STANIČNA HEMIJA STANIČNA HEMIJA STANIČNA HEMIJA STANIČNA HEMIJA

Uvod Uvod Uvod Uvod

Stanice su složene i raznolike tvorevine uz samoreplikaciju sposobne su obavljati najrazličitije specijalizirane radnje u obliku hemijskih

k ijrekacija

Tipovi staničnih molekulaTipovi staničnih molekulaProteini kao biološki katalizatoriStvaranje i korištenje metaboličke energijej j g jBiosinteza glavnih staničnih sastojakaStruktura bioloških membrana

2

Molekularni sastav staniceMolekularni sastav staniceMolekularni sastav staniceMolekularni sastav staniceSmatra se da je oko 20 elemenata bitno za normalnoodržavanje strukture i funkcije organizma◦ (C, H, O, N,◦ P S Ca Mg K Na)◦ P, S, Ca, Mg, K, Na),◦ u manjim količinama (Cl, Fe, Mn, Zn, I, Mo i Se).

Većina su satavni dio organskih i anorganskih spojevać a su satav o o ga s a o ga s spoj vadok neki imaju važnu ulogu kao anioni i kationi.Neki metali su sastavni dio biološki značajnihmolekula, kao što su klorofil (Mg), hemoglobin icitohromi (Fe).

3

Molekularni sastav staniceMolekularni sastav staniceMolekularni sastav staniceMolekularni sastav stanice

U svakoj stanici se nalazi;◦ Voda (~70%)Voda ( 70%)◦ Anorganski joni (Na+, Ca 2+, Mg2+, HPO4

2-, Cl-, HCO3

- ), 3 )◦ Organske molekule (ugljikohidrati, lipidi,

proteini i nukleinske pkiseline)

4

VODAVODAVODAVODA

5

VodaVodaVodaVodaKod razmatranja raspodjele vode, razlikuju se tri različita “velika prostora”; ◦ Intracelularni (sva tekućina unutar stanica) ◦ Ekstracelularni (voda u krvi, krvnoj plazmi i intersticijska

tekućina)◦ Transcelularni (sadržaj probavnog trakta)Transcelularni (sadržaj probavnog trakta)

6

VodaVodaVodaVoda◦ Organizam ima relativno malu zalihu vode, a male

promjene u sadržaju vode su nepodnošljive pa se teži promjene u sadržaju vode su nepodnošljive pa se teži izjednačenoj bilanci. U normalnom stanju to se i postiže:

organizam prima vodu u obliku napitaka organizam prima vodu u obliku napitaka, kao sastavni dio hrane i kao vodu nastalu oksidacijom.

◦ Primitak se kompenzira izlučivanjem u obliku, mokraće, fecesa i znoja.

◦ Izjednačavanje bilance vode postiže se kroz dva ◦ Izjednačavanje bilance vode postiže se kroz dva regulacijska sistema;

Osjećajem žeđi (koji zahtijeva povećano primanje vode) Aktivnošću bubrega (koji zadržavaju ili izlučuju vodu) Aktivnošću bubrega (koji zadržavaju ili izlučuju vodu)

7

VodaVodaVodaVodaMala molekulska težina – tečno stanje zahvaljujući posebnoj strukturi stanje zahvaljujući posebnoj strukturi molekula

Visoka specifična toplota – prima ogromnu količinu toplote uz malo povećanje temperatureVisok toplotni kapacitet –

l i i ltoplotni izolatorVisok površinski napon –kohezija adhezija i kapilarnostkohezija, adhezija i kapilarnost

8

AnomalijeAnomalije vodevodeAnomalijeAnomalije vodevodeZbog vodikovih veza voda u usporedbi sa H2S ima mnoge neobičneosobine voda bi trebala imati ledište na 150°C a vrelište na 80°Cosobine, voda bi trebala imati ledište na – 150 C, a vrelište na – 80 C.

Upravo anomalije vode uslijed vodikovih veza igraju bitnu ulogu zad ž ž Z l š dnastajanje i održavanje života na Zemlji, prije svega što je voda u

tekućem stanju pri normalnim atmosferskim uvjetima.◦ Visoka toplina isparavanja vode je također posljedica vodikovih veza, ali igra

bi l ži i i i l kš d đ j li ibitnu ulogu u živim organizmima, npr. olakšava odvođenje topline priprocesima znojenja.

◦ Voda je izvrsno otapalo i za anorganske i za organske spojeve. Pri otapanjumože doći do potpunog disociranja soli u ione dok karboksilne kiselinemože doći do potpunog disociranja soli u ione, dok karboksilne kiselinenajčešće samo djelomično disociraju.

◦ Po topljivosti u vodi razlikuju se hidrofilne (aminokiseline, šećeri, nukleinskekiseline) i hidrofobne (masti i lipidi) vrste spojeva.) ( p ) p j

9

VodaVodaVodaVodaKljučno svojstvo vode je◦ njena polarnost, zbog parcijalnog negativnog naboja δ− nakisikovom atomu i parcijalno pozitivnog δ+ na vodikovomt k j j j ć t j dikatomu, koja joj omogućava stvarnje vodikove veze sadrugim molekulama vode iostalim polarnim molekulamaostalim polarnim molekulamaprisutnim u stanici.

10

VodaVodaVodaVoda

Ostvaruje veze i sa nabijenim jonima.

11

VodaVodaVodaVodaVeza koja se stvara između dvije molekule vode –

dik i k 1/20 j či k l vodikova veza - ima oko 1/20 jačine kovalentne vezeVodikova veza je jača kada tri atoma leže u istoj liniji.

12

VodaVodaVodaVoda

13

VodaVodaVodaVodaNeophodna je za funkciju proteina i provođenje procesa metabolizma

Aktivno učestvuje u procesima metabolizma

Izvan stanice ima zadaću prijenosnog sredstva (krvotok)

14

VodaVodaVodaVodaVoda ima višu tačku taljenja (mekšanja), višu tačku

liš k i ć l i j ći vrelišta, kao i veću toplotu isparavanja nego većina uobičajenih otapala

15

VodaVodaVodaVodaVodikove veze su odgovorne i za toplinska svojstva vode◦ Količina energije koja je potrebna da se jedan gram

t k ći t i tekućine pretvori u paru; Voda 2260 J/gEtanol 841 J/gButan 362 J/g

◦ Visok toplinski kapacitet Energija potrebna da se ◦ Visok toplinski kapacitet - Energija potrebna da se temperatura podigne za 1 stepen

Voda 4,183 J/gKZrak 1,003 J/gK

16

VodaVodaVodaVoda

Pomoćno sredstvo za regulaciju temperaturePomoćno sredstvo za regulaciju temperatureVisokom specifičnom toplotom sprečava nagle promjene utemperaturi (isparavanje vode je najvažniji način odvođenja tolote).Veliki broj vodikovih veza između molekula vode omogućavaVeliki broj vodikovih veza između molekula vode omogućavaapsorbiranje topline bez velikih promjena temperature. Vodaučinkovito zadržava toplotu, temperatura se smanjuje polagano.

P ć j l i jPovećanje volumena pri smrzavanju◦ Hlađenjem se molekule približavaju, i voda je najgušća

pri 4°C dok pri nižem temperaturama molekulepri 4 C, dok pri nižem temperaturama molekulesamo vibriraju, a ispod 0°C voda je u čvrstom stanju,(gustoća je manja i led pliva na povšini vode).

17

Voda Voda Voda Voda

Omogućava koloidno stanje protoplazmeOtapa produkte metabolizmaKako je većina tvari otopljena u vodi pomaže održavanju optimalnih osmotskih odnosa stanice i okoline

18

Mineralne materije Mineralne materije Mineralne materije Mineralne materije Fe - sastojak hemoglobina;Ca i P - grade kalcijum-fosfate koji su glavnisastojci kostiju;S - ulazi u sastav nekih aminokiselinaNa, K i Cl - učestvuju u regulaciji osmotskog pritiska; F - sprečava karijes zuba; Co - je sastavni dio nekih vitamina.

19

Joni Na + i K + na karakterističan način su j d k đ i i nejednako raspoređeni u organizmu;

Na+ u ekstracelularnim tekućinamaK+ u stanicama.

Regulišu osmotski pritisak u ćelji, štite organizam od pretjeranog gubitka tečnosti. Z l k ž Znatna rezerva natrija nalazi se u kostima, pa se može mobilizirati ako je potrebno. Izlučivanje Na+ reguliraju bubrezi.

i l b i j N + bi i ć i pri slabom primanju Na + resorbira se i vraća u organizam i obratno, (tako se održava koncentracija konstantnom, pri čemu sudjeluje još jedan proces, a to je prebacivanje vode iz stanica u intersticijski prostor koji ublazuje prvi udar).

20

Organski spojeviOrganski spojeviOrganski spojeviOrganski spojeviVećina pripadaju jednoj od četiri velike grupe;◦ Ugljikohidrati, *◦ Proteini, makromolekule (80-90% suhe tvari)

N kl i k ki li◦ Nukleinske kiseline,◦ Lipidi

Nepolarne molekule koje ne mogu stupiti u interakcijusa vodom su hidrofobne i međusobno se združuju pa nataj način igraju važnu ulogu u formiranju staničnihmembrana.

21

UGLJIKOHIDRATIUGLJIKOHIDRATIUGLJIKOHIDRATIUGLJIKOHIDRATI

22

Ugljikohidrati Ugljikohidrati Ugljikohidrati Ugljikohidrati Ugljikohidrati su vrlo rasprostranjeni u prirodi i imajuiš k bi l šk lvišestruke biološke uloge:

◦ strukturni elementi: npr celuloza u biljnom svijetu, a u strukturni elementi: npr. celuloza u biljnom svijetu, a u životinjskom svijetu, polisaharidi izgrađuju zaštitne opne i oklope

◦ energetska rezerva: glikogen kod životinja i škrob u biljnomsvijetusvijetu

◦ osnovni intermedijeri metabolizma: npr. šećer riboza kojaulazi u izgradnju RNA, DNA i raznih koenzima

l t ih i l ši i t i lik t i i i◦ uloga receptora raznih signala: na površini stanice glikoproteini iglikolipidi svojim šećernim dijelom molekule imaju ulogu receptoraraznih kemijskih i električnih signala.

23

UgljikohidratiUgljikohidratiUgljikohidratiUgljikohidrati

Osnovna molekulska formula je (CH2O)n od koje i potiče naziv o oje pot če a v ◦ C = “ugljiko”, H2O =“hidrat”

24

Jednostavni šećeri ili monosaharidi se dijele na aldoze i ketoze.

Prema broju C atoma dijele se na; ◦ Trioze 3C atoma◦ Trioze - 3C atoma◦ Tetroze - 4C atoma

Pent e 5C at ma◦ Pentoze - 5C atoma◦ Heksoze - 6C atoma

H t 7C t◦ Heptoze – 7C atoma

25

Ugljikohidrati Ugljikohidrati Ugljikohidrati Ugljikohidrati Jednostavni šećeri – monosaharidi

glavna stanična hrana razgradnja osigurava energijuglavna stanična hrana, razgradnja osigurava energiju

26

Ugljikohidrati Ugljikohidrati Ugljikohidrati Ugljikohidrati Monosaharidi se mogu međusobno povezati glikozidnom vezom

Po e i anje d ije molek lePovezivanje dvije molekuleglukoze u α konfiguracijiizmeđu atoma C1 i C4, ‐α (1 4) glikozidnom vezomKada se poveže nekolikomolekula šećera nastajuoligomeri koji se nazivajuoligosaharidi a kad se naoligosaharidi, a kad se naovaj način poveže stotine ilihiljade molekula, nastajumakromolekularni polimeripolisaharidi.

27

Ugljikohidrati Ugljikohidrati Ugljikohidrati Ugljikohidrati Određivanje vrste glikozidne veze. Nastajanje nekogdi h id ć j j j h id ih j di idisaharida moguće je spajanjem monosaharidnih jedinica nadva načina:◦ Moguće je povezivanje preko poluacetalnih i poluketalnih skupinag j p j p p p p

kod obje monosaharidne jedinice:

◦ u tom slučaju nastali disaharid gubi reducirajuća svojstva, jer nemaslobodnu ni jednu aldehidnu ni keto skupinu.

28

Ugljikohidrati Ugljikohidrati Ugljikohidrati Ugljikohidrati Moguće je povezivanje poluacetalne ili poluketalnek i j d h id j di i lk h lskupine jedne monosaharidne jedinice s alkoholnom

skupinom druge monosaharidne jedinice. U tom slučajudisaharid zadržava reducirajuća svojstva jer mu uvijekj j j jostaje slobodna druga aldehidna ili keto skupina.

29

UgljikohidratiUgljikohidratiUgljikohidratiUgljikohidrati

Oligosaharidi i polisaharidi pored toga štog p p gsu ćelijski oblici energetskih zaliha, imajukonstruktivnu ulogu, a važni su i učesnici ugbrojnim informacijskim procesima.

Vezani su za proteine gdje imaju važnu ulogu uproteinskom usmjeravanju proteina pri transportu napovršinu ćelije ili za ugradnju u različite ćelijskeorganele.organele.Obilježavaju ćelijsku površinu, pa imaju važnu ulogu prićelijskom prepoznavanju i ćelijskim interakcijama uk š ć l k htkivima višećelijskih organizama

30

Ugljikohidrati Ugljikohidrati Ugljikohidrati Ugljikohidrati

Polisaharidi

◦ Glikogen (u životinjskim ćelijama) i škrob (u biljnimg ( j j ) ( jćelijama) su skladišni oblici ugljikohidrata, koji suizgrađeni isključivo od glukoze u α – konfiguraciji.

◦ Celuloza je glavni gradbeni sastojak ćelijske stjenke ubilju, izgrađena je od glukoze u β - konfiguraciji. Zabilju, izgrađena je od glukoze u β konfiguraciji. Zarazliku od α(1-4), veza β(1-4) uvjetuje stvaranjeispruženih lanaca celuloze koji se bočno združuju ioblikuju vlakna velike mehaničke čvrstoćeoblikuju vlakna velike mehaničke čvrstoće.

31

Glikogen i škrob izgrađeni su od glukoza povezanih α(1‐4), a celuloza β(1‐4) vezama.Glikogen i jedan oblik škroba (amilopektin) sadržavaju ponegdje α(1‐6) veze koje služe kaomjesto grananja pri povezivanju odvojenih α(1‐4) lanacamjesto grananja pri povezivanju odvojenih α(1 4) lanaca.

32

LIPIDILIPIDILIPIDILIPIDI

33

Lipidi Lipidi Lipidi Lipidi

Ulogag

◦ Osiguravaju važan oblik uskladištene energijeOsiguravaju važan oblik uskladištene energije◦ Glavni su sastojci ćelijskih membrana◦ Važni su u ćelijskoj signalizaciji Važni su u ćelijskoj signalizaciji

(kao steroidni hormoni ili kao signalne molekule koje prenose signal od receptora na ćelijskoj površini do odredišta unutar stanice)

34

Najčešće lanci sadržavaju 16 – 18 C atoma. Dugi lanci imaju samo lanci imaju samo nepolarne C-Hveze koje ne ulaze u interakciju s vodom.

Hidrofobnost je odgovorna za ponašanje k l k ih li id i kompleksnih lipida pri stvaranju bioloških membrana.

Masne kiseline (najjednostavniji lipidi)

35

LipidiLipidiLipidiLipidi

Masti ◦ Masne kiseline se pohranjuju u obliku

triacilglicerola ili masti.Tracilgliceroli sadrže tri masneTracilgliceroli sadrže tri masnekiseline povezane s molekulomglicerola.N i i di i l i◦ Netopivi su u vodi pa se u citoplazmigomilaju kao masne nakupine.

◦ Masti su efikasniji oblik zalihe energijeod ugljikohidrata, što omogućavaskladištenje energiju u upola manjetjelesne mase.j

36

LipidiLipidiLipidiLipidi

Fosfolipidi (dvije masne kiseline vezane za jednu polarnu čeonu skupinu).skupinu).Kod glicerola treći C atom vezanje za fosfatnu skupinu, koja čestomože biti vezana na neku malupolarnu molekulu kao što jekolin, serin, inozitol ili etanolamin., ,

37

LipidiLipidiLipidiLipidi

38

Lipidi Lipidi Lipidi Lipidi Svi fosfolipidi imaju nepolarne “repove” koji sesastoje od dva ugljikovodonična lanca, jednehidrofilne čeone skupine koja sadrži fosfatnuskupinu i njene polarne “privjeske”skupinu i njene polarne privjeske .

Fosfolipidi su amfipatične molekule (imaju jedanFosfolipidi su amfipatične molekule (imaju jedanpolaran, hidrofilni i drugi nepolaran hidrofobni kraj),što je važno svojstvo kod obrazovanja biološkihmembrana.

39

LipidiLipidiLipidiLipidiSfingomijelin jedini jeneglicerolni fosfolipidćelijskih membrana, sadržid ljik d ič ldva ugljikovodonična lanca,vezana na čeonu polarnuskupinu koja sadržiskupinu koja sadržifosfatnu skupinu

40

LipidiLipidiLipidiLipidiStanične membrane sadrže i◦ glikolipide ◦ holesterol

Glikolipidi se sastoje od dva ugljikovodonična lanca vezana ugljikovodonična lanca vezana na polarne čeone skupine koje sadrže ugljikohidrate T f č l k To su amfipatične molekue slične fosfolipidima

41

LipidiLipidiLipidiLipidiKolesterol se sastoji od četiri ugljikovodoničnaprstena, koji su izrazito hidrofobni, ali je –OHskupina, slabo hidrofilna, pa je i kolesterol

fi tičamfipatičan.

42

Lipidi Lipidi Lipidi Lipidi Steroidni hormoni djeluju kao signalne molekule unutar i i đ iizmeđu stanica◦ Npr. estrogen i testosteron su derivati kolesterola, imaju četiri ugljikovodonična prstena na kojima se nalaze četiri ugljikovodonična prstena na kojima se nalaze različite funkcionalne grupe.

43

PROTEINI PROTEINI PROTEINI PROTEINI

44

Proteini Proteini Proteini Proteini Ime potiče od grčke riječi πρϖτειου što znači prvo mjesto, prvi red.Najraznolikija grupa makromolekulaDjeluju kao enzimi koji kataliziraju gotovo sve hemijske reakcije u biološkim sistemimaT k t kti i dij l i t i i tkiTo su konstruktivni dijelovi stanica i tkivaPrenose informacije između stanica (hormoni)P i h j j l l k l Prenose i pohranjuju male molekule (hemoglobin prenosi kisik)Osiguravaju odbranu od infekcijaOsiguravaju odbranu od infekcija

45

Proteini Proteini Proteini Proteini To su polimeri koji su satavaljeni od dvadeset različitih aminokiselina

Specifična svojstva aminokiselinskih bočnih ogranaka određuju uloge svake aminokiseline u proteinskoj strukturi i funkciji

46

ProteiniProteiniProteiniProteiniAminokiseline se mogu razvrstati u četiri vrste prema

bi b č ih kosobinama bočnih ogranaka◦ Nepolarne aminokiseline

47

ProteiniProteiniProteiniProteiniPolarne aminokiseline (imaju hidroksilnu ili amidnu grupu u b č l ) bočnom lancu) Stvaraju hidrogenove veze s vodom i uglavnom susmještene na površini proteinasmještene na površini proteina

48

ProteiniProteiniProteiniProteiniBazične aminokiseline (imaju nabijene bazne grupe u b č l i i i i b j) bočnom lancu, u stanici nose pozitivan naboj) Histidin može biti nenabijen ili pozitivno nabijen kod fiziološkog pHfiziološkog pH

49

ProteiniProteiniProteiniProteiniKisele aminokiseline (u bočnom ogranku imajuk b k il i i i bijkarboksilnu grupu, u stanici su negativno nabijene,izrazito su hidrofilne)

50

ProteiniProteiniProteiniProteiniAminokiseline su međusobno povezane peptidnimvezama karboksilna grupa jedne aminokiselinevezama, karboksilna grupa jedne aminokiselinepovezana je sa aminogrupom druge aminokiseline.

Polipeptidi su dugi lancikoji sadrže stotine ilikoji sadrže stotine ilihiljade aminokiselina, kojiimaju dva različita krajaamino- , N-kraj ikarboksi- , C kraj.

51

Proteini Proteini Proteini Proteini Proteinska struktura se opisuje na četiri nivoa:◦ Primarna (redoslijed aminokiselina u lancu)◦ Sekundarna (pravilni lokalni raspored

aminokiselina n tar određene re ije)aminokiselina unutar određene regije)

◦ Tercijarna (uvijenost polipeptidnog lanca)Tercijarna (uvijenost polipeptidnog lanca)◦ Kvaterna (interakcija između različitih

polipeptidnih lanaca)

52

NUKLEINSKE KISELINENUKLEINSKE KISELINENUKLEINSKE KISELINENUKLEINSKE KISELINE

53

Nukleinske kiselineNukleinske kiselineNukleinske kiselineNukleinske kiselineDNK – deoksiribonukleinska kiselina, ima jedinstvenu ulogu kao genetička tvar smještena u jezgru kod eukariotskih kao genetička tvar, smještena u jezgru kod eukariotskih stanica. RNK – ribonukleinska kiselina, ima nekoliko tipova◦ mRNK – glasnička nosi informaciju od DNK do ribosoma

gdje služi kao kalup za sintezu proteina◦ Ribosomna RNK i transportna RNK – učestvuju u sintezi Ribosomna RNK i transportna RNK učestvuju u sintezi

proteina◦ Ostali tipovi RNK su uključeni u doradu i prenos

ribonukleinskih kiselina i proteina ribonukleinskih kiselina i proteina. Osim što djeluje kao informacijska molekula, može katalizirati neke reakcije.

54

Nukleinske kiselineNukleinske kiselineNukleinske kiselineNukleinske kiselineDNK i RNK su nukleotidni polimeri koji sadržavaju purinske i i i idi k b b f f ili š ći pirimidinske baze baze vezane za fosforilirane šećere.DNK sadrži dva purina (adenin i gvanin) i dva pirimidina (citozin i timin), RNK umjesto timina sadrži uracil.

55

Nukleinske kiselineNukleinske kiselineNukleinske kiselineNukleinske kiseline

Purinske i pirimidinske baze vezane su za fosforilirane šećere, ribozu u RNK i 2´-deoksiribozu u DNK.

56

Nukleinske kiselineNukleinske kiselineNukleinske kiselineNukleinske kiselineBaza nukleinske kiseline vezana samo na šećer je

kl idnukleozid.Nukleotidi dodatno sadrže jednu ili više fosfatnihskupina vezanih na 5´-ugljik nukleozidnog šećera.skupina vezanih na 5 ugljik nukleozidnog šećera.

57

Nukleinske kiselineNukleinske kiselineNukleinske kiselineNukleinske kiselinePolimerizacija nukleotida

d j t j podrazumjeva stvaranje fosfodiestarskih veza između 5´-fosfata jednog nukleotida i 3´ hid k il d kl id 3´-hidroksila drugog nukleotida.

Nastali lanac je usmjerena Nastali lanac je usmjerena molekula: jedan kraj završava 5´-fosfatnom skupinom (5´-kraj) a drugi (5 kraj), a drugi 3´-hidroksilnom skupinom (3´-kraj).

58

Nukleinske kiselineNukleinske kiselineNukleinske kiselineNukleinske kiselinePolinukleotidi se uvijek sintetiziraju u smjeru od 5´ ka 3´,

k d l b d i kl id d d j 3´ OH k i tako da se slobodni nukleotid dodaje na 3´-OH skupinu rastućeg lanca, pa se dogovorno smjer baza u DNK i RNK ispisuje u smjeru 5´prema 3´. p j j p

Informacija u DNK i RNK opisuje slijedom baza u polinukleotidu

59

Nukleinske kiselineNukleinske kiselineNukleinske kiselineNukleinske kiselineDNK je dvostrukamolkeula koja se sastoji oddva suprotno usmjerena

li kl tid lpolinukleotidna lanca.

B lBaze se nalaze naunutrašnjoj strani, pavodikove veze izmeđuvodikove veze izmeđukomplementarnih parovabaza povezuju dva lanca.p j

60

Nukleinske kiselineNukleinske kiselineNukleinske kiselineNukleinske kiselineAdenin se sparuje s timinom, a gvanin s citozinom.

Jedan lanac može djelovati kao kalup koji usmjerava J j p j jsintezu komplementarnog lancaNukleinske kiseline imaju jedinstvenu sposobnost samoreplikacijesamoreplikacije

61

Nukleinske kiselineNukleinske kiselineNukleinske kiselineNukleinske kiselineInformacijski sadržaj u DNK i RNK usmjeruje sintezu specifičnih proteina koji nadziru većinu staničnih aktivnosti.Nukleotidi imaju i druge uloge u staničnim procesima, npr:

Ad i 5´ if f ATP j l i blik ◦ Adenozin-5´-trifosfat ATP, je glavni oblik hemijske energiju u stanicama.◦ Ciklički adenozin monofosfat cAMP ◦ Ciklički adenozin monofosfat cAMP,

predstavlja važnu signalnu molekulu

62