากเกนกวาความเปนหญงทแสดงออกมาหรอการใชเลหกลปรงแตงในกรยาทแสดงออกมา เชน ในสมภารวบาก กลาวถงการเดนของธดามารทงสามในภาพรวมวา “เมอจะไปสหาไปดๆ ไม ส าแดงลลาอาการมายาหญงเยอง กรายสายหนาช าเลองตาขบรอง” (นาคะประทป, 2500, หนา 474) มขอสงเกตคอใน สมภารวบาก นนกลาวในล าดบแรกกอนวาธดามารทงสามถกพระมหาบรษขบออกไปใหพนจากการเขามาหา จงท าใหนางทงสามตองแสดงทาทางเชนนน สวนใน ฎกาพาหง กลาวถงลกษณะการเดนของธดามารเพยงนางตณหาวา “ฝายวานางตณหาเปนธดาผ พ กกระท าเลหกลมารยากระบดกระบวนแยบคาย แลวบทจรเยองยางเขามาสส านก” (ฎกาพาหง, 2458, หนา 3) เขาใจวาธดามารอกสองนางกมลกษณะการเดนเชนเดยวกน สวนใน มาระธดาศลปค าฉนท ไดกลาวอรยาบถดงน การเดน ธดามารทงสามองคทรงศร เสดจเฝามน ประเลหยะยวนมารยา แยมยมพรมเพราเสาวภา เออนอรรถวจนา ชมอยชมายชายนยน (จมนทรงสรกจ [พราว บณยรตนพนธ], ม.ป.ป., หนา 1) การนอน นางตณหากรกาย ณ กายสะอรด สองเพราสพรรณ สโรช นางราคากรพาดนลาฏสรรโขด เดนองคะนงโพธ สภพ (จมนทรงสรกจ [พราว บณยรตนพนธ], ม.ป.ป., หนา 21) อรยาบถของธดามารทน าเสนอผานวรรณกรรมนเปนการชใหเหนถงการทนางทงสามพยายามแสดงถงการปรงแตงกรยาของความเปนหญง


2.2.2 การแสดงบทบาทของผหญง พฤตกรรมของธดามารทนาสนใจประการหนงทปรากฏในวรรณกรรมชดธดามารนกคอการแสดงบทบาทของผหญงในดานครวเรอน กลาวคอนบตงแตสมยพทธกาลนนผหญงจะตองมหนาทปรนนบตสามรวมทงบตร ดงทมการก าหนดหนาทตางของภรรยาทดเอาไว หรอไมเฉพาะแตสามและภรรยา แมแตผออกบวชกจะตองมผมาปรนนบตหรอดแลในกจตางๆ ดงทมาคนทยพราหมณตองการทจะยกธดาใหพระพทธเจานนเอง ในดานการแสดงความเปนหญงเชนนจงมอทธพลตอการแสดงพฤตกรรมของธดามารทงสามนางดวย คอนางยอมเขาใจความเปนไปทางโลก โดยเฉพาะอยางยงวสยของผชายนนยอมทจะชอบการเอาอกเอาใจรวมทงการไดรบการปรนนบต ดงทธดามารทงสามตางทลอาสาเกยวกบการแสดงความช านาญในการเรอนทงงานประดษฐ อาหารการกนให พระมหาบรษทรงทราบ ดงตวอยางในมาระธดาศลปค าฉนทกลาวไววา นางอรดทลวา อนนะสงคสการะขาฯ ช านาญ จะตบจะแตงจะแบงประสาน กสมจต แมด ารสไฉนจะไดประดษฐ ประดจพระองคจ านงมผด มแผกเลย สงคะรสละบองฉลองเฉลย จะยวนกเยยมจะเคยมกเคย ช านาญเทยว นางตณหาทลวา อนนะ,สงค,สการะขาฯ กเชยว จะตบจะแตงจะแบงจะเจยว ประการใด แมพระองคประสงคจ านงไฉน จะขาดจะพลงจะยงอะไร กรสน อนนะโภชนากนาถวล จะลองจะลมจะจมจะกน ประกอบกน นางราคาทลวา อนนะ,สงค,สการะขาฯ กมน จะตบจะแตงจะแบงจะปน ประกอบกจ แมประภาษประสงคจ านงชนด ไฉนกไดวไลขจต มหทธผล


ชอสการะเลศจะเพรศวมล ประดบประดาประภาประพนธ ประพนธพวง (จมนทรงสรกจ [พราว บณยรตนพนธ], ม.ป.ป., หนา 13-14) สวนหนาทของผหญงอกประการหนงคอการบ ารงบ าเรอใหความสขส าราญในดานบนเทงนน ในปฐมสมโพธกถา และ มาระธดาศลปค าฉนท มการน าเสนอภาพของธดามารทงสามมงเปนเครองบนเทงของผชาย ดงทธดามารรวาโดยปกตวสยของผชายมกชอบดระบ าร าฟอน ปฐมสมโพธกถา กลาววา “นางมารธดาทงหลาย กกระท าอตถมายาโดยอาการลลาศช าเลองเนตรฟอนร าขบรองมประการตางๆ” (สมเดจพระมหาสมณเจา กรมพระปรมานชตชโนรส, 2496, หนา 167) หรอใน สมภารวบาก กลาววา “ส าแดงลลาอาการมายาหญงเยอง กรายสายหนาช าเลองตาขบรอง” (นาคะประทป, 2500, หนา 474) จงสนบสนนใหเหนวาบทบาทของผหญงนนคอการเปนเครองบนเทงสรางความส าราญใหกบเพศตรงขาม นอกจากนสงทแสดงความเปนหญงทปรากฏจากพฤตกรรมของธดามารทงสามนยงอยทการแสดงความเอยงอายหรอการทตนเองมความรสกวาเปนหญงทยอมเปดเผยกายใจใหผชายไดมองเหน แตกลบไมสนใจ ในมาระธดาศลปค าฉนทสะทอนใหเหนอยางชดเจนคอในทายทสดเมอไมสามารถประโลมพระทยใหพระมหาบรษมาของเกยวในกเลส นางทงสามกเกดความรสกขนมาวา วาพลางกรรแสง ทรวงเสยวแสยง ส าแดงเปดเผย ระทมกรมทกข มสขเสบย หนานวลชวนเชย กลวกลาน าตา ทงรกทงแคน ทงอายสดแสน เนองแนนเสนหหา แลวหวนเคองขด ด ารสราชา ผพระบดา กอเกลาเกศ เหมอนหนงพงใจ แสรงสงจงใช ลกใหกาล ย วยวนชวนชาย มงหมายมหส นาอายเตมท พอลอลกหญง (จมนทรงสรกจ [พราว บณยรตนพนธ], ม.ป.ป., หนา 49) ทงนศกดศรเรองความอบอายนนแมจะเปนพฤตกรรมทมกเกดขนกบผชาย โดยเฉพาะคานยมชาตก าเนด บทบาทหนาท และเพศสถานะ หากผหญงกมคานยมเกยวกบเรองความอบอายเชนกน ทงนในวรรณกรรมมกจะเนนศกดศรของผหญงใหรจกแสดงความอบอายถาหากตนเองตองสญเสยคณสมบตความรกนวลสงวนตว รวมไปถงความรสกอบอายถาตนเองเกดความรสกละอายใจจตส านกหรอความรสกผดชอบชวดถาท าผดตอกฎเกณฑทางสงคม (กสมา รกษมณและคณะ, 2550, หนา 317-318) จากการศกษาภาพธดามารจากวรรณกรรมมานพบวามเพยง มาระธดาศลปค าฉนท ทกลาวถงประเดนน นนหมายถงวาวรรณกรรมเรองนกวตองการทจะปรบปรนเรองของธดามารทมมาตงแตในพทธประวตมาสวรรณกรรมยครวมสมยกบผแตงใหมลกษณะความสมจรงหรอมความเปนสสนของมนษยมากยงขน


บทสรป จากการศกษาเรองของธดามารรวมทงปรศนาธดามารนกลาวไดวาภาพของธดามารทงสามเปรยบเปนสญลกษณทางพทธศาสนาทวรรณกรรมตองการสาธตใหเหนถงความเปรยบกบกเลสของมนษยทสามารถเกดขนไดทกขณะจต โดยกเลสมกจะมาในทกรปแบบของการสมผสผานทางรป รส กลน เสยง ก าเนดของธดามารทงสามนนถอก าเนดขนมาจากอปปาตกะ หรอพวกทเกดขนมาโดยมรางกายเตบโตทนท มทอยคอสวรรคชนปรนมมตวสวตด แตไมปรากฏรปรางแนชดของธดามาร เพราะทงพญาวสวตตมารและธดามารสามารถแปลงกายตามแตทจะเนรมตรปรางตามความปรารถนาใหเปนเทพ มนษย สตวชนดตาง ๆ แตเมอกลาวถงในวรรณกรรมภาพของธดามารทงสามมกจะถกน าเสนอใหเปนภาพของหญงงามเพอชใหเหนถงเหตอนจงใจใหมนษยเกดกเลส ทงตณหา ความปรารถนา อรด ความรษยา และราคาหรอราคะการยนดอยในกาม เรองราวของมารธดานบตงแตในอรรถกถาธรรมบท ปฐมสมโพธกถา สมภารวบาก ฎกาพาหง จนมาถง มาระธดาศลปค าฉนท นจงเปนวรรณกรรมน าเสนอภาพธดามารในลกษณะการพรรณนาใหรายละเอยดตาง ๆ แตมาปรากฏเดนในมาระธดาศลปค าฉนท แตสงหนงทมเหมอนกนกคอการแสดงมารยาของผหญงโดยผานพฤตกรรมของธดามารนลวนแลวแตผกโยงกบความเปนไปของมายาแหงโลกทงสน มายาของโลกในทนเปนเรองของกเลสทนมตขนมาฝมอของมารเพอมงประโลมใจใหมนษยตดอยในบวงมาร และไมสามารถหลดพนออกจากบวงมารนได ถาตราบใดทมนษยยงของเกยวอยกบกามคณทงในเบองนและเบองหนา เอกสารอางอง ก.หงศลดารมภ.(2468). ศพทสงเคราะห. พระนคร : โรงพมพไทย. ก อยโพธ. (2477). มาร. พระนคร : โรงพมพยงหล. กสมา รกษมณและคณะ.( 2550). ศกดศรและความอบอายในวรรณกรรมไทย. กรงเทพฯ : แมค าผาง. ฎกาพาหง. (2458). พระนคร : โรงพมพไทย. นาคะประทป. (2500). สมภารวบาก. พมพครงท 3. พระนคร : โรงพมพส.ธรรมภกด. นยะดา เหลาสนทร.(2543).ไตรภมพระรวง : การศกษาทมา. พมพครงท 2. กรงเทพฯ : แมค าผาง. ปรมานชตชโนรส, สมเดจพระมหาสมณเจา กรมพระ. (2496).ปฐมสมโพธกถา . พระนคร : .โรงพมพ วฒนาพานช. ปย แสงฉาย. (2494). พทธปฏภาณ. พระนคร : โรงพมพส.ธรรมภกด. ปย แสงฉาย. (2498). สาวกปฏภาณ. พระนคร : โรงพมพส.ธรรมภกด. ปย แสงฉาย. (2499). หลกพทธประวต เลม 1-2. พระนคร : โรงพมพส.ธรรมภกด. ปรชา ชางขวญยน. (2541). สตรในคมภรตะวนออก. กรงเทพฯ : โครงการต าราคณะอกษรศาสตร จฬาลงกรณมหาวทยาลย.


ทรงสรกจ, จมน (พราว บณยรตนพนธ). ม.ป.ป.มาระธดาศลปค าฉนท. พระนคร : สจนตการพมพ. พญาลไท, (2535).ไตรภมกถาหรอไตรภมพระรวง, พมพครงท 2. กรงเทพฯ : องคการคาของครสภา. พระธรรมปฎก (ป.อ.ปยตโต). (2546). พจนานกรมพทธศาสน ฉบบประมวลศพท. กรงเทพฯ :บรษทเอส. อาร. พรนตง แมส โปรดกส จ ากด. พระธรรมปฎก (ป.อ.ปยตโต). (2543). พทธธรรม, พมพครงท 9.กรงเทพฯ : โรงพมพมหาจฬาลงกรณราช วทยาลย. พระธมมปทฏฐกถาแปล ภาค 6. (2501). กรงเทพฯ : โรงพมพมหามกฏราชวทยาลย. พระโสภณคณาภรณ (ระแบบ ฐตญาโณ). (2522). พระสตตนตปฎก สงยตตนกาย. กรงเทพฯ : โรงพมพ มหามกฎราชวทยาลย. ราชบณฑตยสถาน. (2539). พจนานกรมศพทวรรณกรรม : ภาพพจน โวหาร และกลการประพนธ. กรงเทพฯ : ราชบณฑตยสถาน. วชต แกวจนดา. (2533). “เทวบตรมารในคมภรบาลของพทธศาสนาเถรวาท,” วทยานพนธปรญญา มหาบณฑต สาขาวชาภาษาบาล-สนสกฤต บณฑตวทยาลย จฬาลงกรณมหาวทยาลย. ศกดศร แยมนดดา. (2545).วรรณคดพระพทธศาสนาพากยไทย. กรงเทพฯ : บรษทอมรนทรพรนตงแอนดพบ ลชชงจ ากด (มหาชน), (สมเดจพระเทพรตนราชสดาฯ สยามบรมราชกมารทรงพระกรณาโปรดเกลา โปรดกระหมอมใหจดพมพเปนทระลกเนองในงานพระราชทานเพลงศพศาสตราจารย ดร. ศกดศร แยมนดดา ม.ป.ช.,ม.ว.ม.,ต.จ.ว. ณ วดโสมนสวหาร วนอาทตยท 13 มกราคม พ.ศ.2545) สนธวรรณ อนทรลบ. (2536). อภธานศพทจตรกรรมไทยเนองในพระพทธศาสนา. กรงเทพฯ : สภา การศกษามหามกฎราชวทยาลย. สภาพรรณ ณ บางชาง. (2533).ววฒนาการวรรณคดบาลสายพระสตตนตปฎกทแตงในประเทศไทย. กรงเทพฯ : เงนทนจฬาลงกรณมหาวทยาลยเฉลมฉลองสมเดจพระเทพรตนราชสดาฯ สยามบรมราช กมาร. เสาวลกษณ อนนตศานต. (2543). ทฤษฎคตชนและวธการศกษา. กรงเทพฯ : มหาวทยาลยรามค าแหง. อนนต เหลาเลศวรกล. (2546). “ปฐมสมโพธกถาภาษาไทยฉบบสมเดจพระมหาสมณเจา กรมพระปรมานชต ชโนรส : ความสมพนธดานสารตถะกบวรรณกรรมพทธประวตอน,” วทยานพนธปรญญาดษฎบณฑต สาขาวชาภาษาไทย บณฑตวทยาลย จฬาลงกรณมหาวทยาลย. อสราภรณ พรอมเพรยงพนธ. (2545). “ซาตานในวรรณกรรมตะวนตกและมารในวรรณกรรมไทย” วทยานพนธปรญญามหาบณฑต สาขาวชาวรรณคดเปรยบเทยบ บณฑตวทยาลย จฬาลงกรณ มหาวทยาลย.

การน...

Documents