1

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖƏНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ «ӨРЛЕУ» БІЛІКТІЛІКТІ АРТТЫРУ ҰЛТТЫҚ ОРТАЛЫҒЫ» АҚ ФИЛИАЛЫ

АТЫРАУ ОБЛЫСЫ БОЙЫНША ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ҚЫЗМЕТКЕРЛЕРДІҢ БІЛІКТІЛІГІН АРТТЫРУ ИНСТИТУТЫ

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

БІЛІМ БЕРУ ПАРАДИГМАСЫНЫҢ ӨЗГЕРУ ЖАҒДАЙЫ: ЖАҢАРТУЛАР, МƏСЕЛЕЛЕР,

ТƏЖІРИБЕЛЕР» тақырыбындағы

халықаралық ғылыми-тəжірибелік online конференция МАТЕРИАЛДАРЫ

5 ТОМ

 

 

 

 

 

 

 

 

Атырау қаласы 2017 жыл

 

2

 

Жалпы редакциясын басқарған:Галимжанова М.А.-педагогика ғылымдарының кандидаты, профессор, академик

Редакциялық алқа мүшелері: Н.С.Сарсенова-доцент,п.ғ.к.,профессор,

О.М.Ташмуханова- доцент, А.К.Ермагамбетова, Г.С.Қаленова-магистр Білім беру парадигмасының өзгеру жағдайы: жаңартулар, мəселелер,

тəжірибелер: халықаралық ғылыми-тəжірибелік конференция материалдар жинағы/ құраст.Г.Б.Исмурзина, И.Т.Юсупова,5-том, Атырау, 2017. 314 б

«Білім беру парадигмасының өзгеру жағдайы: жаңартулар, мəселелер,

тəжірибелер» тақырыбындағы Халықаралық ғылыми-тəжірибелік оn - line конференция материалдарының жинағына тікелей жəне сырттай қатысқан мақалалар жинақталған. Мақалалар Қазақстан Республикасы біліктілік арттыру жүйесі жəне білім беру мазмұнын жаңарту бағытындағы жұмыстардың теориясы жəне іс-тəжірибесі зерделеніп, педагогикадағы инновациялар мен оның ерекшеліктері, білім беру жеке тұлғаны, қоғамды жəне мемлекетті дамыту ресурсы ретіндегі мəселелерге арналған. Конференция материалдары төрт бөлімнен тұрады.

Жинақ үздіксіз білім беру жүйесінің қызметкерлеріне жəне көпшілік оқырманға арналған.

Барлық материалдар авторлар ұсынған нұсқада жарияланған.

© «Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы Атырау облысы бойынша педагогикалық қызметкерлердің

біліктілігін арттыру институты, 2017 жыл

3

Мазмұны

Галимжанова М.А. Алғысөз 6 Журавлева А.Е., Новак Н.Г. Оценка современными студентами психологической безопасности образовательной среды

8

Новак Н.Г., Соболева Л.Г. Формирование здорового образа жизни студентов: из опыта работы

11

Короткевич О.А., Новак Н.Г. Исследование склонности современных студентов к аддиктивному поведению

16

Новак Н.Г., Прокопенко А.С. Теоретический анализ проблемы склонности обучающихся к аддиктивному поведению

20

Новак Н.Г., Тихиня А.Е. Психологическая характеристика аддиктивной личности 23 Рахмонов С.М. Информационно-коммуникационные технологии в высшим учебным заведение Узбекистана

27

Муканова Р.А., Ахметов А.Х Сетевые педагогические сообщества как форма профессионального развития педагога

31

Ryazanova Y. V. Teacher Professional Development in Updated Content Delivery 35 Мусина Г.И. Үш тілді меңгеру – жарқын болашақтың кепілі 39 Тусупбекова А.К, Зейниденов А.К., Мусина Г.И.  Инициатива CDIO как инструмент совершенствования инженерного образования в Казахстане

43

Орманова М.А. Педагоикалық қызметкерлер тəжірибесін жетілдіру 44 Пилипенко С.Б. Педагогические подходы к обучению информатике в рамках обновления содержания среднего образования Республики Казахстан

49

Танирбергенова С.К. Повышение профессионального уровня педагогов и обмен передовыми идеями на основе зарубежный и отечественной практики

52

Мусатаева Л.И., Мусатаева А.И. Білім беру жүйесіндегі жаңа педагогикалық технологияны тиімді пайдалану - заман талабы

56

Табынбаева А.К. Многообразие языков – это национальное достояние Казахстана 59 Нұрмұханбетова М.Ш., Кулдиярова Г.Е. Үштілділік – əлем кеңістігіне енудің басты бағыты

63

Сисенова А.Т. Рухани-адамгершілік тəрбиенің өзектілігі 65 Өтеғұл Г.К. Бала бойындағы рухани-адамгершілік қасиеттерді ашудың маңызы 68 Хайруллина А.Б. Педагогтердің өзара бірлескен іс-əрекетін топтық жұмыс негізінде ұйымдастырудың тиімділігі

71

Нұрсұлтанова Г.Ж. Білім беру мазмұнын жаңғырту жағдайында қазақ тілін оқытудағы заманауи өзгерістер мен

75

Молжігітова Н. Жаңартылған білім беру бағдарламасынан үйренеріміз мол 77 Мусатаева А. Б. Экологиялық білім мен тəрбие беруге қажетті іскерліктер мен дағдылар

79

Мукыжанова К.Ж. Балабақшада қазақ тілін үйретудің тиімді жолдары 81 Сабитова М.Р. Білімнің биік белесі – үштілділік 84 Самекина Б.И. Дети должны жить в мире красоты 87 Митрофанова О. Г. Этнические стереотипы белорусских студентов о студентах-туркменах

90

Шилкина Л.В.Практика продуктивного взаимодействия с родителями дошкольников в условиях обновления системы образования

94

Лукьянова С.М., Байбуримова Д.М. Инклюзивное образование в условиях общеобразовательной школы

98

Наваренко О.Н. Фольклорные формы и их значение для развития речи детей 101Нуржанова Б.С. Мектеп жасына дейінгі балалардың «Робототехника» технология арқылы сөйлеу қабылеттерін дамыту

105

4

Нурасканова А.Б. Диалогтік оқытуды енгізудің тиімділігі 109Нəби Г.Ж. Оқытудың жаңа технологиялары – жеке тұлғаның өзін өзі тəрбиелеп жетістікке жетуіне жол ашатын құрал

113

Майлышева Р.М.,Майлышева И.М.Адамгершілік-рухани тəрбиенің маңыздылығы 116Мураталиева С.Ж. Қолөнер түрі – кестенің тарихынан 122Орынбасарова Б.Д., Сейтен М.С. Білім берудің ұлттық моделі- кəсіби білім беру тетігі

129

Малхасян Е.Г. Проектная деятельность в начальной школе 132Мамбетова Ж.К. Үш тұғырлы тіл - заман талабы 137Рахматуллина Г.Т. Организация пассажирских перевозок в городах 142Мендалиева А.Ж. Тарих пəнін оқытуда сұрақ қоюдың маңыздылығы 148Сабирова К.К. Тарих сабақтарындағы рухани-адамгершілік тəрбие 152Қаржауова А.Ж. Инклюзивті білім беру – өмір қажеттілігі 156Койсова А.А. Жеке тұлғаны рухани адамгершілік, жалпы азаматтық құндылықтар арқылы тəрбиелеу

161

Құрмашева Б.Н. Үш тілді меңгеру-болашақтың кепілі 166Макарова Н.М.Бастауыш сынып оқушыларының жобалық–зерттеу əрекетін ұйымдастыру

170

Мансариева Н.Т. Мектеп пен ата-аналардың ынтымақтастығының басты баспалдағы-ата-аналар жиналысын өткізу түрлері мен формалары

173

Молдахметова А.А. Ұрпақ тəрбиесіндегі рухани — адамгершілік тəрбие беру мəселелері

178

Молдашева А.Н.Жаңашыл педагогикалық технологиялар арқылы педагогтің құзыреттілігін дамыту

181

Молдашова Б.Е. Орыс сыныптарындағы қазақ тілінде оқушылардың тілін дамыта отырып, өз ойларын жүйелі түрде жеткізе білуіне дағдыландыру

187

Назарова Ш.Т.Оқытудың жаңа технологияларын педагогикалық процесте пайдаланудың тиімділігі мен ерекшеліктері

189

Неткалиева С.Г. Əлеуметтік тəрбиедегі рухани – адамгершілік құндылықтар 195Нурмухамбетова А.Т.Жас ұрпаққа ұлттық тəрбие берудің маңызы мен ерекшеліктері

198

Саликова С.Е.Информатика сабағында–интерактивті оқыту технологиясын пайдалану арқылы оқушы шығармашылығын арттыру

200

Сапаргалиева К.И. Əлеуметтік серіктестікті дамыту-құзыретті маман даярлау негізі

207

Саттарова З. К., Рахимжанова А.Е. Мектепке жасына дейінгі балалардың бойына адамгершілік сезімін дарыту

210

Сергазиева Ж.Т. Əлеуметтік серіктестік – оқу орны дамуының негізі 213Сериккалиева А.Т., Суханова Г.К. Үштілді білім – болашақтың талабы 217Сотникова О. В. Поликультура и полиязычие в условиях дошкольной организации 223Сулейменова А. К. Адамгершілік-асыл қасиет 225Султанова М. О., Тулегенова А.М. Инклюзивті білім берудің артықшылықтары 227Султашева З.Ш.Колледж студенттеріне білім берудегі инновациялық технологияларды пайдалану

231

Суфалдиярова А.Д. Мектеп жасына дейінгі балалардың шығармашылық қабілеттерін дамыту

236

Таганова Т. В. Трёхъязычие становится реальностью 240Таутешова Б.Т. Білім берудегі жаңа технологияларды қолданудың маңыздылығы 242Темірғалиев Р. Үш тілді білім беру – жарқын болашақтың кепілі 245Терентьева А. А. Трехъязычие в системе дошкольного воспитания 248

5

Токсанбаев Н.Т. Өзін-өзі тану пəнін жаратылыстану пəндерімен интеграциялау жолдары

251

Төлешова Л.С. Даун синдромы 256Төрежанқызы Ж. Білім беру жүйесінде кəсіби оқыту педагогын даярлау 258Тулегенова А.Г.,Бірəлі Б.М. Инновациялық технологиялардың бастауыш мектептегі білім сапасын арттырудағы маңызы

260

Аимбетова Г.Б. Развивающаяся модель организации образования- это реализация инновационных образовательных тенденций

268

Блялова Б.К. Білім берудің жаңа парагдимасы жəне мұғалімнің ролі 271Тұрсынхан Н.О. Инклюзивті білім беруді өзектендіру мəселелері 275Тыряткина Н.Н. Специфика работы по корректированию и развитию умений и навыков связной монологической речи у детей старшего дошкольного возраста с ОНР с использованием элементов сказкотерапии

280

Тюнис Т.Б., Ткаченко О.В. Значимость развития трехязычного воспитания у дошкольников

287

Тюякпаева Д.А. Повышение мотивации на факультативном курсе по английскому языку Английская грамматика

290

Уразалиева Г.С. Трехъязычие в Казахстане. Три кита: Казахский, русский и английский языки

296

Уразғалиева М.Т. Инклюзивті білім беруді өзектендіру мəселелері 300Уразтаева М.К. Инклюзивті білім берудің инновациялық жолдарын жүзеге асыру 303Халел Р.Е. Сатылай кешенді талдау технологиясы арқылы бастауыш сынып оқушыларының білімін жетілдіру

306

Юсупова И. Т.«Мəңгілік ел» ұлттық идеясын жүзеге асыру аясында жеке тұлғаны тəрбиелеу

310

Конференция ұсыныстары 313 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

АЛҒЫ СӨЗ Ғалымжанова Маржан Анесқызы

«Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы

6

Атырау облысы бойынша педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институтының директоры, педагогика ғылымдарының кандидаты, профессор,

Халықаралық Ақпараттандыру Академиясының академигі

Құрметті əріптестер! Құрметті конференция жұмысына қатысушылар! Бүгінгі «Білім беру парадигмасының өзгеру жағдайы: жаңартулар,

мəселелер, тəжірибелер» тақырыбындағы Халықаралық ғылыми-тəжірибелік оn-line конференция жұмысына қош келдіңіздер!Желі жүйесінде шығармашылық жұмыстарымен, ғылыми ізденістегі баяндамаларымен барша қатысушылар ісіне сəттілік!

Бұл конференцияны өткізуде педагогтардың кəсіби құзіреттілігі мен білімін инновациялық қызметте арттыру, əлемдік жəне отандық тəжірибелік мəселелерді талқылау мен ендіру жəне білім мен ғылымды дамыту бағытында пікіралмасу мақсат етілген.

Ел Президенті Н.Ə.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы мемлекеттің 2050 жылға дейінгі дамуының жаңа саяси бағдарын айқындап берді. Ол–Қазақстан Республикасының əлемдегі дамыған алдыңғы 30 мемлекеттің қатарына қосылуы. Əлем бір орында тұрмайды. Еліміз тарихи тамыры терең, адами ресурстар потенциалы бай тəуелсіз мемлекет ретінде дамып, өркендеуде екендігін көрсетіп келеді. Жолдауда аталған бес басымдық осының дəлелі. Сондықтан да білім беру саласында кезек күттірмейтін бірқатар шешілуі тиіс мəселелер мен атқаратын ауқымды жұмыстар күтіп тұр. Білім беру жүйесіндегі білім мазмұнын жаңартуға басымдық беріліп, олардың жүзеге асуы-бұл білім беру жүйесінің дамуы, оны жаңарту мен тиімділігін арттырудың басты шарттары болып табылады. Қазіргі уақыттағы білім беру жүйесінің басты мақсаттары –əлемдік білім беру кеңістігіне ықпалдастырылған жəне қоғам қажеттіліктеріне сай заманауи көп деңгейлі үздіксіз білім берудің ұлттық үлгісін қалыптастыру. Бұл - білім мазмұны мен сапасын арттыру, білім берудің ұлттық моделін жетілдіру, техникалық жəне кəсіптік білім беруді жақсарту, ақпараттық технологиялар жөнінде жаңаша педагогикалық көзқарастарын айқындау секілді кешенді шараларға тікелей қатысты. Жаһандық білім беру тəжірибесі көрсеткендей, кез-келген мемлекеттің экономикалық жетістігі сол елдің білім жүйесі мен азаматтарының білім дəрежесіне байланысты. Өйткені білім арқылы ғана қоғамның интеллектуалдық капиталы мен инновациялық əлеуеті қалыптасады.

Қашанда білім – ұлттың бəсекеге қабілеттігін арттырудың басты құралы болып табылады. Халықаралық тəжірибеде «өмір бойы білім алу» қағидасы негізінде ерте жастан есейген кезеңдерде де ізденісте болу, адами капитал сапасын жақсарту мəселесі қарастырылады. Өмірде білім беруге бөлінетін инвестицияның экономика мен қоғамға елеулі қайтарымы болатыны дəлелденіп отыр. Білім берудің мазмұнын жаңарту оқушылардың білімін ғана емес, оларды қолдану дағдыларын, құзіреттілігі мен функционалдық сауаттылығын, өмірге бейімділігін қалыптастырады.

Конференция жұмысына Ресей Федерациясынан, Өзбекстан, Беларуссия мемлекетінен, еліміздің барлық өңірлерінен ғалым-педагогтар қатысуда. Олар

7

білім беру парадигмасының өзгеру жағдайындағы жаңартулар мен өзекті мəселелерді көтере отырып, педагогтар тəжірибелерін зерделеп, жаңашылдыққа бағытталған педагогтардың ізденісті еңбектерін қолдап, жүзеге асыруға күш-жігерлерін жұмсай береді деген сенімдемін. Бүгінгі ұйымдастырылып отырған ғылыми-тəжірибелік конференция жұмысының қорытындысында жинақталған материалдар барша педагогтар үшін əдістемелік көмекші болады деген ойдамын.

Барша ғалым-педагогтарға ғылыми-шығармашылық тұрғыда сəттілік, табысты еңбек тілеймін!

 

ОЦЕНКА СОВРЕМЕННЫМИ СТУДЕНТАМИ ПСИХОЛОГИЧЕСКОЙ БЕЗОПАСНОСТИ ОБРАЗОВАТЕЛЬНОЙ

СРЕДЫ Журавлева Алина Евгеньевна

8

УО «Гомельский государственный университет им. Ф.Скорины», старший преподаватель кафедры социальной и педагогической психологии

Новак Наталья Геннадьевна УО «Гомельский государственный университет им. Ф.Скорины», старший

преподаватель кафедры социальной и педагогической психологии, к. пс.н.

В настоящее время в Беларуси отмечается повышенный интерес к организации здоровой и психологически безопасной образовательной среды для школьников и учащейся молодежи. Это обусловлено в первую очередь тем, что в современном мире возросла вероятность столкновения молодых людей с различными стрессовыми событиями или оказаться под воздействием экстремальных травматических ситуаций и факторов, что приводит к разрушению базовой потребности в безопасности, к невротизации, депрессивным состояниям, потере веры в себя и свои перспективы, и самое главное к дезадаптации молодого человека в обществе. Эти факты не оставляют сомнений в необходимости изучения проблемы психологической безопасности личности в образовательном процессе, рассмотрения вопросов создания системы психолого-педагогической помощи в затруднительных ситуациях и осуществления в образовательном процессе профилактической деятельности по обеспечению психологической безопасности студентов.

Понятие «безопасность» определяется как состояние защищенности жизненно важных интересов личности, общества и государства от внутренних и внешних угроз [3].Существует два главных системообразующих вида безопасности – физическая и психологическая, а все остальные включают их в свою структуру. При этом, психологическая безопасность первична, так как ценности и смыслы, представления и отношения человека определяют его поведение. Под психологической безопасностью следует понимать состояние образовательной среды, свободное от проявлений психологического насилия во взаимодействии всех субъектов образовательного процесса, способствующее удовлетворению их потребностей в личностно-доверительном общении, создающее рефератную значимость среды и обеспечивающее психическое здоровье включенных в нее участников [4, с. 67].

Психологическая безопасность является одной из составляющих национальной безопасности и включена в категорию социальной безопасности. Психологическая безопасность, как состояние сохранности психики, предполагает поддержание определенного баланса между негативными воздействиями на человека окружающей его среды и его устойчивостью, способностью преодолеть такие воздействия собственными ресурсами или с помощью защитных факторов среды. Психологическая безопасность личности и среды неотделимы друг от друга и представляют собой модель устойчивого развития и нормального функционирования человека во взаимодействии со средой [1].

Образовательная среда вуза является важной частью жизненной среды молодого человека, но, к сожалению, на данный момент образовательная среда оказалась не защищена от неблагоприятных тенденций общества –

9

криминализации общественных отношений, распространение насилия через средства массовой информации; увеличение численности и расширение спектра социально-незащищенных (малоимущие, мигранты и др.), социально девиантных контингентов и «групп риска» (алкоголики, наркоманы, несовершеннолетние правонарушители и др.) [2], [3]. В связи с этим возникает вопрос о необходимости изучения психологической безопасности в образовательной среде, проведению исследований позволяющих измерить психологическую безопасность образовательной среды, проектировать условия, при которых она будет обеспечиваться. Это позволит сохранить и укрепить здоровье участников образовательной среды, создать в образовательном учреждении безопасные условия для трудовой и учебной деятельности и защитить участников данной среды от различных форм дискриминации.

Цель исследования−изучение мнения студентов относительно психологической безопасности образовательной среды вуза как психолого-педагогической реальности, содержащей специально организованные условия для формирования и развития личности.

Исследование проводилось на базе УО «Гомельский государственный университет им. Ф. Скорины».Выборочную совокупность составили 93 студента.Для достижения цели исследования была использована анкета-опросник «Психологическая диагностика безопасности образовательной среды школы» И.А. Баевой,модифицированная для данной выборки.Показатели методики дают возможность получить данные по уровням психологической безопасности в целом и по определенным параметрам, а также выделить положительное,отрицательное и нейтральное отношение к образовательной среде.

Анализ результатов исследования показал, что для большей части студентов характерно позитивное отношение (64,5%) и соответственно высокий уровень отношения к образовательной среде вуза. Среди компонентов образовательной среды доминирующую позицию занимает когнитивный компонент (82%), а эмоциональный и поведенческий компоненты представлены практически поровну (60,5 и 51% соответственно). Полученное соотношение компонентов позволяет говорить о том, что образовательная среда вуза ассоциируется у студентов с необходимостью постоянного самосовершенствования и повышения уровня мастерства, а обучение в вузе,по их мнению,способствует интеллектуальному развитию личности и формированию жизненных умений. При оценке эмоционального компонента было выявлено, что 45,5% студентов довольны своим пребыванием в вузе, 76% считают процесс обучения в вузе интересным, а больше половины опрошенных (61,2%) пребывают во время обучения в хорошем настроении. Что касается поведенческого компонента отношения к образовательной среде вуза, то были выявлены негативные тенденции– более 30% опрошенных сомневаются в том, останутся ли они в родном вузе, если представиться возможность его сменить.

Общий уровень отношения в единстве его показателей (когнитивного, эмоционального и поведенческого) – средний, количество респондентов с

10

положительным интегральным показателем отношения к образовательной среде равен в среднем 54%.

Среди характеристик образовательной среды наиболее значимыми для студентов являются следующие: уважительное отношение к себе; сохранение личного достоинства; взаимоотношения с одногруппниками; возможность высказать свою точку зрения; возможность проявлять инициативу, активность; взаимоотношения с преподавателями

По всем указанным характеристикам большинство студентов удовлетворены вузовской средой в «достаточной» и «большей» степени (таблица 1).Полученные данные свидетельствуют о том, что удовлетворенность студентов образовательной средой в большей степени определяется уважительным отношением со стороны других,чувством собственной значимости и инициативности, а также зависит от качества взаимоотношения с преподавателями и одногруппниками. Интересен тот факт, что только 26% опрошенных отметили характеристику «внимание к просьбам и предложениям» (причем более 90% из них удовлетворены образовательной средой по данному параметру), а 23,5% студентов-характеристику «помощь в выборе собственного решения», из которых 91%−удовлетворены указанным параметром. Следовательно, большая часть студентов не считают данные характеристики важными для удовлетворенности образовательным процессом. При определении уровня защищенности от психологического насилия со стороны окружающих было выявлено, что меньше 40% опрошенных студентов чувствуют свою полную защищенность, а приблизительно 10% отметили, что полностью незащищены от разных форм психологического насилия со стороны одногруппников или преподавателей. Таблица 1- Степень удовлетворенности студентов характеристиками образовательной среды

Характеристики образовательной среды

Степень удовлетворенности студентов характеристиками образовательной среды Кол

-во чел.

Совсем нетВ

небольшой степени

В достаточной степени

В большой степени

В очень большой степени

1 2 3 4 5 Уважительное отношение

к себе 1(1,9%) 4 (7,6%) 8 (15,1%) 21(39,6%) 19 (35,8%) 53

Сохранение личного достоинства

- 1 (2,8%) 8 (22,2%) 15 (41,7%) 12 (33,3%) 36

Взаимоотношения с одногруппниками

2 (2,6%) 3 (4%) 34 (44,7%) 25 (32,9%) 12 (15,8%) 76

Возможность высказать свою точку зрения

- 7 (15,2%) 15 (32,6%) 13 (28,3%) 11 (23,9%) 46

Возможность проявлять инициативу, активность

- 2 (4,8%) 17 (41,5%) 12 (29,3%) 10 (24,4%) 41

Взаимоотношения с преподавателями

- 4 (5,2%) 37 (47,4%) 27 (34,6%) 10 (12,8%) 78

11

Таким образом, вопрос обеспечения психологической безопасности образовательной среды УВО является одним из аспектов проблемы предотвращения насилия в системе «преподаватель-студент», «студент-студент». Проведенное исследование – только первый этап научного проекта, посвященного исследованию психолого-педагогических факторов и условий психологической безопасности образовательной среды высших учебных заведений. Результаты анкетирования показали, что образовательную среду указанного учреждения образования в целом можно считать психологически безопасной, так как большинство испытуемых относятся к своему «вузовскому» окружению и процессу обучения положительно, больше половины из них отмечают полную удовлетворенность важными для них характеристиками образовательной среды. В то же время, не все студенты чувствуют себя защищенными от психологического насилия со стороны одногруппников и преподавателей, что еще раз подтверждает актуальность выбранного нами направления исследования и необходимость более глубоко изучения заявленной проблемы.

СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ: 1. Анжиганова О.Р.Изучение психологической безопасности образовательной среды сельской школы / О.Р.Анжиганова:материалы студ. Междунар. заочной науч.-практ. конф. «Научное сообщество студентов XXI столетия»: Часть III (16 апреля 2012г.)–Новосибирск:Сибирская ассоциация консультантов,2012.С.9-16. 2. Баева, И. А. Психологическая безопасность в образовании / И. А Баева. – СПб. : Союз, 2002. – 271 с. 3. Баева, И. А. Психологическая безопасность образовательной среды: учеб. пособие / И.А. Баева, И.А. Волкова, Е.Б. Лактионова. М.:Эконом-Информ, 2009. – 248 с. 4. Обеспечение психологической безопасности в образовательном учреждении; под ред. И. А. Баевой. – СПб. : Речь, 2006. – 288 с.

ФОРМИРОВАНИЕ ЗДОРОВОГО ОБРАЗА ЖИЗНИ СТУДЕНТОВ: ИЗ ОПЫТА РАБОТЫ

Новак Наталья Геннадьевна УО «Гомельский государственный университет им. Ф.Скорины», старший

преподаватель кафедры социальной и педагогической психологии, к. пс.н. Соболева Людмила Григорьевна

ГУ «Гомельский областной центр гигиены, эпидемиологии и общественного здоровья», заведующий отделом общественного здоровья, к.мед.н

Социальные перемены последних десятилетий приводят не только к изменениям в экономической, политической и духовной сферах жизнедеятельности белорусского общества, но и к переоценке социальной ценности здоровья. Специалисты отмечают ухудшение состояния здоровья населения, поэтому становится необходимым переосмысление способов решения проблемы сохранения здоровья молодежи и общества в целом. Именно поэтому в последнее десятилетие в нашей стране ведется

12

целенаправленная политика по пропаганде здоровья, работа по профилактике болезней, активной мотивации и утверждению принципов здорового образа жизни, которая получила законодательное подтверждение в ряде государственных программ.

Результаты социологических исследований свидетельствуют о том, что большинство юношей и девушек дают положительную оценку состояния своего здоровья. Например, в 2010 году в ходе опроса 60,8 % молодых людей отметили, что их здоровье «очень хорошее» и «хорошее», 37,0 % считают свое здоровье «удовлетворительным» и только 2,2 % указали на «плохое состояние» собственного здоровья. Осознание индивидуальной ценности здоровья определяет мотивацию и направленность действий человека, его образ жизни. Результаты социологического исследования показывают, что молодежь понимает значимость образа жизни в сохранении и укреплении здоровья: 87,6 % молодых людей считают, что здоровье определяется не наследственностью, а зависит, прежде всего, от самого человека, его образа жизни [1, с. 49]. Наиболее важными факторами, влияющими на здоровье, по мнению молодых людей в возрасте от 18 до 29 лет, являются отсутствие вредных привычек (индекс значимости 0,75) и физическая активность (индекс значимости 0,82), наименее важным – регулярные посещения врача (индекс значимости 0,35). Однако результаты медицинских исследований свидетельствуют о том, что в реальной жизни населения забота о здоровье, здоровый образ жизни еще не стали важными ценностными приоритетами, значительная часть молодежи на практике использует модели поведения, сопряженные с риском для здоровья [1, с. 50].

Ввиду актуальности и социальной значимости проблемы профилактики влияния негативных тенденций на состояние здоровья современных студентов администрацией УО «Гомельский государственный университет им. Ф. Скорины» был инициирован профилактический проект «Мой стиль жизни сегодня – моё здоровье и успех завтра!». Прототипом явился такого рода проект, реализуемый с 2014 года на базе УО «Белорусский государственный университет информатики и радиоэлектроники». В полной мере данный профилактический проект начал действовать в апреле 2016 благодаря продуктивному сотрудничеству сотрудников и преподавателей УО «Гомельский государственный университет им. Ф. Скорины» со специалистами ГУ «Гомельский областной центр гигиены, эпидемиологии и общественного здоровья.

Актуальность реализуемого направления деятельности была подтверждена уже на первом этапе, когда в результате первичной диспансеризации первокурсников (1049 человек) было выявлено, что в I группу здоровья вошли только 22,1% опрошенных (232 человека), II– 45,7% (478 человек), III–31,2% (31,2%),IV–1,1%(12 человек). Анализ распределения первокурсников по группам для занятий физической культурой показал, что основной группе занималось 47,3 % учащихся I курса (496 человек), 17,9 % из которых (89 человек) составляли студенты факультета физической культуры. Количество

13

студентов, занимавшихся в подготовительной группе – 294 человека (28% от общего количества студентов), численность занимавшихся в спецмедгруппе - 204 человека (19,4%), занятия в группе ЛФК были рекомендованы 32 студентам (3,1%), полностью освобождены от занятий физической культурой - 23 человека (2,2%).

На основе полученных данных была разработана программа валеологических и психопрофилактических мероприятий, направленных на повышение уровня осведомленности студентов в вопросах здорового образа жизни, на снижение влияния факторов риска для здоровья (большинство из которых обусловлены нерациональным питанием, нарушением режима сна и отдыха, с низкой физической активностью), на профилактику формирования у студентов склонности к аддиктивному поведению (табакокурение, компьютерная зависимость, алкоголизм и т.д.). Данная программа также включает в себя комплекс коррекционно-развивающих занятий со студентами по овладению альтернативными, «здоровыми» формами поведения.

Первичная диспансеризация студентов-участников проекта позволила выделить группу студентов, имеющих патологию со стороны желудочно-кишечного тракта и составить для них индивидуальные программы реабилитации. Для этой группы специалистами отдела общественного здоровья государственного учреждения «Гомельский областной центр гигиены, эпидемиологии и общественного здоровья» при участии работников предприятия общественного питания УО «ГГУ им. Ф. Скорины» также было разработано 10-дневное цикличное меню. При его разработке учитывалась калорийность блюд, соотношение продуктового набора по белкам, жирам и углеводам, способ приготовления блюд. Первокурсники, участвовавшие в проекте, оценивали меню и имели возможность вносить свои предложения по его корректировке. Значительную часть рациона представляли кисломолочные продукты, хлебобулочные изделия с содержанием цельных злаков и отрубей, в заправках для салатов использовались растительные масла, сметана. Из рациона были исключены жареные блюда, соусы, содержащие майонез.

Первый контрольный срез по результатам деятельности проекта был проведен в июне 2016. Согласно полученным данным, несмотря на достаточно короткий период реализации проекта, была отмечена положительная динамика, изменилось отношение студентов к своему здоровью. Так, результаты повторного анкетирования показали, что число курящих студентов снизилось на 11,2% (с 24,6% до 13,4%), увеличился удельный вес желающих бросить курить на 12,5% (с 37,5% до 50%). Уделять внимание физической активности, как фактору, положительно влияющему на здоровье, стало 76,6% участников проекта (против 64%). Увеличилась доля студентов, которые в профилактических целях принимают витамины на 38,6 % (с 18% до 56,6%), следят за маркировкой и сроком годности употребляемых продуктов на 9,3% (с 64% до 73,3%). Возросло число студентов, считающих, что информацию о сохранении и укреплении здоровья лучше получать из специальной литературы– на 19,6% (с 27% до 46,6%) и от медицинских работников–на

14

11,6% (с 45% до 56,6%). Полученные в ходе информационных бесед со специалистами знания и навыки позволили студентам питаться более рационально и сбалансировано, оптимизировать свой двигательный режим. В результате показатели индекса массы тела вошли в норму у 46,6% (был в пределах нормы только у 18%), удельный вес студентов, имеющих превышение нормальных показателей ИМТ (25% и выше) снизился на 20,6% (с 45% до 24,4%).

В новом 2016-2017 учебном году проект продолжил свою реализацию, были введены дополнительные критерии оценки здоровья. Если в прошедшем году при проведении первичной диспансеризации участников проекта измерялся рост, вес, объем талии, рассчитывался индекс массы тела, снималась ЭКГ, брались общий анализ крови, общий анализ мочи, то для группы студентов, участвующих в проекте в указанном учебном году, в программу диспансеризации дополнительно включены скрининг уровня сахара в крови и профилактический осмотр стоматолога. По результатам диспансеризации для каждого участника разработаны индивидуальные программы реабилитации по направлению выявленной патологии, даны рекомендации по питанию,двигательной активности,уходу за зубами, коррекции альтернативных форм поведения. При необходимости студенты имеют возможность пройти дополнительное обследование у «узких» специалистов.

Следует подчеркнуть, что для того, чтобы молодежь была ориентирована на сохранение своего собственного здоровья, одной лишь профилактики вредных привычек недостаточно. Безусловно, здоровье является важным для современных студентов, но в силу возрастных, культурных и социальных факторов, не все из них ответственно подходят к вопросу его сохранения. В связи с этим одно из главнейших направлений реализации проекта–это повышение степени осознания студентами важности собственного здоровья как ресурса активной и полноценной жизни, а также – формирование у них ответственности за собственное здоровье, за качество собственной жизни.

В основе реализации проекта лежит принцип «равный обучает равного». Именно поэтому, помимо опытных специалистов (врачей-валеологов, эпидемиологов, наркологов, психологов), основными действующими лицами проекта являются волонтеры отряда «ЗА здаровы лад жыцця». Это юноши и девушки второго-пятого года обучения, студенты факультета психологии и педагогики ГГУ им. Ф. Скорины. Прежде чем приступить к «работе», волонтеры проходят соответствующую подготовку (информационные занятия и тренинги), систематически участвуют в работе тематических «круглых столов» по вопросам сохранения здоровья, присутствуют на онлайн-конференциях со специалистами. Главная задача волонтеров – это популяризация принципов и правил здорового образа жизни среди обучающейся молодежи.

Волонтеры–это хорошее подспорье для тех кураторов, которые заботятся о здоровье своих «подопечных». Основная целевая аудитория – это студенты ГГУ им. Ф. Скорины, однако помимо этого, волонтеров приглашают в другие вузы, колледжи и техникумы г. Гомеля. Много внимания уделяется студентам,

15

проживающим в общежитиях ГГУ им. Ф. Скорины. Здесь актуальными остаются вопросы профилактики аддиктивного поведения. Помимо тем, ставших уже привычными (алкоголизм, наркомании, табакокурение), все чаще волонтеры освещают проблемы шопоголии, компьютерной и интернет-зависимости.

В рамках проекта помимо традиционного направления, которое заключается в профилактике аддикций, важным является обучение студентов правилам конструктивного поведения в сложных жизненных ситуациях. Ведь именно неумение справиться со стрессом является одним из факторов формирования склонности к аддиктивному, т.е. зависимому поведению. Например, особую популярность в последнее время приобрела тема любовной зависимости, и именно зависимость от любовных отношений, невозможность пережить неразделенную любовь является частой причиной суицидальных попыток юношей/девушек, не справившихся со стрессогенной ситуацией. Много внимания в рамках проекта уделяется повышению уровня гигиенической культуры, валеологической активности студентов посредством гигиенического обучения и воспитания. Большая часть мероприятий в рамках проекта направлена на формирование у обучающихся установок и мотивов, способствующих здоровому образу жизни, на усвоение навыков просоциального поведения. В рамках программы разработаны тренинговые занятия по повышению психологической культуры студентов, направленные на развитие жизненной перспективы юношей и девушек, повышение их ответственности в организации собственной жизни. Профилактические мероприятия направлены не только на информирование, но и на переосмысление юношами и девушками собственных взглядов, установок, привычек. Этому способствуют такие формы взаимодействия, как деловая игра, диспут, ток-шоу, тренинговые занятия. Интересны занятия в форме интеллектуальных состязаний и турниром (викторина, КВН и др.).

В заключение отметим, что в 2016 году профилактический проект «Мой стиль жизни сегодня–мое здоровье и успех завтра!» приобрел статус общереспубликанского и со временем появится во всех ведущих вузах страны.

ЛИТЕРАТУРА: 1. Соглаева Л.А.Стратегии поведения молодежи в сфере здоровья / Л.А. Соглаева, Л.В. Филинская, А.А. Кулешов // Молодежь суверенной Беларуси: штрихи к портрету / Д.М. Булынко [и др.]; под ред. Д.М. Булынко, О.В. Иванюто, Д.Г. Ротмана. – Минск: Изд. центр БГУ, 2012. – С. 47- 56.

ИССЛЕДОВАНИЕ СКЛОННОСТИ СОВРЕМЕННЫХ СТУДЕНТОВ К

АДДИКТИВНОМУ ПОВЕДЕНИЮ Короткевич Ольга Анатольевна

УО «Гомельский государственный университет им. Ф.Скорины», старший преподаватель кафедры социальной и педагогической психологии

Новак Наталья Геннадьевна

16

УО «Гомельский государственный университет им. Ф.Скорины», старший преподаватель кафедры социальной и педагогической психологии, к. пс.н.

Термин «аддиктивное поведение» впервые был предложен Комитетом экспертов по проблемам злоупотребления наркотиками Всемирной организации здравоохранения в 1964 году. В современной психологии «аддиктивным» (или «зависимым») считается поведение, которое характеризуется стремлением к уходу от реальности посредством изменения своего психического состояния [4], фиксацией внимания на определённых предметах или активностях, что сопровождается развитием интенсивных эмоций. В более широком смысле под зависимостью понимают «стремление полагаться на кого-то или что-то в целях получения удовлетворения или адаптации» [2, с. 71].

В настоящее время наиболее распространенными объектами аддикции выступают психоактивные вещества (легальные и нелегальные наркотики); алкоголь (в большинстве классификаций относится к первой подгруппе); пища; игры; секс; религия и религиозные культы. В соответствии с перечисленными объектами выделяют следующие формы зависимого поведения:химическая зависимость (курение,токсикомания, наркозависимость, лекарственная зависимость, алкогольная зависимость); нарушения пищевого поведения (переедание, голодание, отказ от еды); гэмблинг– игровая зависимость (компьютерная зависимость, азартные игры); сексуальные аддикции; религиозное деструктивное поведение (религиозный фанатизм, вовлеченность в секту) [1, с. 118]. Аддикции к еде (анорексия, булимия) являются промежуточными и характеризуются тем, что наряду с психологическими факторами задействуются биохимические механизмы.

Формирование и развитие аддиктивного поведения представляет собой непрерывный процесс, причем мотивация поведения на различных стадиях зависимости имеет свою специфику. Например, процесс формирования наркотической зависимости включает в себя несколько стадий. Первоначально под влиянием молодежной субкультуры происходит знакомство с наркотиком на фоне эпизодического употребления, положительных эмоций и сохранного контроля. Постепенно формируется устойчивый индивидуальный ритм употребления с относительно сохранным контролем. Этот этап часто называется стадией психологической зависимости,когда объект аддикции действительно «помогает» на непродолжительное время улучшать психофизическое состояние. Постепенно происходит привыкание ко всё большим дозам наркотика, одновременно с этим накапливаются социально-психологические проблемы и усиливаются дезадаптивные стереотипы поведения. Для следующей стадии характерно учащение ритма употребления при максимальных дозах, появление признаков физической зависимости с признаками интоксикации, синдромом отмены и полной утратой контроля.Наркотик перестает приносить удовольствие, он употребляется для того,чтобы избежать страдания или боли. Все это сопровождается грубыми изменениями личности (вплоть до психического расстройства) и выраженной

17

социальной дезадаптацией. На более поздних стадиях употребления наркотиков дозы уменьшаются, употребление уже не приводит к восстановлению состояния. Зачастую исходом аддикции становятся социальная изоляция, инвалидизация, суицидальные попытки, развитие заболеваний, несовместимых с жизнью и т.д. [1 – 3]. Длительность и характер протекания стадий зависят от особенностей объекта (например, вида наркотического вещества) и индивидуальных особенностей аддикта (например, возраста, социальных связей, интеллекта, способности к сублимации). Характерной особенностью зависимого поведения является его цикличность.

К внешним социальным факторам формирования аддиктивного поведения можно отнести семью и ближайшее окружение, обычаи и традиции, технический прогресс в области пищевой промышленности, фармацевтической, компьютерной индустриях, выпускающих все новые и новые товары – потенциальные объекты зависимости. В некоторых случаях зависимое поведение обусловлено механизмом групповой динамики, что весьма характерно для юношеского возраста, когда влияние субкультуры максимально, что является плодотворной почвой для формирования зависимого поведения у членов малой группы. Существенным внутренним фактором являются психофизиологические особенности человека, которые определяют индивидуальное своеобразие формирования аддиктивного поведения и существенно влияют на выбор объекта зависимости, на темпы ее формирования, степень выраженности и возможность преодоления. Косвенно склонность к зависимому поведению может определяться типологическими особенностями нервной системы. Ученые считают, что такие врожденные свойства, как приспособляемость к новым ситуациям, качество настроения,чувствительность,контактность,при прочих неблагоприятных условиях влияют на формирование аддиктивного поведения [3].

Особую актуальность рассматриваемый вопрос приобретает в том случае, когда речь идет о молодежной среде. На сегодняшний день можно констатировать, что современная молодёжная субкультура отличается высоким уровнем толерантности к различным видам химических и нехимических зависимостей [5].

С целью выявления степени информированности студентов по вопросам аддиктивного поведения и здорового образа жизни нами было проведено исследование, в котором приняли участие 155 студентов (1-5 курсов) ГГУ им.Ф.Скорины, из них 99 девушек (64 %) и 56 юношей (36 %). В качестве психодиагностического инструментария применялась анкета для определения общей информированности студентов по проблеме аддиктивного поведении (формах, причинах, проявлениях и последствиях) и осведомленности в вопросах сохранения здорового образа жизни.

По данным анкетирования, более половины студентов (62 %) считают, что придерживаются здорового образа жизни, однако 20 % − не считают свою модель поведения «здоровой», а 18 % затруднились дать ту или иную оценку. Среди наиболее важных привычек, соответствующих «здоровому образу

18

жизни» опрошенные назвали следующие: занятия физкультурой и спортом (39 %); сон достаточной продолжительности (20 %); здоровое питание (17 %); эмоциональное равновесие (12 %); ежедневные прогулки на свежем воздухе (7 %); личная гигиена (6 %). По данным опроса, ведущими мотивами здорового образа жизни юношей и девушек является стремление к сохранению здоровья и долголетия (88 %) и сохранение внешней привлекательности (12 %).

По мнению студентов, наиболее существенными факторами формирования химической зависимости (алкоголизма, табакокурения, наркотической зависимости и других) являются особенности семейного воспитания (75 %), мода, влияние мнения большинства (35 %).

При оценке отношения студентов к разным формам аддикции было выявлено следующее. Большинство студентов (89 %) понимают, что наркомания является болезнью, разновидностью зависимости, а 11 % даже считают, что наркомания–это преступление.Что касается никотиновой зависимости, то только 23 % студентов считают табакокурение аддиктивным поведением, в то время как большинство респондентов (77 %) относят его к вредной привычке, недооценивая всей тяжести последствий. Аналогичным является отношение опрошенных к проблеме алкоголизма: 48 % убеждены, что это–вид зависимости, но практически такое же количество (49 %) придерживаются мнения, что это просто вредная привычка, а 3 % признались, что используют алкоголь как способ расслабления. 23 % опрошенных указали, что друзья или знакомые предлагали им попробовать наркотические или токсические вещества. И хотя подавляющее большинство студентов (91 %) утверждают, что не пробовали наркотические или токсические вещества, утвердительно на данный вопрос ответили 9 %.

На вопрос «Нуждаетесь ли Вы в дополнительной информации о наркотиках, наркомании и её последствиях?» большинство респондентов (68 %) ответили, что не нуждаются, в то время как 20 % испытывают недостаток информации, а 12 % − не задумывались над этим. Однако, как оказалось, студенты недооценивают серьёзность проблемы наркотической зависимости, считая, что её можно разрешить собственными силами. Так, при ответе на вопрос «Что бы Вы предприняли, если бы узнали, что Ваш друг употребляет наркотики?» 85 % выбрали вариант «поговорили бы с другом и предложили свою помощь», и только незначительная часть сообщили бы родителям (9 %) или рекомендовали бы другу обратиться за помощью в наркологический диспансер (4 %). Оставшихся 2 % вообще не предприняли бы никаких действий, считая, что употребление другом наркотиков - это его личное дело.

В качестве способов борьбы с незаконным потреблением наркотиков многие студенты отметили следующие: изменение законодательства в сторону ужесточения ответственности за сбыт и распространение наркотиков (59 %), введение обязательного принудительного лечения от наркомании (34 %) и только 7 % – усиление антинаркотической пропаганды среди молодежи и увеличение числа досуговых учреждений (доступность кружков, секций).

19

В вопросах безопасного секса и профилактики инфекций, передающихся половым путем, опрошенные студенты в подавляющем большинстве (84 %) считают себя весьма осведомленными, а 16 % хотели бы пополнить свои знания, воспринимая их как недостаточные.

Среди студентов, отметивших наличие у себя склонности к той или иной аддикции, большая часть (85 %) признаются, что хотели бы избавиться от неё, однако этому препятствует отсутствие мотивации (51 %), неразвитость силы воли (30 %) и недостаток информации о способах преодоления зависимости (19 %).

По данным анкетирования, подавляющее большинство опрошенных (75 %) считают необходимым получение информации о влиянии различных вредных привычек на организм (свой и окружающих), что подтверждает актуальность популяризации знаний о здоровом образе жизни. Половина респондентов (51 %) согласны с целесообразностью обязательного тестирования несовершеннолетних и молодежи на предмет раннего выявления наркотической зависимости высказались, в то же время 27 % опрошенных−с этим не согласились, а 22 % до сих пор не сформировали своё мнение по данному вопросу. Среди основных источников информации, которым в большей степени доверяют студенты в вопросах профилактики различных видов зависимости, были названы лекции специалистов-наркологов (72 %), выступления сотрудников правоохранительных органов (15 %) и специальная литература (13 %).

Таким образом, на основании проведенного исследования было выявлено,что большинство студентов считают себя достаточно информированными по проблеме аддиктивного поведения, однако зачастую недооценивают тяжесть его последствий. В связи с этим важным направлением деятельности преподавателей и специалистов по-прежнему остается психологическое просвещение и информирование студентов. Основное внимание необходимо уделить тем вопросам, по которым юноши и девушки показали наименьшую осведомлённость: причины и проявления различных видов зависимого поведения, его последствия, возможность и формы получения помощи специалистов. Важно делать акцент не столько на повышении уровня информированности студентов о принципах здорового образа жизни, сколько на развитие внутренней мотивации к применению имеющихся знаний в повседневной жизни. Условием эффективности профилактической работы является организация интерактивных дискуссии со специалистами в области профилактики аддиктивного поведения (психологом, наркологом, врачом-валеолог, инфекционистом и др.).

Список литературы 1. Змановская, Е.В. Девиантология: Психология отклоняющегося поведения: учеб. пособ. для студ. высш. учеб. заведений. – М. : Академия, 2004. – 288 с. 2. Кесельман, Л. Социальное пространство наркотизма /Л. Кесельман, – М. Мацкевич. – СПб.: Институт социологии РАН, 2001. – 120 с.

20

3. Кондрашенко, В.Т.Девиантное поведение у подростков/ В.Т. Кондрашенко. – Минск : Беларусь, 1988. – 204 с. 4. Короленко, Ц.П.Социодинамическая психиатрия/Ц.П. Короленко, Н.В. Дмитриева. – М.: Академический проект, 2000. – 460 с. 5. Проказина, Н.В. Социальная сущность аддиктивного поведения молодежи / Н.В. Проказина, Л.В. Каткова // Социология и жизнь.–2010.–№ 2.–С. 80− 83.

ТЕОРЕТИЧЕСКИЙ АНАЛИЗ ПРОБЛЕМЫ СКЛОННОСТИ ОБУЧАЮЩИХСЯ К АДДИКТИВНОМУ ПОВЕДЕНИЮ

Новак Наталья Геннадьевна УО «Гомельский государственный университет им. Ф.Скорины», старший

преподава-тель кафедры социальной и педагогической психологии, кандидат психологических наук

Прокопенко Алина Сергеевна УО «Гомельский государственный университет им. Ф.Скорины», студентка факультета психологии и педагогики, кафедры социальной и педагогической

психологии

В последние десятилетия в нашей стране особую актуальность приобретают вопросы сохранения здоровья и формирования у обучающихся основ здорового образа жизни. Отсутствие системы специальных знаний и навыков здорового образа жизни, а также своевременных социально адаптивных стратегий поведения у взрослой части населения - родителей, педагогов − не позволяет им оказывать результативное воспитательное действие, психологическую и социальную поддержку. Особенно остро встала проблема аддиктивного поведения молодежи, связанного с употреблением разнообразных психоактивных веществ (ПАВ).

В психологии проблемой аддиктивного поведения занимались Ц.П. Короленко, Т.А. Донских, С.В. Березин, И.А. Фурманов и др. в настоящее время под аддиктивным поведением (от англ. addiction – склонность, пагубная привычка, лат. addictus – рабски преданный) понимается форма деструктивного поведения человека, обусловленная соответствующей аддикцией и направленная на уход от реальности посредством специального изменения своего психического состояния [1, с. 34]. В более выраженной форме оно может приводить к таким негативным последствиям, как утрата работоспособности, конфликты с окружающими, совершение преступлений.

Ц.П. Короленко и Н.В. Дмитриева (2001) выделяют нехимические и химические виды аддикции. Нехимические аддикции (поведенческие) характеризуются привязанностью личности к определенной деятельности, а также неспособностью от нее избавиться самостоятельно. Практически любое увлечение человека, которое имеет для него сверхценность или при котором деятельность становится основной направляющей его поведения, и есть подобный вариант аддикции. Например, гэмблинг (страсть к азартным играм), ургентная зависимость (временная ловушка), социальная организация, как

21

аддиктивная фиксация, интернет – аддикции, сексуальное аддиктивное поведение, работогольная аддикции, аддикции к еде, табакокурение.

Химическая аддикция − это нарушение, связанное с применением, употреблением различных веществ, которые изменяют физическое состояние человека, их принимающего. Многие из них ядовиты (или токсичны), что приводит к органическим поражениям. Химические аддикции наносят существенный вред здоровью с самого начала их развития. Примерами химических аддикций может служить алкоголизм, наркомания, прием лекарственных средств в дозах, превышающих терапевтические, прием препаратов бытовой химии [3, с. 117].

Выделяются следующие психологические особенности лиц с аддиктивными формами поведения: сниженная переносимость трудностей повседневной жизни наряду с хорошей переносимостью кризисных ситуаций, стремление обвинять других, зная, что они невиновны, стремление уходить от ответственности в принятии решений, стереотипность, повторяемость поведения, зависимость, тревожность [6].

Ц.П. Короленко и Т.А. Донских указывают на типичные социально-психологические изменения, сопровождающие формирование аддикции. Первостепенное значение имеет формирование аддиктивной установки – совокупности когнитивных, эмоциональных и поведенческих особенностей, вызывающих аддиктивное отношение к жизни [4]. Развитие аддиктивного поведения начинается с фиксации, которая происходит при встрече с воздействием того, что произвело на будущего аддикта чрезвычайное, очень сильное впечатление, остающееся в памяти и легко извлекаемое из неглубокого подсознания [5]. Фиксация может быть связана с воздействием изменяющего психическое состояние вещества, участием в каком-то виде активности, включая, например, игровую, и др. Особенность фиксации заключается в том, что она влечет за собой сильное желание повторить пережитое измененное состояние еще раз. Это приводит к формированию аддиктивного поведения.

Приведем данные исследования, посвященного изучению распространенности потребления психоактивных веществ в молодежной среде в Республике Беларусь. В данном исследовании приняло участие 482 обучающихся в возрасте от 15 до 28 лет, из которых 34,0 % − студенты учреждений высшего профессионального образования. Распределение по полу было следующим: среди учащихся колледжа 100 % – юноши; среди студентов университета 23,2 % – юноши, 76,8 % – девушки. В результате опроса факт курения был отмечен у 60,49 % учащихся колледжа, 25,61 % студентов вуза. Картина употребления ПАВ (исключая алкоголь), в описываемой выборке выглядит следующим образом: никогда не пробовали ПАВ 72,8 % учащихся колледжа, 62,2 % студентов вуза. Вариант «пробовал однажды, не понравилось, больше не употребляю» выбрали 13,8 % учащихся колледжа, 24,4 % студентов вуза. Употребляют ПАВ реже 1 раза в месяц 8,8 % учащихся колледжа, 12,2 % студентов вуза. Систематическое (еженедельное или несколько раз в неделю) употребление ПАВ отмечено у 3,8 % учащихся колледжа и 1,22 % студентов

22

вуза. Алкоголь употребляет 88,9 % учащихся колледжа, 90,2 % студентов вуза. Выявление социальных факторов, влияющих на употребление алкоголя обучающимися, показало, что по значимости влияния на психологию и поведение подростков приоритет у родителей, затем следуют личностные особенности, ценностные ориентации и лишь на последнем месте – сверстники. А.А. Шпаков отмечает, что окружение по месту жительства способствует частому потреблению алкоголя и отрицательно влияет на количество потребления спиртного даже на лиц с благополучным алкогольным семейным анамнезом. Паттерны поведения формируются либо деформируются в соответствии с нормами данной неформальной группы.Индивид попадает в социально-психологическую зависимость от группы, чаще всего не осознавая и не понимая, насколько она для него значима. Даже при отсутствии явлений истинной зависимости формируется особый стиль жизни, делается предпочтительный выбор препарата, отношение к ПАВ приобретает сверхценный характер с формированием психологической привязанности [2].

Возникновение аддикций и развитие сопутствующего им вида поведения молодежи зависят от свойств конкретного общества и происходящих в нем изменений: социальных, политических, экономических, экологических, демографических, культурных. У студенческой молодежи комплекс поступков, обусловленных химической или поведенческой зависимостью, сопровождается учебной недисциплинированностью, частым использованием нецензурных выражений, безответственностью. В настоящее время среди нехимических зависимостей распространены интернет-аддикции, гэмблинг. Самыми часто употребляемыми наркотическими веществами студенты считают марихуану, насвай, ингалянты и экстази [4].

Таким образом, теоретический анализ проблемы позволяет говорит о том, что в настоящее время возрастает количество обучающихся, имеющих склонность к аддиктивному поведению. В связи с этим важным является применение скрининговых исследований и организация систематического мониторинга, направленных на раннее выявление молодёжи, склонной к употреблению психоактивных веществ. Полученные в ходе мониторинга данные будут иметь существенное значение для объективизации масштаба проблемы распространения аддиктивного поведения среди молодежи и определения социально ориентированных профилактических мероприятий. Своевременная разработка и внедрение в образовательный процесс профилактических программ по предупреждению зависимостей будет способствовать снижению аддиктивных индикаторов в молодежной среде.

ЛИТЕРАТУРА 1. Большой психологический словарь / Б.Г. Мещерякова, В.П. Зинченко. – 3-е изд., доп. и перераб. – СПб.: Прайм-ЕВРОЗНАК, 2007. – 672 с. 2. Копытов, А.В. Социальные аспекты риска алкогольной аддикции среди подростков и молодежи Республики Беларусь / А.В. Копытов, О.А. Скугаревская. -Социология. – 2013. - № 4. – С. 85-96.

23

3. Короленко, Ц.П. Психосоциальная аддиктология / Ц.П. Короленко. – Новосибирск: Олсиб, 2001 − 251с. 4. Короленко, Ц.П. Семь путей к катастрофе: деструктивное поведение в современном мире / Ц.П. Короленко.– Новосибирск: Наука, 1990. – 124 с. 5. Короленок, И.П. Личность и алкоголь / И.П. Короленок. – Новосибирск: Наука, 1987. – 167 с. 6. Фурманов, И.А. Профилактика нарушений поведения в учреждениях образования / И.А. Фурманов, А.Н. Сизанов. – Минск : РИВШ, 2011. – 250 с.

ПСИХОЛОГИЧЕСКАЯ ХАРАКТЕРИСТИКА АДДИКТИВНОЙ ЛИЧНОСТИ

Новак Наталья Геннадьевна УО «Гомельский государственный университет им. Ф.Скорины», старший преподава-тель кафедры социальной и педагогической психологии, кандидат

психологических наук Тихиня Анастасия Евгеньевна

УО «Гомельский государственный университет им. Ф.Скорины», студентка факультета психологии и педагогики, кафедры социальной и педагогической

психологии

Аддиктивное поведение–это одна из форм разрушительного (деструктивного) поведения, при котором человек будто стремится убежать от окружающей реальности, фиксируя свое внимание на конкретных видах деятельности и предметах или изменяя собственное психоэмоциональное состояния путем употребления различных веществ. Прибегая к аддиктивному поведению, люди стремятся создать для себя иллюзию некой безопасности, прийти к жизненному равновесию. Деструктивный характер такого состояния определяется тем, что человек устанавливает эмоциональную связь не с другими личностями, а предметами или явлениями, что особенно характерно для химической зависимости, пристрастии к карточным и прочим азартным играм, интернет-зависимости и т.д. Данное поведение диагностируется у взрослых людей различного социального статуса, но нередко зависимые личности встречаются среди несовершеннолетних подростков, школьников и студентов. В связи с эти очень важна своевременная профилактика аддиктивного поведения среди школьников и студентов, имеющих предрасположенность к нему [1,с.24].

Проблеме влияния аддиктивного поведения на развитие растущей личности уделяют большое внимание педагоги и психологи (Н.В. Дмитриева, А.Ю. Егоров, В.Т. Кондрашенко, Ц.П. Короленко, В.А. Хриптонович, И.Ю. Чернявская и др.). Ученые стремятся выяснить, почему молодые люди злоупотребляют психоактивными веществами, что ими движет, почему они выбирают именно данный неадаптивный вид деятельности. В настоящее время разработаны теоретические предпосылки и принципы построения социальных и

24

педагогических проектов профилактики аддиктивного поведения, в том числе и в молодежной среде.

Цель данной статьи – систематизация психологических характеристик личности, склонной аддиктивному поведению.

С. Даулинг в своей книге «Психология и лечение зависимого поведения» говорит, что в широком смысле под зависимостью понимают «стремление полагаться на кого-то или что-то в целях получения удовлетворения или адаптации» [2,с. 71]. Можно говорить о нормальной и чрезмерной зависимости. Все люди испытывают «нормальную» зависимость от таких жизненно важных объектов, как воздух, вода, еда, большинство питают здоровую привязанность к родителям, друзьям, супругам. В некоторых случаях наблюдаются нарушения нормальных отношений, т.е. формируется склонность к чрезмерной зависимости, которая в свою очередь порождает зависимое поведение. Другими словами, зависимое поведение обусловлено нарушением потребностной сферы личности, злоупотреблением со стороны личности чем-то или кем-то [2].

Ц.П. Короленко и Т.А. Донский выделяют общие признаки аддиктивного поведения. Прежде всего, зависимое поведение личности проявляется в устойчивом стремлении к изменению психофизического состояния. Внешне это может выглядеть как борьба с самим собой, а чаще – как утрата самоконтроля [3].

Зависимое поведение не обязательно приводит к заболеванию или смерти (как, например, в случаях алкоголизма или наркомании), но закономерно вызывает личностные изменения и социальную дезадаптацию. Научные деятели Ц.П. Короленко и Т.А. Донских указывают на типичные социально-психологические изменения, сопровождающие формирование аддикции. Первостепенное значение имеет формирование аддиктивной установки – совокупности когнитивных, эмоциональных и поведенческих особенностей, вызывающих аддиктивное отношение к жизни [3 - 4].

Короленко Ц.П. предлагает следующую классификацию аддиктивного поведения:

1. Химические аддикции – связаны с использованием в качестве аддиктивных агентов различных веществ, изменяющих состояние. Многие из этих веществ токсичны и могут вызывать органические поражения. Некоторые вещества, изменяющие психическое состояние, включаются в обмен и вызывают явления физической зависимости. К химическим аддикциям относят следующие: алкогольная аддикция, наркомания, токсикомания.

2. Нехимические (поведенческие) аддикции – аддикции, где объектом зависимости становится поведенческий паттерн. К нехимическим аддикциям относят следующие:гэмблинг,интернет–аддикция,работоголизм, созависимость,ургентная аддикция, социальная организация как аддиктивная фиксация, любовные аддикции и аддикции избегания, сексуальные аддикции [4 - 5].

Зависимость проявляется в виде подчинения влиянию других людей с аддиктивной направленностью. Иногда наблюдается пассивность, отсутствие

25

самостоятельности, стремление к получению поддержки. Тревожность у аддиктов тесно связана с комплексом неполноценности, зависимости. Особенность состоит в том, что в кризисных ситуациях тревожность может отступать на второй план, в то время как в обычной жизни она может возникать без видимых причин или при событиях, не являющихся действительным поводом для переживаний [3].

Основной мотив молодого человека, склонного к аддиктивным формам поведения, активное изменение неудовлетворяющего психического состояния, которое рассматривается им чаще всего как «серое», «скучное», «монотонное», «апатичное». Такому человеку не удается обнаружить в реальной действительности какие-либо сферы деятельности, способные привлечь надолго его внимание, захватить, обрадовать или вызвать иную существенную и выраженную эмоциональную реакцию. Жизнь видится ему неинтересной в силу ее однообразности.

Можно говорить о том, что у индивида с аддиктивной нацеленностью поведения значительно снижена активность в обыденной жизни, наполненной требованиями и ожиданиями. При этом аддиктивная активность носит избирательный характер: в тех областях жизни, которые пусть временно, но приносят человеку удовлетворение и вырывают его из мира эмоциональной стагнации и бесчувственности, он может проявлять недюжинную активность для достижения цели.

Особенностью индивида со склонностью к аддиктивным формам поведения является рассогласование психологической устойчивости в случаях обыденных отношений и кризисов. В норме, как правило, психически здоровые люди легко приспосабливаются к требованиям обыденной жизни и тяжелее переносят кризисные ситуации. Кризисные же ситуации с их непредсказуемостью, риском и выраженными аффектами являются для них той почвой, на которой они обретают уверенность в себе, самоуважение и чувство превосходства над другими. У аддиктивной личности отмечается феномен «жажды острых ощущений», характеризующийся побуждением к риску, обусловленным опытом преодоления опасности. Они страшатся ответственности, которая может лечь на их плечи в процессе лечения и реабилитации [3].

Стремление говорить неправду, обманывать окружающих, а также обвинять других в собственных ошибках и промахах вытекает из структуры аддиктивной личности, пытающейся скрыть от окружающих собственный «комплекс неполноценности», обусловленный неумением жить в соответствии с устоями и общепринятыми нормами.В основе саморазрушающего поведения лежит стремление к уходу от жизненных проблем.

Проблема аддикции начинается тогда, когда стремление уйти от реальности, связанное с изменением сознания, начинает доминировать в сознании, становится центральной идеей [6, с. 291-292].

Базисной характеристикой аддиктивной личности является зависимость. Для оценки и отнесения человека к зависимому типу выделяют перечисленные

26

ниже признаки, пяти из которых достаточно для диагностики клинической зависимости:

1) неспособность принимать решения без советов других людей; 2) готовность позволять другим принимать важные для него решения; 3) готовность соглашаться с другими из страха быть отвергнутым, даже

при осознании, что они не правы; 4) затруднения начать какое-то дело самостоятельно; 5) готовность добровольно идти на выполнение унизительных или

неприятных работ с целью приобрести поддержку и любовь окружающих; 6) плохая переносимость одиночества-готовность предпринимать

значительные усилия, чтобы его избежать; 7) ощущение опустошенности или беспомощности, когда обрывается

близкая связь; 8) охваченность страхом быть отвергнутым; 9) легкая ранимость, податливость малейшей критике или неодобрению со

стороны. Наряду с зависимостью важным аспектом в поведении аддитивной

личности является стремление к уходу от реальности. Человек испытывает страх перед обыденной, наполненной обязательствами и регламентациями «скучной» жизнью, склонность к поиску запредельных эмоциональных переживаний даже ценой серьезного риска и неспособность быть ответственным за что-либо.

Таким образом, суть аддиктивного поведения заключается в стремлении изменить свое психическое состояние посредством приема некоторых веществ или фиксацией внимания на определенных предметах или видах деятельности.

Для предотвращения аддиктивного поведения необходима профилактическая работа с молодёжью. Раннее предупреждение развития аддикции включает в себя, прежде всего, диагностический этап, который должен проводиться в образовательных учреждениях с целью выявления молодёжи со склонностью к девиантному поведению. Выявить у человека склонность к аддиктивному поведению может квалифицированный психолог: в ходе беседы специалист собирает подробный семейный анамнез, информацию о жизни и профессиональной деятельности молодого человека, выявляет его личностные особенности. Профилактические занятия могут быть как индивидуальными, так и групповыми. В качестве главного метода лечения аддикций используется психотерапия, эффективны тренинги личностного роста, предполагающие коррекцию отдельных особенностей личности и поведения. Когда речь идет о тяжелой наркотической или алкогольной зависимости может потребоваться госпитализация.

Список литературы 1. Большой психологический словарь /Б.Г. Мещерякова, В.П. Зинченко. – 3-е изд., доп. и перераб. – СПб.: Прайм-ЕВРОЗНАК, 2007. – 672 с. 2. Даулинг, С. Психология и лечение зависимого поведения /С. Даулинг, - Р.Р. Муртазина. - М.: Класс, 2000. − 240 с.

27

3. Короленко, Ц.П. Семь путей к катастрофе: деструктивное поведение в современном мире / Ц.П. Короленко. – Новосибирск: Наука, 1990. – 124 с. 4. Короленко, Ц.П. Психосоциальная аддиктология / Ц.П. Короленко. – Новосибирск: Олсиб, 2001 − 251с. 5. Пезешкиан Н. Психотерапия повседневной жизни: тренинг разрешения конфликтов. / Н. Пезешкиан, - Ю.С. Наумомвой. – СПб.: Речь, 2004 – 288 с. 6. Большой толковый психологический словарь /Ребер Артур.М.:ACT; Вече, 2001. – 560 с.

ИНФОРМАЦИОННО-КОММУНИКАЦИОННЫЕ ТЕХНОЛОГИИ В ВЫСШИМ УЧЕБНЫМ ЗАВЕДЕНИЕ УЗБЕКИСТАНА

Рахмонов Суннатилло Мавлонович Преподаватель Навоинского государственного педагогического института, г.

Наваи, Узбекистан

Всякая образовательная система теснейшим образом связана с теми социально-экономическими изменениями, которые происходят в обществе. Именно высшее образование, неся безусловно высокие идеи гуманизма, в основном решает задачу кадрового сопровождения социально-экономических реформ и развития общества.

В годы независимости Узбекистана еще больше выросло значение науки для дальнейшего развития нашей страны. После принятия Закона Республики Узбекистан «Об образовании» и «Национальной программы по подготовке кадров» (1997 году), которые направлены на формирование совершенного человека, хозяина будущего, обладающего глубокими знаниями и хорошим воспитанием, наше общество получило четкие стратегические ориентиры для коренного реформирования всей системы образования.

Указом Первого Президента Республики Узбекистан Ислама Каримовым «О коренном реформировании системы образования и подготовки кадров, воспитании совершенного поколения» от 6 октября 1997 года были определены приоритетные направления государственной политики в этом вопросе.

В Национальной программе по подготовке кадров показаны пути коренного реформирования всей системы образования, улучшения ее содержания, управления и дальнейшего развития. [1]

В каждой стране формирование высокой духовности и просвещенных личности, народа, общества в целом, развитие сознания и мышления людей связаны с ориентацией их отношения к жизни в созидательном направлении. Будет развиваться общество, продолжаться жизнь, значит, будет усиливаться потребность в новых знаниях и просвещении.

Наука, изучающая закономерности процесса передачи знаний людям, называется дидактикой, а наука, разрабатывающая приемы осуществления образования и воспитания на основе этих закономерностей, называется методикой.

28

Педагогическая наука в целом изучает применение в образовательном процессе приемов образования и воспитания, созданных на основе закономерностей, определенных дидактикой.

Информационные и коммуникационные технологии за короткое время стали важнейшей составляющей современного общества. Теперь во многих странах понимание этих технологий и свободное владение основными относящимися к ним умениям и концепциям считается частью базового образования–наряду с чтением, письмом и счетом. В настоящее время инновационная деятельность высшего образовательного учреждения рассматривается как главное условие модернизации образовательного процесса и является одним из основных факторов повышения эффективности в его работе.Сфера высшего образования Узбекистана старается соответствовать современным условиям глобализации и глубоких экономических преобразований, в частности, высшие образовательное учреждение формирует свою социально-образовательную стратегию для эффективного функционирования на сложившемся рыночном экономике Узбекистана.

Стратегия любой организации рассматривается как процесс и результат, а именно как логически сконструированная и сформулированная программа действий.Социально-образовательная стратегия высшего учебного заведения–это последовательная и интегрированная программа долгосрочных действий руководства, способная удовлетворить образовательные потребности студентов и общества в целом и учитывающая их предпочтения относительно ассортимента, качества и возможной стоимости образовательных услуг.Важно,что это целая программа различных мероприятий, которая строится исходя из полноценного анализа. [2]

Главные цели инновационной деятельности высшего образовательного учреждения направлены на повышение качества образовательных услуг для подготовки кадров, разработку и внедрение инновационных проектов в образовательное пространство, эффективное использование образовательного, научно-технического, педагогического потенциала для развития высшие учебное организации. Это возможно в значительной степени благодаря процессу информатизации.

Одним из приоритетных направлений процесса информатизации современного общества является именно информатизация образования. Этот процесс инициирует:

совершенствование механизмов управления системой образования на основе использования автоматизированных банков данных научно-педагогической информации, информационно-методических материалов, а также коммуникационных сетей;

совершенствование методологии и стратегии отбора содержания, методов и организационных форм обучения, воспитания, соответствующих задачам развития личности обучаемого в современных условиях информатизации общества;

29

создание методических систем обучения, ориентированных на развитие интеллектуального потенциала, формирование умений самостоятельно приобретать знания, осуществлять экспериментально-исследовательскую деятельность;

внедрение разнообразных видов самостоятельной деятельности по обработке информации;

создание и использование компьютерных тестирующих, диагностирующих методик контроля и оценки уровня знаний обучаемых. [3]

Массовое внедрение информационно-коммуникационных технологий в сфере образования и науки, использование нового образовательного контента и новых технологий образования, в том числе технологий дистанционного образования влечет за собой изменение самой парадигмы образования, изменение стандартов и требований, методик преподавания, и как следствие, требует изменения самой стратегии развития образования. Мировая практика развития и использования информационно-коммуникационных технологий (ИКТ) демонстрирует в первую очередь явную тенденцию к изменению традиционных форм организации образовательного процесса в условиях информационного общества.Вместе с этим меняются содержание образования, используемые в нем методики, дидактические подходы, технологии и стили.

Массовое внедрение информационно-коммуникационных технологий в сфере образования и науки, использование нового образовательного контента и новых технологий образования, в том числе технологий дистанционного образования влечет за собой изменение самой парадигмы образования, изменение стандартов и требований, методика преподавания, и как следствие, требует изменения самой стратегии развития образования. Мировая практика развития и использования информационно-коммуникационных технологий демонстрирует в первую очередь явную тенденцию к изменению традиционных форм организации высшего образовательного процесса в условиях информационного общества. Вместе с этим меняются содержание образования, используемые в нем методики, дидактические подходы, технологии и стили. Специалисты, которые будут использовать в высшее образовательном процессе весь этот арсенал средств, должны, прежде всего, обладать высоким уровнем фундаментальной подготовки в области информационно-коммуникационных технологий, иметь необходимые психолого-педагогические знания для эффективного осуществления всех функций, связанных с их использованием.

Информационно-коммуникационных технологий охватывают широкий круг областей человеческой деятельности, обеспечивают успешное функционирование современных организации и предоставляют в распоряжение правительств эффективную инфраструктуру. В то же время, их внедрение в образование способствует повышению его качества, а также совершенствованию организации высших образовательных учреждений и управления ими.

Интернет становится движущей силой развития инновационной деятельности, как в развитых, так и в развивающихся странах. Все страны

30

должны иметь возможность эффективно пользоваться достижениями развития технологий. Чтобы это стало возможным, профессиональные кадры следует готовить с опорой на глубокие знания в области информационных и коммуникационных технологий, независимо от специфики конкретных компьютерных платформ или программных средств.

Одним из мероприятий стратегии определено «Внедрение информационных систем управления деятельностью учреждений высшего образования». Повышение эффективности управления в сфере образования обеспечивается за счет использования информационно-коммуникационных технологий и автоматизированных информационных аналитических систем. [4]

Одно из направлений процесса информатизации высших образовательных учреждений–это взаимодействие профессорского-преподавательского состава в виртуальных методических сообществах. Одним из наиболее часто используемых информационных ресурсов являются методические материалы, размещенные профессорского-преподавательского составам на своем сайте. В создании такого сайта учебного назначения помогает информатики.

Интерактивность открывает перед учащимися огромные познавательные возможности, делая их не только наблюдателями, но и активными участниками проводимых экспериментов. При этом у студентов формируются навыки, которые пригодятся им и для реальных исследований - выбор условий экспериментов, установка параметров опытов и т.д. Все это стимулирует развитие творческого мышления учащихся, повышает их интерес к предмету.

На традиционным уроке с использованием Интернет-ресурсов используются в качестве учебно-методического сопровождения изучаемого курса как различные электронные издания на компьютер-ноутбуках, CD, DVD-носителях (литературы, учебные пособии, презентации, ролики, словари, справочники, тесты, сайды, статические и динамические модели и т.д.), так и образовательные Интернет - ресурсы. Эти материалы постоянно используют профессорского-преподавательского состав на разных этапах проведения урока.

Итак, можно сказать, что привнесение инновационной составляющей в стратегию высшего образовательного учреждения, а именно развитие информационных и коммуникационных технологий, играет одну из ключевых ролей в современной ситуации всеобщей глобализации. Она пронизывает все аспекты деятельности администрации ВУЗы, преподавателей, создавая условия для усовершенствования обучения студентов и управления учебным процессом. С помощью информационно-коммуникационных технологий преподаватели управляют не только учебным процессом, но и своим профессиональным развитием, а также помогают учащимся оценивать результаты своей работы.

Список литературы:

1. Национальная программа по подготовке кадров.-Ташкент: Изд-во «Узбекистан», 1997.

31

2.Азизходжаева Н.Н. Педагогические технологии и педагогическое мастерство. Учебное пособие для магистратуры всех специальностей. –Т.: «Чулпан», 2005 -200 с. 3.Сайидахмедов Н. Новые педагогические технологии - Ташкент: Изд-во «Молия», 2003 г. 4.Закон Республики Узбекистан об Образовании. –Т.: Изд-во «Узбекистан», 1997. -36 с

СЕТЕВЫЕ ПЕДАГОГИЧЕСКИЕ СООБЩЕСТВА

КАК ФОРМА ПРОФЕССИОНАЛЬНОГО РАЗВИТИЯ ПЕДАГОГА Муканова Роза Акылбаевна

начальник отдела информационных технологий магистр технических наук, академик МАИН

Ахметов Алмат Хайруллович главный специалист отдела информационных технологий ФАО «НЦПК «Өрлеу» ИПК

ПР по Акмолинской области г.Кокшетау, Республика Казахстан

В Послании народу Казахстана Президент Республики Н. Назарбаев поставил перед системой образования задачу предоставления качественных услуг на уровне мировых стандартов, повышения конкурентоспособности образования с тем, чтобы она стала действенным ресурсом социально – экономического развития страны.

В настоящее время к современной общеобразовательной школе предъявляются следующие требования: -обновление содержания образования; -интеграция информационно-коммуникационных технологий в образовательный процесс; -использование инновационных форм организации образовательного процесса; а также применение новых подходов к управлению школой.

Все перечисленные позиции определяют новые направления деятельности педагога, новые цели и задачи. Появляется потребность в трансляции и обобщении положительного опыта, в обсуждении актуальных вопросов преподавания учебных предметов, обмене педагогическими идеями, а также обсуждении и решении новых проблем при использовании потенциала стремительно развивающихся информационно- коммуникационных технологий.

И если говорить о едином информационно-образовательном пространстве современного педагога, состоящем из создания учителем электронного портфолио, прохождения дистанционных курсов, работы с электронным журналом, электронных публикаций педагога, нельзя не включить в это пространство сетевые сообщества.

В настоящее время профессиональный и личностный рост учителя не возможен без использования сервисов Интернета и сетевых профессиональных сообществ.

32

В связи с реализацией Государственной программы развития образования Республики Казахстан на 2011 – 2020 годы и быстрыми темпами внедрения системы электронного обучения, во многих школах созданы условия для формирования профессиональных сетевых сообществ и работы образовательных порталов.

Сетевые педагогические сообщества-новая форма организации самообразования педагогов. Участие в сетевых сообществах позволяет педагогам живущих в разных уголках страны и за рубежом, общаться друг с другом, решать профессиональные вопросы и повышать свой профессиональный уровень.Благодаря сетевым сообществам самопроизвольно формируются новые социальные объединения.

Сетевые педагогические сообщества сейчас еще в стадии бурного развития, и их роль с годами набирает все большие обороты. Аргументов в пользу сетевых сообществ предостаточно: это оперативность обмена информацией, широта охвата педагогических работников, возможность обсуждения самых разных тем: от узких конкретных, до широких глобальных. В сетевых педагогических сообществах можно поддерживать активность, используя различные формы деятельности.

С учетом новых подходов к инновационному педагогическому опыту и новых возможностей его распространения в условиях информатизации образования, приоритетными постепенно становится разработка и обсуждение в Интернет учебно-методических материалов, направленных на внедрение современных образовательных технологий в практику работы школ, активное использование средств ИКТ в образовательном процессе, на распространение передового педагогического опыта в области традиционной педагогики. В этой связи, особый интерес приобретает опыт работы сетевого сообщества педагогов РК forum.orleu-edu.kz созданная в 2014 году, по инициативе АО НЦПК «Өрлеу». Предназначена для удовлетворения потребностей педагогов в обмене информациями,общении и самореализации. По работе с названным порталом сотрудниками отдела информационных технологий ведутся постоянные консультации, как в рамках курсовых мероприятий, так и в межкурсовой период.

На сегодняшний день сетевое сообщество вышеназванной платформы на 100% состоит из активных участников, которые заглядывают сюда и оставляют комментарии, файлы не менее 3-4 раз в неделю. В чем причина успеха? В практическом характере решаемых сообществом задач. Новизна деятельности, географическая разобщенность, значительное количество новой информации, которую можно получить только в сетевом сообществе, определяют его востребованность для педагогов. Из отзывов дистанционных учителей–участников сетевого сообщества Акмолинской области: «Замечательно, что создана Единая площадка для профессионального общения. Есть возможность получить техническую и методическую поддержку. Обменяться мнениями с коллегами, получить совет по разрешению проблемной ситуации, особенно в

33

сельской местности, где недостаточно соответствующих кадров по тем или иным вопросам».

И всё же, что дает участие в сетевых сообществах? Участвуя в педагогических интернет–сообществах,педагоги имеют возможность: обучаться и приобретать знания, умения и качества, необходимые современному человеку;получать самую современную информацию по интересующей теме; получать квалифицированные консультации и советы экспертов; иметь доступ к методической базе разработок; общаться с коллегами на различных форумах; публиковать свои материалы; принимать участие в обсуждении опубликованных материалов.

Портал http://forum.orleu-edu.kz “Сетевое сообщество педагогов Республики Казахстан” включает в себя раздел общие категории:

- в помощь учителю - методическая помощь - книга предложений - обратная связь и многое другое. А также можно просмотреть

посещаемость портала, выражающаяся в количестве пользователей, последнего зарегистрированного пользователя, обсуждаемых тем и сообщений зафиксированных на портале форума. Принципиально важно при этом, что каждый участник портала может выбрать собственную траекторию профессионального роста.

Для профессионального развития педагога существуют различные казахстанские и российские сетевые педагогические сообщества: -сетевое сообщество творческих учителей Казахстана http://ustaz.ucoz.org/; -электронное сетевое сообщество учителей Казахстана http://enet.kz/; -масштабный интернет-проект для учителей-http://pedsovet.org/ Интернет-педсовет – это безграничное пространство для общения учителей на расстоянии, это одна из форм дистанционной деятельности и возможность повышения профессиональной квалификации; -сетевое сообщество “Открытый класс”http://www.openclass.ru/ предлагает ЦОР, мастер-классы, дистанционное обучение и многое другое; -сетевое сообщество российских учителей это проект “Интернет - государство учителей”, www.intergu.ru; -профессиональное сообщество педагогов “Методисты.ру”. http://metodisty.ru/ предназначено для удовлетворения потребностей педагогов в обмене информацией, общении и самореализации.

Участники различных педагогических сообществ показывают, что открытое сетевое взаимодействие – это взаимодействие педагогов - профессионалов.

Участвуя в различных педагогических сообществах, педагог имеет возможность:

обучаться и приобретать знания, умения и компетенции; получать самую современную информацию по интересующей теме; иметь доступ к методической базе разработок;

34

общаться с коллегами на различных форумах; получать методическую поддержку педагогов, квалифицированные

консультации и советы экспертов; участвовать в работе профессиональных сообществ; публиковать свои материалы; принять участие в обсуждении опубликованных материалов; внедрять в образовательный процесс инновационные технологии и

методы дистанционного обучения; участвовать в профессиональных конкурсах и др. Сетевые педагогические сообщества позволят оперативно реагировать на

запросы и затруднения педагогов, происходит оперативное взаимодействие тренеров, тьюторов с педагогами. Важно что, такое сопровождение поможет не потеряться в потоке новой информации, обрести уверенность и совершенствовать процесс обучения, внося в него изменения в соответствии с требованиями государственного образовательного стандарта образования.

На каком бы этапе жизненного и профессионального пути ни находился педагог, он никогда не может считать свое образование завершенным, а свою профессиональную концепцию окончательно сформированной. Участие в работе сетевых педагогических сообществ - это не просто веление времени, а необходимость для плодотворной работы любого учителя-предметника, работающего по внедрению новых образовательных стандартов в учебный процесс.

Список использованной литературы: 1.Драхлер А.Б. «Сеть творческих учителей «Методическое пособие. БИНОМ. Лаборатория знаний, 2008. 2.Рудакова Д.Т. Развитие образовательного сетевого сообщества. //Тезисы доклада. RELARN-2003. Институт общего среднего образования Академии России. 3.Шмырева Е.В. «Сеть Интернет как один из способов развития личности педагога в современном мире» 4.Шадрин А.Е. Конструирование сетевой организации: информационно – коммуникационное обеспечение в исследовательских проектах и деятельности профессиональных сообществ.

Электронные ресурсы: А.Е.Шадрин URL: http://www.isn.ru/info/seminar-doc/naufor.doc

TEACHER PROFESSIONAL DEVELOPMENT IN UPDATED CONTENT DELIVERY

Ryazanova Yekaterina Viktorovna Master of Pedagogy Orleu NCPD, Pavlodar region

35

The world witnesses sweeping changes in whichever sphere of life is concerned. Society expects current generation to be ready to adapt to new industrial technology, up-to-date ways of data transmission, variety of cultures and corresponding tolerance aspects. High-quality education undoubtedly plays the leading role in ensuring country’s competiveness and upbringing of its citizens in a new format providing them with the skills currently in demand [11].

Transition of Kazakhstani education to a new policy is determined by weaknesses of traditional system,which include focusing on processed information,acquiring subject knowledge without application, passive role of students, teachers and student books perceived as the only source of information, reproductive level of student activity, and also assessing solely student subject knowledge and skills.

Thus, introduction of updated content, trilingual education criteria-based assessment, access to a wide range of teaching methods have become burning issues presuming more than merely acquiring new knowledge. Present educational policy aims at developing a citizen ‘prepared for life’, i.e. able to think actively and creatively as well as develop own intellectual, moral and physical capabilities, rather than a ‘knowing’ person with a system of knowledge and skills. Updated content presupposes revision of primary and secondary education model, its structure, content, approaches, teaching and upbringing methods, and introduction of criteria-based assessment.

The whole innovation process includes multiple procedures, however, the key role in bringing the changes to life is attributed to the teacher. As school physical facilities available are considered sufficient for the realization of new standard educational process, the foremost task implies teacher professional development within the framework of updated content principles.

Teacher implementation of the curriculum A new role of the teacher in the framework of updated content can be described

through three components for effective learning: curriculum, pedagogy and assessment [8] (See Fig. 1).

Fig. 1. Key components for effective learning [3]

In the framework of curriculum renewal ‘coherence’ means that all the components that affect how a curriculum is enacted and experienced work together and reinforce each other [7]. Experts from Altynsarin National Academy of Education, NIS and comprehensive schools elaborated National Compulsory Standard of Primary Education, adapted NIS subject programs, course plans, and

36

guidance for criteria-based assessment for comprehensive primary schools. The material includes course books, digital resources, teaching guidelines, guidance for formative and summative assessment with all checking tasks already available for use. This structured approach for teacher assistance offers a range of learning objectives to focus on within a unit, recommended prior knowledge, context and outline for the unit, suggested teaching activities, learning resources and teaching notes. Guidance for formative assessment is designed as an indispensable part of every lesson with a set of task for tracking learners’ progress, whereas summative assessment tasks holds in the limelight measuring knowledge and skills for a unit or a term via rubrics and specific criteria tied to every task.

Meanwhile, there is a room for alternative pathways teacher deems reasonable – information in the abovementioned documents is more of a recommendation type rather than strict obligation. Teacher is free to choose own sources and change the focus of a lesson provided general logic and updated content principles are followed.

According to one of the key principles of updated content, learning consists of not only knowledge but also skills. Memorizing information guarantees success neither in studying, nor in future career. Application of knowledge is taking the lead by revealing learners’ wide range competences increasingly referred to as twenty-first century skills.

Although twenty-first century skills are defined in a variety of ways, they are understood as a set of higher-order thinking skills. Primarily the following aspects are comprised: learning, literacy, and life.

Learning skills are creative and critical thinking, collaboration and communication. Information, media and technology kinds of literacy can seem somewhat similar, still if one goes below the surface there are more peculiarities than meets the eye. Here digital literacy should also be mentioned as ability to search, process and utilize information. Life skills imply flexibility, social skills and leadership.

Similarly, a list of values and skills offered by NIS [9] includes: - creative and critical thinking with ability to creatively apply knowledge; - ability to work in groups and individually by showing respect for other cultures

and viewpoints, responsibility, consideration of health and friendship; - communicative abilities and communication skills (including language skills); - research skills, ICT skills and willingness to learn throughout life. Development of these features is inevitably intertwined with higher order

thinking skills. Acquiring the basis for application, analysis, synthesis and evaluation skills starts already in primary classes and is further advanced in secondary school. These skills are established through key features of the spiral curriculum [2], i.e. new learning being used in the context of old learning with increasing complexity of the content. Such interaction with prior knowledge has been also proved to prevent shallow learning and lead to higher learning gains when compared to ‘traditional’ learning transmission approaches [6].

37

As the content of the updated curriculum ensures development of the values and skills specified, teacher holds the responsibility of addressing them throughout learning process. Such clarity in defining expectations from learners and teachers is supposed to raise standards across the country and simplify teachers’ effective delivery of the curriculum [5].

Another point to be indicated is teachers have always been role models for students, thus it goes without saying that teaching values and skills presupposes the teacher herself wielding such competences as well, which, in turn, requires more self-reflection and self-development practice

New pedagogy for ensuring active learning There has been growing awareness of brand new expectations for teaching skills

and teacher’s share in current educational sweeping changes. A person having twenty-first century skills does not automatically become

effective in teaching them, which is true for any field expert often failing to instruct properly. Pedagogical aspect can be probably deemed the most substantial of the three in ensuring high standards for learners. The impact of educational interventions is hard to overestimate, as teacher quality has the greatest impact upon learners’ progress [6].

To begin with, the key pedagogical question is promoting motivation. By alternating between extrinsic and intrinsic types depending on the pedagogical situation, the teacher is supposed to choose the most appropriate one, for instance, for recognizing good work or nurturing inherent desire to learn. As for primary school, engagement is likely to happen in classes with intrinsic motivation, namely play and natural curiosity. Secondary students react positively to opportunity of practical application of the knowledge acquired. Both student types benefit from sufficient thinking time, learner involvement, variety of teaching methods and individual support.

An increasingly advertised term ‘active learning’ can be defined as a kind of learning where "students participate when they are doing something besides passively listening." [1]. Active learning is associated with shift from teacher-centered to learner-centered approach where teacher’s input becomes student’s intake, students actively participate in the learning process, practice, apply knowledge and use higher order thinking skills.

Teacher turns from facilitator to activator, reducing teacher talk and putting the student to the limelight of the learning process by assigning typical task frameworks and shifting among interaction patterns appropriate for the learning objective set. Typical task frameworks focus on effective development of memorizing and comprehension in primary grades, whereas secondary school activities foster higher order thinking skills. Interaction patterns, be it individual, pair or group work, each has specific aims and suits different tasks, learning objectives and level of teacher’s situation awareness and scaffolding.

Scaffolding is also a way to both increase learner performance and maintain safer learning environment. Support by the teacher, peers or course books should be given according to the principles of zone of proximal development [10] and

38

contribute to gradual reinforcement of learner autonomy and oversee learner progress.

New format of assessment in updated content delivery As far as learner progress is concerned, assessment, the third component of

coherence structure, can be considered the most controversial of the three – while its significance is unquestionable, there is still abundance of ambiguous aspects concerning the issue.

Criteria-based assessment is typically defined as measurement of learner performance against a fixed set of predetermined criteria [4]. Being subdivided into formative and summative assessment, it aims both at the process and the result of learning correspondingly. The difference of criteria-based assessment lies in its essence – given for every task offered, criteria clearly determines learner’s current level of performance and weaknesses.

Teaching does not merely mean instruction. It also implies receiving output and ascertaining the right direction of student understanding. Constant observation of individual learning process, provision of timely and appropriate feedback, informal dialogic form of scaffolding are designed to motivate students for further learning. These are just some of the reasons making formative assessment so critical to the process of delivering quality education.

Summative assessment sounds more familiar, as it is a kind of evaluation process which ends in putting a mark or a status and aims at measuring learning. It ends in assessing learner performance in a range of comprehensive and productive assignments at the end of a complete unit or a certain academic period.

Such detailed approach to individual progress is undeniably advantageous, hence it allows to ensure more effective teaching by tracking and correcting learner’s individual trajectory.

The structure of curriculum ‘coherence’ is not merely theoretical. Provided the teacher acts according to the principles of educational renewal, all three components should appear in every lesson. Teachers have to ensure that the teaching approaches accompany the implementation of the curriculum and that assessment assists in informing and supporting student performance. This highlights the significance of teachers fully realizing the gist of coherence of three key components for effective learning – curriculum, pedagogy and assessment – intended chiefly for improving educational standards across Kazakhstan.

Teacher professional development in the framework of educational renewal should not be perceived as arduous individual process. Providing adequate support on a regular basis from colleagues, administration and methodology support departments, teachers’ first experience in implementing updated content has vincible challenges and bright prospects.

References: 1.Bonwell,Charles;Eison,James (1991).Active Learning: Creating Excitement in the Classroom (PDF). Information Analyses - ERIC Clearinghouse Products (071). p. 3. ISBN 978-1-878380-06-7. ISSN 0884-0040 2. Bruner Jerome S. (1960) The process of education

39

3. Center of Excellence NIS (2015) Educational programme for the in-service training of the English Language pedagogical staff in the context of updated curriculum for comprehensive school education in the Republic of Kazakhstan. 4. Glaser, R. (1963). Instructional technology and the measurement of learning objectives. American Psychologist, 18(8), 519-521. 5.Griffin, P. Blinkley, M. Erstad, O.Herman, J Raizen, S. et al. (2012). Assessment and teaching of twenty-first century skill. Springer science and business media. 6. Hattie (2011). Visible Learning for Teachers: Maximizing Impact on Learning. Routledge. London 7. Oates, T. (2010). Could do better: Using international comparisons to refine the National Curriculum England. University of Cambridge Local Examinations Syndicate 8. Roach, A.T., Niebling, B.C., & Kurz, A. (2008) Evaluating the alignment among curriculum, instruction and assessments: Implications and applications for research and practice. Psychology in the Schools, 45 (2), 158-176 9. The concept of educational work, NIS, Astana, 2011 10. Vygotsky, L. (1986) Thought and Language MIT 11. Willelm te Velde, D. (2005) Globalisation and Education:What do the trade, investment and migration literatures tell us? Overseas Development Institute, working paper 254.

ҮШ ТІЛДІ МЕҢГЕРУ – ЖАРҚЫН БОЛАШАҚТЫҢ КЕПІЛІ Мусина Гульзира Исламовна

Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университетінің оқытушысы

Қазақстанның тəуелсіз жолындағы күресі қазақ тілінің қоғамдағы лайықты орнын талап етуден басталған болатын. Қазақ тіліне мемлекет мəртебесіне əперу оңай болған жоқ. Осы жолда қаншама тар жол, тайғақ кешулерден өтті. Сөйтіп, елім, тілім деп күрес майданына шыққан көптеген асыл азаматтардың зор қажыр-қайратының арқасында туған тіліміз өз тұғырына қонды.Бұл істердің қай-қайсысының болсын басы-қасында Қазақстанның Тұңғыш Президенті Нұрсұлтан Əбішұлы Назарбаев болғанын жақсы білесіздер. Тəуелсіздік жылдары мемлекеттік тілімізде оймен бірге жетіліп, қолданыс аясын кеңейте түсті. Оның əрбір сатысынан Мемлекет басшысының қолтаңбасын көтеруге болады. Елбасы дəстүрге айналған жыл сайынғы Жолдауларында да,Қазақстан халқы Ассамблеясының сессияларында да мемлекеттік тіліміздің тірегі ретінде қазақ тілінің өрісін кеңейту, ел халқының мемлекеттік тіл аясына ұйысуын қадағалап, осыны ұдайы айтып келеді. Президент Нұрсұлтан Əбішұлы Назарбаевтың Қазақстан Халқы Ассамблеясын құрғандағы мақсаты да ел халқын тұтастандыру болатын. Ол, əрине, мемлекеттік тіл арқылы іске асады. Сондықтан Қазақстан Халқы Ассамблеясы мемлекеттік тілге қатысты жұмыстарын бұрынғыдан да қарқынды жүргізіп, өзге ұлт өкілдерінің мемлкеттік тіл аясында топтасуына ұйытқы болғандары жөн дегім келеді.

40

«Елбасының «Үш тұғырлы тіл» жобасы ел болашағын баянды етуден туған, алысты көздеген мақсат. Осы жобаны түсіндіруде жəне іске асыруда түрлі жансақтықтарға жол беріп алып жатамыз. «Үш тұғырлы тіл» — қазақ, орыс, ағылшын тілдерін қатар қойып, жарыстыру емес. Керісінше, бұл əр тілді өзіне лайықты орнымен қажетіне қарай лайықты пайдалану деген сөз. Мұнда мемлекеттік тілдің орны тіпті бөлек. Оған ешкімнің таласы жоқ. Үш тұғырлы тілді желеу етіп, мемлекеттік тілді ығыстыру мүлде дұрыс емес» — дейді.

Қазақстанды бүкіл əлем халқы үш тілді бірдей пайдаланатын жоғары білімді мемлекет ретінде тануы керек. Олар: қазақ тілі – мемлекеттік тіл, орыс тілі–ұлтаралық қарым-қатынас тілі жəне ағылшын тілі–жаһандық экономиканы ойдағыдай түсіну тілі.Дəлірек айтқанда, үштұғырлы тіл идеясын мынадай əрі қарапайым, əрі түсінікті формуламен көрсетуге болады: мемлекеттік тілді дамытамыз,орыс тілін қолдаймыз жəне ағылшын тілін үйренеміз.Үштұғырлы тіл идеясын дамыту үшін мемлекет тарапынан еліміздің əр азаматына көптеген жағдайлар жасалынған.

Биылғы жылғы Елбасының дəстүрлі Жолдауынан кейін тіл саясатында да біраз тың өзгерістер орын алды. Атап айтқанда, ұлттық терминологияны дамыту, мемлекеттік тілдің бəсекеге қабілеттілігін арттыру тұжырымдамасын əзірлеу, ағылшын тілін үйретудің курстарын ашу, мемлекеттік қызметке қабылданатын үміткерлерге мемлекеттік тілден тест тапсыру, қолданыстағы тіл туралы заңнамаларға “Тілдердің үштұғырлығы”, дəлірек айтқанда – үш тілдің бірлігі бойынша өзгерістер енгізу жəне тағы басқалар.

“Үш тілдің бірлігі” мəдени жобасы– үш тілді, қазақ, орыс жəне ағылшын тілдерін Қазақстан азаматтарының бірдей меңгеруін меңзегенімен, бұның түпкі негізі, көздеген мақсаты–мемлекеттік қазақ тілінің халықаралық қолданыстағы орыс, ағылшын тілдерімен терезесін теңестіріп, əлемдік деңгейге көтеріп, жаһан тілдерімен тең қолданылатын биікке жеткізу.

Қандай мемлекет болмасын оның, ең əуелі мəн беріп, ұлықтайтын тілі, əрине, мемлекеттік тілі. Өйткені, мемлекеттік тіл əлемдік қауымдастықтағы мемлекеттердің сипатты белгілерінің бірі, ұлттық саясатының көрсеткіші. Міне, осы бағытта еліміз, ең əуелі, мемлекеттік тіліміздің мəртебесін арттыруға күш салып отыр. Бұл мəселе тек қана қазақ халқының ғана емес, елімізде тұратын өзге ұлт өкілдерінің де алдында тұрған міндет.

Еліміздегі ең жоғарғы лауазым–Президенттікке үміткер тұлғаға қойылатын талаптың бірі – мемлекеттік тілді еркін меңгергендігін тексеретін сынақтан өту. Осындай қатаң талап неге мемлекеттік құрылымның басқа да лауазымды тұлға-ларының алдына қойылмайды?! Мемлекеттік тілге деген шынайы құрмет жоғарыдан бастау алып, қарапайым халыққа үлгі болса, қазақ тілінің тұғыры беки түсер еді.

Əрбір маманның, қызметкердің өз қызметі шегінде, өзінің кəсіби біліктілігінің аясында мемлекеттік тілді меңгеру межесі нақты айқындалып, жаңа міндеттер жүктелуі тиіс.

Осы арада айрықша тоқталатын мəселе, тілдің тағдырын тек заңмен, басқа да міндеттеу шараларымен, шешу мүмкін емес. Тілге қажеттілік тудыру керек.

41

Елбасымыз, Нұрсұлтан Əбішұлы Назарбаев— өзінің стратегиялық ойлау қабілетімен, саяси-экономикалық батыл қадамдарымен Қазақстанды дамыған 50 елдің қатарына енгізген, енді алғашқы 30-дың қатарына кіргізуді мақсат еткен əлемдік деңгейдегі, ірі саясаткер.

Жалпы Мемлекет басшысы қойған негізгі мақсат—2050 жылға дейін Қазақстан əлемдегі 30 дамыған мемлекеттің қатарына қосылуы керек. Бұл əрине өте үлкен мақсат. Бірақ бұл жетуге болатын мақсат екеніне көзіміз жетеді. Бұған «Қазақстан-2030» даму стратегиясы куə. «Қазақстан-2050» Стратегиясы бұл болашақ ұрпақтың қамы. Болашақ бүгіннен басталады , ел болашағы – ертеңгі азамат, бүгінгі жас ұрпақ. «Бала тəрбиелеу – болашаққа ең үлкен инвестиция. Біз бұл мəселеге осылай қарап, балаларымызға жақсы білім беруге ұмтылуымыз керек»—деген болатын Елбасы.Білім берудің мектепке дейінгіден бастап жоғары білімге дейінгі барлық деңгейлерін түбегейлі жаңғыртуға бағытталған Білім беруді дамытудың мемлекеттік бағдарламасы іске асырылып, сондай-ақ жалпы барлық жеткіншек ұрпақтың функционалдық сауаттылығына да зор көңіл бөлініп жатқаны жасырын емес.

Елбасы Қазақстан-2050 Стратегиясында жаңа қазақстандық патриотизм туралы ой қозғайды. Болашаққа деген сенім болмаса, толыққанды мемлекет құруға болмайды. «Мемлекет пен азаматтың мақсаттары барлық бағыттар бойынша сəйкес келуі өмірлік тұрғыдан маңызды. Сондықтан да өз бойымызда жəне балаларымыздың бойында жаңа қазақстандық патриотизмді тəрбиелеуіміз керек.» Осы мақсатта «Қазақстан тарихы» жəне жаңадан енгізілген «Қазіргі əлемдегі Қазақстан» пəндері—оқушылардың белсенді азаматтық ұстанымын қалыптастыру, жаңа қазақстандық патриотизмді дамыту, сонымен қатар қазақ халқының ғасырлар бойы жинақталған моральдық–адами құндылықтарын меңгеруге ұмтылысын тəрбиелеуге бағытталған. Бұл мəселе 1997 жылғы Президент Н. Ə. Назарбаевтың «Қазақстан—2030» даму стратегиясының өзінде ұсынылған болатын. Шынымен де қазіргі қоғаммен оның өткенін байланыстырушы тарихи сана қалыптаспайынша патриотизмді қалыптастыру мүмкін емес. Сондықтан да тарихты объективті оқыту жəне оны насихаттау бүгінгі күннің өзекті мəселесі болып табылады.

Қазіргі таңда оқушыларға компьютермен, интернетпен,,интербелсенді тақтамен сабақ өткізу толығымен жолға қойылып отыр. Көптеген оқытушылар осы уақытқа дейін техникалық құралдармен сабақ өтіп, оның қаншалықты тиімді екенін дəлелдеді.

Компьютермен сабақ өткізу арқылы оның қолданылуын үйрене отырып телесабақтарды тың, жаңа деңгейде өткізуге, оқытушы мен оқушының қарым-қатынасының педагогикалық жəне методикалық тұрғыдан сараланып алынған алуан түрлі қызмет түрлерінің қолданылуы жүзеге асады. Компьютерді қолдану барысында өздерін қызықтыратын əр түрлі мəселелерді шешуге болады жəне талқылайды. Компьютермен бала жазады, оқиды, түрлі тестер орындайды.Техникалық құралдарды пайдаланудың ең тиімді жағы уақытты ұтасың, дəл, тиянақты оқу-материалдарын алдын-ала дайындап, оқушыға беріп отырсаң өзінен-өзі жасауға тырысады, қызығады, жасамай, үлгермей отырған

42

оқушы болмайды, себебі оның алдында бəрі дайын тұр.Сонымен қатар мұғалім қазіргі мектептегі ақпараттық құралдарды жетік меңгеру, Power Point, Active Studio бағдарламаларымен жұмыс істеп қана қоймай үнемі интернет жүйесіндегі жаңалықтар мен өзгерістерді өзінің кəсіби шеберлігіне қолдана білу, білім кеңістігін кеңейту, ашу бағытындағы өзгерістер мен əлемдік білім беру кеңістігіне кіруге талпыну керек. Соңғы кезде уақыт көрсетіп отырғандай, оқытушымен салыстырғанда оқушыда көп ақпарат болатыны кейінгі көрсетілген тəжірибелер дəлелдеп отыр. Сондықтан əрбір оқытушы өз қызметіне ақпараттық технологияны пайдалана білуі кажет. Бұл мəселе білім беруді ақпараттындырудың қажетті шартына айналып отыр.

Қазіргі кезде адамның кəсіби шеберлігіне, білім өрісіне, зиялылық жəне танымдылық деңгейіне өмірдің өзі биік талаптар қойып отыр.

Қорыта айтатын балсам елбасы 2006 жылдың қазанында өткен Қазақстан халқы ассамблеясының XII құрылтайында «Үш тұғырлы тіл» туралы идеяны жария етті. Ал 2007 Жолдауында “Тілдердің үш тұғырлылығы” атты мəдени жобаны кезең-кезеңмен іске асыруды ұсынды. Бұл идеяның негізі мынадай: Қазақстанды бүкіл əлем халқы үш тілді бірдей пайдаланатын жоғары білімді мемлекет ретінде тануы керек. Олар: қазақ тілі – мемлекеттік тіл, орыс тілі – ұлтаралық қарым-қатынас тілі жəне ағылшын тілі – жаһандық экономикаға ойдағыдай кірігу тілі. Яғни мемлекеттік тілді дамытамыз, орыс тілін қолдаймыз жəне ағылшын тілін үйренеміз.

Қорыта айтатын болсақ, көптілді білім беру бағдарламасы аясында үштілді меңгеру тəжірибесін жинақтап, əлемдік деңгейде көтеріуіміз керек. Бұл студенттердің халықаралық жобаларға қатысуын кеңейту, шетелдік əріптестермен ғылыми байланыстарын нығайтуға, шетел тілдеріндегі ақпарат көздеріне қол жеткізуіне мүмкіндік береді. Елдің ертеңі өресі биік, дүниетанымы кең, кемел ойлы азаматтарын өсіру үшін бүгінгі ұрпаққа ұлттық рухани қазынаны əлемдік озық ой-пікірімен ұштастырған сапалы білім мен тəрбие берілуі қажет.

Пайдаланған əдебиеттер: 1.Америка ғалымының көзқарасы. Идея триединства языков в Казахстане правильна и будет способствовать развитию страны.//Казинформ. -15 мамыр. 2008жыл. 2.Кузьмин С.С., Шадрин Н. Л. Русско-английский словарь пословиц и поговорок. М.: Русский язык, 1989. 3.Колпакчи М.А. Дружеские встречи с английским языком. Ленинград, 1978. 4.Тен Т. Трудности перевода. //«Карав» газеті. 5.Президенттің Қазақстан халқына жолдауы «Жаңа əлемдегі жаңа Қазақстан». Астана, 28 сəуір.2007 жыл. 6.Қалиев Ж., Мальцев В.С.,Очаковская З.Н.. English Ағылшын тілі. «Мектеп» баспасы, 1981.

43

ИНИЦИАТИВА CDIO КАК ИНСТРУМЕНТ СОВЕРШЕНСТВОВАНИЯ ИНЖЕНЕРНОГО ОБРАЗОВАНИЯ В КАЗАХСТАНЕ

Тусупбекова Айнура Кайыржановна доцент, доктор PhD, Карагандинский государственный университет

им.академика Е.А. Букетова, г. Караганда

Зейниденов Асылбек Калкенович доцент, доктор PhD, Карагандинский государственный университет

им.академика Е.А. Букетова, г. Караганда

Мусина Гульзира Исламовна преподаватель, Карагандинский государственный университет им.академика

Е.А. Букетова, г. Караганда

Сегодняшний мир – это мир глобализации. Глобализация присутствует во всех отраслях экономики, промышленности, не является исключением и сфера высшего образования. Более того, будучи кузницей будущих кадров – будущих специалистов, сфера высшего образования, одной из первых должна реагировать на требования времени и своевременно внедрять инновации, применяя перспективные методы и средства обучения. Ключевым аспектом улучшения качества человеческого капитала является изменение роли системы образования, которое подразумевает развитие у обучаемых навыков и способностей критического мышления, самостоятельного поиска решений поставленных задач [1]. Подготовка высококвалифицированных специалистов, которые обладают знаниями наукоемких технологий, управленческими навыками, умеют ориентироваться в рыночной экономике возможна при эффективной системе образования, удовлетворяющей потребностям мировой рыночной экономики [2]. Одной из актуальных проблем высшего образования в Казахстане остается качество подготовки специалистов инженерных специальностей. В связи с этим авторами предлагается рассмотрение инициативы CDIO в качестве инструмента совершенствования инженерного образования.

Инициатива CDIO – это международный проект по реформированию базового высшего образования в области техники и технологий [3]. Данная инициатива, начатая в 2000 году, широко апробируется в ведущих университетах Франции, Италии, Канады, Португалии и др. Являясь идеей планирования результатов обучения и того, что должны изучать студенты инженерных образовательных программ, инициатива CDIO базируется на 12 стандартах. Задачей проекта является такое обучение студентов, в основе которого лежит освоение инженерной деятельности в соответствии c моделью «Conceive-Design-Implement-Operate»(«Планировать– Проектировать - Производить - Применять») реальные системы, процессы и продукты на международном рынке. Инициатива CDIO имеет три основные цели – это обучение студентов, способных, во-первых, овладеть глубокими знаниями технических основ; во-вторых, руководить процессом создания и эксплуатации новых продуктов и систем; в-третьих, понимать важность и последствия

44

воздействия научного и технологического прогресса на общество [3]. Стандарты CDIO рассматривают опыт внедрения проектно-внедренческой деятельности, вопросы интегрированного обучения и методологию оценки результатов обучения студентов. Следуя тому принципу, что успех не рождается сам по себе, а зависит от практики, можно утверждать, что CDIO является абсолютно практико-ориентированной инициативой. Таким образом, инициатива CDIO имеет все предпосылки по модернизации инженерного образования.

Библиографический список литературы: 1.Послание Президента Республики Казахстан Н.Назарбаева народу Казахстана. 31 января 2017 г. - www.strategy2050.kz. 2.Мошенская Н.А. К вопросу развития науки Казахстана в период глобализации / Вестник КАСУ. Педагогика и образовательные технологии. - 2012. - №1. – С. 59. 3. Всемирная инициатива CDIO. Стандарты: информационно-методическое издание / Пер. с анг. и ред. А.И. Чучалина, Т.С. Петровской, Е.С. Кулюкиной; Томский политехнический университет.–Томск:Изд-во Томского политехнического университета, 2011. – 17 с.

ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ҚЫЗМЕТКЕРЛЕР ТƏЖІРИБЕСІН ЖЕТІЛДІРУ

Орманова Мəрия Айтбайқызы «Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы Қызылорда облысы бойынша ПҚБАИ,

«Инновациялық технологиялар жəне ғылыми-жаратылыстану (гуманитарлық) пəндерді оқыту əдістемесі» кафедрасының аға оқытушысы

«Бұған дейін жасалғандардың бəрін одан да жақсырақ етіп жасауға болады»

Генри Форд

Қазақстандағы білім беру үдерісіндегі білім сапасын өзгертудегі сүбелі өзгеріс жаңартылған білім беру Бағдарламасының еліміздегі барлық мектептерге 1-сыныптан бастап енуі. Жаңартылған білім беру Бағдарламасы-өскелең заманымыздың негізгі талабына сай келешек ұрпақтың жан- жақты құзыреттілігін қалыптастыратын тың жаңалық. Бұл жаңашылдықтың мақсаты кең ауқымды дағдылардың негіздерін меңгерген оқушы тұлғасының үйлесімді қалыптасып дамуына қолайлы білім беру ортасын құру. Бағдарлама «Мəңгілік ел» идеясына сай құндылықтарын қамти келе əрбір жаңа форматты мұғалімнің оқушыға деген шығармашылық қарым-қатынасты қалыптастыруын қажет етеді.

Елбасымыз Н.Ə.Назарбаевтың өз Жолдауында «барлық əлем сияқты Қазақстан да жаңа білім беру əдістеріне көшуі керек» деген келелі ойы педагогтардың кəсіби құзыреттілігін дамытуды көздейді. Мұғалімдердің кəсіби құзыреттіліктерін, біліктіліктерін арттыруда 2016 жылы біліктілік арттыру курстарына да жаңа леп, серпін енді. Жаңа Бағдарламаның мақсаты- білім беру бағдарламасын жаңарту жəне критериалды бағалау жүйесін енгізу

45

тұрғысынан мұғалімдердің педагогикалық шеберлігін жетілдіру. Курс бағдарламасы оқушылардың қалай оқу керектігін үйретеді. Соның нəтижесінде еркін, өзіндік дəлел-уəждерін нанымды жеткізе білетін ынталы, сенімді, сыни пікір-көзқарасы жүйелі дамыған, сандық технологияларда құзырлылық танытатын оқушы ретінде қалыптасуын қамтиды. Жаңартылған білім беру теориясын меңгеру арқылы заманға сай жаңару мен жасампаздық жолдарын ашуға болатынын аңғаруға болады. Əрине ол қажымас қайсарлық пен талмас ізденісті қажет етеді. Республикамыздың 30 пилоттық мектептер сынамасынан өтіп өндіріске енген бағдарлама пəн салалары бойынша коммуникативті оқыту ұстанымын: тілдік оқылым, айтылым, жазылым, тыңдалым дағдыларын дамыту міндетін қамтиды. Бұл міндеттен күтілетін нəтижеге жету оқу жоспарында «Шиыршық əдісімен» орналастырылған жəне бір –бірімен тығыз байланысты тақырыптар желісінде жүзеге асырылады. Жеңілден күрделіге қарай шиыршық желісінде білім беруді үйлестіруде мұғалімдер пайдаланатын оқыту əдістері оқушыларды оқытудың ең жоғары стандарттарын қамтамасыз ету үшін маңызды болмақ. Өздігінен оқып білім алып алуға баулу негізінде Жалпыұлттық идеяның миссиясы мен құндылықтары оқу-тəрбие жұмысының барлық түрлері арқылы кешенді түрде жүзеге асырылады. Нəтижесінде жауапкершілігі мол, белсенді азаматтық ұстанымы бар Өзінің жұмысына жауапкершілікпен қарайтын жəне жоғары жетістіктерге қол жеткізуге ұмтылатын табысты оқушы тұлғасы қалыптасады. Тұлғаны қалыптастрыудағы табысты оқыту тікелей мұғалімге, оның білім дəрежесі мен іздену шеберлігіне байланысты. Жаңа заман мұғалімі «дайын» білім көзі ғана болмай, оқушылардың танымдық іс - əрекетінің ұйымдастырушысы жəне үйлестіруші бола білуі, білімнің құндылық ретіндегі сипатына терең мəн беруі, нəтижеге бағытталған білім беруде жаңа жолдар мен əдістер табуға дағдыланған маман болуы қажет. Бағдарлама негізін үйлестірушілердің бірі Хименес-Алехандре оңтайлы оқу ортасында оқушылар оқу үдерісіне белсене қатысып, өздері ұсынатын дəлелдеріне сын тұрғысынан қарауы тиіс екендігіне баса назар аударады. Бұл тұрғыда мұғалімдер оқушыларға бағытталған жəне дəлелдерді құру мен талдауға арналған рөлдік модельдер ретінде əрекет ететін оқыту тəсілдерін қолдана білуі қажет. Оқыту тəсілдері проблемаларды шешудің жолдарын, атап айтқанда оқушының функционалдық сауаттылығын қалыптастыруға бағытталуы олардың сыни ойлауын қалыптастырудың тиімді бағыты деуге болады. Сонымен бірге оқушыларға тиімді диалогке жəне бірлескен оқуға қатысуға мүмкіндік берудің маңыздылығы айқын. Қазақ зиялысы Ш.Құдайбердіұлының «Оқытудың ең үздік тəсілі – əңгіме, ол мұғалімнің тəлімгерлік шеннен түсіп, оқушылармен тең дəрежеде ақиқат іздеушіге (оқудағы болса да) айналады. Əңгімелесуде басты мəселелер: Отан, адам бойындағы Руханилық пен Адамгершілік туралы ой толғау керек, -тұжырымы əр мұғалімнің оқытудағы ұстанымы болуы қажеттілігі туындауда. Ал оқушылардың алған білімдерін қолдана алуы жəне білімді алу, табу. Зерттеу жолдарын талдай білуі дағдысының қалыптасуы оқушының «Менін» қалыптастырады. Аудиторияда жаңартылған білім беру бағдарламасын іске

46

асыруда белсенді оқу, бірлескен оқу, оқушылардың қажеттіліктерін қанағаттандыру, кері байланысты түрлі оқыту əдістерін түрлендіре жүзеге асыру тиімді болады. Ұстаз қызметінің мақсаты- балаға бақытқа жетудің жолын табуға көмектесу» деп ғұлама Əл-Фараби айтып өткендей, бұл бағдарлама белсенді оқуға негізделеді. Ал оқушыларды белсенді оқу əрекетіне жетелеу түрлі əдіс-тəсілдер арқылы жүзеге асатыны сөзсіз. Сондықтан оқыту əдістерін таңдауда сындарлы оқыту теориясымен үйлесетін мазмұнға сай əдістерді қолдану маңызды болмақ. Оқушылар білімді толықтай меңгеру үшін ақпаратты енжар қабылдамай, сабаққа белсенді қатысуы керек. Осы ретте оқушылардың алған білімдерімен жұмыс істеуге, оны əрі қарай өңдеп, өз дағдыларын арттыруға септігін тигізетін жаттығулармен айналысуға мүмкіндік берілуі аса маңызды болып табылады. Муни (1995) «мұғалімнің жетекшілігімен жүретін оқылым кезінде мұғалім мен балалардың шағын тобы мəтін туралы əңгімелеп, ойланып жəне оны оқиды. Ол мəтіннің күрделілік деңгейі əр бала еңсере алатындай дəрежеде болғаны маңызды. Мұғалімнің рөлі оқушылардың түсініп оқуын қамтамасыз ету мақсатында қолдау көрсету. Бақылау жəне тыңдау. Түсіну жəне түсінік қалыптастыру – оқылым əрекетінің нəтижесі»,-деп тұжырымдайды. Біліктілік арттыру курстыры барысында теориялық жəне тəжірибелік дəрістер мен жұмыстарды түрлі педагогикалық тəсілдер арқылы талдаудың аудиторияда мұғалімге, сыныпта оқушыға берері мол болмақ. Сондықтан түрлі педагогикалық тəсілдерді «Үш қадамды сұхбат», «Тұжырымдамалық карта», «Болжау», «ББҮ», «Түртіп алу», «ЖИГСО» т.б. қолдану оқушының өз пайымын сындарлы айтуға мүмкіндік береді. Курс барысындағы кері байланыста «бұрын «ББҮ» əдісін тек рефлексия кезеңінде ғана қолданып жүрсем, енді мəтінді талдау барысында қалай қолдануға болатынын игердім»,-деген пікірлерін жазып жатады. Оқушының зерттеу дағдысын қалыптастыруда Ментальды карта, көркем шығарманы, кейіпкерлер іс-əрекетін талдауда «Эмоция кестесі», «Пікірлер сызығы», «Өрмекшінің торы», «Қарым-қатынас аймағы», «Уақыт тізбегі», «Қабырғадағы рөл» əдістері де оқушылардың танымдық деңгейін арттыруда өзіндік рөлі зор екені анық. Мендельсон : «Дыбыстық ақпаратты түсініп, меңгеріп, бағамдау үшін тыңдалымның тиімді əдіс-тəсілдері қажет. Тыңдалым дағдысын дамытуға арналған сабақты өткізудің негізгі мақсаттарының бірі оқушыларды тиімді тыңдауға үйрету, яғни ақпаратты түсіну үшін онымен не істеу керек екенін үйрету болып табылады»,- деп тұжырым жасаған. Осыған орай, «Хикая картасы» əдісін тəжірибе жүзінде тыңдалым əрекетін жүзеге асыруда қытай философының « Егер сен маған айтсаң, мен ұмытамын, көрсетсең есте сақтаймын, ал егер сен менің əрекет жасауыма мүмкіндік берсең, мен үйреніп аламын» деген қағидасына сүйене отырып, курс барысында тыңдаушылармен «оқушы» ролінде жұмыс жасаудың тиімділігі зор. Осы ретте сыныптағы оқушылардың барлығы шағын топта жұмыс жасап, оқушылардың тең дəрежеде ақиқат іздеушіге айналып, топ жауапкершілігін сезінуіне талқыланатын мазмұнды сыни ойлау дəрежесінде талдауда тиімді болар əдістерге тоқтала өтпекпіз.

47

«Əдеби үйірме» əдісі 1 қадам. Мұғалім оқушылардың зерттеуі үшін қызықты мəтін таңдайды.

(Мұғалім мəтін берместен бұрын, егер ол үй тапсырмасы емес, сабақ уақытында жасалатын жұмыс болса, зерттеу жұмысына қатысты қажеттіліктерді жинап алу керек).

2 қадам. Мұғалім сыныпты алты адамнан топтарға бөліп, мəтінмен таныстырады. Мұғалім құралдардың бастапқы топтамаларымен таныстырады жəне рөлдерде жұмыс жасау барысында, осы құралдарды қалай пайдалану керектігін түсіндіреді.

Баяндап беруші – оның міндеті өз көзқарасы тұрғысынан немесе өз ойына сүйене отырып, осы оқиғаның мазмұнын дайындау;

Зерттеуші– оның міндеті (мəтінге байланысты) басты кейіпкердің мінезін немесе басты оқиғаны жан-жақты меңгеру жəне сипаттау. Сондай-ақ бұл жаңа сөздерді меңгеру жəне суреттеу немесе өткен тапсырманың қалған бөлігі болуы мүмкін.

Сұрақтар құрастырушы–негізгі оқиғаларды қамтитын немесе əңгіменің жалпы мазмұны бойынша сұрақтар дайындайды. Бастысы, оқушылар сұрақ қоюдың өлшемдерін, төменгі жəне жоғары деңгейлердің бөлінуі туралы ескерсе болды.

Сілтемелер табушы - оның міндеті əңгіменің тақырыбын/руханилығын ашатын немесе құптайтын кез келген сілтемелерді - белгілі жəне аздап белгілі афоризмдер жəне мəтелдер табу;

Бейнелеуші-суретші – оның міндеті əңгімедегі кейіпкерге немесе оқиғаға ауызша суреттеу;

Дəнекер – оның міндеті негізгі идеяларды немесе оқиғаларды бүгінгі өмірмен байланыстыру.

3 қадам. Оқушылар зерттеу құралдарымен танысады, зерттеу жүргізу бойынша сұрақтар қояды жəне топтарында рөлдерді бөліп алады.

4 қадам. Оқушылар ой шақыру жəне мұғалімнің қатысуымен пікірталас жүргізуге, ақпараттың басқа көздерін пайдалануға құқылы.

5 қадам. Оқушылар өзінің зерттеуін жоспарлайды. Мұғалім оларды аралап жүріп, зерттеулерін өткізу бойынша ұсыныстарын суретке түсіріп беруін сұрай алады.

6 қадам. Оқушылар зерттеудің өз бөліктерін мəтінді толық қамту үшін талқылайды.

7 қадам. Оқушылардың мəтінді зерттеу уақыты бірнеше минутқа, ал кейде бірнеше күнге созылуы мүмкін. Мұғалім сыныпта ортада тұрып, əр оқушының жауапты рөлі болуын қадағалайды, топтардың зерттеу жұмыстарына көмектесе алады.

8 қадам. Топ сыныпта презентациясын жоспарлайды. Олар өздерінің ең маңызды жаңалықтарын көрсетеді. Оған топтың барлық мүшелері қатысу керек.

48

Алдыңғы білім мен жаңа білімді бір-бірімен сабақтастыру мақсатында оқушының сыни ойлау арқылы ұтқырлық танытып, өз пайымын жасауда тиімді болатын əдістердің бірі- «Сұрақ қою, қайта сұрақ қою» əдісі.

1-қадам: мəтінді толық немесе бір бөлігін оқыту (мəтіннің күрделілігіне қарай, балалардың жас жəне даму ерекшелігіне қарай), оқылған мəтіннің мазмұнына əр деңгейлі сұрақтар қою – сұрақтарды мəтін бойынша оқушылардың өздері немесе мұғалімнің өзі қоюына болады.

2 -қадам: оқушылар оқығандары бойынша бір-біріне сұрақ қояды жəне талқылайды.

Күтілетін нəтиже. Оқушы жасай алады: -өз бетінше ойлап, ақпаратты меңгере алады ; -мəтінмен өз бетінше жұмыс жасау дағдысы дамиды; -ақпаратпен ықыласты жұмыс жасайды; -мəтінге сұрақ қою, белгілеу, тұжырымдау; -кластастарының жауаптарын ықылас қоя тыңдау жəне сұрақтар қою; -өз оқуына жəне кластастарының оқуына жауапкершілікпен қарау; -таным əрекеті процесінде қарым-қатынас шеберлігі

Қорыта келгенде, жаңартылған білім беру Бағдарламасының өміршеңдігі «Өмір бойы білім алу əрбір Қазақстандықтың жеке кредосына айналуы тиіс»,- деп Елбасы атап көрсеткендей, жалпы білім саласында болып жатқан оң өзгерістерден кеш қалмай, тынымсыз ізденісте болсақ, сындарлы ойланып, шығармашылықпен жұмыс жасайтын ұрпағымыз ұлағатты, ұстаздарымыз ұлықты болмақ.

Пайдаланылған əдебиеттер: 1.«Мұғалімге арналған нұсқаулық»-Қазақстан Республикасында орта білім мазмұнын жаңарту шеңберінде орыс тілінде мектептердегі «Қазақ тілі» пəні бойынша педагогика кадрларының біліктілігін арттыру курсының білім беру бағдарламасы, екінші басылым 2. Əлімов А. Интербелсенді əдістемені ЖОО-да қолдану мəселелері. Алматы, 2013. 3.Мирсеитова С.С. «Оқыту ізденіс ретінді/ Ізденіс оқыту ретінде» Қарағанды. - 2012.

ПЕДАГОГИЧЕСКИЕ ПОДХОДЫ К ОБУЧЕНИЮ ИНФОРМАТИКЕ В РАМКАХ ОБНОВЛЕНИЯ СОДЕРЖАНИЯ СРЕДНЕГО

ОБРАЗОВАНИЯ РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН Пилипенко Светлана Борисовна

ст. преподаватель кафедры «Инновационных технологий и методики преподавания естественно-научны и гуманитарных дисциплин»

филиала АО «НЦПК «Өрлеу» ИПК ПР по Восточно-Казахстанской области г.Усть-Каменогорск

49

Особенностями XXI века являются глобализация и модернизация, быстрое развитие технологий, коммуникаций, науки. Эти факторы влияют на мировую и национальные экономики, способствуют возрастанию конкуренции по обеспечению экономического роста и развития между странами.

Эффективной долгосрочной стратегией обеспечения конкурентоспособности страны является образование, поэтому в настоящее время многие страны, в том числе и Республика Казахстан, осознают необходимость высокого качества обучения учащихся и создания условий для их подготовки к жизни в современном мире.

Обновление содержания среднего образования является одной из главных задач Государственной программы развития образования и науки Республики Казахстан на 2016- 2019 годы. В Казахстане в 2016-2017 учебном году во всех школах начато поэтапное обновление содержания образования, целью которого является интеграция в мировое образовательное пространство, ориентация национальной системы образования на стандарты мировой образовательной практики с учетом сохранения лучших традиций и стандартов отечественного образования.

«Стандарт обновленного содержания образования будет ориентирован на лучший международный опыт по развитию навыков широкого спектра, совокупность которых обеспечивает функциональную грамотность. Учебные программы будут включать STEM-элементы (наука), направленные на развитие новых технологий, научных инноваций, математического моделирования. Будет разработан единый методологический подход к обеспечению преемственности содержания учебников по уровням образования» [1].

Всемирный экономический форум обозначил 16 видов знаний и умений успешного в XXI веке человека. Это навыки работы в команде, лидерские качества, инициативность, IT-компетентность, финансовая и гражданская грамотность и другие [2, с.3].

«Мир быстро становится другим в связи с глобализацией и модернизацией, которые влекут за собой огромные проблемы для людей и общества. Школы должны подготовить учеников жить и работать в мире, в котором большинству людей необходимо сотрудничать с людьми разных культур, принимать во внимание различные идеи, перспективы и ценности; в мире, в котором люди должны решать, как доверять и сотрудничать, несмотря на наличие таких различий, часто преодолевая при этом пространство и время с помощью технологий; и в мире, в котором их жизнь будет зависеть от вопросов, которые выходят за пределы национальных границ. Школы двадцать первого века должны помочь ученикам развивать самостоятельность и самобытность, которая дает осознание реальности национального и глобального плюрализма, подготавливая их к последующему включению в жизнь с другими людьми, к работе и выработке гражданской позиции» (Андреас Шлейхер,исполняющий обязанности директора Управления образования и профессиональной подготовки, и специального советника Генерального секретаря ОЭСР по политике образования) [3, с.58].

50

Совершенствование системы образования будет эффективным при условии согласованности образовательных программ, методики обучения и системы оценивания учебных достижений школьников.

В основе обновленных учебных программ по предмету «Информатика» лежит принцип “спиральности”: одна и та же тема изучается несколько раз в различных классах с увеличением объема знаний и уровня сложности, что обеспечивает лучшее запоминание и усвоение материала, логический переход от упрощенных идей до сложных.

Для оценивания учебных достижений школьников внедряется система критериального оценивания, уже успешно внедряемая в Назарбаев Интелллектуальных школах РК. При критериальном оценивании успеваемость ученика оценивается в соответствии с набором заранее определенных критериев оценивания. Успеваемость учащихся оценивается двумя основными способами: формативное оценивание, которое проводится непрерывно, обеспечивает обратную связь между обучающимся и учителем, позволяет своевременно корректировать учебный процесс без выставления баллов и оценок, и суммативное оценивание, которое проводится для того, чтобы предоставить учителям и учащимся информацию об успеваемости учащихся по завершении разделов/сквозных тем учебных программ и определенного учебного периода (четверть, полугодие, учебный год, уровень среднего образования) с выставлением баллов и оценок. Учителя используют результаты формативного и суммативного оценивания для предоставления обратной связи обучающимся и информирования родителей во время учебного процесса. Виды оценивания достижений учащихся по информатике основаны на содержании учебной программы по предмету.

Используемые учителем педагогические (методические) подходы оказывают большое влияние на эффективность обучения, поэтому обновление образовательной программы должно проходить с одновременным улучшением методики обучения.

Для создания оптимальной среды обучения необходимо выполнение условий (Jimenez-Aleixandre, 2008):

1) учащиеся принимают активное участие в процессе обучения. Они должны оценить знания, представить доказательства своих выводов и критически относиться к другим;

2) учителя используют методику обучения, в центре которой стоит учащийся, и действуют в качестве ролевых моделей для построения и анализа аргументов;

3) учебная программа должна включать в себя подход к разрешению проблем;

4) учащиеся и учителя должны быть квалифицированы в оценке утверждений и учащиеся не должны оцениваться исключительно по письменным тестам;

5) учащиеся должны рефлексировать свои знания и уметь анализировать процесс их приобретения;

51

6) учащиеся должны иметь возможность участвовать в диалоге и совместном обучении [3, с.67].

Главный принцип здесь – учащиеся должны «научиться учиться», а это возможно лишь в процессе активной деятельности с применением навыков критического мышления и рефлексии.

Активное обучение – это сложный процесс взаимодействия учителя и учащихся, учащихся между собой, основанный на диалоге. Участие в диалоге требует умения не только слушать, но и слышать, не только говорить, но и быть понятым.

Активное обучение изменяет привычные формы на диалоговые, основанные на взаимопонимании и взаимодействии. Применение активных методов обучения способствует высокой степени мотивации, более прочному усвоению материала, развитию творческого мышления и самореализации учащихся.Активные методы позволяют учащимся почувствовать уверенность в себе и повысить самооценку.

Учащихся необходимо учить толерантности, умению общаться, аргументировать и отстаивать свою точку зрения, понимать и принимать другую точку зрения, строить интересный, конструктивный диалог. Работа в группах способствует воспитанию взаимоуважения, терпимости к мнениям и поступкам окружающих людей,развитию таких качеств,как коммуникабельность, умение общаться с людьми, договариваться, находить компромиссы, работать в команде.

При обучении информатике эффективны такие типы уроков, как уроки-практикумы, лабораторные работы, интегрированные уроки с другими предметными областями (математикой, физикой, биологией, химией и др.), уроки-экскурсии. Успешно применяется метод проектов, направленный на развитие творческих, исследовательских и поисковых навыков учащихся. Проект может выполняться индивидуально, в парах и группах.

В век информатизации, когда один человек не в состоянии «переварить» весь поток информации, важно умение работать сплоченно. Использование активных методов обучения предполагает умение ставить цели, распределять обязанности, анализировать проблемы и совместно находить пути их решения. А также дает учащимся широкие возможности для развития творческих идей, позволяет испытать чувство удовлетворения от своей работы.

Литература: 1. Государственная программа развития образования и науки Республики Казахстан на 2016 - 2019 годы. Утверждена Указом Президента Республики Казахстан от 1 марта 2016 года № 205. 2. Об особенностях организации образовательного процесса в общеобразовательных школах Республики Казахстан в 2016-2017 учебном году. Инструктивно-методическое письмо. Астана, 2016 3. Образовательная программа курсов повышения квалификации педагогических кадров по предмету «Информатика». Руководство для учителя.

52

Центр педагогического мастерства АОО «Назарбаев Интеллектуальные школы», 2016 4. Интерактивные методы обучения: Методическое пособие. - Алматы. ТОО «Спид Мастер Принт», 2005. С. 104 5. http://nis.edu.kz/ 6. http://nao.kz

ПОВЫШЕНИЕ ПРОФЕССИОНАЛЬНОГО УРОВНЯ ПЕДАГОГОВ И ОБМЕН ПЕРЕДОВЫМИ ИДЕЯМИ НА ОСНОВЕ ЗАРУБЕЖНЫЙ И

ОТЕЧЕСТВЕННОЙ ПРАКТИКИ Танирбергенова Салимаш Калимулиновна

к.п.н. кафедра дизайн Актюбинского университета имени С.Баишева

В условиях глобализации, индустриально-инновационного и информационного развития образование во многом определяет личное благополучие граждан и общества в целом, становления «экономики знаний», повышения конкурентоспособности государства на мировом рынке. Это требует освоения педагогами новых функций и нового содержания образования, поиска и внедрения прогрессивных технологий и гибких организационных форм,нахождения эффективных способов индивидуального подхода к воспитанию. Они активизируют познавательную деятельность, индивидуальный характер обучения, формируют необходимый уровень информационной культуры.Поэтому повышение профессионального уровня педагогов зависит не только от отечественных учителей с передовыми педагогическими опытами, но и обмен с зарубежными - для педагогической системы современного казахстанского образования растет потребность в зарубежном педагогическом опыте, построенного на принципах признания самопознания учащегося, демократизации системы образования, приоритетности задач развития личности в процессе организации учебно-воспитательной работы, создании и апробации инновационных педагогических технологий.

Современный человек должен быть готов адаптироваться к новым производственным технологиям,новым возможностям передачи и использования информации, функциональным изменениям в трудовой и деловой жизни, единству и многообразию культуры, консолидаций усилий в преодолений межэтнической напряженности и социальных конфликтов.

Для профессионального развития и самообразования учителю полезен зарубежный педагогический опыт России, Голландии, Германии, Франции, Сингапура, Финляндии и ряд других стран. Достижения зарубежных школ выступают не в качестве прямого копирования или подражания, либо заимствования,они рассматриваются в качестве критически воспринимаемых ориентиров, стимулирующее соответствующему развитию отечественных педагогов.

53

Глобализация образования расширяет возможность изучения обмена накопленных педагогическим опытом учителей, которые вызывает интерес у наших учителей.

Педагогический опыт – это система педагогических знаний, умений и навыков, способов осуществления творческой педагогической деятельности, эмоционально-ценностных отношений, получаемых в процессе практической учебно-воспитательный работы.Педагогический опыт может быть массовым и передовым. Передовой педагогический опыт формируется на основе массового благодаря овладенью объективными педагогическими закономерностями (Ю.К. Бабанский).

Новаторский опыт – опыт, который вводит и реализовывает новые прогрессивные идеи, определяет новые пути решения отдельных и общих педагогических задач, использует новые формы, методы, приемы, системы деятельности до сих пор не известны педагогам. Наука и школа практикуют формы, методы и приемы В.Ф.Шаталова, Е.Н.Ильина, Ю.К.Бабанского, В.П.Беспалько,Л.И.Занкова,А.М.Новикова,Б.С.Гершунского, Л.В.Выготского, А.В.Хуторского, А.А.Бодалева, Н.В.Кузьмина, А.И.Вербицкого, И.Я.Лернер, А.М.Матюшкин, Н.М.Уварова, А.Г.Асмолова, С.Л.Рубинштейна и других педагогов-новаторов. Опираясь на методологические положения, казахстанские ученые наряду с общепедагогическими проблемами разрабатывали и дидактические. В Казахстане ученые-педагоги Д.Т.Турсынов, К.Аймагамбетова, Б.З.Акназаров, А.М.Дайырова, Е.Кожахметов, А.И.Кошимбаев, Г.Мейрамов, Г.А.Уманов, К.К.Жампеисова, Т.Турлугулов, М.А.Кудайкулов, Э.И.Шыныбекова, А.А. Бейсенбаева, Т.Мусакулов, К.Бозжанова, К.Жунусова, Р.Г.Лемберг и многие другие исследовали проблемы развития образования.

Педагогические новшества или инновации определяются с помощью критериев, подтверждающих эффективность того или иного новшества. Учитель, имеющий опыт исследования по педагогике, определяют следующие критерии передового педагогического опыта: 1.Актуальность – опыт, направлен на решении важнейших проблем обучения, воспитания и развития учащегося. 2.Оригинальность – формы, методы, приемы, средства или их системность, которые еще не применялись в условиях современной школы. 3.Высокая эффективность – опыт, можно считать передовым только тогда, когда педагогом достигнуто высоких по сравнению с массовой практикой результатом обучения, воспитания и развития. 4.Стабильный результат – обнаружение передового педагогического опыта характеризуется стойкой эффективностью и стабильностью результатов в течение длительного времени, т.е. результат, который достигнут. 5.Оптимальность–это затрат времени, усилий учителей и учащихся на достижение результатов, оптимальными являются те инновации, которые достигают высоких результатов при наименьшем физическом, умственном и временном затрате.

54

6.Возможность творческого применения передового педагогического опыта в массовой практике.

Создание условия для развития профессионального образования за счет реализации государственных и общественных механизмов управления качеством, доступностью и результативностью, подготовка квалифицированных специалистов, конкурентоспособных на рынке труда позволяет повысить эффективность среднего и высшего образования.

В 2015 году по Программе курсов повышения квалификации педагогических работников Республики Казахстан, Центорм педагогического мастерства АОО «Назарбаев Интеллектуальные школы» прошла курсы Кембриджского подхода к преподаванию. Из числа современных научных подходов, используемых различными системами среднего образования, наиболее популярными и получившими высокое мировое признание, основанных на многолетнем практическом опыте, являются подходы, основанные на конструктивистских теориях. Данная теория базируется на утверждение, что развитие мышления учащихся происходит в условиях взаимодействия имеющихся знаний с новыми,либо со знаниями, полученными в группе из различных источников: от учителя, сверстников, из учебников или с интернет-ресурсов. Конструктивистские представления о преподавании требуют, чтобы учитель,сосредоточенный на ученике, студенте,организовывал занятия в соответствии с задачами, способствующими развитию знаний, идей, навыков у учащихся. Подобные задачи разрабатываются таким образом, чтобы учащимся была предоставлена возможность продемонстрировать свои знания по изучаемой теме, подвергнуть сомнению определенные предположения, скорректировать убеждения и сформировать новое понимание. В основе которой рассматриваются множество научных подходов американских педагогов-психологов:Хатти,Дьюи,Александера,Пиаже, Пажареса, Шульмана, Мерсера, Харриса, Бандура и многих других ученых.

Несмотря на наличие большого багажа инновационных методик, в отечественном педагогическом опыте отсутствует механизм, гарантирующий обязательное условие всеми учащимися, минимально необходимого объема содержания учебного материала, определенного ГОСО. Принципы реформирования образования, диагностично заданная цель и обновленное содержание школьного образования требует, чтобы методы, формы и средства обучения, применяемые в учебном процессе, максимально соответствовали не только типу урока, но и особенностям каждого этапа самостоятельного усвоения содержания новой темы, в зависимости от конкретной педагогической ситуации.

Для большинства учителей, в соответствии с их образованием и профессиональной подготовкой, естественны размышления о своей работе, именно о применение рефлексивного принципа было введено в Западной Европе в 19-20 вв. Понятие «рефлексия» в переводе с латинского «обращение назад» - процесс размышления человека обо всем происходящем в его собственном сознании. Рефлексия личности – как осмысление собственного

55

опыта саморазвития. Развитие рефлексивной культуры личности является одной из главных идей современного образования. Рефлексивная культура характеризуется:

-готовностью и способностью человека творчески осмысливать и преодолевать проблемно-конфликтные ситуации;

- умениями обретать новые смыслы и ценности; - умениями адаптироваться в непривычных межличностных системах

отношений; -умениями ставить и решать неординарные практические задачи. Некоторые приемы и стратегии учебной рефлексии, которые я довольно

часто применяю на занятиях это из технологии «Критического мышления» элементы «Пятистишья» - «SINQWIEN», «INSERT», стикеры с набором рефлексивных вопросов, прием Эдвард де Боно: «Плюс-Минус-Интересно», «Шесть шляп мышления», «SWOT»- анализ, а также эссе. Эссе- небольшое (мини) сочинение, небольшого объема от полстраницы до полутора страниц в свободной форме,выражающие индивидуальные впечатления и соображения, т.е. собственный взгляд по определенному вопросу или проблеме. Человек, обладающий рефлексивным стилем мышления, может ориентироваться в любых жизненных ситуациях. К особенностям, обеспечивающим достижение высокого уровня рефлексивного мышления, следует отнести развитую наблюдательность, т.е. способность к целеустремленному отражению предметов и явлений, их всестороннему анализу в соответствии поставленной целью.

Таким образом,реализуются развивающие и конструктивистские аспекты содержания, отсутствующие в условиях традиционного обучения. Обучение должно обеспечивать не только усвоение основ наук, но и быть воспитывающим, формирующим личность.

Используемая литература: 1.Повышение эффективности среднего профессионального образования на основе зарубежного опыта. Марсов Н.Ю., Москва, 2013 2.Педагогика и психология. Рефлексивное мышление как стратегия познавательной деятельности. А.Р.Садыкова. 3.Руководство для тренера. НИШ, 2014

БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНДЕГІ ЖАҢА ПЕДАГОГИКАЛЫҚ

ТЕХНОЛОГИЯНЫ ТИІМДІ ПАЙДАЛАНУ - ЗАМАН ТАЛАБЫ Мусатаева Лайла Исатаевна

«Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы ҚОБ ПҚБАИ «Инновациялық технологиялар жəне ғылыми-жаратылыстану(гуманитарлық) пəндерді оқыту əдістемесі»

кафедрасының аға оқытушысы Мусатаева Айгерім Исатайқызы

«Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы ҚОБ ПҚБАИ «Инновациялық дамуды əдістемелік қамтамасыз ету» бөлімінің жетекші маманы

56

Елбасымыз Н.Ə.Назарбаевтың жыл сайынғы Жолдауында өзекті мəселелердің бірі – білім саласына баса назар аударылады. Солардың бірі «Қазақстан жолы – 2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ» атты Қазақстан халқына Жолдауында: «Барлық дамыған елдердің сапалы бірегей білім беру жүйесі бар. Ұлттық білім берудің барлық буынының сапасын жақсартуда бізді ауқымды жұмыс күтіп тұр. 2020 жылға қарай Қазақстандағы балаларға заманауи бағдарламалар мен оқыту əдістемелерін, білікті мамандар ұсыну маңызды. Орта білім жүйесінде жалпы білім беретін мектептерді Назарбаев зияткерлік мектептеріндегі оқыту деңгейіне жеткізу керек. Оларды оқыту нəтижесі оқушылардың сындарлы ойлау, өзіндік ізденіс пен ақпаратты терең талдау машығын игеруі тиіс» деп бүгінгі таңда ұстаздарға жүктелер міндеттің маңызына тоқталған болатын.Сондықтанда қазіргі заман мұғалімінен тек өз пəнінің терең білгірі болу емес,тарихи танымдық, педагогикалық - психологиялық сауаттылық, саяси экономикалық білімділік жəне ақпараттық сауаттылық талап етілуде. Бұл заман талабына сай білім беруде жаңалыққа жаны құмар, шығармашылықпен жұмыс істеп, оқытудың озық технологиялары мен инновациялық əдістерді сабақ үрдісінде тиімді пайдалана алатын білігі мен білімі жоғары ұлағатты ұстаз болу керек деген сөз. Себебі, білім беру парадигмасы өзгерді, білім берудің мазмұны жаңарып, жаңа көзқарас, жаңаша қарым-қатынас пайда болуда.

Қазіргі таңда əлeмнің дамыған елдерінің инновaциялық идеялары дүние жүзін жаулауда жəне де əлeмнің жетекші елдерінің көпшілігі білім беру жүйесін, білім берудің мақсатын, мaзмұны мен технoлогияларын оның нəтижесіне қарап бағалайды. Əлемдік білім беру кеңістігіне ену мақсатында Қазақстан Республикасында білім беру мазмұнының жаңа жүйесі жүргізілуде. Алайда, бұл өзгенің білім беру жүйесіне көзсіз бас ұру, дайын əдістемелерді талғамсыз қабылдай беру деген сөз емес. Бəсекеге қабілетті білім кеңістігін құруға бағытталған Қазақстандық білім беру реформасының басты мақсаттарының бірі-білім алып, білік пен дағды, іскерлікке қол жеткізу ғана емес инновациялық технологияларға сүйене отырып, əрбір оқушыға түбегейлі білім мен тəрбиенің, мəдениеттің нeгіздeрін беру жəне оларды жан-жақты жетілдіруге жəне танымдық əрекетін дамытумен қатар ғаламдық ой-санасын қалыптастыруда оқушы бойындағы шығармашылық ойлауды, бастамашылдықты дамытуға мүмкіндік жасау, тұлғаның үйлесімді дамуына қолайлы жағдай туғызуға ерекше назар аударылуда. Демек, қазіргі заман талабы – оқушыға білімді дайын күйінде бермей, өз бетінше білім алуына жағдай жасау жəне алған білімін өмірде еркін қолдана білуге қалыптастыру болып отыр. Мұғалімдердің тəрбие мен білім беруде инновациялық іс-əрекетінің ғылыми-педагогикалық негіздерін меңгеруі маңызды мəселелердің бірі. Бұл мақсаттарға жeту үшін мұғалімнің іздeніcі, жаңа тəжірибе, жаңа тeхнoлoгиялaрды қолданып, үнемі жетілдіріп отыру қажет.

Мұғалімдер сабақ барысында инновациялық жəне интерактивтік əдістемелерін пайдалана отырып, сабақтың сапалы, əрі қызықты өтуіне

57

ықпалын тигізуде. Жаңа технологияны жүзеге асыруда мұғалім белсенділігі, шығармашылық ізденісі, өз мамандығына деген сүйіспеншілігі орын алады.

Қазіргі білім беру технологиялардың жүзеге асу негізін мұғалім мен баланың, балалар мен балалардың арасындағы ынтымақтастық қарым-қатынас құрайды.Технология–бұл қандай да болсын істегі, шеберліктегі, өнердегі амалдардың жиынтығы деген ұғымды білдіреді. Үш білім саласының қиылысу ортасында технологиялық, педагогикалық жəне мазмұндық білім(ТПМБ) орналасқан. Осы тəсілді алғаш рет 2006жылы Мишра мен Келер қарастырды. Олардың айтуынша егер жаңа технология оқуды жақсарту жағына өзгертуге қабілетті болуға тиіс болса, онда жоспарлау үдерісі пəннің ерекше білімдерін оқушылар қалай түсінетінін біле отырып, осы білімдердің ықпалдасуын қамтуы керек. Жаңа технологияны меңгеру мұғалімнің интеллектуалдық, кəсіптік, адамгершілік, рухани, азаматтық жəне басқа да көптеген адами келбетінің қалыптасуына игі əсерін тигізеді,өзін-өзі дамытып, оқу-тəрбие үрдісін тиімді ұйымдастыруына көмектеседі.

Жаңа педагогикалық технологиялар оқушының шығармашылық қабілеттерін арттыруға өз үлесін қосады.

Жаңа педагогикалық технологиялардың негізгі қағидалары: балаға ізгілік тұрғысынан қарау; оқыту мен тəрбиенің бірлігі; баланың танымдық күшін қалыптастыру жəне дамыту; баланың өз бетімен əрекеттену əдістерін меңгерту; баланың танымдылық жəне шығармашылық икемділігін дамыту; əр оқушыны оның қабілеті мен мүмкіндік деңгейіне орай оқыту; барлық оқушылардың дамуы үшін жүйелі жұмыс істеу; оқу үрдісін оқушының сезінуі.

Жаңа педагогикалық технологияны пайдаланудың тиімді тұстары: 1. Оқушының пəнге деген жеке қызығушылығын оятады; 2. Танымдық қабілеттілігін қалыптастырады; 3. Əлеуметтік мəдени тəрбие қалыптастырады; 4. Оқушыны шығармашылық жұмысқа баулиды; 5. Оқытушының уақытын үнемдейді; 6. Қосымша мəліметтер береді; Жаңа педагогикалық технологияны пайдаланудың оқытушыға беретін

тиімді тұстары: 1. Барлық баланы қамти отырып оқыту; 2. Оқу-тəрбие үдерісін тиімді ұйымдастыруға көмектесу; 3. Білім берудің формасын оңтайландыру міндеттерін атқару; 4. Оқушының жеке қабілетін айқындау, іздену; Үздіксіз жаңалық енгізу білім беру мекемелерінің, соның ішінде жалпы

білім беретін мектеп жұмысының дамуының ең басты факторы болып отыр. Оқушылармен жұмыс істеудің жаңа үлгілері мен тəсілдерін енгізу жəне

қабылдау көптеген мектептердің үздіксіз мұқтаждықтарынан туындайды. Сондықтан білім беруді демократияландыру мен ізгілендіруді үздіксіз жүргізіп,дамып отыратын қоғамдық үрдіс ретінде түсінеміз. Білім беру жүйесінде инновацияны енгізу, қабылдау мен жетілдірудегі тоқтаусыз үрдіс ретінде, күнделікті білім беру қызметінің бөлігі ретінде қарауды талап етеді.

58

Білім беру жүйесі құрылымының өзі қоғам үшін, өмір сүріп отырған деңгейінде сақтап қалу үшін оның тамыры табиғатта, біздің қоғамның негізінде жатқанын түсіну керек. Сол себептен қоғам құрылымындағы əрбір маңызды өзгеріс өзімен бірге білім беру жүйесін де жаңалыққа тартады.

Қазіргі заманғы білім беру мазмұнындағы осы өзгерістердің барлығы – оқытудың негізгі мақсаты.Мысалы, оқушылардың танымдық ой белсенділігін қалыптастыруда ойын сабақтарын өткізу оқушыларды өз бетінше ізденуге, ойлау кабілетін арттыруға, тапқырлыққа баулиды, сабаққа деген ынтасы артып, шығармашылык ой-өрістерін, түсінік-танымдарын еселеп, арттыра түседі. Жəне де оқушылар сұрақтар мен сөзжұмбақтарды шешу үшін өтілген материалды үнемі кайталап отыруды əдетке айналдырады.Ең бастысы ойындар оқушылардың көңілін өз бетінше ізденушілікке аударып, логикалық ой-өрісін, сана-сезімін дамытуда, олардың əр түрлі шамалар мен бірліктердің, терминдер мен заңдылықтардың, құбылыстар мен өзгерістердің атын есте сақтауға көмектеседі, қабілетін арттырады. Ойынның əлеуметтік бейнесін зерттеуші белгілі психолог Д.Б.Элькониннің сөзімен айтсақ:"Ойын-ол адамдардың арасындағы əлеуметтік ара-қатынас, практикалық білімдері жəне қызметі". Демек, жаңа технология жүйесінде проблемалық, іскерлік ойын арқылы оқытудың да маңызы зор. Оқушылар əр түрлі проблемаларды талдайды, оның шешу жолдарын іздестіреді. Мұндай сабақтар оқушылардың логикалық ойлау қабілетін дамытады, пəнге деген қызығушылығын арттырады, өмірде кездесетін түрлі қиындықтарды жеңуге тəрбиелейді.

Ал енді жаңа педагогикалық технологиялардың бірі сыни тұрғысынан ойлауды дамыту технологиясына тоқталып кететін болсақ, сыни тұрғысынан ойлау – сынау емес, шыңдалған ойлау. Бұл деңгейдегі ойлау тек ересек адамдарға, жоғарғы сынып оқушыларына ғана тəн деп ойлау аса дұрыс емес. Жас балалардың да бұл жұмысты дұрыс ұйымдастырған жағдайда өз даму деңгейіне сəйкес ойы шыңдалып, белгілі бір жетістіктерге жетері сөзсіз.

Бұл технология оқушылардың жеке басын дамыту мен білім беру мақсатына жету жолындағы педагогикалық қызметтің, іс-əрекеттің жүйелі дамып отыратын жобасы ретінде оқушы белсенділігін арттыруды көздейді. Ал, оқушы белсенділігінің артуы оны шығармашылыққа жетелейді. Шығармашылық қабілет баланың табиғатында болуы мүмкін.

Оқушылар əрбір сабақтан мол білімділік, тəрбиелік, дамушылық алу керек. Сондықтан оқыту үрдісі кезінде сабақтағы басты тұлға білім беретін мұғалім емес, осы білімді қызыға қабылдауға дайын оқушының болуы. Білім беру саласындағы қазіргі оңды өзгерістер əрбір мұғалімнен өз ісіне мұқияттылықты талап етеді.

Қорыта келгенде, жаңа педагогикалық технологияның негізгі, басты міндеттері мынадай: əрбір білім алушының білім алу, даму, басқа да іс-əрекеттерін мақсатты түрде ұйымдастыра білу; білім мен білігіне сай келетін бағдар таңдап алатындай дəрежеде тəрбиелеу; өз бетінше жұмыс істеу дағдыларын қалыптастыру, дамыту; аналитикалық ойлау қабілетін дамыту жəне оқушының бойында жасырынып жатқан мүмкіндіктерді ашып көрсету.

59

Жаңа технологияларды пайдаланған ұстаздың басты мақсаты - оқушыны жеке тұлға ретінде тану,мойындау. Əрбір тұлғаның жеке даралық қасиеттерін ашып, жетілдіру қоғамдық санасы, азаматтық көзқарасы қалыптасқан жеке тұлғаны тəрбиелеу мен оқыту болмақ.

Пайдаланылған əдебиеттер: 1. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ə.Назарбевтың «Қазақстан жолы — 2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ» атты Қазақстан халқына Жолдауы. 2.Мұғалімге арналған нұсқаулық. «Назарбаев Зияткерлік мектептері» ДББҰ Астана, 2015 3. Раджерс Э. Инновация туралы түсінік. – //Қазақстан мектебі, №4, 2006. 4. Жүнісбек Ə. Жаңа технология негізі – сапалы білім. – //Қазақстан мектебі, №4, 2008. 5. Нағымжанова Қ. Инновациялық технологияның құрылымы. – А. 2007.

МНОГООБРАЗИЕ ЯЗЫКОВ – ЭТО НАЦИОНАЛЬНОЕ ДОСТОЯНИЕ

КАЗАХСТАНА Табынбаева Алмагуль Каматаевна

магистр, главный специалист отдела методического обеспечения и инновационного развития ФАО «НЦПК «Өрлеу» ИПК ПР

по Актюбинской области

Одна из актуальнейших задач современного казахстанского образования – формирование полиязычной личности. Уже в школьном возрасте надо учиться жить и общаться в поликультурном обществе. Умение осознавать принадлежность к собственной национальной культуре и, понимания, уважать самобытность культуры своего собеседника, т.е. умение участвовать в международном диалоге, необходимо для успеха во многих жизненных ситуациях.

При этом мы, осознаем, что мы живём в такое время, которое психологи называют временем «информационного взрыва»,интенсивных межличностных контактов, когда дружеские и деловые связи современного человека, как правило, не ограничиваются только своей национально - культурной средой, а напротив, очень часто выходят за её пределы. Именно поэтому освоение того или иного языка должно строиться с учётом современных мировых тенденций и охватывать различные сферы использования языка,чтобы подготовить учащихся к диалогу в межкультурной коммуникации.

По Конституции нашей страны, в отношении использования мировых языков нет никаких ограничений. Образовательная политика в области обучения предметам гуманитарного цикла основывается на признании важности всех языков и создании необходимых условий для развития трехъязычия на территории нашего государства.

Конституция РК закрепляет приоритетность родного языка как основы полилингвального образования. В общеобразовательных школах РК родной язык как учебный предмет служит не только объектом познания, средством

60

развития речи и мышления, но также средством овладения другими учебными предметами.Придание казахскому языку статуса государственного активизирует проблемы полиязычия, в связи с чем возрастает значимость обучению русскому и английском языкам в школах.

Русский язык как один из ключевых факторов формирования позитивного восприятия Казахстана в мировое сообщество продолжает быть де-факто средством межнационального общения между народами нашей страны, инструментом диалога в международных организациях. Русский язык, как и другие «мировые языки», представляет одну из величайших культур современности.

В современных условиях молодое поколение столкнулось с объективной необходимостью практического применения и изучения английского языка, что, в свою очередь, связано с приобретением знаний, соответствующих уровню международных стандартов. Знание английского языка, по существу, открывает окно в большой глобальный мир с его колоссальным потоком информации и инноваций. Овладение иностранным языком дает возможность обучения за рубежом в лучших вузах мира, а также возможность получения практического опыта в передовых странах планеты. Все это можно рассматривать как объективную тенденцию, которая обусловлена социально-экономическими факторами.

При этом надо подчеркнуть, что приоритетное внимание развитию трёх языков отнюдь не означает, что без внимания остаются другие языки народов Казахстана. Многообразие культур и языков - это национальное достояние Казахстана. Начиная с первых лет независимости, государством проводится самая либеральная на всём пространстве языковая политика, гармонично учитывающая интересы всего народа Казахстана.

Сегодня ни одна страна на международной арене уже не может более оставаться в языковой изоляции, и вынуждена использовать иностранные языки.По мнению специалистов ЮНЕСКО, минимальное количество языков,которым должен владеть человек в третьем тысячелетии, будет никак не меньше трёх.

В Послании 2007 года «Новый Казахстан в новом мире» Нурсултан Абишевич предложил начать поэтапную реализацию культурного проекта «Триединство языков». Наряду с духовным развитием народа Казахстана он был выделен как отдельное направление внутренней политики. «Казахстан должен восприниматься во всем мире как высокообразованная страна, население которой пользуется тремя языками. Это: казахский язык – государственный язык, русский язык – как язык межнационального общения и английский язык – язык успешной интеграции в глобальную экономику», - сказал Президент. Иными словами, идею триединства выражает простая и понятная формула: развиваем государственный язык, поддерживаем русский и изучаем английский.

Идея триединства возникла не просто как красивая концепция и новый формат языковой политики, она была выработана в связи с жизненной

61

необходимостью. Сегодня успешно развиваются те страны, которые внедряют у себя, так называемую, умную экономику и открыты миру. А успехи в этих областях и новые познания даются именно через овладение доминирующими на планете языками. Владение несколькими языками всегда расширяло коммуникационные и интеграционные способности стран и народов, а в современной Европе многоязычие является общепринятой нормой.

Таким образом, Казахстан, взяв курс на овладение его гражданами тремя языками, исходит из сегодняшних реалий–триединство языков будет являться свидетельством конкурентоспособности страны. Лингвистическое богатство влечет мощный социально-психологический эффект «открытого мышления», заряженного на поиск нового знания. Сами граждане, свободно владеющие несколькими языками, будут конкурентоспособными личностями как внутри страны, так и за рубежом.

Важно отметить, что в условиях многонационального Казахстана предложенное триединство языков является существенным фактором укрепления общественного согласия. При этом надо подчеркнуть, что приоритетное внимание развитию трех языков отнюдь не означает, что без внимания остаются другие языки народов Казахстана. Многообразие культур и языков–это национальное достояние Казахстана. Начиная с первых лет независимости, государством проводится самая либеральная на всем постсоветском пространстве языковая политика, гармонично учитывающая интересы всего народа Казахстана. Она на деле обеспечивает соблюдение языковых прав всех этносов нашей страны, обеспечивает свободный выбор языка общения, воспитания, обучения и творчества.

Действительно, в нашей стране выработана уникальная формула развития культуры и языков всех этносов, которой мы можем и должны гордиться.Президент страны на XII сессии АНК подчеркнул: «Государственный язык-это такой же символ, как флаг, герб, гимн, с которых начинается Родина. И он призван объединить всех граждан страны».

Сейчас создаются все возможности для овладения казахским языком». В госучреждениях и на предприятиях открываются курсы, издаются и распространяются научно-методические материалы. По поручению главы государства материально поощряются сотрудники госорганов неказахской национальности, владеющие государственным языком. Многие наши сограждане осознают свой патриотический долг – учиться родному языку. К тому же пришло понимание, что знание государственного языка является фактором личной конкурентоспособности, карьерного продвижения в любой сфере деятельности. Но работа по развитию государственного языка должна быть более глубокой и последовательной.

С другой стороны, необходимо учитывать ключевую потребность в сохранении позиций русского языка. Всем ясна роль русского языка как языка межнационального общения, и понятны его интеграционные функции.

В Конституции РК закреплено, «что в государственных организациях и органах местного самоуправления наравне с казахским официально

62

употребляется русский язык». Поэтому введение делопроизводства на казахском языке не означает прекращение использования в государственных органах русского языка. Все государственные органы должны четко соблюдать действующее законодательство в языковой сфере.

Справедливости ради надо заметить, что в нашем информационном пространстве русский язык играет значимую роль. В обозримом будущем знание русского языка будет оставаться факторов личной конкурентоспособности. В этом нет никаких сомнений. Традиционно, языком межнационального общения называют язык, посредством которого преодолевают языковой барьер между представителями разных этносов внутри одного межнационального государства.Русский язык, принадлежащий к числу широко распространенных языков мира, удовлетворяет языковые потребности не только русских, но и лиц иной этнической принадлежности, таких как Казахстан. В нашей стране русский язык считается вторым языком после родного языка.

И, наконец, третья составляющая идеи связана с необходимостью изучения английского языка. Сегодня знание английского языка, по существу, открывает окно в большой глобальный мир с его колоссальным потоком информации и инноваций. Овладение этим иностранным языком дает возможность обучения за рубежом в лучших вузах мира и создает возможность получения практического опыта в передовых странах планеты. Знание английского языка–это обязательное требование для делового общения и ведения бизнеса в любой точки мира.

В целом, говоря об эффективности обучения языкам, мы должны предпринимать шаги по системному усовершенствованию данной работы. Необходим поиск инновационных методов. В частности, необходимо создавать и укреплять в каждой области специализированные центры по внедрению передовых технологий обучения языкам.

По сути, триединство языков в Казахстане – концепция, направленная на дальнейшее укрепление страны, ее потенциала, которую общество должно поддержать. Идея языкового триединства, по сути, является частью национальной идеологии, нацеленной на становление и развитие конкурентоспособного Казахстана – равного среди лучших.

Литература: 1.Государственная программа функционирования и развития языков 2011-2020. – Астана, 2010. – С,41. 2.Закон РК «Об образовании» от 07.06.1999 №389. – Алматы: Юрист, 2007. 3.Послание Президента Республики Казахстан Н.А. Назарбаева «Новый Казахстан в новом мире», 2009. 4.«Современные языки: изучение, преподавание, оценка. Общеевропейская компетенция владения языком». Страсбург, 1996. 5.Концепция развития образования Республики Казахстан до 2015 года. – Астана, 2004. Эл.ресурс http:www/unesco.kz/rcie/data/koncepciya.htm.

63

ҮШТІЛДІЛІК – ƏЛЕМ КЕҢІСТІГІНЕ ЕНУДІҢ БАСТЫ БАҒЫТЫ

Нұрмұханбетова Мөлдір Шағылбайқызы «Өрлеу»БАҰО АҚ филиалы Ақтөбе облысы бойынша ПҚБАИ,

кафедраның аға оқытушысы Кулдиярова Гулайраш Елубаевна

Ақтөбе қаласы, Ғ.Ақтаев атындағы №6 орта мектеп мұғалімі

Əр халықтың тағдырына табиғатпен тартылған сыйы: біріншісі – жері, екіншісі–тілі. Тіл–қай ұлттың болмасын тарихы мен тағдыры, тəлімі мен тəрбиесінің түп тамыры, қатынас құралы. Ал, үштілділік–бəсекеге қабілетті елдер қатарына апарар басты баспалдақтардың бірі. Осыған орай Елбасы жыл сайынғы Қазақстан халқына арнайтын дəстүрлі жолдауларында: “Қазақстан халқы бүкіл əлемге үш тілді пайдаланатын жоғары білімді, мəдениетті ел ретінде танылуға тиіс. Бұлар: қазақ тілі – мемлекеттік тіл, орыс тілі — ұлтаралық қатынас тілі жəне ағылшын тілі —жаһандық экономикаға ойдағыдай кірігу тілі”,—деген болатын.Үш тілде оқыту–заманның қажеттілігі десек, оның негізгі мақсаты: бірнеше тілді меңгерген, əлеуметтік жəне кəсіптік бағдарға қабілетті,мəдениетті тұлғаны дамыту жəне қалыптастыру болып табылады. Бүгінгі таңда көп тілді оқыту– жас ұрпақтың білім кеңістігінде еркін самғауына жол ашатын, əлемдік ғылым құпияларына үңіліп, өз қабілетін танытуына мүмкіндік беретін қажеттілік. Көптілді болу– уақыт талабы. Мемлекет басшысы:“Қазақ тілі үш тілдің біреуі болып қалмайды. Үш тілдің біріншісі, негізгісі, бастысы, маңыздысы бола береді. Қазақ тілі–Қазақстан Республикасының мемлекеттік тілі жəне оған қамқорлық та сондай дəрежеде болады” деп сендірді.

«Ұрпағы білімді халықтың болашағы бұлыңғыр болмайды» дегендей, жас ұрпаққа саналы, мағыналы, өнегелі тəрбие мен білім беру бүгінгі күннің талабы. Тіл адам өміріндегі ең шешуші рөл атқарады. Ол танудың, түсінудің, дамудың құралы. Ал үш тіл білу біздің мемлекетіміздің халықаралық байланыстарын дамытуға мүмкіндік беретін тұлғааралық жəне мəдениаралық қарым-қатынастардың аса маңызды құралы болып табылады. Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасының шет елдермен халықаралық байланыстары күннен-күнге арта түсуде. Сол байланыстарды дамыту үшін көп тіл білетін жас ұрпақ тəрбиелеу қажет-ақ. Елбасы Н.Ə.Назарбаев тілдерді меңгерудің қисынды жүйесін қалыптастыру қажет: əліпбиі–балабақша деңгейінде, мектепте – базалық деңгей, университет пен колледжде – мамандық бойынша кəсіби тіл»,- деп, көптілді білім беруді дамытуға басымдық танытты. Сондай-ақ, білім беру жүйесінде үш тілдің–мемлекеттік тіл ретінде қазақ тілін, ұлтаралық қатынас тілі ретінде орыс тілін жəне əлемдік экономикаға үйлесімді кірігу тілі ретінде ағылшын тілін меңгерген, бəсекеге қабілетті маман даярлау міндетін атап көрсетті. Бұл дегеніміз оқу орындарына жаңа міндеттер,жаңа талап, жаңа мақсаттар қойып отыр дегенді түсіндіреді. Негізгі мақсат – өмірден өз орнын таңдай алатын өзара қарым – қатынаста өзін еркін ұстап,кез келген ортаға тез бейімделетін,белгілі бір ғылым саласында білімі мен білігін көрсете

64

алатын,көптілді жəне көпмəдениетті құзіреттіліктерді игерген полимəдениетті жеке тұлға қалыптастыру.

Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңының 8-бабында «Білім беру жүйесінің басты міндеті - оқытудың жаңа технологияларын енгізу, білім беруді ақпараттандыру, халықаралық коммуникациялық желілерге шығу, ұлттық жəне жалпы адамзаттық құндылықтар, ғылым мен практика жетістіктері негізінде жеке тұлғаны қалыптастыруға, дамытуға жəне кəсіби шыңдауға бағытталған білім алу үшін қажетті жағдайлар жасау» - деп атап көрсеткендей, қазіргі кезеңде əрбір мұғалімнің алдына қойып отырған басты міндеттерінің бірі-оқытудың əдіс-тəсілдерін үнемі жетілдіріп отыру жəне жаңа педагогикалық технологияны меңгеру. Ал білім беру жүйесінің алдындағы жаңа міндеттердің бірі инновациялық педагогикалық оқыту технологияларын пайдаланып білім сапасын арттыру. Қазіргі кездегі жаңа білім саласына қойылатын талап инновациялық технологиялар мен əдістемелерді көптеп қолдану болып табылады. Бүгінгі таңда мектептерде шет тілін бастауыш сыныптардан бастап оқыту енгізілуде. Себебі, ағылшын тіліне ерте жастан оқытудың тілді жақсы əрі еркін меңгеруге тигізер əсері мол. Ол адамның интеллектуалдық, тəрбиелік жəне рухани əлеуетін жақсартады. Көпжылдық зерттеу көрсеткендей, ағылшын тіліне ерте жастан оқыту балалардың жалпы жəне тілдік дамуын реттейді, бастауыш мектепте тəрбиенің жалпы білімдік құндылығын көтереді, балаларды өзге ұлт мəдениетін білуге жəне құрметтеуге үйретеді. Ғалымдардың зерттеулері көрсеткендей, үлкен адамға қарағанда кішкентай бала ағылшын тілін тез меңгереді. Баланың ағылшын тілін үйренуге деген қабілеттілігі өсе келе бəсеңдейді. Дегенмен, сол көптілділік іргетасы ана тілден қалануы керек.

Еліміздің кемел келешегі үшін өскелең ұрпақтың кəсіби маман болуына мемлекет тарапынан барлық жағдай жасалып отыр. Мұндай мүмкіндікті мүлт жібермей, өз тілін құрметтеп, өзге тілдерді меңгерген маманның болашағы жарқын болмақ. Сондықтан көптілділіктің іргетасы ана тілінен қаланады. Бұл балаларды өзге ұлт мəдениетін білуге жəне құрметтеуге үйретеді. Алайда «Өзге тілдің бəрін біл, өз тіліңді құрметте»,- деп ақын тілімен айтқанда, өз тілінде еркін сөйлеп, өз тілін құрметтейтін тұлғаны баулысақ, өзге тілді қадірлейтін тұлғаны баулитынымызға көз жеткіземіз. Сондықтан да «Мемлекеттік тілді үйрету балабақшадан басталуы тиіс. Бұл- заман талабы»,-деген Елбасының қағидасына сүйене отырып, қазіргі таңда балабақшадан бастап мектеп табалдырығын аттаған сəттен ана тілін меңгертуге, сауаттылыққа күш салынудамыз. Осы орайда ауыр жүк артылып отырған мұғалімдер мен тəрбиеші-ұстаздардың бəсекеге қабілетті тұлғаны тəрбиелеудегі еңбегі орасан зор. Осыған орай, мектебімізде түрлі байқаулар, іс - шаралар өткізіліп тұрады. Байқауға үш тілді: қазақ, орыс жəне ағылшын тілдерін жақсы меңгерген оқушылар қатысып, бақ сынасуда. Сонымен қатар мектепте қазақ тілін оқыту барысында орыс тілі, ағылшын тілі пəндерін бірлікте алу мұғалімнің шеберлігіне байланысты жүргізіліп жүр.

Осыдан күтілетін нəтиже: - Үш тілде ауызекі жəне маманданған стильдегі мəтінді түсінеді;

65

- Ғылыми сөздерді үш тілде меңегере алады; - Əр тілде үлгісіз, өз бетінше сөйлеуге, қазақ тілінде сөйлей алуына, терминдерді жазуға, оқып айтуға дағдыланады; -Үш тілде де қарым – қатынас жасауға үйренеді.

Жалпы адам неғұрлым көп тілдерді білген сайын, соғұрлым мүмкіндіктері де арта түседі. Ұлтқа тілінен қымбат еш нəрсе болмасқа тиіс. Бір ұлттың тілінде сол ұлттың сыры, тарихы, тұрмысы, мінезі айнадай көрініп тұрады. Сондықтан, орыс тілі əр елге, ағылшын тілі əлемге есік ашатынын ұмытпауымыз керек жəне де үш тілдік оқыту жүйесі əлеуметтік жəне кəсіби бағытталған қарым- қатынас аясында, тілдерді белсенді түрде меңгеруге ынта-ықылас туғызып, болашағымыздың біліктілігін арттыруға көмектеседі.

Пайдаланылған əдебиеттер: 1.Н.Ə.Назарбаев: «Қазақстанның əлемдегі бəсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы» - Егемен Қазақстан газеті. 19/І-2006. №16 2.Хасенов Ə. Тіл білімі.- Алматы: Ер-дəулет, 2003. 3.Əлімбек Г. Қазақ тілі.- Астана: Ер-дəулет, 2007. 4.Тіл туралы толғам. Құраст./ Д.Дүйсебай. - Астана: Ер дəулет, 2007. 5.Қапасова Б.Қ. т.б. Қазақ тілін жедел оқыту. - Астана: «Арман - ПВ», 2009. 6.Қазақстан Республикасындағы «Тілдерді қолдану мен дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы».

РУХАНИ-АДАМГЕРШІЛІК ТƏРБИЕНІҢ ӨЗЕКТІЛІГІ Сисенова Ардақ Тынымжанқызы

Маңғыстау облысы, Ақтау қаласы «Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы Маңғыстау облысы бойынша ПҚБАИ,«Мұғалімдердің кəсіби дамуын психологиялық-

педагогикалық қолдау» кафедрасының аға оқытушысы, тренері

Рухани-адамгершілік тəрбие тақырыбы-мəңгілік. Ол ешқашан ескірмек емес. Адамгершілік əр адамға тəн асыл қасиеттер. Жас ұрпақтың бойына адамгершілік қасиеттерді сіңіру- ата-ана мен ұстаздардың басты міндеті.

Қай заманда болмасын адамзат алдында тұратын ұлы мұрат-міндеттерінің ең бастысы-өзінің ісін, өмірін жалғастыратын салауатты, саналы ұрпақ тəрбиелеу. Ұрпақ тəрбиесі-келешек қоғам тəрбиесі. Сол келешек қоғам иелерін жан-жақты жетілген,ақыл-парасаты мол, мəдени өрісі озық етіп тəрбиелеу –біздің қоғам алдындағы борышымыз.

Тəрбиенің негізгі мақсаты-дені сау, ұлттық сана сезімі оянған,рухани ойлау дəрежесі биік,мəдениетті,парасатты, ар-ожданы мол,еңбекқор, бойында басқа да игі қасиеттер қалыптасқан ұрпақ тəрбиелеу.

Тəрбие жолы сан тарау. А Макаренко айтқандай: «Тəрбие берудің дұрыс жолы ерте ,балалық кезде, жол берілген кемшіліктерді түзету емес, бұл кемшіліктерге жол бермеуде,қайта тəрбиелеу қажеттігін болдырмай,алдын алуда».Ұлы бабамыз Əбу-Нəсір əл-Фараби:«Адамға бірінші білім емес,тəрбие беру керек, тəрбиесіз берілген білім адамзаттың қас жауы»- деген екен. Шын мəнінде нағыз-күш қайрат-тəрбиеде.Адам-алған тəрбиесінің құлы. Сол алған

66

тəрбиесінің мақсатына жету үшін барлық күш-жігерін жұмсайды. Білім - бар болғаны кілт қана.

Бүгінгі күні ұрпақ тəрбиесіндегі негізгі өзек- оларды жылдар бойы қалыптасқан халықтық салт-дəстүр рухында тəрбиелеу. Адамзат алдында тұрған басты міндеттердің бірі-есті,қайырымды, еңбексүйгіш ұрпақ тəрбиелеу.Əр халық өзінің жас ұрпағы қайырымды,адал үлкенді құрметтейтін, əділ,ержүрек, ізгі ниетті, ар-ожданы мол болсын-деп армандайды.

Көрнекті педагог В.Сухомлинский «Егер балаға қуаныш пен бақыт бере білсек, ол бала солай бола алады»,- дейді.

Ұлы ойшыл Абай адамның өсіп-жетілуіндегі тəрбиенің рөліне ерекше тоқтала келе, «сүйекке кеткен мінез сүйекпен бірге кетеді» деген теріс көқарасты əшкерелеп,адам мінезі өмір барысынан сабақ алып, өзін қоршаған жағдайларға байланысты өзгеріске еніп, оның іс-əрекеттері арқылы көрінеді деген тұжырым жасайды. Адам мінезінің түрлерін адамгершілік, моральдық, имандық тұрғыдан қарастырып, оларды жақсы жəне жаман деп жіктейді.Əдептілікті,сыпайлылықты,құмарлықты, қайырымдылықты, тірі жанға қиянат жасамауды, беріктікті жақсы мінезге жатқызса, арсыздықты, мақтаншақтықты, қулықты, жауыздықты жаман мінез деп есептейді. «Егер есті кісінің қатарында болғың келсе, күнінде бір мəртебе, болмаса жұмасына бір,ең болмаса айына бір, өмірді қалай өткізгенің жайында өзіңнен есеп ал» дейді. Яғни адамның өзін-өзі тəрбиелеу мəселесінің маңызы мен мəніне ерекше тоқталады.

Жаңа кезеңдегі білім берудің өзекті мəселесі де жас ұрпаққа- адамгершілік - рухани тəрбие беру. Құнды қасиеттерге ие болу, рухани бай адамды қалыптастыру оның туған кезінен басталуы керек. Халықта «Ағаш түзу өсу үшін оған көшет кезінде көмектесуге болады, ал үлкен ағаш болғанда оны түзете алмайсың» деп бекер айтылмаған. Сондықтан баланың бойына жастайынан ізгілік, мейірімділік, қайырымдылық, яғни адамгершілік құнды қасиеттерді сіңіріп,өз-өзіне сенімділікті тəрбиелеуде отбасы мен педагогтар шешуші роль атқарады.

«Адам ата-анадан туғанда есті болмайды, естіп, көріп, ұстап, татып ескерсе, дүниедегі жақсы, жаманды таниды, сондайдан білгені, көргені көп болған адам білімді,тəрбиелі болады» деп, Абай атамыз айтқандай сол адамгершіліктің дəнін бала бойына қалай сеуіп,одан қандай өнім алып келеміз?

Егер мұғалім өзін адамгершілік тəрбие беру арқылы міндетін өз дəрежесінде атқарып келе жатса,қоғамдағы жат қылықтар қайдан шығып жатыр деген сауал туындауы мүмкін.

Мысалы, оқушы мектеп табалдырығын алғаш аттаған кезінде тіл алғыш, жүрегі таза,сезімі пəк болып, өсе келе не жоғары буынға келгенде өзгеріп сала береді.Əрине, оның себептерін жан-жақты іздеуге болады. Бала тəрбиесіне ата-анасы мен жүрген ортасы жəне мұғалімнің де қатысы бар. Баланың дұрыс адам болып қалыптасуына ықпал ететін басты тұлға ол-Мұғалім. Мұғалімнің басты мақсаты-өзіндік адамгершілік құндылықтарды оқушы бойына дарыта

67

отырып,оның жүрек түкпіріндегі рухани қазынасын жарыққа шығаруға көмектесу. Солардың ішінде ең негізгісі-балаға деген жүрек жылуы...

Қазір қоғам жан–жақты үйлесімді жетілген жаңа ұрпақты-жаңа адамды тəрбиелеуді талап етеді. Қоғам талабы-заман талабы. Өйткені «Əр адам – өз заманының баласы» Сол себепті адамды заман билейді,заманына сай заңы туындайды.

Жасөспірімдердің немесе 10-11 сынып оқушыларының ғылымға, мамандық таңдауға ынталары артады. Бұлар əділеттілік, борыш, ар- намыс, ұят, адалдық сынды моральдық ерекшеліктерге көңіл бөледі. Олар үлкендермен қарым – қатынас жасауда өзін- өзін тəрбиелеуді қажет етеді. Сондықтан бұл жаста көбірек ерік берген жөн. Өскелең ұрпақтың адамгершілік тəрбиесін іске асыруда қоршаған ортаның ықпалы орасан зор. Оқушылардың бойына тəрбие негіздерін дарыту мектепте оқытылатын барлық пəндерге бірдей жүктеледі. Əсіресе, оқушының адамгершілікке тəрбиелейтін пəннің бірі- тарих. Ол шəкірттердің бойында отансүйгіштікті, ұлтжандылықты,сенімділікті қалыптастырады. Қазақ халқындағы хандар мен билердің, шешендер мен жыраулардың орны бөлек.Тарих пəні оқушылардың рухани дүниесін байытып, өзінің қоғамдағы орнын табуға, ұрпақтың батырлығына көмек көрсетуді тудырады, олардың ізгі талап – тілектерін оятады. Сонымен бірге, қазақтың ұлттық салт-дəстүрін, мəдениетін, оқушылардың моральдық қасиеттерін қалыптастырады.

Елімізде рухани адамгершілік тəрбиені жетілдіру мемлекеттік міндет деңгейінде көтеріліп отыр. Бұл міндеттің практикалық шешімі- «Өзін-өзі тану» пəнінің енгізілуі, оның авторы С.А. Назарбаева. Өзін-өзі тану пəнінің басты міндеті — өзінің дүниетанымына үңілу, өзіңді сүю мен сыйлай білу, өз ісіне жауапты болу, өз арыңмен келісімде өмір сүру, өзіңнің жанына жақын іспен айналысу, адамдарға мейірімділік таныта білу, ізгілікті болу. Тəжірибе көрсеткендей, өзін- өзі тану білім берудің құнды мəнін нығайта отырып, тұлғаның шексіз сүю, өз ісіне жəне жеке күшіне сену, ізгілікті іс жасау, көп білу жəне өзін-өзі жетілдіру,физикалық,психикалық,рухани дамуда үйлесімдікке қол жеткізу дағдыларын қалыптастырады. Мектеп оқушыларына тəрбие беру тек жеке пəндерде ғана емес, сыныптан тыс іс- шараларда,үйірме жұмыстарында рухани құндылықтарға баулуға болады. Мұндай жұмыс түрлеріне сынып жетекшінің эстетикалық əңгімесі, түрлі ой жарыстары, пікір таластарын жатқызуға болады.

Рухани-адамгершілік тəрбиесінде алдымен баланы тек жақсылыққа-қайырымдылық, мейірімділік,ізгілікке тəрбиелеп,соны мақсат тұтса, ұстаздың, ата-ананың да болашағы зор болмақ.

«Мен үш қасиетімді мақтан тұтам»,-депті Ақан сері. Олар жалған айпадым, жақсылықты сатпадым һəм ешкімнен ештеңені қызғанбадым. Бұл үш қасиет əркімнің өз құдайы. «Өз құдайынан айырылған адам бос кеуде ,өлгенмен тең» деген екен.

«Еліміздің күші патшада, сəбидің күші—жылауында» демекші, біздің күшіміз, қорғанышымыз, сеніміміз адамгершілігімізде болуы керек.Ол үшін

68

Ақан серінің осы үш қасиетін бала бойына дарыта білсек, нұр үстіне нұр болар еді.

Пайдаланған əдебиеттер: 1.«Өзін-өзі тану: Махаббат пен шығармашылық педагогикасы» Халықаралық педагогикалық оқулар материалдары 31.10- 01.11. 2012ж. 2.Абай. ( он тоғызыншы қара сөз) 48 бет. 3. Ғаламтор материалдары 4. Курс материалдары

БАЛА БОЙЫНДАҒЫ РУХАНИ — АДАМГЕРШІЛІК ҚАСИЕТТЕРДІ АШУДЫҢ МАҢЫЗЫ

Өтеғұл Гүлмаржан Кəрімқызы «Өрлеу» «БАҰО» АҚ филиалы «Батыс Қазақстан облысы бойынша педагогикалық

қызметкерлердің біліктілігін арттыру институты», Орал қ., БҚО

Отбасы-адамның жақсылық жасауға үйренетін ең бірінші əлеуметтік ортасы

В.А.Сухомлинский

Жаңа кезеңдегі білім берудің өзекті мəселесі жас ұрпаққа-адамгершілік-рухани тəрбие беру. Құнды қасиеттерге ие болу, рухани бай адам ретінде тəрбиелеу оның туған кезінен басталуы керек.

Əр баланың ішкі мүмкіндігі мен өзіндік қарымын дамытуға əсер ететін рухани-адамгершілік қағидалары жеке тұлғаның өзін-өзі дамытуының, өзін-өзі жүзеге асыруының аса қажетті шарты болып табылады.

Адамгершіліктің негізі мінез-құлық нормалары мен ережелерінен тұрады. Олар адамдардың іс-қылықтарынан, мінез-құлықтарынан көрінеді, моральдық өзара қарым-қатынастарды басқарады.Отанға деген сүйіспеншілік, қоғам игілігі үшін адам еңбек ету, өзара көмек, сондай-ақ қоғамға тəн адамгершіліктің өзге де формалары, бұл-сананың, сезімдердің, мінез-құлық пен өзара қарым-қатынастың бөлінбес элементтері, олардың негізінде қоғамымыздың қоғамдық-экономикалық құндылықтары жатады.

Баланың өмірге белсенді көзқарасының бағыты үлкендер арқылы тəрбиеленеді. Тəрбиелеу, білім беру жұмысының мазмұны мен формалары балалардың мүмкіндігін ескеру арқылы нақтыланады. Адамгершілікке, еңбекке тəрбиелеу күнделікті өмірде, үлкендердің қолдан келетін жұмысты ұйымдастыру процесінде, ойын жəне оқу ісінде жоспарлы түрде іске асады.

Əр баланың жеке басы- оның моральдық дамуы үшін қамқорлық жасау- бүгінгі күннің жəне алдағы күндердің талабы, оған педагогтың күнделікті көңіл бөлуі талап етіледі. «Балалар бақшасындағы тəрбие бағдарламасы» мектепке дейінгі балалардың жан-жақты дамуын, олардың мектепке дайындығын қарастырады. Бұл бағдарланы жүзеге асыруда басты ролді атқарады. Оның тəртібі, іс-қимылы, балалар жəне үлкендермен қарым-қатынасы балалар үшін

69

үлгі бола отыра, педагогтың ықпалы əсерлі енеді, баланың жеке басы қалыптасады. Оның ықпалы неғұрлым белсендірек болса, баланың сезімдерін жан-жақты қамтыған сайын, олардың ерік-күшін жұмылдырып, санасына ықпал етеді.

Мектепке дейінгі жастағы баланың рухани-адамгершлік дамуы балабақшасы мен отбасы арасындағы қарым-қатынастың тығыздығы артқан сайын ойдағыдай жүзеге асады. Əрбір бала қандай да болмасын бір міндетті орындау үшін, өзіндік ерекше жағдайлар жасалады.

Мəселен, ойында ұнамды əдеттер,өзара қарым-қатынастар, адамгершілік сезімдер қалыптасады, еңбекте- еңбек сүйгіштік, үлкендер еңбегін құрметтеу, сондай-ақ ұйымшылдық, жауапкершілік, парыздың сезімі сияқты қасиеттер, патриоттық сезімдер жайлы мағлұматтар. т. б. қалыптасады.

Мектепке дейінгі жаста балаларды адамгершілікке тəрбиелеудің негізгі міндеттері мына жайлармен түйінделеді: ізгілік бастамасымен тəрбиелеу, балалар мен үлкендер арасындағы саналы қарым-қатынас тұрмыстың қарапайым ережелерін орындау кеңпейілдік,қайырымдылық,жақын адамдарға қамқорлықпен қарау.Қарапайым əдеттерді тəрбиелей отырып педагог балдырғаннның бар істі шын пейілмен əрі саналы атқаруына қол жеткізеді, яғни сыртқы ұнамды мінездері оның ішкі жан дүниесін, оның ережеге деген көзқарасын айқындайды.

Тəрбиенің негізгі мақсаты - дені сау, ұлттық сана сезімі оянған, рухани ойлау дəрежесі биік, мəдениетті, парасатты, ар-ожданы мол, еңбекқор, іскер, бойында басқа да игі қасиеттер қалыптасқан ұрпақ тəрбиелеу. Ертегінің рухани тəрбиелік мəні зор. Ол балаға рухани ляззат беріп, қиялға қанат бітіретін, жас баланың рухының өсіп жетілуіне қажетті нəрсенің мол қоры бар рухани азық, деп атап көрсеткен.

Руханилық жеке тұлғаның негізгі сапалық көрсеткші. Руханилықтың негізінде адамның мінез-құлқы қалыптасады, ар-ұят, өзін-өзі бағалау жəне адамгершілік сапалары дамиды. Мұның өзі мейірімділікке, ізгілікке шақырады.

Рухани-адамгершілік тəрбие — бұл дұрыс дағдылар мен өзін-өзі ұстау дағдыларының нормалары,ұйымдағы қарым-қатынас мəдениетінің тұрақтылығын қалыптастырады. Жеке адамның адамгершілік санасының дəрежесі оның мінез-құлқы мен іс əрекетін анықтайды.

Сананың қалыптасуы-ол баланың мектепке бармастан бұрын, қоғам туралы алғашқы ұғымдарының қалыптасыуна, жақын адамдардың өзара қатынасынан басталады. Баланы жақсы адамгершілік қасиеттерге, мəдениетке тəрбиелеуде тəрбиелі адаммен жолдас болудың əсері күшті екенін халқымыз ежелден бағалай білген. «Тектімен достас, тексіз доспен қоштас», «Досыңды көрсет, мен сенің кім екеніңді айтамын» деген мақал-мəтелдердің төркінінде не мағыналар жатқаны бəрімізге мəлім.Мақал-мəтелдер, жұмбақ, айтыс, өлеңдер адамгершілік тəрбиенің арқауы. Үлкенді сыйлау адамгершіліктің бір негізі. Адамзаттық құндылықтар бала бойына іс-əрекет барысында, əр түрлі ойындар, хикаялар, ертегілер, қойылымдар арқылы беріледі.

70

Адамгершілік-адамның рухани байлығы, болашақ ұрпақты ізгілік бесігіне бөлейтін руханиет дəуіріне жаңа қадам болып табылады. Адамгершілік тəрбиенің нəтижесі адамдық тəрбие болып табылады.

Жас ұрпақтың бойына адамгершілік қасиеттерді сіңіру- ата-ана мен ұстаздардың басты міндеті. Адамгершілік əр адамға тəн асыл қасиеттер. Адамгершіліктің қайнар бұлағы- халқында, отбасында, олардың өнерлерінде, əдет-ғұрпында. Əр адам адамгершілікті күнделікті тұрмыс — тіршілігінен, өзін қоршаған табиғаттан бойына сіңіреді.

Көрнекті педагог В. Сухомлинский: «Егер балаға қуаныш пен бақыт бере білсек, ол бала солай бола алады», — дейді. Демек, шəкіртке жан-жақты терең білім беріп, оның жүрегіне адамгершіліктің асыл қасиеттерін үздіксіз ұялата білсек, ертеңгі азамат жеке тұлғаның өзіндік көзқарасының қалыптасуына, айналасымен санасуына ықпал зор.

Қай заманда болмасын адамзат алдында тұратын ұлы мұрат-міндеттерінің ең бастысы-өзінің ісін, өмірін жалғастыратын салауатты, саналы ұрпақ тəрбиелеу.

Ұрпақ тəрбиесі—келешек қоғам тəрбиесі. Сол келешек қоғам иелерін жан-жақты жетілген, ақыл-парасаты мол, мəдени — ғылыми өрісі озық етіп тəрбиелеу — біздің де қоғам алдындағы борышымыз.

Мектепке дейінгі адамгершілік тəрбие — балалардың сана-сезімін, мінез- құлқын қалыптастыруды қамтиды. Дəлірек айтқанда, адалдық пен шыншылдық, кішіпейілдік, қоғамдағы жəне өмірдегі қарапайымдылық пен сыпайылық, үлкенді сыйлау мен ибалық адамгершілік тəрбиесінің жүйелі сатылап қамтитын мəселелері.

Адамгершілік тəрбиесінің əрқайсысының ерекшеліктерін жетік білетін ұстаз халық педагогикасын ғасырлар бойы қалыптасқан салт-дəстүрлерді, əдет-ғұрыпты жан-жақты терең білумен қатар,өркениетті өмірмен байланыстыра отырып, білім берудің барлық кезеңдерінде пайдаланғаны дұрыс. Ата-ананың болашақ тəрбиесі үшін жауапкершілігі ұрпақтан ұрпаққа жалғасуда.

«Балапан ұяда не көрсе, ұшқанда соны іледі» дегендей, ата-ананың күн сайын атқарып жүрген жұмысы - балаға үлкен сабақ. Жас балалардың үлкендер айтса, соны айтатынын, не істесе соны істегісі келетінін бəрімізге айқын. Баланың үйден көргені, ересектерден естігені-ол үшін адамгершілік тəрбиесінің ең үлкені, демек жақсылыққа ұмтылып, жағымды істермен айналысатын адамның айналасындағыларға көрсетер мен берер тəлімі мол болмақ.

Жасөспірім тəлім-тəрбиені, адамгершілік қасиеттерді үлкендерден, тəрбиешілерден насихат жолымен емес, тек шынайы көру, сезім арқылы, олардың үлгісі арқылы ғана алады.

Жеке тұлғаның бойындағы жалпы адамзаттық құндылықтардың қалыптасуы осы бағытта жүзеге асады, сөйтіп оның өзін-өзі тануына, өзіндік бағдарын анықтауына мүмкіндік туғызатындай тəлім-тəрбие берілуі қажет.

Бала бойындағы жақсы қасиеттердің түп негізі отбасында қалыптасатыны белгілі. Əсіресе еңбекке деген тұрақты ықыласы бар жəне еңбектене білуде өзін

71

көрсететін балаларды еңбек сүйгіштікке тəрбиелеу басты міндет болып табылады.

Өз халқының мəдениетін, тарихын, өнерін сүю арқылы басқа халықтардың да тілі мен мəдениетіне, салт-дəстүріне құрметпен қарайтын нағыз мəдениетті азамат қалыптасады.

Қазақ халқының əлеуметтік өмірінде үлкенді сыйлау ұлттық дəстүрге айналған. Отбасында, балабақшада, қоғамдық орындарда үлкенді сыйлау дəстүрін бұзбау жəне оны қастерлеу əрбір адамнан талап етіледі. Халқымыздың тəлім-тəрбиелік мұрасына үңілсек, ол адамгершіліктің көрінісі қайрымдылықты,мейірбандықты,өзге адамдарға деген сүйіспеншілікті дəріптейді.

Рухани дүниесі бай, қажеттіліктері мен қызығушылықтары, талғамы, ой-өрісі кең адамдарды толық қалыптасқан, мінезі тұрақты адам дейміз. Мінездің тұрақтылығы адамның рухани-адамгершілік түсініктерінен туындайды. Ендеше, баланың рухани-адамгершілік тəрбиесі арқылы толыққанды жетілген азамат етіп тəрбиелеу,бала бойындағы рухани-адамгершілік қасиеттерді ашып, құндылықтарды жарыққа шығару ата-ана мен педагогтың парызы.

Қолданылған əдебиеттер: 1.Бала тəрбиесі № 2 2006 ж , № 4 2008 ж 2. Бастауыш мектепте оқыту № 4 2007 ж 3. Аймауытов Ж. Тəрбиеге жетекші Орынбор, 1924. 4. Сатыбаев С Халық əдебиетінің тарихы негіздері — Алматы: 1992 5. Баймұратова. Б. Отбасындағы баланы мектепке дайындау , — Алматы: Шартарап, — 2000 ж

ПЕДАГОГТЕРДІҢ ӨЗАРА БІРЛЕСКЕН ІС-ƏРЕКЕТІН ТОПТЫҚ ЖҰМЫС НЕГІЗІНДЕ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ТИІМДІЛІГІ

Хайруллина Айгуль Болатовна Орал қ., «Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы «БҚО ПҚБАИ» деңгейлік бағдарламалар орталығының жетекшісі

Қазіргі мұғалімнің жетістігін оқушыларға өзінің білген білімі мен біліктерін үйретумен бағалап қоймайды, сонымен бірге ол өсіп келе жатқан ұрпақты жаңа белгісіз жағдайда əрекет етуіне, олардың өзбетіндік əрекеті мен шығармашылығын дамытуға, қоғам өміріне белсене қатысу үшін ақпаратты өз бетінше табу,талдау,құрылымдау мен тиімді пайдалану икемділіктерін қалыптастыруға қаншалықты тиімді жағдай жасағандығымен бағалайды. Оқыту туралы сындарлы түсінік оқушыға нақты білім беруді мақсат тұтқан мұғалімнің өз сабақтарын оқушының идеясы мен білім-біліктілігін дамытуға ықпал ететін міндеттерге сай ұйымдастыруын талап етеді. [1]

Оқушыларда өзіндік əрекеттінің белсенділігі мектептегі білім беру үрдісінің тиімділік көрсеткіші болып табылады, өйткені ол: а) білім берудің мазмұнын шығармашылық негізде меңгерту арқылы оқушылардың дербестігін дамытуға; ə)мұғалімдердің өздігінен білімін жетілдіруге, білім берудегі жоғары

72

нəтижелерге қол жеткізу жолдарын іздестіруге түрткі болады. Бұл туралы өз заманында қазақ ағартушысы А.Байтұрсынов, тек баланы оқытып қана қоймай,«Ненi оқыту керек» секiлдi сұрақтар төңiрегiнде ой қозғап, оқыту əдiсi догма емес, қайта ол əрбiр оқытушының бiлiмдарлығына байланысты неғұрлым тиiмдi, жаңаша құрылу керек екендiгiн, оқушыларға ереже жаттатудың тиiмсiз екенiн дəлелдеп түсiндiру, талдау, қорыту тəсiлдерiн қолдануды ұсынған. [2]

Уақыт өте оқытуды ұйымдастыру қағидаттарын жəне оқушының білім, білікті, дағдыны енжар алушы ролінен белсенді əрекет субъектісіне өзгерту қажеттілігі туындады. XX ғасырдың 70-80 жылдарында оқыту үрдісін белсендіруге бағытталған, оның балаға арналған, оқушының оқытудың белсенді субъектісіне айналуына бағытталған əдістемелік зерттеулердің көлемі көбейді. Оқыту үрдісіндегі түбегейлі өзгерістердің қоғамдық жəне педагогикалық сананың қалыптасуына Ж.Пиаже, Б.Блум, Д.Ж.Бруннер, Ж.Ганье, С.Эриксонның еңбектері дəлел. Ж.Пиаженің (1973) айтуынша, мектептер «жаңаша ойлайтын қабілетті адамдар дайындауды жүзеге асырып; тек өткен ұрпақтың істегенін ғана қайталамайтын, шығармашылық жəне ойлап тапқыш адамды əзірлеу керек». [1, 17б.]

Дүние жүзіндегі көптеген мұғалімдер іс-тəжірибесінен тұрақты орын алған оқыту жұмысын ұйымдастыру мен жоспарлаудың негізгі қағидаттарын қолдану орынды да нəтижелі екендігін дəлелдейтін фактілер бүгінгі таңда ғылыми-педагогикалық əдебиетте жеткілікті деңгейде кездеседі. Өйткені, «мектеп жұмысы мен оқушы жетістіктерін өрістетудегі негізгі тұлға – мұғалім» (Strong, Ward & Grant, 2011). [1, 6б.]

Қазіргі кезде білім беру үрдісін құрайтын мұғалімнің «оқыту» жəне оқушының «оқу əрекеттері» біріккен, екі жақты біртекті үдеріс: біріншіден, мұғалім оқушыларға білім беріп, икемділікке, дағдыға үйретеді; екіншіден, оқушы таным міндеттерін жете түсініп, білім мен оқу икемділігін меңгереді жəне оларды өмірде қолданады. Оқыту – мұғалімнің жетекші іс-əрекеті болса, оқу – баланың танымдық, практикалық іс-əрекеті. Білім беру қалай болса солай жүрмейді, жоспарлы ұйымдасқан түрде жүзеге асырылады. Аталмыш курс мазмұнының өзіне тəн əдістері, ұйымдастыру формалары мен нəтижесі бар. Бағдарламадан күтілетін нəтижелер оқушылардың қалай оқу керектігін үйреніп,соның нəтижесінде еркін, өзіндік дəлел-уəждерін нанымды жеткізе білетін, ынталы, сенімді, сыни пікір-көзқарастары жүйелі дамыған, сандық технологияларда құзырлылық танытатын оқушы ретінде қалыптасуын қамтиды. [1, 6б.]

Сондықтанда «Тиімді оқыту мен оқу» курсы аясындағы бірлескен əрекеттің бірі–топтық жұмыс.Өйткені топтық жұмыс əрбір оқушының /мұғалімнің əлеуметтік мүмкіндіктері мен қабілеттерін шығармашылық тұрғыда көрсетуіне, оның негізінде тұлғаның когнетивті дамуына, бірінші жəне екеінші бетпе-беп кезеңдерінде дидактикалық міндеттерді шешуге қолайлы жағдай жасады.

Топтық жұмыстың басты детерминанты – топ мүшелерінің бірлескен іс-əрекет. Сондықтан да, курс аясындағы топтық жұмыста мұғалімдер өзара ой

73

бөлісіп пікір алмасуға, өзінің ойына қайшы келетін пікірлердің болатындығына жəне ол пікірлердің болуына толыққанды құқықтын бар екендігіне көздері жетіп, ойлау опреацияларының жоғары дəрежелерін: талдау, жинақтау мен бағалау əрекеттерін жүзеге асыруға дағдыланды.

О.К.Тихомировтың (1969) пікірінше, шешімді табу шағында жекелік əрекет аса тиімді болса, ал оны өңдеу барысында топтың күш-жігеріне ден қою керек. [4] Топтық оқытудың өнімділігі туралы В.В. Гузеев (1995) келесі факторларды келтіреді. [5]

1 ) қазіргі міндеттердің көпшілігін тиімді шешу үшін бірнеше адамдардың күш жігерін біріктіру талап етіледі, сондықтан мектеп оқушысы топта нəтижелі жұмыс жасауды үйренуі тиіс;

2 ) мектептің негізгі контингенті–жасөспірімдердің жетекші əрекеті тұлғалық қарым-қатынас болып табылады, ал ол нəтижелі қарым-қатынас топта тиімді жүзеге асырылады;

3 ) топта өзара əрекеттесуге қатысушылардың аз саны – оқушының өзін-өзі көрсетуіне барынша қолайлы жағдай жасалады;

4 ) топтық жұмыс педагог пен оқушылар арасындағы байланысты нығайтады, мектептік білім берудің жеке жəне ұжымдық рухын күшейтеді, оқушылар арасында сапалы ынтымақтастық қалыптастырады;

5 )топ оқушыларға еңбек нəтижесімен тікелей алмасу мүмкіндігін береді. Бұл оқушылардың оқу үрдісіне белсенді тұлғалық тұрғыдан араласуына, өзара жəне өзін-өзі бағалауына қолайлы жағдай жасайды.

Сондықтан да, педагог қызметкерлердің біліктілігін арттырудың «Тиімді оқыту мен оқу» курсы бойынша мұғалімдердің білім жетілдіруі, аудиториядағы бірлескен əрекет–топтық жұмыс ережесін құрғызудан басталады. Мұғалімдер құрған топтық жұмыс ережелерінің ортақ көрсеткіші ретінде келесі белгілерді көрсетуге болады:

1 ) мұғалімдердің өздерінің топтың мүшесі екендігін ұғыну; 2 ) өзара сыйластық пен түсіністік қатынасты орнату; 3 ) іштей ұйымдасу, яғни педагогтардың көшбасшылық, таймспикер,

хатшы, т.б. сияқты өзара міндеттерді бөлісу; 4 ) кейбір мұғалімдердің көзқарастары мен іс-əрекеттерінің өзгеруі, сол

топта қарастырылып жатқан мəселемен қатынасты болуы; 5 ) топта талаптың орын алуы, яғни мұғалімдердің топта қалыптасқан,

күтілетін жағдайлар мен нормаларға байланысты өздерін ұстауы. «Өзгертілген оқу жоспары» əдістемесінің көмегімен, шағын топтарда

орындалатын тапсырмалар дайындап, курс мазмұнын меңгерту барысында, топ құру кезінде барлық тыңдаушылар үшін тиімді оқыту үдерісін ұйымдастыру қажеттілігін ұмытпау керек. Сондай-ақ, топтық жұмыс жекелеп саралау мақсатында да қолданылады. Сондықтан да, топтық оқытудағы топ мүшелерінің санына келсек–бес немесе жеті адамнан тұратын топтар өнімдірек болып келді (құрамы қаншалықты аз болса, іс-əрекет өнімділігі соншалықты жоғары болды). Топ құрамы аз болған жағдайда мұғалімдерде объективті өзіндік бағалау жағдайы жеткіліксіз, ал саны көп болса, əрбіреуінің жекелік

74

сұранысының қанағаттануы төмендейді, білім беру ортасының орташалануы жəне бастапқы гомогендік топтың қабілеті жоғары жəне қабілеті төмен мұғалімдерге бөлінуі жүре бастайды. Сондықтан да, жоғарыда аталған 5-7 адамнан тұратын шағын топ–идеалды топ құрамы болып табылатындығына курстар барысында көзім жетті. Мұндай жағдайды мен келесі себептермен түсіндірер едім:1) дау-жанжалды болдырмау үшін жəне қолайлы шығармашылық ортаны жасау үшін қатысушылар саны тақ болғаны дұрыс (топта екі жақты пікір немесе шешім болған жағдайда дауыс беру арқылы жалпы нəтиже шығарылады); 2) мұғалімдердің жұмысын жұпта, үштікте ұйымдастыру арқылы, олардың формативті бағалауына жағдай беріледі.

Осы бағытта Мерсердің (2000) білімді бірлесіп алу немесе «пікір алмасу» барысында тең құқылы серіктестер болады деген сипаттамасы, мені келесі ойларға жетеледі: біріншіден, сабақта мұғалімдердің топтық жұмысын ұйымдастыру арқылы олардың өзара пікір алмасуына мүмкіндік болады. Өйткені диалогтік тəсілмен сұрақ қою арқылы, мен тренер ретінде қарастырып отырған тақырып бойынша мұғалімдердің шынайы қызығушылығы мен сезімдерін біліп, бір-бірінің идеяларын құрметтеп өзара бағалауға жағдай туғыздып отырдым.Екіншіден,педагогтардың кең коммуникациялық үдерістерге тиімді жəне ойдағыдай қатысуына мүмкіндік беретін сыни тұрғыдан ойлау мен зерттеу дағдыларын дамытуда (Вольф пен Александер, 2008) диалогты пайдалану мұғалімдердің сыни ойлауына ықпал етіп, маңызды мəселелерді бірлесіп талқылау жəне тəжірибені ой елегінен өткізу деңгейлері бойынша олардың қаншалықты материалды меңгергенін көруге мүмкіндік алдым. Үшіншіден, сыни ойлауға төселген мұғалім өзін-өзі жəне өзара бағалау əрекеттерін тиісілі дəрежеде орындай алады деп ойлаймын [3, 6, 7; 8-24б].

Сонымен, педагогтердің өзара бірлескен іс-əрекетін топтық жұмыс арқылы ұйымдастырудың тиімділігі əрбір курс барысында дəлелденіп отырылды. Мұғалімдер топтық жұмыстағы бірлескен іс-əрекетте: айтылған пікірлерді саралап сын ойлауға, формативті бағалауда бір-біріне қолдау көрсету мақсатында сенім білдіруге, мадақтап уəж беруге, əріптестермен кеңесіп көшбасшылық қабілеттерін арттыруға икемделді.Жалпы топтық жұмыс мұғалімдердің бір-бірінің жеке қасиеттеріне мəн беріп серіктес болуға жəне орын алған достық сезім негізінде топтың ұйымшылдылығын арттыруға жағдай жасады.

Пайдаланылған əдебиеттер тізімі: 1.ҚР жалпы білім беретін мектептері педагогтерінің біліктілігін арттыру курсының бағдарламасы. Мұғалімге арналған Нұқаулық. Тиімді оқыту мен оқу. Астана, 2016. 2.Жұмабаев М. Педагогика. Алматы, Ана тілі, 1992. 3.ҚР жалпы білім беретін мектептері педагогтерінің біліктілігін арттыру курсының бағдарламасы. Тренерге арналған Нұқаулық. Тиімді оқыту мен оқу. Астана, 2016. 4.Тихомиров О.К. Структура мыслительной деятельности человека (Опыт теоретического и экспериментального исследования). М., 1969.

75

5.Гузеев В.В. Системные основания образовательной технологии. М., 1995. 6.Александер Р. (2001). Мəдениет жəне педагогика: бастауыш білім берудегі халықаралық салыстыру. Оксфорд, Блэквелл Паблишерс. 7.Сабиров Т. Оқушылардың оқу белсенділігін арттыру жолдары. А.: Мектеп, 1978. 8-24б.

БІЛІМ БЕРУ МАЗМҰНЫН ЖАҢҒЫРТУ ЖАҒДАЙЫНДА ҚАЗАҚ ТІЛІН ОҚЫТУДАҒЫ ЗАМАНАУИ ӨЗГЕРІСТЕР МЕН

БАСТАМАЛАР Нұрсұлтанова Гүлжан Жаманбайқызы

«Өрлеу» БАҰО»АҚ филиалы Атырау облысы бойынша ПҚБАИ, «Инновациялық технологиялар жəне жаратылыстану (гуманитарлық) ғылыми

пəндерін оқыту əдістемесі» кафедрасының аға оқытушысы, ҚР орта білім мазмұнын жаңарту аясында қазақ тілі мұғалімдерінің біліктілігін

арттыру бағдарламасының тренері

Халқымыздың ардақты ұлдарының бірі М.Дyлатов «Жалғыз сүйеніш, жалғыз үміт – оқуда... Дүниедегі сыбағалы орнымызды алсақ та, бір ғана оқудың арқасында аламыз. Жақсылыққа бастайтын жарқын жұлдыз–оқу», - деп ғылым, білім, оқудың маңызын кезінде халқына айтып кеткен екен. Сондықтан əр заман талабына сай шебер мұғалім болу заман талабы болып тұрғаны анық. Мұғалімнің мақсаты–білім алушылардың пəнге деген қызығушылығын арттыра отырып, сапалы білім беру болса, ал қазіргі заман талабына сай білім деңгейі, ой өрісі дамыған, өз ойын қазақ тілінде еркін жеткізе алатын, туындаған кез келген мəселелерді шеше алатын шынайы өмірге бейім жаңашыл ұрпақ тəрбиелеу.Ал қазақ тілін мемлекеттік тіл ретінде оқытуда отандық жəне халықаралық озық үлгілерді тиімді пайдалану, оқушылар бойында тілдік дағдыларды қалыптастыру – бүгінгі қазақ тілі пəн мұғалімдерінің алдына қойған ең басты талап. Қазақ тілі сабақтарында еркін қарым-қатынас жасауға, сыни тұрғыдан өз көзқарасын білдіруге, өз ойын жеткізіп, шешім қабылдауға дағдыландырса, оқушы қазақ тілінде берілген кез келген ақпараттарты тиімді қолдана отырып, өзіне қажетті мəліметті ала алады. Осы мақсатта ҚР орта білім мазмұнын жаңарту аясында қазақ тілі мұғалімдерінің біліктілігін арттыру бағдарламасы жоба ретінде жалпы білім беретін мектептерде жаймен ғана іске асуда. Бaғдарламаның негізгі мақсаты – қазақ тілінің əлеуметтік қызметін тану, тілдік мəдениеттің əлеуметтік мəнін түсіну, сөйлеу əрекетінің түрлері (айтылым, жазылым, тыңдалым, оқылым) дағдыларын қалыптастыру, өз ойын еркін ашық, еркін айта алу. Күнделікті өмірде оқушы көптеген ақпаратты сағат сайын естіп, көріп, тыңдап отырады. Осылай сөйлеу əрекетін де қалыптастырады. Егер оқушы өзіне керек мəліметті тыңдау арқылы тауып үйренсе, ол айтылып жатқан мəліметті түсінеді, өз пікірін білдіре алады, басқалармен қарым-қaтынас жасайды, тақырыпқа қатысты деректі түсініп

76

оқиды, көтерілген мəселе бойынша өз көзқарасын, пікірін жазбаша жеткізе алады.

Орта білім мазмұнын жаңарту аясында қазақ тілі мұғалімдерінің біліктілігін арттыру бағдарламасында оқу мақсаттарына сай сабақ мақсаттарын саралау жұмысы тұр.Ол оқушылардың қажеттілігін қанағаттандыру жəне кері байланыс жаңа оқу бағдарламасының оқу жоспарын рəсімдеуге маңызды роль атқарады. Бірінші кезеңнің маңызы оқушылардың мықты тұстары мен олардың кездестіретін қиындықтарын анықтаудан тұрады. Бұл көп жағдайда оқушылардың ауызша жауаптарынан бақылау арқылы жəне жазбаша жұмыстарын оқып тексеру арқылы жүзеге асады. Сонымен қоса, бұл ақпарат əр оқушының үлгеріміне мықты тұстары мен олардың кездестіретін қиындықтарын анықтаудан тұрады. Бұл көп жағдайда оқушылардың ауызша жауаптарын бақылау арқылы жəне жазбаша жұмыстарын оқып тексеру арқылы жүзеге асады. Сонымен қоса, бұл ақпарат əр оқушының үлгеріміне көмектесетін педагогикалық қызметтерді қызметтерді жоспарлау үшін пайдаланылады.

Бұл үдерісті нəтижeлі етуге көмектесетін бірнеше элементтер бар: Мұғалімдер оқушылар қателік жіберсе де қорықпау керектігін

қолдайды; Əр оқушының өздігінен шешім қабылдау мəдениетін қолдайды; Мұғалімдер барлық оқушымен қарым-қатынас жасайды, бұл оқушылар

жұмысының сапасын бағалау тəсілдерін қалыптастыруға көмектеседі; Мұғалімдер оқушылардың оқу мақсаттарына жетуіне мүмкіндік беру

үшін сабақ мақсаттарын құру жəне кеңейту арқылы, мақсаттарды бақылау жəне оқытуды түзету арқылы оқу үдерісінің ашықтығын қамтамасыз етеді;

Мұғалімдер əртүрлі оқушылардың түрлі қажеттілігін қамтамасыз ету үшін оқушылардың түсінуін бағалау тəсілдері мен оқытудың əртүрлі əдістерін үйлестіре қолданады;

Мұғалімдер оқушылардың жұмыстары туралы ауызша жəне жазбаша пікір береді. Бұл пікір айқын жəне нақты критерийлерге негізделген болып табылады.

Бұл элементтерді Экономикалық ынтымақтастық жəне даму ұйымы (ЭЫДҰ) негіздеген болатын.

Жалпы оқушылардың қажеттілігін қамтамасыз ету дегенді қалай түсінеміз? Барлық мұғалім балаларға білім беруде барынша жоғары жетістіктерге қол жеткізу үшін қолайлы орта жасауға тырысу керек. Кейбір мұғалімдер түсінбей жатады. Сондықтан жоғарыдағы элементтерді басшылыққа алған жөн. Əр мұғалім күнделікті сабақ жоспарын құруда оқу мақсатын басшылыққа алып, сабақ мақсатын да нақты саралай алуы керек. Мысалы, барлық оқушылар; оқушылардың көбісі; кейбір оқушылар. Оқушы осылай сараланды. Бірақ бала білмеуі керек кім қандай деңгейде екенін. Енді тапсырмалар дайындауымыз керек. Қалай? Барлық балаларға арналған тапсырмалар оңай тапсырмалар болуы керек. Яғни ол тапсырмаларды сыныптағы барлық оқушылар орындай алса дейміз. Одан соң оқушылардың

77

көбісі не басым бөлігіне берілетін тапсырмалар енді сəл күрделірек болуы керек. Ал кейбір оқушылардың тапсырмасы одан да күрделі болу керек. Кейбір балалар сыныптағы дарынды, тaлантты балаларыңыз. Ол оқушыларға шығармашылық тапсырмалар, жоба жасау тапсырмалары берілсе нұр үстіне нұр болар еді. Бұл жерде тапсырмаларды саралауда оқушылардың жас ерекшелігі мықты ескерілуі тиіс, яғни оқушылар жекелеген танымдық дамуын зерттей алса мұғалім. Танымдық даму дегеніміз баланың оқуға деген қабілеттілігі, сондай-ақ зейіні, сөз сөйлеу дағдылары, ойлауы, жадысы (материалдарды қай бала қалай еске сақтай алады), пайымдауы, шығармашылығы. Міне осы жайттарды ескере отырып, сыни ойлай алатын тапсырмалар дайындау керек. Тапсырмалар дайын болды. Енді оны оқушыларға қалай береміз. Осы кезде мұғалімге тиімді əдістер керек. Ол əдістерді таңдауда мұғалім шеберлігі басым роль атқарады.

Жалпы Қазақстан Республикасындағы қолға алған үшінші (базалық) деңгей идеясы мен орта білім мазмұнын жаңарту аясында қазақ тілінде оқытатын мектептердің қазақ тілі мұғалімдерінің біліктілігін арттыру бағдарламасының идеясы болашақта қолдау тауып, іске асып жатса үлкен жетістікке жететініне менің сенімім мол.

Пайдаланған əдебиеттер: 1.«Мұғалімге арналған нұсқаулық» Үшінші (базалық) деңгей. Төртінші басылым. 2.«Мұғалімге арналған бағдарлама» ҚР орта білім мазмұнын жаңарту аясында қазақ тілінде оқытатын мектептердің қазақ тілі мұғалімдерінің біліктілігін арттыру бағдарламасы.

ЖАҢАРТЫЛҒАН БІЛІМ БЕРУ БАҒДАРЛАМАСЫНАН ҮЙРЕНЕРІМІЗ МОЛ

Молжігітова Нəзігүл Арал қаласы, Білім бөлімінің əдіскері

Қазіргі кезеңде білім беру жүйелерінің болашақ ұрпаққа қандай білім беретіні туралы мəселе басты назарда. Осыған байланысты «Балалар ХХІ ғасырда нені үйренуі керек?» жəне «Оқытудың тиімді əдістері қандай?» деген маңызды сұрақтар пайда болады.

Еліміз əлемнің ең дамыған 30 елінің қатарына кіруі үшін білім жүйесін жаңа əлеуметтік-экономикалық ортаға бейімдеу керек. Қазақстандағы білім беру реформасының басты мақсаты да осында.

Білім беру сапасының жоғары деңгейге көтерілуіне мұғалімнің ақпаратты оқушыға дайын күйінде беруі, ал оқушының мұғалімді жəне оқулықты дайын оқу ақпаратынының көзі ретінде қабылдап, енжарлыққа бой үйретуі кедергі болып келеді. Жаңартылған білім беру бағдарламасы осындай кедергілерді еңсере алады.

Болашақтың кілті білімді жастардың қолында. Еліміздің дамыған, іргелі елдердің қатарына қосылуы үшін көптеген жұмыстар атқарылып жатыр.

78

Əсіресе, мектеп партасында отырған жас жеткіншектердің біліміне аса мəн беріліп келеді. Сондықтан да оқушылардың жан-жақты болып, кең білім алып шығуы үшін оларды оқытатын мұғалімдерге жаңартылған білімді игерту мақсатында біршама біліктілік арттыру курстары ұйымдастырылды. Осыған сəйкес еліміздегі барлық мұғалімдер осындай курстардан өтуде. Ондағы мақсат – Мəңгілік елді қалыптастыруда білімді ұрпақ шығару. Оқушының ой-өрісін дамытуда, оларды тақта алдында немесе көпшілік алдында еркін сөйлей алуын қалыптастыруда, ғылымға бет бұруына, техниканы қолдана алуына үлкен көмегін тигізетін де осы жаңартылған білім бағдарламасы.

Қазақ тілі мен əдебиеті пəні мұғалімі ретінде жəне білім бөлімі əдіскері ретінде жаңартылған білім бағдарламасы бойынша біліктілік арттыру курсынан өттім. Облыстық «Өрлеу» педагог кадрлардың біліктілігін арттыру институты жəне педагогтардың шеберлік орталығының ұйымдастыруымен жүргізілген біліктілік арттыру курстары – өз уақытында қамтылған маңызды шара. Курста жаңартылған білім бағдарламасының қыр-сыры, Сабақты зерттеу əдістері (LS), критериалды бағалау туралы жан-жақты білім берілді.

Қазақ тілі мен əдебиеті пəні бойынша жаңартылған білім бағдарламасымен жүргізілетін жұмыстар алдағы оқу жылынан басталмақшы. Дегенмен, осы бағдарлама жұмысы басталған 1- сынып сабақтары мені ерекше қызықтырды.

Ауданымыздағы бірнеше мектептерге барып, 1- сыныптың сабақтарына қатыстым. Мұғалімдер мен оқушылар арасындағы тығыз байланысқа, балалардың жаңа білімге деген құштарлығына риза болдым.

№220 орта мектебі. 1в сыныбы. Орыс тілі пəні. Мұғалімі: Құралай Үдербаева. Топта 14 оқушы бар. Мұғалім оқушылармен амандасып, оларды бір-біріне сəлемдестіріп, сыныпта жақсы ахуал қалыптастырды. Алдыңғы сабақтарда өткен «Дене мүшелері» тақырыбын еске түсіре отырып, суреттермен жұмыс жасатты. Балалар сөздерді орыс тілінде еркін атап, өз білімдерін көрсетті. Жаңа сабақ «Киімдер» тақырыбында болды. Тақтадағы түрлі киім суреттерінің атауларын үйретті. Оқушылар да қызыға ат салысты.

№220 орта мектебі. 1б сыныбы. Ағылшын тілі пəні. Мұғалімі: Бану Жиенбаева. Мұғалім «Classroom obgics» тақырыбындағы сабақта тыңдалым үшін АКТ пайдаланып, оқушыларды мəтінмен жұмыс жасатты. Оқушылар сөздердің атауларын еш қиындықсыз қайталап, сабаққа белсене араласып отырды.

79

№260 орта мектебі. 1а, б сыныптары. Ағылшын тілі пəні. Мұғалімі: Асанова Бикенже. «Менің мектебім» тақырыбындағы сабақта суреттер пайдаланып жəне ойын арқылы балаларға жаңа сөздер үйретті.

№13 орта мектебі. 1в сыныбы. Сауат ашу пəні. Мұғалімі: Нұрболатова Алтынгүл. Оқушылардың ынтасы жақсы. Балаларды бағалауда бағдаршам пайдаланды.

Сабақтан кейін мұғалімдермен сөйлесу барысында мынадай сұрақтар қойылды: - Сабақта жоспарға қатысты не жақсы өтті?

- Не нəрсеге көңіліңіз толмады? - Бұрынғы тəжірибеңізбен салыстырғанда жаңартылған білім

бағдарламасын оқығаннан кейін қандай өзгерістерді аңғардыңыз? Мұғалімдер ашық, еркін əңгімелесе отырып, өз ойларын ортаға салды.

Жаңартылған білім беру бағдарламасы арқылы жұмыс жасау оқушының өз мүмкіндігін түсіндіруіне, сенімін арттыруына мүмкіндік береді. Өз жасағаны туралы үнемі талдап, əңгімелей біледі. Жаңа тапсырманы сеніммен орындайды.Əрбір істі жауапкершілікпен орындауға ат салысады. Тапсырманы орындауда іске асырудың жолдарын іздестіреді. Бұрын естіген сөзді немесе білімді өз мақсатына пайдаланады.

ЭКОЛОГИЯЛЫҚ БІЛІМ МЕН ТƏРБИЕ БЕРУГЕ ҚАЖЕТТІ ІСКЕРЛІКТЕР МЕН ДАҒДЫЛАР

Мусатаева Айсулу Болатбековна Қарағанды облысы, Қарағанды қаласы, КМҚК «Жас натуралистер

станциясы», директордың əдістемелік жұмысы жөніндегі орынбасары

Мектеп оқушыларды табиғатты қалай зерттеу мен қорғауға, оның жағдайын бағалауға, экологиялық білімдерді өздерінің жолдастарының жəне ересектердің арасында насихаттауға үйрету тиіс.

Оқушыларда табиғатты қорғау саласындағы қоғамдық пайдалы еңбекке деген қажеттілікті тəрбиелеу керек. Осы қызметке қажетті іскерліктер мен дағдыларды қалыптастыру мектептегі оқу-тəрбие процесінің құрамды бөлігі болуы тиіс.

Оқушыларға экологиялық білім берудің мақсаттарының бірі-əр түлекте əр түрлі іс-əрекетте қоршаған табиғи ортада саналы түрде өзінің мінез-құлқында жауапкершілік ережелерін сақтауға деген қажеттілікті тəрбиелеу болып табылады [1].

Орта білім беретін мектептің түлегінің экологиялық сипаттағы білімі мен іскерлігіне қойылатын талаптарды есепке ала отырып, негізгі іскерліктер мен оны құрайтын дағдыларды сипаттайық.

Экологиялық білім беру тұрғысынан алғанда ең маңызды нəрсе оқушының қоршаған орта жағдайын бағалай білуі болып табылады. Ал бұл оқушының гуманитарлық жəне жаратылыстану – ғылыми циклдағы пəндерді оқу барысында меңгерген іскерліктер мен дағдыларын қаншалықты дəрежеде дұрыс қолдана алуына байланысты.

80

Іскерліктер мен дағдылардың дамуы процесінде өз бетінше зерттеу жүргізу барысында танымның интеллектуалды жəне эмоционалдық бастамаларының өзара байланысы күшейеді. Нəтижеде жеке адамның маңызды қасиеттері қалыптасады–сенімділік,ол оқушының жеке тəжірибесіне негізделеді.Оқушылардың арнайы бағытталған зерттеу жұмыстарын жүргізуі барысында пайда болған бағалық ойлар контекстіне кірген білімдер тəрбиелік маңызға ие болады. Сондықтан оқушылар адамның қоршаған табиғи ортадағы мінез-құлқының адамгершілік жəне құқықтық негіздерін ой-санасына тез қабылдайды [2].

Қоршаған орта нəтижелі тəрбие құралы болуы үшін, педагог оқушыны қоршаған орта жағдайын жақсартудың белгілі бір іс-шараларын бағытталған түрде қатыстырып отыруы тиіс. Оқушы табиғат оъектілерін тиімді пайдалану немесе қорғауды үйренеді, олар оқушы үшін еңбек жəне қамқорлық көрсету заты болады да, ал осы объектілерге қатысты құқықтық жəне этикалық талаптарды орындау – мəнез-құлық ережесі болып табылады.

Өмірде нақты маңызды əскерлікке қоршаған табиғи ортаны ластану мен бұзылудан қорғау жатады. Мұнда үш түрлі іскерліктердің маңызы зор.

Іскерліктердің бірінші түрі–жеке мінез-құлқындағы мəдениеттілік (мысалы, қоршаған ортада теріс қылықтарды жасамау, шөптерді таптамау, тұрмыстық қалдықтармен ластамау, шуламау жəне т.б.).

Екіншісі, басқа адамдардың іс-əрекеті нəтижесінде табиғи ортада пайда болған теріс нəтижелердің алдын алу не жоюға бағытталған. Мысалы, броконьерлікті, табиғатта өзін-өзі ұстау ережелерін бұзуға қарсылық жасау. Мұндай іскерліктер белгілі бір сезімдік-жігерлілік сапаларды тəрбиелеуді, адамдармен еркін араласу дағдыларын қажет етеді.

Үшінші түрдегі іскерліктер пайда болған теріс,жағымсыз құбылыстарды еңбек іс-əрекеті нəтижесінде жою. Мысалы, басталып келе жатқан өртті өшіру, топырақты эрозиядан қорғау, рекреация аймағындағы қоқыстарды жинау, балықтардың жас шабақтарын жəне т.б. жануарларды қорғау.

Экология мен табиғат қорғаудың қазіргі мəселелерін насихаттаудағы іскерліктер мен дағдылар оқушылардың экологиялық білім беруін қорытындылайды. Себебі, оларды жүзеге асыру тіршілік жағдайларында орта жəне оны қорғауға кең теориялық білімдерге сүйенуді қажет етеді [3].

Оқушылардың экологиялық білімдерді халық арасына тартудағы рөлі ерекше. Мұнда тек материалды игеру аз, сонымен қатар өзінің көзқарастарын қорғауға эмоционалдың–мотивациялық дайындық, белгілі бір моральдік позиция, жігерлік сапаларды арнайы шынықтыру жəне əдістемелік өзгерістерді қамту қажет. Оқушы алуан түрлі ақпарат көздерін пайдалана білуі керек, өз ойын айтудың логикасы мен психологиясын, тыңдаушылар үшін тиімді жолмен ақпаратты жеткізу[4].

Пайдаланылған əдебиеттер: 1.Ж.Əлиев, С.Бабаев, А.Құдиярова «Педагогика» Алматы 2004 ж 2.З. М. Молдахметов, А. М. Газалиев, С. Д. Фазылов. Экология негiздерi: оқулық - Қарағанды : ҚРУ баспасы, 2002ж

81

3.И.В.Гребенников «Семья өміріндегі əдеп жəне психология» Алматы «Мектеп» 1986 ж 4.А. Т. Тұрарбеков Жалпы экология - 2-ші бас., өңд., толықт. Астана, 2009ж

БАЛАБАҚШАДА ҚАЗАҚ ТІЛІН ҮЙРЕТУДІҢ ТИІМДІ ЖОЛДАРЫ Мукыжанова Кунсая Жолдыбековна

Қарағанды қ. Балақай б/б КМҚК қазақ тілі мұғалімі

Қазақстанның болашағы–қазақ тілінде жəне «Тіліміздің мемлекеттік қызметте де, ғылымда да, білім беруде де орыс тіліндей болып қолданылуы үшін қолдан келетіннің бəрін істеу керек»- деген елбасы Н. Ə. Назарбаевтың тұжырымдамасы бар.

Сондықтан да білім беру жүйесінің барлық сатыларының алдында тұрған көкейтесті мəселелерінің бірі: білім сапасын арттыру, оның əдістемесін жетілдіру жас ұрпақтың тұлғалық дамуына қолайлы жағдай жасау, мемлекеттік тілдің мəртебесін көтеру. Қазақстан Республикасының мемлекеттік жалпыға білім беру стандарты бойынша мектепке дейінгі тəрбиемен оқыту барысында бүлдіршіндерге қазақ тілін үйретудің білім - деңгейі нақты бағдарламамен берілген. Қазақ тілін оқыту «Біз мектепке барамыз», «Зерек бала» бағдарламаларында жүзеге асырылады. Заман талабына сай əр мұғалім өз сабағын жаңаша ұйымдастырып, шығармашылық ізденіспен өткізеді. Осы мақсат пен міндеттерді негізге ала отырып, өзге ұлт балаларына қазақ тілін үйретуде тек қана сөздерді қайталау арқылы ғана емес, оларға ойындар мен көрнекіліктер арқылы үйреткен тиімді болып табылады.Ойын мен көрнекілік-балалардың тілді үйренуге деген қызығушылығын арттырады, сенімін оятады. Ойын- балалардың ой өрісін, дүниетанымын кеңейте отырып бала дамуына ықпалын тигізбек. Бұл əдістің тиімділігі балалардың белсенділігін пəнге деген қызығушылығын, ынтасын арттыруында болып табылады.

Ойын оқудың алғашқы кезінде балалардың тілдік материалдарды жеңіл меңгеріп кетуіне көмектеседі. Ойын түрлерін дұрыс өткізілген сабақта балалардың тілді үйренуіне ынтасы артып, сол тілді білуге қызығады. Баланың шаршауын сейілтіп, қызығушылығын арттыратын тек ойын элементтері деп есептесек қателеспеген болар едік. Ойын баланы бірігіп жұмыс істеуге бағыт береді, ізденіс дағдысына қалыптастыруына мүмкіндік туғызады. Қазақ тілін оқытуда ойын түрлерін мынадай мақсатта қолдану тиімді. 1. Мұғалімнен кейін қайталау арқылы сөздердің фонетикалық жағын меңгерту. 2. Балалардың тыңдау зейінің қалыптастырып сөздерді дұрыс айтуға дағдыландыру 3. Балалардың сөздік қорын молайтып, оны дұрыс қолдана білуге үйрету. Балалардың ойын дамыту, дұрыс айту, дұрыс білу дағдысын қалыптастыру. Балаларды қазақ тілінде сөйлеуге қарым - қатынас жасауға қазақ тілін əрбір мұғалім өз сабақтарында жаттығудың бір түрі ретінде ойындарды қолданып, сабақты қызықты өтуге, балалардың тілге деген қызығушылығын арттыруға

82

білім деңгейін тексеру құралы ретінде пайдалануға болады. Таңдап алынған ойындар балалардың сөз байлығына, тіл қорына сай болу керек. Мұғалім кез-келген ойынды өткізу үшін алдын - ала жоспар құрып алуы қажет. Сонымен бірге мұғалім ойынға қойылатын төмендегі əдістемелік талаптарын біліп орындауы тиіс.

Ол əдістемелік тұрғыдан алғанда мынадай бөліктерден тұрады: 1.Ойынның өтілетін сабақтарының мазмұны мен тақырыбына сай болуы. 2.Ойынға берілген уақытты нақты белгілеу. 3.Ойынның ойналу түрі, топ болып ойнау. 4.Ойынға қажетті материалдардың түгел дайындалып қойылуы. 5.Қолданылған сөздер, сөз тіркестері, өлең таңдау 6.Ойындардың өту барысының жоспарын жасау.

Мұғалім алдымен баланың оқуға қызығушылығын ояту қажет. Баланың қызығу жəрдемімен оқып үйрену барысында қабілеті ашылып, дарыны ұшталады, өз күшіне мүмкіндігіне сенімі артады, кісілігі қалыптасып, дара тұлғалық сипаттарға ие бола бастайды. Қызығуды туғызу үшін ойын түрлерін пайдаланудың орны бөлек. Тиімді пайдаланылған ойын түрлері мұғалімнің түсіндіріп отырған материалын бүлдіршіндердің зор ынтамен тыңдап берік меңгеруіне көмектеседі. Өйткені балабақшадағы балалардың аңсары сабақтан гөрі ойынға ауыңқырап отырады. Қызықты ойын түрінен кейін олар тез серігіп тапсырманы ықыластана əрі сапалы орындайтын болады. Ойындар барлық ( ересек, ортаңғы) топтарда қолданылады. Сонымен бірге топ ішінде ойнайтын ойындар мен іс - əрекеттер арқылы да оқытуға болады. Біз топ ішінде ойындарды қашан қолдануымыз керек. Мысалы ұйымдастырылған оқу іс - əрекеті үстінде жаңа сөздерді қайталау үшін, өтілген тақырыптарды еске түсіру үшін қолданған жөн. Ұйымдастырылған оқу іс-əрекеті кезінде мынадай ойындарды ойнауға болады: 1.Сиқырлы қоржын. (тақырыптар: «Жемістер», «Көкөністер», «Ыдыс - аяқ», «Ойыншықтар» т. б.) 2.Үйде кім жоқ? (тақырып: «Отбасы мүшелері») 3.Аудармашы. (барлық тақырыптарға келеді. Мұғалім сөзді қазақша айтса бала орысшаға аударады, немесе мұғалім орысша айтып қазақша аудармасын сұрайды) 4.Снежный ком.(Балаларға сөздерді жаттатып отырып, бір сөзден төрт сөзге дейін жаттатып, үйрету, лексиканы үйрету кезіндегі барлық тақырыптарда қолдануға келеді.) 5.Не жоқ? (тақырыптар: «Үй жануарлары», «Жабайы жануарлар», «Киімдер» т. б.) 6.Кімнің дауысы? («Үй жануарлары, Жабайы аңдар, Үй құсары!»тақырыптарға қолдануға болады. Үнтаспадан тыңдату немесе бір бала тақтаға шығып теріс қарап тұрады, мұғалім келесі бір баланы шақыртып («Үй жануарлары, Жабайы аңдар, Үй құсары!» дауысын айтуды сұрайды, бірінші бала кімнің дауысы екенің айтып жəне сол жануардың суретін көрсетеді) 7.Үстелде не жоқ? т. б. («Оқу құралдары», «Азық – түлік», «Киімдер» т. б.)

83

Бұл ойындар балалардың танымын кеңейтіп, білім мен білік шеберліктерінің жан-жақты дамуына, қалыптасуына, тілдік материалдарды жақсы біліп,сөз іскерліктерін меңгеруіне көп көмектеседі.Ойындар балалардың танымын, ақыл–ой белсенділігін қалыптастырудың маңызды құралы бола отырып, олардың бағдарлама материалының негізгі тақырыптары бойынша алған білімдерін тереңдете түсуді, əрі пысықтауды көздейді. Бұл ойындар балалардың сабақ үстіндегі жұмысын түрлендіре түседі, олардың пəнге қызығушылығын оятып, ынта–ықылас қоюына баулиды жəне бүлдіршіндердің зейінін,ойлау қабілеттерін дамытады. Ойындар арнайы мақсатты көздейді жəне нақты міндеттерді шешеді.Ойынның мақсаты бағдарламада анықталған білім, білік, дағдылар жайында түсінік беру, оларды қалыптастыру, жəне тиянақтау жəне пысықтау немесе тексеру сипатында болып келеді. Ойынның міндеті баланың қызығушылығын оятып, белсенділігін арттыру мақсатында іріктеліп алынған нақты мазмұнымен анықталады. Ойын ұғымына түсінік берсек, бұл баланың мінез-құлқына өзі басқарумен қатар топпен жұмыс жүргізе білу əрекеті, ол баланың бір-біріне көмектесу,тез ойлау қабілетін, алға ұмтылу ісін дамытады. Сондықтан бағдарлама бойынша ұйымдастырылған оқу іс - əрекеті кезінде ойын түрлерін үнемі пайдаланып отыру керек.

Қорыта келгенде, Ұйымдастырылған оқу іс - əрекеті кезінде «ойын түрлерін пайдалану біріншіден, балалардың білімін берік меңгерту құралы болса, екіншіден балалардың сабаққа деген қызығушылығын артыру болып табылады.Ойын түрлерін пайдалану мынадай нəтижеге жеткізеді. Нəтиже 1.Əр баланың шығармашылығы артады.

2.Жылдам жұмыс істеуге дағдыланады 3.Баланың жеке қабілеті анықталады 4. Бала топ жаруға ұмтылады. 5. Баланың ойлау қабілеті дамиды 6. Əр бала өз деңгейімен бағаланады. Сонымен қатар, балалардың тілдерін дамыту үшін əр сабақта өлең –

тақпақ, жұмбақ, мақал–мəтел,жаңылтпаш,сергіту сəттерін жиі пайдаланамыз. Жоспар бойынша мерекелік іс – шараларға өлеңдер, əндер жаттап, түрлі ойындар үйренеді. Бірақ, соның ішінде бала тəрбиесіне ерекше əсер ететін – бұл ертегілер əлемі.

Ертегілер балаларды білгір, батыл, ойшыл, еңбекқор, өнерпаз болуына ықпал етеді. Ертегілер немесе шағын көріністер бойынша қойылым көрсету үшін алдымен жүйелі түрде дайындық жұмыстарын түсіндіреміз. Содан кейін балалар өздеріне ұнаған кейіпкерлерін таңдап алады. Сонда ғана əр балаға олардың сөздерін қайталатып, жатқа үйретеміз. Ал, ертегіні сахналаған кезде балалар өздерінің қалаған кейіпкерлерінің сөзін жатқа айта отырып, мінез–құлқын, іс–əрекетін көрсетуге тырысады. Ертегі арқылы баланы адамгершілік қасиеттерге тəрбиелеуге болады.

Ата–бабамыз қалдырған асыл мұраны қолданғанда біздің көздеген мақсатымыз–болашақ ұрпақты еңбекке, адамгершілікке, имандылыққа,

84

инабаттылыққа тəрбиелеу,ойлау қабілеттерін дамыту.Біздің міндетіміз–мемлекеттік тілдің мерейін үстем етіп, аясын кеңейтіп, мемлекеттік тілімізді өрге бастырып, тіл дəрежесін көтеру болып табылады.

Балалар жақын айналадағы заттар тобының атауларын, жыл мерзімдерін жəне табиғаттың жеке құбылыстарын білдіретін сөздерді, заттардың түсі, көлемін, заттармен жасалатын іс – əрекеттерді түсінеді, бірақ қолданбайды. Сөйлеуінде зат есімнің жеке жəне көпше түрлерін жекеше түрлерін пайдалана алады, қысқа сөйлемдерді қазақ тілінде құрай алады. «Мен жəне менің отбасым» тақырыбына əңгіме құрай алмаса да «ата, əже, əке,ана» сияқты сөздерді пайдаланады. 10 саны көлемінде санайды, əдептілік ережелерін орындайды: рахмет айтады, құттықтайды, амандасуды жəне қоштасу сияқты сөздерді жақсы жəне күнделікті өмірде қолданады.

Қорытындылай келе,қазақ тілі-еліміздің мемлекеттік тілі. Тілді қастерлеу,үйрену- əр Қазақстандықтың парызы. Менің парызым- мектепке дейінгі балаларға мемлекеттік тіл-ана тілін меңгерту. Себебі, өз білгеніңді үйрету- үлкен ғибратты іс.

Қолданылған əдебиеттер: 1.Изучаем казахсий язык Күншуақ Əдістемелік құралБаймұратова Б.Б,З.Д. Еденбаева Алматыкітап 2007 2.Казахский язык Методическое пособие З.Д. Еденбаева,Р.А.Искакова 3.Республикалық ғылыми-əдістемелік журнал Казақ тілі:Əдістеме №7,2012 (61)

БІЛІМНІҢ БИІК БЕЛЕСІ – ҮШТІЛДІЛІК Сабитова Мадина Рымбековна

Қарағанды қаласы «Балақай» балабақшасы КМҚК Ағылшын тілі пəн мұғалімі

Заман талабы ол-үштілділік.Ол жайында Елбасымыздың “Тілдердің үштұғырлығы мəдени жобасын кезеңдеп жүзеге асыруды қолға алуды ұсынамын. Қазақстан бүкіл əлемге халқы үш тілді пайдаланатын мəдениетті ел ретінде танылуға тиіс. Бұлар-қазақ тілі-мемлекеттік тіл, орыс тілі - ұлтаралық қатынас тілі жəне ағылшын тілі-жаһандық экономикаға ойдағыдай кіру тілі” деген салиқалы үндеуінен бастау алған болатын. Сонымен қатар Нұрсұлтан Əбішұлы:“мектептерге ағылшын тілінен шетелдік оқытушыларды тарту қажет. Кез келген ортанқол мектептің балаларға ең жоғары деңгейде шет тілін оқып үйренуіне жағдай жасайтындай дəрежеге қол жеткізуіміз міндет” [1] - деп атап айтқан. Тіл арқылы кез келген тұлғаның білімі, сана-сезімі, ой-пікірі қалыптасады. Ол дегеніміз, жақсылық та -тілден, жамандық та- тілден.«Тілменен түйілген, тіспенен шешілмес.» демекші,əр адамның сөздік қоры бай болуы үшін тілін,ой өрісін жан-жақты дамытуы керек. Сол себепті, болашақ ұрпағымызға үштілділікті қажетті деп ұғындыру ұзтаздың ең басты міндеті болып саналады.

«Үштілділік» туралы идеяны мемлекет басшысы 2006 жылдың қазанында өткен Қазақстан халқы ассамблеясының XII құрылтайында жария етті.Ал 2007

85

жылғы “Жаңа əлемдегі жаңа Қазақстан” атты халыққа жолдауында “Тілдердің үштұғырлылығы” атты мəдени жобаны кезең-кезеңмен іске асыруды ұсынды.

Қай ұлт болсын тілі арқылы ғана халықтың өзге туыс жəне туыс емес халықтардан ерекше болмысы мен табиғи қалпын, өзіндік дəстүрін көрсете алады.Ол–тəуелсіз ұлттың мəдениеті мен салт-санасының, рухани болмысының тірегі. Тіл арқылы халық өзге халықтардан ерекшеленеді.[2, б 6].

Қазақстан халқының рухани дамуымен қатар,бұл идея ішкі саясатымыздың жеке бағыты болып белгіленді. Яғни, идеяның негізі мынадай: Қазақстанды бүкіл əлем халқы үш тілді бірдей пайдаланатын жоғары білімді мемлекет ретінде тануы керек. Олар: қазақ тілі – мемлекеттік тіл, орыс тілі– ұлт-аралық қарым-қатынас тілі жəне ағылшын тілі – жаһандық экономикаға ойдағыдай кірігу тілі. Басқаша айтқанда, мемлекеттік тілді дамытамыз, орыс тілін қолдаймыз жəне ағылшын тілін үйренеміз деп, бүгінгі таңда тілдерді дамыту мəселесі мемлекеттік деңгейдегі міндет екенін де атап көрсетті. «Тілдердің үштұғырлылығы» атты мəдени жобасында:білім беру жүйесіндегі мектептер, балабақшалар, жоғары оқу орындар үш тілде өткізілу керек. «Үштілділік» бағдарламасының негізінде қазақ тілі, орыс тілі, ағылшын тілдерін меңгеру көзделуде. Тіл жағдайын басқарудың тағы бір жолы, əлеуметтік лингвистикалық зерттеулер жүргізетін орталықтар ашу, тіл процестерін зерттейтін студенттер тарту. Тілдерді аймақтарда дамыту аймақтық тіл саясатындағы негізгі ұстанымдардың бірі болуы тиіс. Қазақстан Республикасы тілдерінің мониторингі аймақтағы, сондай-ақ жалпы елдегі тіл өзгерістерін тұтас қамтып отыруы керек.

Үштілділік - нақты тұлға, ұжым, халықтың белгілі бір қоғамда қарым-қатынас үдерісінде қажет болған жағдайда үш түрлі тілді алма-кезек қолдану құбылысы. Біз үштілділікті тəуелсіз еліміз үшін стратегиялық мəні ерекше құбылыс деп бағалаймыз, сондықтан да бұл құбылысты төрттілділік пен бестілділіктен бөліп қараймыз, үштілділіктің кез келген сыңары ретінде кез келген шет тілін алуға болар еді, бірақ біз бұл жерде де қоғамның нақты сұранысы басым түскен қазақ, орыс, ағылшын тілдеріне ерекше мəн берген жөн деп түсінеміз [3]. Ұлтаралық қатынастарды реттеуде, қоғамдық татулық пен келісімді тұрақты ұстауда, халықаралық маңызды мəселелерде ортақ шешімге келуде, жаңа инновациялық технологияларды, заманауи көзқарастар мен идеяларды енгізіп, кеңінен таратуда орыс тілінің рөлі айрықша екендігі баршаға мəлім. Тарихи көршілестік барысында орыс тілінің атқарған қызметі орасан зор. Себебі орыс тілі, мəдениеті арқылы қазақ халқы өркениет жолын таңдап алды. Жаңа дəуірде, жаңашыл бастамалар кезеңінде орыс тіліне жүктелер міндет те күрделене түспек. «Үштұғырлы тіл» идеясының үшінші құрамдас бөлігі – ағылшын тілін үйрену.Ағылшын тілін меңгеру дегеніміз – ғаламдық ақпараттар мен инновациялардың ағынына ілесу деген сөз. Бұл үш құрамдас бөліктердің негізгі идеясы мынаған саяды: Қазақстанды бүкіл əлем халқы үш тілді бірдей пайдаланатын жоғары білімді мемлекет ретінде тануы керек. Яғни мемлекеттік тілді дамытамыз, орыс тілін қолдаймыз, ағылшын тілін үйренеміз.

86

Елбасымыз Қазақстан халқы ассамблеясының ХҮІІ сессия отырысында Қазақстан аймағында тұрып жатқан халықтардың басын қосатын тіл қазақ тілі болуы керек деп анық атап айтты: «Қазақстанды, қазақты достықтың киелі шаңырағына теңесек, түрлі этностар оның алтын арайлы шуақтары іспетті.

Бұл ретте байтақ мекенде баршамызды біріктіре түсетін ортақ құндылықтар бар. Ол– біздің талайлы тағдырымызды тұтастыратын шежірелі тарихымыз. Ол– біздің байтақ мəдени мұрамыз бен қазығы берік мемлекеттік тіліміз»[4, б 7].

Еліміз бен жерімізге ие болатын жастар үш тілді де қатар меңгеруі тиіс. Бірақ бұл үш тілдің тұғыры бірдей деген сөз емес. Қазақстанда бір ғана тұғырлы тіл бар, ол мемлекеттік тіл–қазақ тілі. Тұғыр сөзі діңгек, қазық деген мағынада қолданылады. Бір шаңырақты көтеру үшін үш діңгек керек емес. Бір діңгекпен көтерген шаңырақтың жан-жағынан уықтар қадалып, оның беріктігін қамтамасыз етеді. Біздің алтын діңгегіміз, тұғырымыз – қазақ тілі, ал жан-жағынан өзге тілдер мемлекеттік тілді қолдап уық секілді қадалады. Бірақ кейбіріміз үштілділік үдерісі жөнінде басқаша көзқарас танытып жатамыз.Мұның себебі осы бір сөздің мағынасын түсінбеуден келіп шығады. Бірқатары осы бағытты ұстануға оң көзбен қарап, құптаса, енді бірі өз қарсылықтарын білдіруде.

Айта кететін болсақ, саясаттанушы Т.Əбдуəлидің: «Мемлекет басшысы жаһандану жөнінде мəселе көтергенде де өре түрегелдік. Жаһандану дегеніміз қарапайым сөзбен айтқанда жоғары деңгейге жеткен елдермен қарым-қатынасымызды нығайту.Соның бірі-тілдік коммуникация. Бұл үшін халықаралық қатынас тілі болып жүрген ағылшын тілін үйренуге жастарымызды жатпай-тұрмай баулуымыз керек. Оның қажеттілігін уақыт өткен сайын өткір сезініп келеміз» деген ойын оқытушы Т.Тəңірбергенқызы ары қарай жалғастырады:«Ағылшын тілін үйренгеннен біз мəңгүрттенбейміз.Ағылшын тілі қазақ тілін үйренуге ешқандай кедергі жасамайды.Тек соны түсіне білуіміз керек. Себебі, ағылшын тілі мемлекеттік тілмен бəсекелес емес» [5, б 3].

Ағылшын тілін меңгеру – бүгінгі заманымыздың кілті, компьютер мен ақпараттық технологияларының кілті деп айтсақ та артық болмас. Расында да, ағылшын тілі қазақ жерінде.Болашақ- білімділер заманы.Əр қазақстандық үшін орыс жəне ағылшын тілін оқып үйрену–бəсекеге қабілетті тұлға бейнесін шыңдай түсетін, экономикалық мүмкіндік терімізді арттыратын бірден-бір тетік. Бүгінгі заманда адамдар шетел тілін, соның ішінде ағылшын тілін жұмыста да, оқуда да өз ана тілі сияқты еркін сөйлеу арқылы пайдалана алып жүр.Ол дегеніміз,ағылшын тілі «21 ғасырдың», халықаралық бизнес, қазіргі ғылым мен технологиялар тілі мəртебесіне ие болуында деп білеміз. Тілге деген, соның ішінде ағылшын тіліне деген қызығушылық жыл сайын еселеніп артып келеді. Бұл дегеніміз, ағылшын тілін балабақшадан бастап жоғары оқу орындарында оқыту əдістемесінің жаңа бетбұрыстарына дайын екендігінің айқын дəлелі. Сол себепті, ағылшын тілін үйренгісі келетін адамдардға қойылатын талаптары да жоғары болып келеді.

87

Қорытындылай келе, жаһандану дəуірі кезеңінде көштен қалмай, үш тілдің үйлесіміне қол жеткізу арқылы тілімізді, дінімізді, дəстүрімізді, салт-ғұрпымызды сақтап қала аламыз, жаңғырта аламыз. Бүгінгі таңда əр ұстаздың алдына қойып отырған басты мақсаттарының бірі – білімді де білікті шығармашыл тұлға қалыптастыру. Оқушылардың ақыл-ой қабілеттері мен мінез-құлық сапаларын əлемдік жəне ұлттық психология негізінде дамыту. Елдің ертеңі өресі биік, дүниетанымы кең, кемел ойлы азаматтарын өсіру үшін бүгінгі ұрпаққа ұлттық рухани қазынаны əлемдік озық ой-пікірімен ұштастырған сапалы білім мен тəрбие.

Пайдаланылған əдебиеттер тізімі: 1. Назарбаев Н.Ə. «Жаңа əлемдегі жаңа Қазақстан» – Астана, 2007 2.Ақиқиат. 2011жыл, №4. «Ел тəуелсіздігінің нышаны–мемлекеттік тіл», М.Салқынбаев. 3. Хасанұлы Б. Тілдік қатынас негіздері 4.Ақиқат. 2011жыл, №5. «Қазақ тілін білу-əншейін бір ұран емес», Н.Ə.Назарбаевтың Қазақстан халқы ассамблеясының ХҮІІ сессиясындағы сөзі 5. Тəңірбердіқызы Т. Ағылшын тілі мемлекеттік тілмен бəсекелес емес // Қазақ əдебиеті, №48. 2008

ДЕТИ ДОЛЖНЫ ЖИТЬ В МИРЕ КРАСОТЫ Самекина Бота Исагалиевна

Воспитатель КГКП детский сад «Балақай» город Караганда

Дети должны жить в мире красоты, игры, сказки, музыки, рисунка, фантазии, творчества. Этот мир должен окружать ребёнка и тогда, когда мы хотим научить его читать и писать. Да, от того, как будет чувствовать себя ребёнок, поднимаясь на первую ступеньку лестницы познания, что он будет переживать, зависит весь его дальнейший путь к знаниям.

В. А. Сухомлинский

Музыкальное развитие оказывает ничем не заменимое воздействие на общее развитие малыша:формируется эмоциональная сфера, совершенствуется мышление,ребенок становится чутким к красоте в искусстве и жизни.

Первичным,ведущим видом музыкальной деятельности детей является восприятие музыки.Этот вид деятельности доступен ребенку с момента рождения. Колыбельная матери–первое знакомство с музыкой. Во всем мире признано,что лучшие условия для развития воспитания ребенка раннего возраста,в том числе и музыкального, создаются в семье. Монотонная колыбельная песня своим несложным ритмом успокаивает, убаюкивает,- что очень важно для физического развития,-одновременно способствует накоплению у него чувственных впечатлений,к восприятию слова, к пониманию языка.

В детском саду мы начинаем использовать такой вид устного народного творчества как потешки.Мы ставили перед детьми задачу не только запомнить

88

потешку,но и обыграть ее.Малыши всей группы учились двигаться. Говорить как лисичка, заяц, медведь и т.д. в зависимости от того о ком потешка. Далеко не все дети могли передать характер персонажа, но все, же участвовали все с интересом.

Потешка не только учит движению. Она и воспитывает, учит малышей понимать «Что такое хорошо, а что такое плохо», «Маму дочка слушайся», «Ты водички не принес» Потешка вводит ребенка в мир, учит его жить. Данный вид устного народного творчества можно использовать во всех режимных процессах и во всех возрастных группах. В более старшем возрасте, 4-5 лет, мы используем пословицы и поговорки. Их называют жемчужиной народного творчества. Они оказывают воздействие не только на разум, но и на чувства человека:поучения, заключенные в них легко воспринимаются и запоминаются. Пословицу можно использовать во всех процессах воспитательной работы.

Например: Одеваемся на прогулку, медлительному ребенку говорю: «Семеро одного не ждут».Замечаю на занятиях по аппликации не аккуратность, спешку в работе, говорю: «Поспешишь - людей насмешишь». На прогулке во время трудовой деятельности, дети отказываются выполнять работу, можно применить такую пословицу: «Труд человека кормит, а лень портит», «Одна пчела много меду не натаскает».

Загадки–полезное упражнение для детского ума. Игра в узнавании, отгадывании, в разоблачении того, что спрятано и скрыто. Загадки требуют от ребенка большой наблюдательности, умственного напряжения решить поставленную перед ним задачу.Это развивает мышление, пытливость, наблюдательность. Наблюдения за деятельностью педагога в процессе игр, занятий, труда. Улыбка воспитателя, кивание или покачивание головой, контакт взглядом, мимикой, совместные с ребенком действия при выполнении неприятного задания,совместная деятельность (конструирование, лепка, раскрашивание и т. п.), выслушивание, смех над шутками ребёнка – все это влияние на формирование нравственных качеств личности ребенка.

И каждый родитель видит и знает, что его ребенок – особенный. И каждому хочется, чтобы он вырос общительным, уверенным в себе человеком, чтобы его природные способности и таланты раскрылись как можно полнее.

Но как правильно определить, к какому виду творческой деятельности ребенок склонен больше всего? Можно по очереди попробовать разные направления: танцы, пение, музыку, изобразительное искусство, водить в различные кружки, студии или дополнительные занятия. Однако не всегда способности раскрываются сразу же. К тому же есть простой и, во многом, универсальный способ, вовремя разглядеть природные склонности и таланты ребенка. Речь идет о театральной деятельности.

Театр–это средство эмоционально-эстетического воспитания детей в детском саду. Театрализованная деятельность позволяет формировать опыт социальных навыков поведения благодаря тому, что каждая сказка или литературное произведение для детей дошкольного возраста всегда имеют

89

нравственную направленность (доброта, смелость, дружба и т.д.). Благодаря театру ребенок познает мир не только умом, но и сердцем и выражает свое собственное отношение к добру и злу.

Театрализованная деятельность помогает ребенку преодолеть робость, неуверенность в себе, застенчивость. Театр в детском саду научит ребенка видеть прекрасное в жизни и в людях, зародит стремление самому нести в жизнь прекрасное и доброе. Таким образом, театр помогает ребенку развиваться всесторонне.

Это подтверждают великие педагоги и театральные деятели, их высказывания о детях, театре, театрализованных играх вдохновили нас на работу в данном направлении. Вот некоторые из высказываний:

«Театрализованная деятельность - одно из ярких эмоциональных средств, формирующих художественный вкус детей»

«Введите в мир театра малыша, и он узнает, как сказка хороша, проникнется и мудростью и добротой и с чувством сказочным пойдёт он жизненной тропой»

«Театр– это волшебный мир, в котором ребенок радуется, играя а, играя, познает окружающее»

Мы в своей группе провели большую работу в этом направлении. При разучивании, даже небольшой, роли, у ребенка развивается

память, воображение, тренируется речь. Не стоит забывать и о том материале, на котором выстраивается постановка. Обычно это классические произведения детской литературы, написанные прекрасным, богатым языком,так же– инсценировки народных праздников. Все это приобщает ребенка к духовным ценностям мировой культуры, к истокам родного языка, к традициям своего народа.

В процессе самой постановки, ребенок обязательно будет петь, танцевать, декламировать и перевоплощаться в какой – нибудь сказочный персонаж. А это значит, что, у него будет возможность попробовать себя в разных видах искусства и раскрыть свои способности.

Защищенный выдуманной личностью своего героя, его костюмом, гримом,а иногда и маской,ребенок становится свободнее в проявлении собственного характера.Он лучше узнает свои возможности, учится управлять собой. Исполняя свою роль,ребенок взаимодействует с другими исполнителями,со зрителями и учится воспринимать оценку со стороны. При этом он сам оценивает себя не только как отдельную личность, но и как часть команды.

Перед представлением была проведена подготовительная работа. Детям предлагается повторить мимику и интонацию героев. Дети задействованы в качестве актеров и организаторами представления.

Мы взяли самую распространенную среди детей сказку и на роли персонажей детей, которые только пришли в группу (новенькие) или совсем не заметные, тихие в группе. И результат стал на лицо. Дети

90

преобразились, стали активнее и жизнерадостными. Много внимания и усердия пришлось приложить, чтоб они смело вышли выступать на сцену.

Сыграть после представления на музыкальных инструментах. Ребенок познает мир через игру.Для него это-серьезная работа. И,

каждая детская игра, неизменно превращается в театрализованное действие. Посмотрите сами: он играет,он озвучивает,он придумывает

собственные сюжеты, или обыгрывает что-то знакомое. Популярные, среди родителей, программы развития: по Монтессори,

по методике Н.А.Зайцева и некоторые другие предлагают театральные игры, как один из основных методов обучения. Дети на таких занятиях чувствуют себя свободно и раскованно. Они с интересом воспринимают то, что кажется сложным, отлично ладят как со сверстниками, так и с взрослыми и смотрят в будущее глазами, полными радости.

ЭТНИЧЕСКИЕ СТЕРЕОТИПЫ БЕЛОРУССКИХ СТУДЕНТОВ

О СТУДЕНТАХ-ТУРКМЕНАХ Митрофанова Ольга Геннадьевна

доцент кафедры общей и социальной психологии УО «ГрГУ имени Янки Купалы»

Современная социальная ситуация, задающая взаимодействие людей, с неизбежностью предполагает их общение на межкультурном уровне. Мы сталкиваемся с людьми разных национальностей в различных сферах общественной жизни: в школе, в университете, на работе. Особую актуальность проблема межкультурного взаимодействия приобретает в учреждениях высшего образования в связи с постоянным расширением контингента иностранных студентов, что позволяет характеризовать ее как поликультурную. Поликультурная образовательная среда вуза–модель социального пространства, в котором взаимодействуют представители разных культурных групп. В этой связи изучение этнических стереотипов студентов представляется значимым как с точки зрения перспектив дальнейшего исследования проблем межкультурного взаимодействия,так и с точки зрения практической значимости полученных результатов.

Стереотип представляет собой набор черт, приписываемых членам определенной социальной группы [3]. Разновидностью социальных стереотипов являются этнические стереотипы. Этнические стереотипы – это обобщённые социальные представления о группе людей, ориентированные на культурные различия и исключающие индивидуальные различия [5]. Этнические стереотипы изначально рассматривались преимущественно в негативном плане в контексте межэтнических отношений, а в качестве важных их характеристик указывались неточность и ложность (У. Липпман). Со временем взгляды на проблему стереотипов изменились. Как указывал А. Н. Леонтьев, «образ может быть более адекватным или менее адекватным, более или менее полным, иногда даже ложным, но мы всегда его «вычерпываем» из

91

реальности» [4, с. 255].Стереотип рассматривается одновременно и как результат проекции, и как результат реальных различий. Различают аутостереотипы (о членах ингруппы), характеризующиеся чаще всего позитивной направленностью, и гетеростереотипы (о членах аутгруппы), которые чаще всего отрицательны [3].Т.Г.Стефаненко отмечает, что люди выбирают позитивный ярлык, когда описывают черту, присущую своей группе, и негативный ярлык – при описании той же черты чужой группы [7]. Различия между ауто- и гетеростереотипом отражают уровень взаимопонимания между представителями культурных общностей: чем выше степень психологической тождественности стереотипов, тем меньше опасность возникновения барьеров и конфликтов в межкультурном взаимодействии [6]. Этнические стереотипы о членах другой культурной группы составляют определенный фрагмент картины мира и находят свое эксплицитное или имплицитное воплощение в языке, что позволяет определить тенденцию в оценке представителей этнических групп как участников межкультурного взаимодействия [1].

В эмпирическом исследовании приняли участие 104 белорусских студента ГрГУ им.Янки Купалы,обучающиеся на 1 и 3–4 курсах. В качестве метода исследования был использован свободный ассоциативный эксперимент, в ходе которого испытуемым предлагалось слово-стимул «туркмен». Вербальные ассоциаты были объединены в ряды синонимов и квазисинонимов, затем по общекатегориальному признаку – в лексико-семантические группы (далее ЛСГ) [1]. Отдельно рассматривались ассоциаты, касающиеся личностных и ситуативных характеристик представителей культуры (внешний вид и физические качества, коммуникативные свойства,эмоционально-динамические свойства и т.п.), и ассоциаты,касающиеся характеристик культуры (природа, экология, продукты питания, культурные традиции, религия, семья и т.п.). Всего было получено 406 ассоциативных реакций (133 – у студентов 1 курса; 273 у студентов 3–4 курсов).

Рассмотрим представления белорусских студентов 1 курса о типичном туркмене, которые объединяются в ЛСГ коммуникативных свойств, внешнего вида и физических качеств, а также эмоционально-динамических, рефлексивных и интеллектуальных свойств (всего 70). Стоит отметить, однако, преобладание негативных гетеростереотипов, что во многом может объясняться небольшим периодом взаимодействия студентов (43% положительных и 57% отрицательных лексем). Данный вывод находит подтверждение в имеющихся эмпирических исследованиях как отечественных, так и зарубежных психологов, в которых выяснилось, что редкое общение между представителями разных социальных групп приводит к более негативным гетеростереотипам [9]. Так, ЛСГ коммуникативных свойств содержит преимущественно лексемы негативного характера (наглые, общительные, непонятные, неуважение). ЛСГ внешнего вида и физических качеств представлена дескриптором черные волосы и малочастотными лексемами карие глаза, кожаная куртка. Образ туркмена дополняется лексемами очень громкие, гордые и т.п.

92

Образ туркмена в представлениях студентов-белорусов 3–4 курсов преимущественно позитивный (82% положительных гетерохарактеристик). Заметим, что гетерохарактеристики белорусских респондентов 1 курса преимущественно негативные. Положительная динамика в содержании гетеростереотипов может быть связана с увеличением периода взаимодействия, расширением контактов студентов-белорусов и студентов-туркмен, что, в свою очередь, подтверждается увеличением количества гетерохарактеристик. Так, у респондентов 3-4 курсов на слово-стимул «туркмен» была получена 121 личностно-ситуативная характеристика особенностей туркменских студентов. Дескриптор, образующий ЛСГ коммуникативных качеств, – добрые; лексемы – приветливые, милые, общительные, отзывчивые,но наглые.ЛСГ эмоционально-динамических свойств содержит полярные ассоциаты – веселые (частотная лексема), активные вплоть до вспыльчивости с одной стороны, тихие и замкнутые с другой. Образ туркмена в восприятии белорусских студентов дополняется лексемами ответственные, уверенные в себе, богатые, аккуратные.Таким образом, самыми частотными лексемами гетеростереотипов являются лексемы добрый и веселый, которые отражают образ типичного туркмена в представлении студентов-белорусов 3–4 курсов.

Образ представителя культуры не может быть полным без образа самой культуры, которая является контекстом межкультурного взаимодействия. В социальной психологии существует достаточно мощная традиция изучения субъективной культуры, определяющей то, как индивиды категоризируют социальные объекты, какие категории признают «своими» [8]. Субъективная культура охватывает все представления, убеждения и идеи, которые являются объединяющими для того или иного народа и оказывают непосредственное воздействие на поведение и деятельность его представителей [7]. «Культура … выступает в качестве основного фактора, влияющего на межэтнические различия в проявлениях психики и поведения» [2, с. 57].

Респонденты независимо от курса обучения не акцентируют внимание на характеристиках культуры, а, напротив, указывают больше характеристик, связанных с особенностями ее представителей. Так, характеристики культуры Туркменистана у студентов-белорусов 1 курса представлены 63 лексемами. Наиболее количественно выраженной ЛСГ является группа «продукты питания». В данной группе представлены ассоциативные реакции, связанные с указанием национального блюда туркмен плов, а также лексемы баранина, шашлык и т.п.В ЛСГ«культурные традиции» содержится единственная лексема ковры, которые являются достоянием и гордостью туркменского народа.

ЛСГ «природа, экология» включает ассоциативные реакции, связанные с указанием климата и природных особенностей Туркменистана. Так, данная ЛСГ содержит лексемы жаркий климат, горы, пустыня. Группы «язык» и «отношение и оценка страны» по количеству незначительные, однако в контексте данного исследования для нас представляют интерес. Так, группа «язык» содержит ассоциации непонятные слова, чужая речь и т.д. Также респонденты отмечают, что у Туркменистана интересная культура, традиции.

93

Также как соотечественники 1 курса, студенты-белорусы 3–4 курсов не демонстрируют глубоких знаний культуры Туркменистана, в их ассоциативном поле присутствуют, хоть и более многочисленные, но, в основном, малочастотные реакции (всего 152). Так, группа «культурные традиции» содержит небольшое количество ассоциативных реакций (15), однако является самой количественно представленной в блоке характеристик культуры и страны. В данную группу вошли ассоциаты традиции, хлопок, лезгинка, многоженство, неравноправие с женщинами и т.д. Далее по количественной представленности группа «продукты питания», которая содержит частотную лексему плов. Группа «язык» немногочисленна (иностранный язык, свой язык, языковой барьер). Отметим, что данная ЛСГ присутствует и в ассоциативном поле студентов-белорусов 1 курса, имеет общее содержание и практически одинаковое количество входящих в нее ассоциатов.

Таким образом, проведенное исследование позволило выявить содержательные и динамические характеристики этнических стереотипов во взаимодействии туркменских и белорусских студентов. При восприятии белорусами туркменских студентов наблюдается положительная динамика, которая связана с тем, что у респондентов 1 курса гетеростереотипы преимущественно отрицательные, а на 3–4 курсах преимущественно положительные. Белорусские студенты 1 курса воспринимают туркменских через коммуникативные качества, а 3–4 курсов через коммуникативные и эмоционально-динамические свойства. Содержание представлений о чужой культурной группе определяется множеством детерминант и, прежде всего, особенностями реальных контактов студентов-представителей разных этносов. В прикладном аспекте исследование этнических стереотипов разных культурных групп способно выявить возможные барьеры взаимодействия, препятствующие продуктивному и конструктивному диалогу студентов- представителей различных культур.

Библиографический список литературы: 1. Анисимова, Е. А. Этнические стереотипы белорусских, польских и русских студентов / Е. А. Анисимова, К. В. Вербова // Весн. Гродз. дзярж. ун-та імя Я. Купалы. Сер. 3, Філалогія. Педагогіка. Псіхалогія. – 2003. – № 4. – С. 87–97. 2.Гриценко,В.В.Связь ценностей культуры с нормами и типами просоциального поведения русских и белорусов / В. В. Гриценко, Ю. В. Ковалева // Психологический журнал. Том 35. – 2014 – № 4. – С. 56–67. 3. Гулевич, О. А. Психология межгрупповых отношений / О. А. Гулевич. – М. : НОУ АПО «Московский психолого-социальный институт», 2008. – 432 с. 4. Леонтьев, А. Н. Образ мира / А. Н. Леонтьев // Избранные психологические произведения. В 2 т., Т. 2. – М. : Педагогика, 1983. – С. 251–261. 5.Почебут,Л.Г.Взаимопонимание культур:методология и методы исследования этнической и кросс-культурной психологии. Психология этнической толерантности / Л. Г. Почебут. – СПб. : Питер, 2003. – 718 с. 6.Солдатова, Г. У. Психология межэтнической напряженности / Г. У. Солдатова. – М. : Смысл, 1998. – 389 с.

94

7. Стефаненко, Т. Г. Этнопсихология: уч. д / вузов по спец. «Психология» / Т. Г. Стефаненко. – М. : Ин-т психологии РАН : Лит. агенство «Акад. Проект», 1999. – 320 с. 8. Триандис, Гарри К. Культура и социальное поведение / Гарри К. Триандис. – М. : Изд-во Форум, 2010. – 382 с. 9. Miller, D. A. Effects of intergroup contact and Polit. Predispositions on prejudice: role of intergroup emotions / E. R. Smith, D. M. Mackie // Group Processes & Intergroup Relations. – 2004. – Vol. 7. – P. 221–237.

ПРАКТИКА ПРОДУКТИВНОГО ВЗАИМОДЕЙСТВИЯ С РОДИТЕЛЯМИ ДОШКОЛЬНИКОВ В УСЛОВИЯХ ОБНОВЛЕНИЯ СИСТЕМЫ

ОБРАЗОВАНИЯ Шилкина Любовь Васильевна

Воспитатель, магистр педагогики, ДУВЦ «Искорка» г. Петропавловск

Проблема взаимодействия в окружающем пространстве относится к тем, актуальность которых не нуждается в особых доказательствах, поскольку все сущее вокруг нас находится в постоянном взаимообусловленном движении.

Воспитание и обучение детей процесс, который состоит не только в непосредственном обучении детей, но и во взаимодействии с их родителями. Работа с родителями в дошкольных образовательных учреждениях является важным аспектом построения целостного педагогического процесса где педагоги и родители должны стать не только равноправными, но и равноответственными участниками образовательного процесса.

Постоянно обновляемые социально-педагогические и научно-методические ориентиры обусловливают пересмотр многих традиционных, ставших привычными явлений, категорий, понятий. К таковым относится взаимодействие между родителями дошкольников и педагогами. Прежде всего взаимодействие– это процесс непосредственного или опосредованного воздействия социальных объектов (субъектов) друг на друга, порождающий их взаимную обусловленность и связь. Именно причинная обусловленность составляет главную особенность взаимодействия, когда каждая из взаимодействующих сторон выступает как причина другой и как следствие одновременного обратного влияния противоположной стороны, что определяет развитие объектов и их структур.

Квалифицированная помощь и поддержка родителям дошкольников должна прийти со стороны дошкольного образовательного учреждения и педагогов, однако, на практике это не всегда так. Существуют объективные трудности во взаимодействии между родителями и педагогами, вследствие того, что родители не всегда доверяют воспитателям, не верят в их искренность и как следствие неохотно обращаются за помощью и советом, не осознают

95

важность дошкольного периода в развитии своего ребенка. Эпизодические встречи и формальные беседы, как правило, нерезультативны. Надо чётко понимать, что работа по формированию комптентностно развитой личности ребенка не мыслима без учёта запросов и пожеланий родителей.

Как было сказано ранее взаимодействие— это процесс, целью которого является не передача родителям научных психолого-педагогических знаний, а формирование у них «педагогической компетенции» и «педагогической рефлексии» или коррекция их педагогической позиции, позволяющих понимать своего ребенка, строить правильно общение с ним и совместную деятельность.

Продуктивное взаимодействие т.е. взаимодействие, которое имеет результат это прежде всего сотрудничество, это общение «на равных», где никому не принадлежит привилегия указывать, контролировать, оценивать. Взаимодействие представляет собой способ организации совместной деятельности, которая осуществляется на основании социальной перцепции и с помощью общения. И как факт появляется необходимость построения социально– педагогического взаимодействия в дошкольных образовательных учреждениях. Продуктивное взаимодействие можно также определить, как не только влияние людей друг на друга, но и непосредственная организация их совместных действий, позволяющая группе реализовать общую для ее членов деятельность.

Продуктивное взаимодействие т.е. процесс взаимодействия всегда рассматривается через содержание и стиль. Содержание взаимодействия изменяется не только от требований родителей ребенка, но также и от его индивидуальных особенностей, согласитесь педагог всегда положительно отзывается о детях, которые хорошо занимаются, их поведение стандартно без отклонений в ходе взаимодействия с его родителями и как может быть педагог негативно настроен на само взаимодействие если ребенок родителей, с которыми он работает не послушен и т.д. здесь возникает вопрос об педагогической этике, но не об этом. Продуктивное взаимодействие должно обладать помимо содержания еще и стилем. Существуют множество стилей взаимодействия, но в рамках данной статьи рассматривается только лишь продуктивный стиль взаимодействия, а именно продуктивный стиль представляет собой плодотворный способ контакта партнеров, способствующий установлению и продлению отношений взаимного доверия, раскрытию личностных потенциалов и достижению эффективных результатов в совместной деятельности.

Значит продуктивный стиль взаимодействия должен реализовываться через определенные методы и формы итак, они должны быть направлены на повышение педагогической культуры родителей, на укрепление взаимодействия дошкольной образовательной организации и семьи, на усиление ее воспитательного потенциала. На практике организовывая продуктивное взаимодействие педагог должен предвидеть результат свое работы прежде всего это–установление доверительных отношений между детьми, родителями и педагогами, объединение их в одну команду, воспитание

96

потребности делиться друг с другом своими проблемами и совместно их решать. Кроме того, все формы продуктивного взаимодействия должны способствовать формированию и коррекции «педагогической позиции родителей. Традиционно все формы организации взаимодействия с родителями могут быть представлены как традиционные и нетрадиционные:

Таблица 1. Формы работы с родителями дошкольников.

Традиционные Нетрадиционные - Родительские собрания; - Общие и групповые конференции; - Индивидуальные консультации педагога - Посещения на дому

- Родительские тренинги - Дискуссии - Психологические разминки - Круглые столы - Устные журналы - Практикумы - Родительские вечера - Родительские чтения - Родительские ринги

Кроме этого взаимодействие может быть организовано через

коллективные,групповые, индивидуальные способы работы с родителями. Таблица 2.

Формы работы с родителями дошкольников. Коллективные Групповые

Индивидуальные

- родительские собрания; - дни отрытых дверей; - «круглые столы», - конференции по обмену опытом воспитания; - родительский лекторий; - вечер вопросов и ответов; - диспут; - встречи с администрацией, педагогами дополнительного образования.

- групповые консультации; - практические занятия с родителями.

- беседа; - задушевный разговор; - консультации; - выполнение индивидуальных поручений; - совместный поиск решения проблемы;

Все формы организации продуктивного взаимодействия выбираются

педагогом самостоятельно в зависимости от требований родителей и потребностей детей и самое важное все зависит от желания самого педагога т.к. именно он выступает в роли организатора продуктивного взаимодействия между родителями и ним.

Таким образом: взаимодействие между субъектами относится к числу проблем, актуальность которых не подлежит сомнению, т.к. все сущее вокруг нас находится в постоянном взаимообусловленном движении. При этом значение взаимодействия с родителями в дошкольных образовательных учреждениях нельзя недооценивать т.к. оно представляет собой ту деятельность ответственных взрослых, взаимодействующих в социальном институте

97

«дошкольное образовательное учреждение», которая направлена на становление ребенка как личности, готовой для жизни в социуме.

Социо – культурные и экономические изменения, происходящие в настоящий момент, повлекли за собой изменения семьи: снизилось число детей в семье, изменились формы совместного проживания, материальное положение. Новые условия потребовали создания различных «новых» видов дошкольных образовательных организаций. Исходя из потребностей общества, запросов родителей, индивидуальных особенностей детей, разнообразия дошкольных образовательных организаций не существует единого стандарта осуществления работы с родителями. Дошкольные образовательные учреждения применяют для взаимодействия с родителями дошкольников самые разные формы работы такие как: индивидуальные, групповые, коллективные, традиционные и нетрадиционные. Однако главной целью всех форм и методов взаимодействия с родителями дошкольников является установление доверительных отношений между детьми, родителями и педагогами, объединение в одну команду для определения круга проблем и способов их решения. В ходе реализации форм и методов взаимодействия с родителями дошкольников выстраивается система отношений между родителями и педагогом (воспитателем) на партнерской, субъект-субъектной основе.

Статья на писана на основе выпускной квалификационной работы: ОмГПУ, Центр магистерской подготовки, кафедра педагогики – 2013 г, по направлению 050700 (540606) Педагогика программа Высшее образование, руководитель к.п.н., доцент Петрухина О.А., тема: «Подготовка бакалавров дошкольного образования к работе с родителями»).

ИНКЛЮЗИВНОЕ ОБРАЗОВАНИЕ В УСЛОВИЯХ ОБЩЕОБРАЗОВАТЕЛЬНОЙ ШКОЛЫ

Лукьянова Светлана Максимовна Учитель начальных классов, КГУ «Основная школа № 37»

г. Караганда Байбуримова Диана Мейрамбековна

Учитель начальных классов, КГУ «Основная школа № 2» г. Шахтинск

В настоящее время в средствах массовой информации всё чаще можно услышать о детях с ограниченными возможностями. Идёт постепенное изменение отношения к людям с нарушениями физического и умственного развития. Сегодня стратегическим направлением становится включение детей с особыми нуждами в общий поток, инклюзия. И нам кажется, что детям с особенностями развития вовсе не обязательно обучаться в специальных учреждениях,напротив,получить более качественное образование и лучше адаптироваться к жизни они смогут в обычной школе.

98

В рамках социальной модели люди с инвалидностью—это люди с нарушениями, однако являющиеся инвалидами из-за существующих в обществе физических, организационных или отношенческих барьеров, предрассудков и стереотипов.Социальная модель пропагандирует равноправие всех детей и предоставление всем равных возможностей при получении образования. Следовательно, для устранения барьеров должны меняться школы и образовательные учреждения, обеспечивая равные права и возможности для всех [1].

Инклюзивное обучение признано всем мировым сообществом как наиболее гуманное и наиболее эффективное.

Развитие системы инклюзивного образования одно из приоритетных направлений Государственной программы развития образования Республики Казахстан на 2011–2020 годы.

Законодательством Республики Казахстан в соответствии с основополагающими международными документами в области образования предусматривается принцип равных прав на образование для лиц с ограниченными возможностями. Гарантии права детей с ограниченными возможностями в развитии на получение образования закреплены в Конституции Республики Казахстан, Законах Республики Казахстан «О правах ребенка в Республике Казахстан», «Об образовании», «О социальной и медико-педагогической коррекционной поддержке детей с ограниченными возможностями», «О социальной защите инвалидов в Республике Казахстан», «О специальных социальных услугах».

Включение каждого ребенка с ограниченными возможностями или особыми потребностями в образовательную среду и гибкость в подходах к обучению - это и есть основные цели инклюзивного образования.

Задача инклюзивного образования - придать уверенность в собственных силах детям с ограниченными возможностями (как психического, так и физиологического плана), таким способом мотивируя их к обучению в школе вместе с другими учащимися, возможно, их друзьями и соседями. 2

В Казахстане система инклюзивного образования успешно функционирует уже не один год. Специальное образование является частью системы общего образования, и государство создает условия для детей, имеющих специальные образовательные потребности, чтобы обеспечить им равные возможности в получении образования.

Преподаватели—это люди, удовлетворяющие потребности учеников. Особое внимание при подготовке педагогов уделяется социально-психологическому аспекту инклюзивного образования,так как образовательная интеграция «особого» ребенка вносит изменения в социальный и в психологический портрет класса. В ходе обучения могут появиться различные конфликтные, стрессовые, психотравмирующие ситуации, которые педагог должен предотвратить и адекватно разрешить. При этом ему необходимо для себя решить проблему самоопределения — как относиться к «особому» ребенку, помочь ему поверить в собственные силы или внушить, что у ребенка

99

существует «потолок» в развитии. Учитель может сделать многое для создания позитивных отношений между детьми. Для этого надо помнить, что каждый ребенок является уникальной личностью,у каждого свои особенности, учитывая которые можно обеспечить оптимальные условия для усвоения материала и адаптации. Необходимы усилия, направленные на то, чтобы не требовать от детей использования стиля, оптимального для учителя. Удовлетворять потребности ученика — это не ошибка.

Ошибочно полагать, что на одного ученика учителю следует тратить больше времени, чем на остальных, поэтому надо быть справедливым по отношению ко всем и подумать, как усваиваются знания и умения. Для этого необходимо продумать и разработать определенные подходы, чтобы справиться с непростыми ситуациями.Детей с особенностями в развитии необходимо учить, двигаясь в том темпе, в котором они способны воспринимать, запомнить новую информацию, и продемонстрировать ее, чтобы они научились тому, что им объяснял учитель. Учитель не в состоянии заставить научиться большему, чем то, на что они способны. Переход от того, что мы знаем, к тому, что не знаем, должен быть постепенным, и темп этого движения необходимо согласовывать с индивидуальными возможностями ученика [3].

Немаловажную роль играют твердая позиция взрослых и общий климат в классе. Учащиеся, которые до школы посещали детские сады вместе с детьми с особенностями в развитии, спокойнее и с большим пониманием относились к таким детям, чем даже учителя, которые впервые приняли их в свой класс. По результатам проведенного в России исследования, только треть учащихся массовых школ согласны учиться совместно с детьми, имеющими отклонения в развитии. Среди учителей доля гуманистически настроенных составляет пятую часть. При этом большая часть педагогов хотели бы, чтобы в классах, где они работают, учились дети с двигательными нарушениями, каждый третий педагог против такой практики. В целом наиболее способными к внедрению в классы основного потока являются дети с нарушением опорнодвигательного аппарата. Менее готовыми считаются дети с нарушением сенсорной сферы. Самый низкий рейтинг наблюдается у детей с умственной отсталостью. Наиболее подходящими для обучения в условиях массовой школы рассматриваются дети с легкой степенью отклонения в развитии.

Материально-техническое обеспечение, создание условий, оснащение и оборудование в общеобразовательных организациях и специальных организациях для детей с ограниченными возможностями с учетом особых индивидуальных потребностей детей находится на постоянном контроле управления образования.

Инклюзивное образование основано на следующих приоритетах: социальная адаптация ребенка на каждом возрастном этапе; природосообразность образовательных задач, методов и методик как

возможностям ребенка, так и общей логике развития; развитие информационно-коммуникативных компетенций, умений

взаимодействовать с другими людьми;

100

создание безбарьерной образовательной среды. Восемь принципов инклюзивного образования:

1.Ценность человека не зависит от его способностей и достижений. 2.Каждый человек способен чувствовать и думать. 3.Каждый человек имеет право на общение и на то, чтобы быть услышанным. 4.Все люди нуждаются друг в друге. 5.Подлинное образование может осуществляться только в контексте реальных взаимоотношений. 6.Все люди нуждаются в поддержке и дружбе ровесников. 7.Для всех обучающихся достижение прогресса скорее может быть в том, что они могут делать, чем в том, что не могут. 8.Разнообразие усиливает все стороны жизни человека.

Инклюзивное образование дает: детям с ограниченными возможностями – свободу развития личности; родителям – возможность использовать свой родительский потенциал в

воспитании ребенка с нарушением в развитии; школе–возможность расширить индивидуальные образовательные услуги

с целью подготовки выпускника к самостоятельной жизни, воспитания гражданина, активного участника в экономическом развитии страны;

обществу– возможность совершенствования общественных отношений в духе гуманизма и толерантности;

государству–возможность реализации конституционных гарантий, соблюдения международных положений.

Но до сих пор открытым остается вопрос об организации процесса развития и обучения детей-инвалидов в массовой школе. Это связано со спецификой методик, неподготовленностью кадров, нехваткой специалистов, отсутствием необходимых условий для адаптации, социализации, обучения, воспитания и развития детей (отсутствие пандусов, специального оборудования,оборудованной туалетной комнаты со специальными поручнями, многофункционального опорного ортопедического комплекса со специальными регулируемыми креплениями и т. д.)

Хочется отметить и положительные моменты такого совместного обучения. Дети с особыми потребностями адаптируются к жизни в общеобразовательных школах лучше, чем в специализированных учреждениях. Особенно заметна разница в приобретении социального опыта. У здоровых же детей улучшаются учебные возможности, развивается толерантность,активность и самостоятельность. Опыт взаимодействия нормально развивающихся детей и детей, имеющих отклонения в развитии, способствует формированию гуманности. Дети становятся более терпимыми по отношению друг к другу.

В заключение хотелось бы отметить, что поиск наиболее оптимальных путей, средств, методов для успешной адаптации и интеграции детей с ограниченными возможностями здоровья в общество – это задача всех и каждого. А мы, учителя, должны показать ребёнку его возможности, помочь

101

ему добиться результатов в деятельности, которая его интересует, помочь ему жить в этом большом увлечённом мире, уверенно идти по жизни применяя все навыки, которые были привиты в школе.

Список литературы: 1.Малофеев Н.Н. Инклюзивное образование в контексте социальной политики // Воспитание и обучение детей с нарушениями развития.2009. № 6. 2.http://egov.yvision.kz/post/410133 3.Керне С. Интеграция в общество людей с особыми потребностями: Доклад // Первая московская междунар. конф. по проблемам синдрома Дауна и помощи людям с умственными нарушениями. - М., 1995.

ФОЛЬКЛОРНЫЕ ФОРМЫ И ИХ ЗНАЧЕНИЕ ДЛЯ РАЗВИТИЯ РЕЧИ

ДЕТЕЙ Наваренко Оксана Николаевна

г. Караганда КГКП детский сад «Балақай» Воспитатель

Понятие "фольклор" в переводе с английского языка означает- народная мудрость. Фольклор представляет собой словесное, устное художественное творчество, которое возникло в процесс становления, формирования речи человека. Соответственно, переоценить влияние фольклора на развитие ребенка практически невозможно.

В первую очередь, фольклор помогает развивать речь. Чем отличаются многие фольклорные произведения, будь то пословицы, притчи или сказки? Они характеризуются богатством,наполненностью,яркостью речи, интонационных нюансов-это не может не отразиться на речи ребенка. Чем раньше вы начнете знакомить малыша с фольклором, тем чаще вы станете это делать, тем больше шансов на то, что ваш ребенок раньше станет говорить, раньше научится связно выражать свои мысли, свои эмоции. Правильно поставленная речь является одним из залогов успешности человека в современном мире. Грамотная, эмоционально насыщенная речь позволит быстро и легко находить общий язык с любыми людьми, органично вписаться в любой коллектив.

М.Горький говорил:“…Начало искусства слова–в фольклоре”. В доклассовом обществе фольклор тесно связан с другими видами деятельности человека,отражая зачатки его знаний и религиозно-мифологических представлений.

В процессе развития общества возникли различные виды и формы устного словесного творчества. Некоторые жанры и виды фольклора прожили длительную жизнь. Их своеобразие прослеживается только на основании косвенных показаний:на текстах позднейшего времени,сохранивших архаические черты содержания и поэтической структуры, и на этнографических сведениях о народах, находящихся на доклассовых ступенях исторического развития.

102

Только от 18 века и позже известны подлинные тексты народной поэзии. Очень немного записей сохранилось в 17 веке. Вопрос о происхождении многих произведений народной поэзии значительно сложнее, чем произведений литературных. Неизвестны не только имя и биография автора – создателя того или иного текста, но и неизвестна социальная среда, в какой сложилась сказка, былина, песня, время и место их сложения. Об идейном замысле автора можно судить только по сохранившемуся тексту, притом нередко записанному много лет спустя.

Именно поэтому знакомство с фольклорными произведениями приобщает детей к художественному наследию своей национальной культуры. Особенностью фольклора является его ярко выраженная региональная принадлежность и историческая конкретность. В ходе истории некоторые жанры претерпевали существенные изменения, исчезали, появлялись новые. Несмотря на яркую национальную окраску фольклорных произведений разных народов России, многие мотивы, образы и даже сюжеты в них сходны. Детский фольклор это особая часть народной культуры, которая играет важнейшую роль в жизни каждого народа. Произведения детского фольклора имеют важное значение в становлении и развитии личности каждого вновь появившегося на свет человека, освоении им культурных богатств предшествующих поколений. Они необходимы ребенку для выражения в художественной форме своего особого видения мира, порожденного возрастными психическими особенностями.Эти особенности, взаимодействие ребенка с окружающим его миром, со сверстниками и взрослыми людьми меняются по мере развития ребенка от рождения до отрочества. Поэтому так богата, своеобразна область народного творчества, связанного с миром детства.

Трудно переоценить значение фольклора в воспитании дошкольников. Народное творчество выполняет воспитательно-образовательную функцию; способствует развитию памяти: в произведениях устного народного творчества встречается много повторов, это помогает лучше запомнить, а потом и воспроизвести их содержание.

Фольклор влияет на оздоровление организма ребенка в целом, например, потешки «Сорока-ворона», «Куй, куй, молоток, подкуй чеботок», доставляют радость и помогают детям самостоятельно делать массаж кистей рук и ступней, а также воздействовать на биологически активные точки, расположенные на кистях рук и стопах ног.

Ряд потешек можно использовать для развития мелкой моторики кистей и пальцев рук (например, «Пальчик-мальчик»).

Произведения народного творчества, особенно малые формы, влияют на развитие речи детей:

обогащая словарь, развивая артикуляционный аппарат, фонематический слух, давая образцы для составления описательных рассказов и др.

103

Одной из фольклорных форм являются поговорки и пословицы, представляющие собой особый вид поэзии, который веками впитывал в себя опыт и мудрость многих поколений. Используя в своей речи поговорки и пословицы, дети могут научиться лаконично, ярко и ясно выражать свои чувства и мысли, научиться окрашивать свою речь, развить умение творчески употреблять слово, описывать предметы, давая им яркие и точные эпитеты.

Еще одним интересным жанром фольклора являются загадки. Придумывание и отгадывание загадок оказывает весьма сильное позитивное влияние на развитие речи ребенка. Загадки обогащают детскую речь за счет многозначности некоторых понятий, помогая замечать вторичные значения слов, а также формируют представление о том, что такое переносное значение слова. Кроме того, правильно подобранные загадки помогут усвоить грамматический и звуковой строй русской речи. Разгадывание загадок позволяет развивать способность к обобщению, анализу, помогает сформировать умение делать самостоятельные выводы, развить умение лаконично и четко выделять наиболее выразительные, характерные признаки явления или предмета.

Наконец, особое внимание стоит обратить на народную лирику, которая занимает особое место в мире фольклора. Состав песенного лирического фольклора гораздо разнообразнее многих фольклорных жанров, будь то героический эпос или даже сказки. Так, первые фольклорные песенки малыш слышит сразу же после рождения - мамы убаюкивают малышей ласковыми, спокойными колыбельными песенками, а иногда мама убаюкивает и еще не родившегося малыша.

Народные песни, хороводы, игры с пением также широко используются, поскольку позволяют включать детей в самостоятельную музыкальную, речевую и игровую деятельность:

пестушки и потешки, колыбельные, заклички, прибаутки, небылицы. Сказка.

В народном творчестве сказка, вероятно, самое большое чудо. Читая сказки, мы, сами того не замечая, оказываемся во власти вымысла. В сказках всегда повествуется о чем-то невероятном, неправдоподобном, но вместе с тем вымысел несет определенную идею, обычно материализованную в гиперболических образах: добро и зло ведут постоянную борьбу.

Сказка зовет на борьбу со злом, с врагами, призывает отстаивать добро, справедливость. В ней - утверждение нравственного закона жизни, предельно ясно выражены нравственные принципы, нормы, эстетические идеалы. Сказка помогает верить в силу добра, которое побеждает не само по себе, а путем преодоления трудностей и борьбы со злом.

104

В сатирической сказке народ высмеивает безделье, желание легко получить жизненные блага, жадность и другие человеческие недостатки. И наоборот воспевает удачливость, находчивость, взаимопомощь и дружбу. Получается, что сказка–правда и вымысел одновременно. «Сказка–ложь,да в ней намек:добру молодцу - урок».

Сказка имеет специфический языковой стиль, которому характерны: напевность,повторы различных словосочетаний.

Язык сказок очень красив: певуч и поэтичен, содержит много метафор, образных сравнений, метких и поучительных пословиц и поговорок. Все эти особенности делают сказку незаменимым средством речевого

развития и воспитания детей разных возрастов. Путешествие в мир сказки развивает воображение, фантазию детей,

побуждает их самих к сочинительству. Когда мы говорим о рассказывании и даже о разыгрывании сказки детьми,

то имеем в виду только народные произведения, которые изначально создавались для и в процессе устного исполнения, то есть «сказывались».

Рассказывание сказки напрямую связано с задачами развития речи детей. Свободный пересказ сказки не исключает хорошего знания наизусть типично сказочных фраз, постоянных эпитетов, зачинов, припевов типа: «Жили-были…», «Мало ли, много ли тому времени прошло: скоро сказка сказывается, не скоро дело делается…» и т.д.

Всё это способствует воссозданию колорита произведения, воспитывает у детей стилистическую чуткость, настраивает слушателей на определенный эмоциональный лад.

Народные сказки делятся на следующие группы: о животных, волшебные, бытовые, авантюрно-новеллистические, докучные. Среди них только сказки о животных и докучные могут быть без сомнения

предложены детям. Сказка должна соответствовать возрасту ребенка, быть небольшой по

объему, интересной по содержанию, динамичной и яркой. Если с точки зрения полезности, скрытой в красоте, посмотреть на весь

детский фольклор, то увидишь, что помимо прочей информации, народ закодировал в нем целый комплекс медицинских упражнений, чтобы вырастить ребенка здоровым. В фольклоре весь комплекс детского массажа: поглаживание, разведение рук в стороны, помахивание кистями. Все эти упражнения мы используем как бодрящую гимнастику в кроватке после сна. Различные виды народных игр широко используются педагогами нашего ДОО в организованной учебной деятельности, во время проведения режимных

105

моментов, закаливающих мероприятий, при проведении оздоровительных мероприятий.

Если с точки зрения полезности, скрытой в красоте, посмотреть на весь детский фольклор, то увидишь, что помимо прочей информации, народ закодировал в нем целый комплекс медицинских упражнений, чтобы вырастить ребенка здоровым. В фольклоре весь комплекс детского массажа: поглаживание, разведение рук в стороны, помахивание кистями. Все эти упражнения мы используем как бодрящую гимнастику в кроватке после сна. Различные виды народных игр широко используются педагогами нашего ДОУ в продуктивной деятельности, во время проведения режимных моментов, закаливающих мероприятий, при проведении оздоровительных мероприятий. Малые формы фольклора мы также используем и при формировании навыков самообслуживания и гигиены. Обучая детей одеваться, стараемся сделать процесс одевания и раздевания приятным для них.

ЛИТЕРАТУРА: 1.Алексеева М. М., Яшина В. И. Методика развития речи и обучения родному языку дошкольников. - М. : Академия, 2000. 2.Алексеева М. М., Яшина В. И. Речевое развитие дошкольников. - М. : Академия, 1999. 3.Аникин В. П. Русские народные пословицы, поговорки, загадки, детский фольклор. - М. : Учпедгиз, 2007. -24 4.Борисенко М. Г., Лукина Н. А. Начинаем говорить (Развитие речи). _ СПб. : «Паритет», 2005. 5.Генералова Н. Русские народные потешки в жизни малышей // Дошк. воспитание. – 2002. 6.Загрутдинова М., Гавриш Н. Использование малых фольклорных форм// Дошк. воспитание. -2001 7.Карпинская Н. С. Художественное слово в воспитании детей (ранний и дошкольный возраст). - М. : Педагогика, 1992. МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ «РОБОТОТЕХНИКА» ТЕХНОЛОГИЯ АРҚЫЛЫ СӨЙЛЕУ ҚАБЫЛЕТТЕРІН ДАМЫТУ

Нуржанова Балхаш Сериковна Қарағанды қаласы «Балақай» балабақшасы КМҚК

Бағдарламаның мазмұны мектепке дейінгі ұйымдарда қолданылатын балаларды жас жəне жеке ерекшеліктеріне сəйкес жан-жақты дамытуға бағытталған, инновациялық технологиялардың негізгі түрлеріне негізделген. Мектепке дейінгі білім беру үдерісіне енгізу үшін үлгіге мынадай əдістер мен технологиялар ұсынылады.

Ортанғы топтарға арналған «Сиқырлы кубиктар» атты робототехника қауымдастығы.

Мақсаты–мектепке дейінгі ұйымдардың тəрбиелеу-оқыту барысын иннновациялық əдістер мен технологияларды қолданудың əдістері мен формаларымен қамтамасыз ету. Тəрбиелеу мен оқытудың сапасын арттыру

106

үшін мектепке дейінгі ұйымда инновациялық білім беру кеңістігінің үлгісін құру. Балаларға, кірпіштерімен, призмалармен өздігінен танысуға мүмкіндік беру. Материалдың функционалдық қызметін түсінуге итермелеу-түрлі конструкцияларды құру.

Міндеттері: - мектепке дейінгі ұйымдарда инновациялық технологияларды қолдану

аясында педагогтардың педагогикалық кəсіби шеберліктерін жетілдіру; -мектепке дейінгі ұйымдарда инновациялық əдістер мен технологияларды

енгізу барысын белсендіру; - мектепке дейінгі ұйымдарда баланың құнды шығармашылық тұлғасын

дамытуға жəне танымдық жəне интелектуалдық қабілеттерін қалыптастыруға арналған жағымды күн тəртібін қамтамасыз ететін, инновациялық əдістер мен технологияларды енгізу бойынша жағдайлар жасау;

- шығармашылық ізденістерді ақпараттық, ғылыми-əдістемелік жəне психологиялық қолдауды жүзеге асыру;

-бұхаралық педагогикалық тəжірибеде инновациялық əрекетті насихаттау. Күтілетін нəтижелер: - мектепке дейінгі ұйымда əдістемелік жұмысты ұйымдастырудың

инновациялық үлгісіне көшу; -мектепке дейінгі ұйымның бəсекеге қабілетілігін арттыруға бағытталған

үздіксіз дамуын қалыптастыру; - мектепке дейінгі ұйым жұмысының сапасын арттыру үшін мектепке

дейінгі ұйымда инновациялық білім беру кеңістігінің үлгісін жетілдіру; - өзінің кəсіби деңгейі мен біліктілігін арттырушы педагогтардың санын

арттыру; - педагогтардың инновациялық педагогикалық тəжірибені аудандық,

облыстық, республикалық деңгейлерде жалпылау мен таратуға белсенді қатысуы;

-заманауи білім беру технологияларын меңгерген педагогтардың деңгейін арттыру.

Мектепке дейінгі ұйымға инновациялық технологиялар мен əдістерді енгізудің диагностикалық құралдары:

-мектепке дейінгі ұйымның əдістемелік жұмысы жүйесіне инновациялық технологиялар мен зерттеу əрекеттерін енгізу үшін педагогтардың дайындығы;

- педагогтардың кəсіби əрекетін диагностикалау нəтижелері, олардың қиындықтары мен қажеттіліктері;

- бір жылдық əдістемелік жұмысты кешенді талдау 1. Дамытушы технологиялар. Дəстүрлі оқытуда балаға үйрену үшін дайын

өнім мен əрекеттің үлгілері беріледі. Ал дамыта оқытуда бала өзінің əрекеттерін талдау нəтижесінде мəселені шешуге өзбетінше қол жеткізеді.

Мнемоника немесе мнемотехника – қосымша байланыстардың пайда болуымен есте сақтауды жеңілдететін жəне есте сақтау көлемін ұлғайтатын түрлі тəсілдердің жүйесі. Мектепке дейінгі жастағы балаларға мнемотехника тəсілдерін қолдану аса маңызды өйткені сыртқы құралдардың əсерінен ойлап

107

шешетін тапсырмалар ауызшаға қарағанда көрнекі материал арқылы жақсы меңгеріледі. Дамыта оқытуда балаларға тілдерін дамытуға бағытталған, олардың белсенді сөздіктерін байытатын, сөз жасау дағдыларын бекітетін, заттарды сипаттайтын, мəтіндер құрауға жəрдем беретін көрнекі үлгілер қолданылады.Сипаттау мəтіндерін құрауда мнемотехника тəсілдерін, мнемотаблицаны немесе заттарды сипаттау үшін сызба-жоспар тəсілдерін қолдану мнеможұмбақтарды құрауға жəрдем етеді. Бұл жұмбақтарды шешу барысында белгілері бойынша нысандарды анықтайды. Кіші топтарда алғашқы кезде педагог əрбір берілген суреттерді жан-жақты түсіндіреді. Ал келесі кезеңде ересек топтарда суретке қарап онда не жасырылып тұрғанын өзбетінше тауып, түсіндіруді ұсынылады.

Пластилинография–ермексазбен жұмыс балаға түсті сезінуге, ұсақ саусақ моторикасын жүзеге асыруға жəне балаға жағымды көңіл күйді сезінуге мүмкіндік береді. Мүсіндеу əрекетіндегідей пластилинографияда кіші топтарда басу, сипалау, тегістеу, жалпайту, жаю тəсілдері қолданылады, ал ересек топтарда түстер бір-бірімен араластырылып қосымша түстер алынады.

2.Ақпараттық технологиялар–анимацияларды, фильмдерді тұсаукесерлер слайдтарын қолдану үйретілетін құбылыстарға балалардың белсенді танымдық қызығушылықтарын танытуға мүмкіндік береді.

Танымдық ертегілер -балаларды қоршаған ортамен таныстыруға, айнала қоршаған шындыққа белсенді танымдық қарым-қатынасты туындатуға жəне құбылыстардың мəніне жетуге мүмкіндік беретін білім қорын жинақтауға бағытталған. Танымдық ертегілер балаларды бөлек деректермен таныстырады, құбылыстардың артында не жатқанын айтады. Ертегілер мынадай талаптарға сəйкес болуы керек: танымдық материалдан құрылуы, балаға бала жасына сəйкесбілімнен хабар етуі, оның мазмұнын білуге дене қызығушылыққа баулуы керек. Дұрыс құрылған ертегі өзінің мазмұнына қызығушылық тудырады. Танымдық қызығушылықты туындату үшін міндеттерді шешу басқа жағымсыз сəттермен жасырынбай кейіпкерлердің əрекетінің бел ортасында болғаны, ғылыми мазмұнға қызығушылыққа шақыруы, күрес, жанашырлық пен кейіпкерді іздеу нақты осы мазмұнмен байланысты болуы, соның айналасында шоғырлануы, сонда іске асуы қажет. Ертегі балаларды қызықтыруы үшін: ертегідегі барлық қимылдардың өрбіуі сол сауалдардың шешімі болуы, сауал мен оның шешімі бала үшін жағымды кейіпкердің тұлғасында нақтылануы, сонымен бірге ол қуанатындай, қобалжыйтындай, ойша күресе алатындай, қойылған мақсатты іздеуді жəне шешуді, сауалды шешу жай ғана баяндау сипатында берілмей, кейіпкердің белсенді əрекетінің нəтижесінде берілуі қажет. Осы кейіпкердің алдында оқиғаны өрбіту кезінде маңызды міндеттің пайда болуын, оның танымдық сипатының болуын, оны ашуға тырысуды, мəселе мен кейіпкердің оның шешімін іздеуін танымдық материалмен тікелей байланысты болуын, балаларға арналған танымдық материал оларға түсінікті болуын, оны барынша өрбітіп беруді қадағалау қажет.

3. Жобалау технологиялары – бала мен педагогтың бірлесіп жүзеге асыратын эксперименттік əрекетін құру. Жобалық іс-əрекет – бұл білім беру

108

мазмұнының кез келген бағыты бойынша іздеу, зерттеу, практикалық тапсырмаларын шешу үшін белгілі бір жоспарлар, белгілі бір мақсаттары бар мақсаттылық іс-əрекет. Жобалық іс-əрекет негізінде ересектер мен балалардың белгілі бір практикалық проблеманы бірлесе жұмыс істеу үдерісінде қол жеткізілетін іс-əрекеттің нəтижеге бағыттылығы (оның барысында бала өзі үшін көптеген жаңа жəне бұрын білмегенді ашады) туралы идея жатыр. Бұл нəтижені шынайы практикалық іс-əрекетте көруге, зерделеуге, қолдануға болады. Мектепке дейінгі жастағылармен мынадай тақырыптарда: «Пішін, түс, көлем»; «Жыл мезгілдері», «Су», «Қар», «Құм», «Жарық пен жылу» жұмыстарды өткізуге болады. Ал ересек жаста баланың бастамашылдығы, белсенділігі, мүмкіндіктері айтарлықтай арта түседі. Бұл жас кезеңі балалардың танымдық қажеттіліктерін зерттеу, іздеу əрекеті түрінде «жаңаны» ашуға,ойлаудың өнімді түрін дамытуға бағытталған дамыту үшін маңызды. Зерттеу əрекеті үшін келесі міндеттердің алдын алу қажет:

- жағдайлар жасау; - бақылаушылықты дамыту; - салыстыру, талдау, жалпылау; - эксперимент жасау барысында танымдық қызығушылықты дамыту; - назарсалуды, көруді, естуді дамыту. Мектепке дейінгі білім берудің инновациялық əдістері мен

технологияларын енгізу жəнемектепкедейінгі ұйымдардың өз əдістерін əзірлеу тəртібі

1.мектепке дейінгі ұйымның мектепке дейінгі жастағы балалармен жұмысында сынақтан өткен əдістерді жəне өзінің жеке əдістерін (дидактикалық жобалау) ескеріп, инновациялық технологияларды енгізу бойынша жоспарқұрылады;

2. мектепке дейінгі жастағы балалардың білім, білік, дағдыларын затты қабылдау, абстракілікойлау, назар салу критерийлері бойынша талдау жасалады жəне баға беріледі, бұл бағалауды балабақшаның меңгерушісі, əдіскері, психологы жүргізеді.

3.мектепке дейінгі ұйымның инновациялық əдістер мен технологияларды енгізужəне өздерінің əдістерін əзірлеу үшін жеке бағдарламалары мен балалардың зерттеулерінің мəліметтері талқыланатын, бір жылға жұмыстың бағыттары анықталатын əдістемелік кеңес өткізіледі;

4.өздерінің жеке əдістерін əзірлеу мен мектепке дейінгі білім берудің инновациялық əдістері мен технологияларын енгізу үшін жұмыс кезеңдері анықталады.

5.ұйымдастырылған оқу іс-əрекетіне инновациялық əдістер мен технологиялардын енгізубойынша мəселелерқарастырылатын əдістемелік бірлестіктің отырыстары, қалалық, облыстық, республикалық деңгейдегі семинарлар өткізіледі;

6.оқу жылының соңында мектепке дейінгі тəрбиелеу-оқыту үдерісіне инновациялық əдістер мен технологияларды енгізу жəне өздерінің əдістерін əзірлеу бойынша жүргізілген жұмыстың тиімділігне талдау жасалады.

109

Əдебиеттер тізімі: 1.Қазақстан Республикасының мектепке дейінгі тəрбие мен оқытудың мемлекеттік жалпыға міндетті стандарты (23.08.2012 ж. № 1080 ҚРҮҚ). 2. «Алғашқы қадам», «Зерек бала», «Біз мектепке барамыз» бағдарла., 2010 3.Поздняк Л.В., Лященко Н.Н. Управление дошкольным образованием – М,2001 4. Селевко Г. К. «Современные образовательные технологии» - М., 1998 г. С. 151-154. 5.Сластенин В.А. Педагогика: Инновационная деятельность.-М.: ИЧП «Издательство Магистр», 1997. - 308 с. 6. М.И.Приезжая. Интерактивная доска – эффективный инструмент обучения дошкольников//Справочник руководителя дошкольного учреждения №2/2012, 79с 7.М.З.Кахарова.Экспериментальная деятельность как развитие познавательной активности детей//Детский сад: воспитание и обучение № 3, 2014, 6-7с 8.Колодяжная Т.П. Управление современным дошкольным образовательным учреждением – в 2 ч.-Р и Д, 2002 9.Комплексное сопровождение детей дошкольного возраста / под редЛ.М.Шипицыной – СПб, 2003 10. Ф.Жұмабекова. Мектепкедейінгі педагогика, Астана, 2008,336 бет 11.Колодяжная Т.П. Управление современным дошкольным образовательным учреждением – в 2 ч.-Р и Д, 2002 12 Комплексное сопровождение детей дошкольного возраста /под ред. Л.М.Шипицыной – СПб, 2003

ДИАЛОГТІК ОҚЫТУДЫ ЕНГІЗУДІҢ ТИІМДІЛІГІ Нурасканова Анаргул Басеповна

Ақтөбе гуманитарлық колледжі «Мектепке дейінгі тəрбие жəне оқыту» мамандығының оқытушысы

Кез келген халықтың ұлттық қазынасы- тіл болып табылады.Тіл- ұрпақ тəрбиесінің пəрменді құралы, рухани байлығы, баға жетпес құдіретті, қуатты қайнар бұлағы. Əрбір халықтың тілінде оның ұлттық дəстүрі, сана сезімі, ойлау тəсілі, мінез-құлқы тəрізді белгілері көрініс табады. Диалогтік сөйлеу- байланыстырып сөйлеуге үйретудің бір типі, екі немесе бірнеше адамның бір-бірімен пікір алмасуы. Барнстың пікірінше «сабақта тіл қаншалықты қолданылса, студенттің білім алуына соншалықты əсер ететінін айтқан» (С.А.Н 36- бет). Сондықтан да, осы пікірді негізге алатын болсақ, студенттерді диалогтік сөйлеуге үйретуді сын тұрғысынан ойлау əдістері арқылы өткізу тиімді болып табылады. Сын тұрғысынан ойлау өзіндік жəне жеке ойлау болып

110

табылады, негізгісі студент нені ойлау керектігін шешу керек. Сыни тұрғыдан ойлау барысында диалог жүргізіледі. Студент жеке ойланады, жұппен талдау барысында өз ойын айтып диалог жүргізеді, топтағы студенттермен ой бөліседі.

Мəселен, студенттерге мектепке дейінгі жастағы балалар тілін дамыту теориясы жəне əдістемесін оқыту барысында «Диалогты сөйлеуге үйрету» тақырыбында өткізген сабақта жоғарыда аталған мақсатты жүзеге асырудың өзіндік рөл атқаратындығы байқалды. Сабақтың мақсаты: студенттер диалогты сөйлеудің адам өміріндегі маңызын түсінеді жəне түрлерін бір-бірінен ажыратады, болашақ маман ретінде өз іс-əрекетінде жүзеге асыруға машықтанады. Осылай студенттермен өткізген сабақтар арқылы диалог мынадай түрлерімен көрінді: жеке ойлау барысында; жұпта; топта; оқытушы мен оқушы.

Диалогтың түрлерін сын тұрғысынан ойлау модулінің Блум таксономиясын оқу сабақтарында жүзеге асырып, сабақты алты қадамдық тапсырмамен жүргізу тиімді болып табылады. Тəжірибемен байланыстыра қарастыратын болсақ, сабақта топ студенттері төрт топқа топтасып, үш топқа тапсырма берілді, төртінші топ қалған топтардың жұмысын бағалайтын сарапшылар болды.

Блум таксономиясының бірінші қадам тапсырмасы диалогты сөйлеудің түрлеріне: өзара еркін сөйлесу, арнайы өткізілетін сабақтарға сипаттама беру болды. Бұл жұмыс оқытушының жетекші сұрақтары арқылы жүргізілді.

Балаларды əңгімелесу арқылы сөйлеу тіліне үйретудің жолдары? Қаншалықты маңызы бар? Əзірленбеген əңгімелесуді ұйымдастырудың ерекшелігі? Оның қарым-қатынастағы қажеттілігі қандай? Əзірленген əңгімелесудің оқу сабақтарындағы ұйымдастырылуына

қойылатын талаптары? Екінші қадам тапсырмасында студенттер диалогты сөйлеу түрінің

ерекшелігі мен сипатына қарай бірінші топ «Еркін құрастыру-əңгіме», екінші топ «Əзірленбеген əңгімелесу», үшінші топ «Əзірленген əңгімелесу» құрастырды.

Үшінші қадам тапсырмасында студенттер диалогтың үш түріне құрастырған жұмыстарын қорғады. Студенттер құрастырған еркін құрастыру - əңгіме арқылы қарама-қарсы пікір айтты. Бұл кезде диалог əзірленбеген тəсілмен жүзеге асты. Еркін құрастыру - əңгіме барысында қарым –қатынас көбіне «Иə, бұл солай», «Жоқ, олай емес» деген бағытта жүзеге асты. Орта бірлесуден гөрі, көбінесе бəсекелестікке əкелді. Екінші топ дайындаған əзірленбеген əңгіме студенттердің топша құрамы қойған «Əңгіме-баланы дамытудың құралы» тақырыбында əңгіме əдісімен жүрді. Бұл əңгіме бірін –бірі құптау, растау, толықтыру жүйесімен өтті. Топша құрамындағы студенттер өзара тыңдау, жағымды ахуалмен пікірлесу, ойларын жеткізе білу дағдыларына бейімделгендіктерін байқатты.

Бұнда айтылған пікірлерге тыңдаушылар механикалық түрде келісіп отырды, əңгіме білім алмасу мақсатында жүргізілді, оған қатысушылар қандай

111

болмасын ұсынысқа төзімділік көрсетіп отырды. Дегенмен, əңгіме құрастыру барысында кейбір студенттердің сұрақ қою жəне жауап беру, өзіндік идеясын айту белсенділігінің төмендігі байқалды. Тəжірибеде осы тұсты жетілдіру үшін блум таксономиясының ІІІ қадамы бойынша топ студенттерін ортаға шығарып, құрастырған жұмыстарын көрсетіп, ойларын байланыстырып жеткізуге қатынастырылды. Үшінші топ екінші топ таңдаған «Əңгіме –баланы дамыту құралы» атты тақырыпқа теориялық, практикалық тұрғыдан талдау жасады. Бұл кезде студенттер əңгіменің жасерекшелігіне сəйкес алынуы қажет екендігін, дамытушы факторлардың баланы дамыту жолдарын білу керектігін түсінді. Сөйтіп студенттер баламен дер кезінде сапалы əңгіме жүргізу бала туылған күннен басталатындығын, бала тəрбиесіндегі ата-аналармен педагогтардың бала тілін дамыту, сөздік қорын молайту, дыбыстық мəдениетін қалыптастыру, граматикалық формасын қалыптастыру, байланыстырып сөйлеуге үйрету туралы білімдері болу керектігін өзара пікірлесу арқылы білді. Зерттеу əңгімесінде тəрбиеші, мұғалім, ата-ана, жүргізуші рөлдермен көрініс диалогі көрсетілді. Əр студент ақылға қонымды мəлімет ұсынды, əркімнің идеясы пайдалы деп саналып отырды, қатысушы студенттер бір-біріне сұрақ қойды жəне айтқандарын дəлелдеп отырды. Топтағы студенттер келісімге қол жеткізуге тырысты. Мерсердің «диалог арқылы ұжымдық түсіну мен білім алуға қол жеткізу негізгі» деген тұжырымы жүзеге асырылды. Ортақ проблема болды, бірлескен түсіністік қалыптастырылды, бірге ойланды. Талқылау кезінде «мүмкін», «егер», «бəлкім» деген сөздерді көбірек қолданып, идеяларын дəлелдеуде «сондықтан» сөзін пайдаланды. Бір-бірінің қолдауы қажет болғанда «Солай емес пе?»деген сұраққа сүйенді.

Төртінші қадам тапсырмасында төртінші топ, яғни сарапшылар кезек-кезек үш топтың диалог түрлерін қаншалықты меңгеріп, түсініп, көрсеткендеріне талдау жасады. Сарапшылар диалогты бағалау параметрлерін ескере отырып талдауға яғни студенттер жауаптарының ұзақтығы, ерікті жауаптардың жиілігі, студенттер сұрақтарының жиілігі, қабілеттері төменірек студенттер жауаптарының саны, оқушы –оқушы əдісі бойынша іс-қимыл, пікірталас тудыратын жауаптардың жиілігін ескерді. Сарапшылар тобы студенттерді стикерлермен бағалап отырды. Осы талдау барысында студенттердің сұраққа жауап беру, оны қалған студенттердің толықтыруы, бір-бірінің жауабын тыңдау дағдысы қалыптасты.

Бесінші қадамда барлығы «Екі жұлдыз, бір тілек» тақырыбында кері байланыс жасады. Онда «алдағы уақытта осылай қызықты өтілсе», «біраз мағлұматтар алдық» деген сияқы пікір -тілектерін стикерге жазып өз тілектері мен ұсыныстарын білдірді.

Студенттер зерттеушілік əңгіме жүргізу арқылы бірінің ойын бірі жалғастыруда логикалық байланыстың болатындығын игерді, диалогтік оқыту арқылы бір-бірін тыңдауды, ойды дамытуды, идеяны құптауды меңгерді. Бұдан белгілі бір жүйемен алған білімнің сапалы да саналы болатынына көз жеткізілді.

112

Қазіргі білім берудің басты мақсаты да сол жан- жақты дамыған, рухани бай жеке тұлға қалыптастыру болып отыр. Жеке тұлғаны дамытып қалыптастыру үшін олардың өзгермелі əрекеттерін айналадағы нақты құбылыстар мен таныс объектілерді зерттеумен байланыстырудың маңызы зор. Баланы ізденушілікке баулу, оған зерттеу дағдысы мен білігін игерту бүгінгі білім беру саласының маңызды міндеті болып саналады. Диалогты оқытуды енгізу жобасының басты идеясы «Үйренуді үйрету» білім беру жүйесі үшін өте маңызды. Оқу сағаттарында қолдану арқылы студенттерді өзіндік ізденуге, шығармашылықпен, дербестікке диалогтік окыту негіз деген шешімге келу маңызды. Тəжірибедегі келесі маңызды мəселе «Диалогтік оқытудың нəтижесі қандай?» деген сауалға жауап беру. Бұл педагогтың да, студенттің де үлкен жауапкершілігін арттырады деуге негіз бар. Ол үшін педагог оқу процесін тиімді ұйымдастыруға бар ынта-жігермен кірісуі жəне ең алдымен дəстүрлі сабақты жоспарлау құрылымын өзгерту керек, пайдаланатын əдіс-тəсілдерді өзгертуі керек деген шешімге тоқталуы тиісті.

Кез-келген педагог өзінің педагогикалық шеберлігін жетілдіретін тұстарына диалогты оқыту сабағын дұрыс ұйымдастырып, нəтиже шығару үшін «Харгривс пен Гелтон ойларынша күту уақыты 3 тен 7 секундқа дейін созып жіберсе, ойлануға берілетін уақыттың ұлғаюы студенттерге өз жауаптарын түзетуге, нақтылауға жəне дұрыстауға мүмкіндік береді» деген пайымдауын негіз етіп алуы өте қажет.

Жаңаша білім беруде білім мазмұнына диалогты оқытуды енгізудің тиімділігі сол,əрбір педагог əдеттегі оқу іс-тəжірибесіне енгізген өзгерістерін:оқушыларды бірлесе ойлауға бағыттайтын,бір-бірімен зерттеушілік əңгіме жүргізуге итермелейтін топтық, жұптық жұмыс, олардың айтқан пікірлерін, идеяларының маңыздылығын бағалау екенін түсінеді. Болашақта диалогтік оқытуды оқу сабақтарында қолданып жəне қолдануды басқа форматта жетілдіруді ойластырады. Оқытуды жаңаша ұйымдастыру үшін əрекет ететін əрбір оқытушыға алдына кəсіби, ұйымдастырушылық, көшбасшылық құзіреттіліктерді дамыту, өзін-өзі реттеу, жетілдіру сияқты мақсаттар қойып, осы бағытта алға қадам басуға мүмкіндігі мол.

ОҚЫТУДЫҢ ЖАҢА ТЕХНОЛОГИЯЛАРЫ – ЖЕКЕ ТҰЛҒАНЫҢ ӨЗІН ӨЗІ ТƏРБИЕЛЕП ЖЕТІСТІККЕ ЖЕТУІНЕ

ЖОЛ АШАТЫН ҚҰРАЛ Нəби Г.Ж

Ақтөбе гуманитарлық колледжі

Қазіргі кезде Республикасында білім берудің жаңа жүйесі жасалып, Қазақстандық білім беру жүйесі əлемдік білім беру кеңістігіне енуге бағыт алуда.Бұл педагогика теориясы мен оқу-тəрбие үрдісіндегі елеулі өзгерістерге байланысты болып отыр: білім беру парадигмасы өзгерді, білім берудің мазмұны жаңарып, жаңа көзқарас, жаңаша қарым - қатынас пайда болды.

113

Мемлекеттік білім стандарт деңгейінде оқыту үрдісін ұйымдастыру жаңа педагогикалық технологияларды ендіруді міндеттейді. Студенттердің білімі тереңдеп,өрістері кеңейген сайын олар одан кейінгі оқуын жалғастыру мен еңбек етуге жақсы даярланып шығатын болады. Мемлекеттік білім стандарт деңгейінде оқыту үрдісін ұйымдастыру жаңа педагогикалық технологияларды ендіруді міндеттейді.Студенттердің білімі тереңдеп, өрістері кеңейген сайын олар одан кейінгі оқуын жалғастыру мен еңбек етуге жақсы даярланып шығатын болады студенттердің қазіргі заман талабына сай мектеп қабырғасында біліммен қаруларын шығуының бірден - бір жолы - күннен күнге ұлғайып отырған ақпарат көлемін игеруге мүмкіндік беретін жаңа білім беру технологияларын енгізу болып табылады.

Студенттердің білім алу процесін жетілдіріп, оны игеруді жылдамдата алатын жаңа педагогикалық тəсілдер балаларға ақпараттық технологиялар жағынан терең білім алуға көмектесіп, кейіннен жоғары оқу орындарында да табысты түрде оқуға кепілдік береді.

Мұндай технологияларға Жобалар тəсілін, Модульдік оқытуды, бір мəселеге баса назар аударту (концентрированное обучение) арқылы оқыту, əркімді деңгейіне қарай жетілдіру (дифференцированное обучение) жəне тұлғаға бағытталған оқыту элементтері, ойы программалары мен тест арқылы тексеру істерін жатқызуға болады. Білім беру саласы қызметкерлерінің алдында қойылып отырған басты міндеттерінің бірі-оқытудың əдіс- тəсілдерін үнемі жетілдіріп отыру жəне қазіргі заманғы педагогикалық технологияларды меңгеру болып табылады.Қоғамның дамуына қарай ғылым мен техниканың деңгейі де, оны басқару жүйесі де өзгеріп отыратыны белгілі. Осыған орай маман қызметінің мазмұны жаңарып, жаңа мақсат, жаңа көзқарас, жаңа шешімдер мен жаңа мүмкіншіліктерді қажет етеді. Ондай мүмкіншілік тек білім арқылы келеді.

Білім-қоғамды əлеуметтік, мəдени-ғылыми прогресспен қамтамасыз ететін ғажайып құбылыс, адам үшін де, қоғам үшін де ең жоғары құндылық. Оның ең негізгі қызметі-адамның менталитетін,адамгершілігін, шығармашылық қабілетін қалыптастыру, дамыту. Осыған орай егеменді еліміз өзінің дамуының ең басты алғы шарты - білім беру жүйесінің білім ғасырындағы міндеті мен мазмұнын айқындап берді.

Қай мемлекеттің де негізгі тірегі - асқақтаған күмбездер де, ғимараттар да, экономикалық жағдай да емес, білімді де білікті, іскер де, белсенді адамдар. "Біздің балаларымыз білімі жоғары жұмысшылар мен фермерлер, инженерлер, банкирлер жəне өнер қайраткерлері, мұғалімдер мен дəрігерлер, зауыттар мен биржалардың иелері болады (Қазақстан - 2030 бағдарламасы). Əрине, "келешектің иесі - жастар". "Жастар өзінің ата - анасынан гөрі заманына көбірек ұқсас келеді. (И. С. Кони). Сондықтан қоғам талабына сай, сол қоғамды көркейтетін, дамытатын жастар тəрбиелеу ең маңызды мəселе екені даусыз. Қоғамның дамуына қарай ғылым мен техниканың деңгейі де, оны басқару жүйесі де өзгеріп отыратыны белгілі. Осыған орай маман қызметінің мазмұны жаңарып, жаңа мақсат, жаңа көзқарас, жаңа шешімдер мен

114

жаңа мүмкіншіліктерді қажет етеді. Ондай мүмкіншілік тек білім арқылы келеді. Білім мазмұны жаңа үрдістік біліктермен, ақпаратты қабылдау қабілеттерінің дамуымен, ғылымдағы шығармашылық жəне нарық жағдайындағы білім беру бағдарламаларының нақтылануымен байи түсуде. Атап айтқанда:

• Есте сақтауға негізделген оқып білім алудан, бұрынғы меңгергендерді пайдалана отырып, ақыл-ойды дамытатын оқуға көшу;

• Білімнің статистикалық үлгісінен ақыл-ой əрекетінің динамикалық құрылым жүйесіне көшу;

• Студенттерге орташа деңгейде білім беретін бағдарламадан жекелеп, саралап оқыту бағдарламасына көшу.

Оқыту технологиясын жетілдірудің психологиялық, педагогикалық бағыттағы негізгі ой-тұжырымдары төмендегіше сипатталады: • есте сақтауға негізделген оқып білім алудан, бұрынғы меңгергендерді пайдалана отырып, ақыл - ойды дамытатын оқуға көшу;

• білімнің статистикалық үлгісінен ақыл - ой əрекетінің динамикалық құрылым жүйесіне көшу;

• студенттер орташа деңгейде білім беретін бағдарламадан жекелеп, саралап оқыту бағдарламасына өту.

Түсіндірме сөздікте:"Технология–бұл қандайда болсын істегі, шеберліктегі, өнердегі амалдардың жиынтығы" делінсе, Б. Т. Лихачев педагогикалық технологияны оқу процесіне белгілі бір мақсат көздей əсер ететін педагогикалық ықпал деп түсіндіреді. ЮНЕСКО - ның анықтамасы бойынша, педагогикалық технология–бүкіл оқыту үрдісі мен білімді техникалық жəне адам ресурсін олардың бір - біріне өзара əсерін, білім берудегі формасын оңайландыру міндеттерін ескере отырып меңгеруді жүзеге асырудың жүйелі əдісі. М. В. Кларин "Педагогикалық технология — бұл педагогикалық мақсатқа қол жеткізу жолындағы қолданатын барлық қисынды ілім амалдары мен əдіснамалық құралдарының жүйелі жиынтығы жəне жұмыс істеу реті", - деп анықтайды.

Қазақстанның тəуелсіз мемлекет ретінде қалыптасуы барысында орта білім берудің жүйелі реформалануы қоғамдық тұрғыдан үлкен маңызға ие. Білім берудің реформалауды жүзеге асырудың жəне бір маңызды сипаты қазіргі уақыттағы оқыту үрдісін технологияландырудың қажеттігінен туып отыр. Осыған орай,соңғы кезде оқытудың əр түрлі педагогикалық технологиялары жасалып, мектеп өміріне енгізіліп жатыр. соңғы жылдары оқытудың модульдік технологиясы мен В. М. Монаховтың, Дьяченконың оқытудың ұжымдық тəсілі,сондай-ақ, профессор Ж. Қараевтың оқытуды дербестендіру мен дифференциалау жəне білім беруді демократияландыру мен ізгілендіру ұстанымдарына негізделген жаңа педагогикалық компьютерлік технологиясы еліміздің көптеген мектептерінде қолданылып жүр.

Ендеше студенттердің білім, білік, дағдыларын жетілдіру үшін оқытудың жаңа технологиясы негізінде дифференциалдық жəне дербес деңгейлік ұстанымдарының талаптарына сəйкес өткізілетін əр түрлі сабаққа арналған

115

жаңа тұрпаттағы оқулықтар мен оқу құралдары қажет. Бұлар - əңгімелесуші - оқулықтар мен оларға қосымша төрт деңгейдегі тапсырмалар берілген жұмыс дəптерлері.

Əңгімелесуші-оқулық бойынша жаңа тақырыпты өз бетімен меңгеріп, анықтама мен ережелерін өзі шығарады. Қарапайым жаттығу - мысалдармен оларды бекіткеннен кейін жұмыс дəптерлеріндегі деңгейлік тапсырмаларды орындауға көшеді.

Оқытудың жаңа технологиясы жағдайында оқушылардың өздігінен жүргізетін танымдық іс - əрекеті үшін тапсырмалар күрделілігі төрт деңгей бойынша құрастырылып,ондағы барлық деңгейдегі тапсырмалар қызғылықты мазмұндалған болса оқушыларда ынталану пайда болады. Мұндай жаңа технология бойынша сабақ беріп жүрген мұғалімдер үзіліс кезінде де оқушылардың сабақтан бас алмайтындығын айтады. Өйткені оқушылар өзара бəсекелесе отырып жұмбақ, сөзжұмбақ, ребус, математикалық басқатырғыштар сияқты əр деңгейдегі тапсырмаларды шешуге ұмтылатыны даусыз. Бұл жерде “үлгерімі кейіндеп қалып, өз құрбыларын белгілі бір себептермен қуып жете алмайтын оқушылармен қалай істеуіміз қажет?” деген сұрақ туады. Бұл мəселенің де оңды шешуі қарастырылған. Олар мыналар: • барлық тапсырмаларды мезгілінде орындаған студенттер үлгермеушілерге көмектеседі; • сыныптың басқа оқушылары өздігінен жұмыс істеп жатқан кезде мұғалім үлгерімі төмен оқушыларға дербес көмек көрсетуіне уақыты болады. Деңгейлік тапсырмаларды енгізудегі басты мақсат – студенттердің "қабілетті" жəне "қабілетсіз" деп жасанды əр түрлі жіктерге бөлуді болдырмау. Осы арқылы жəне дербес оқыту, сонымен қатар барлық оқушыға қатысты ізгілендіру ұстанымдары сақталады. Сондай - ақ деңгейлеп оқыту барысында оқушының бірінші деңгейдегі тапсырмаларды дұрыс орындағаны есепке алынып отырады. Демек, қандай оқушы болсын, өзінің жақсы оқитындығына қарамастан "студенттің міндетті", яғни бірінші деңгейдің жұмысын орындаумен бастайды. Нəтижеде бұл барлық студенттер тірек білімімен қамтамасыз етеді.

"Білім туралы" Заңы талаптарына сай міндетті бірінші деңгейді толық игеруін жүзеге асырады. Мұндай есепке алу (зачеттік) жүйесін жүргізу нəтижесінде үлгерімі нашар оқушылар кем дегенде "оқушылық" деңгейге сəйкес білімді толық меңгерді.

АДАМГЕРШІЛІК - РУХАНИ ТƏРБИЕНІҢ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ Майлышева Р.М.

Ақтөбе гуманитарлық колледжінің музыка пəні оқытушысы Майлышева И.М.

Ақтөбе қаласы, №38 қазақ орта мектебінің бастауыш сынып мұғалімі

116

Жақсы мінез бен ақыл күші біріксе –бұлар адамгершілік қасиеттер. ЫбырайАлтынсарин

Адамгершілік — бұл рухани тəрбие. Адамгершілік - адам бойындағы ең асыл қасиет жəне адамзат баласының ең жоғарғы мақсатына бағытталады. Бұл қасиет адамды мейірімділікке, Отанын, елін, отбасын сүюге үйретеді. Егер адамда адамгершілік қасиет болмаса, ол адам өз - өзін сыйламайды.

Руханилық жеке тұлғаның негізгі сапалық көрсеткіші. Руханилықтың негізінде адамның мінез-құлқы қалыптасады, ар-ұят, өзін-өзі бағалау жəне адамгершілік сапалары дамиды.Мұның өзі мейірімділікке,ізгілікке шақырады.

Рухани-адамгершілік тəрбие-бұл дұрыс дағдылар мен өзін-өзі ұстау дағдыларының нормалары, ұйымдағы қарым-қатынас мəдениетінің тұрақтылығын қалыптастырады. Жеке адамның адамгершілік санасының дəрежесі оның мінез-құлқы мен іс əрекетін анықтайды.

Адамгершілік тақырыбы-мəңгілік. Ол ешқашан ескірмек емес. Жас ұрпақтың бойына адамгершілік қасиеттерді сіңіру- ата-ана мен ұстаздардың басты міндеті. Адамгершілік əр адамға тəн асыл қасиеттер. Адамгершіліктің қайнар бұлағы- халқында, отбасында, олардың өнерлерінде, əдет-ғұрпында. Əр адам адамгершілікті күнделікті тұрмыс—тіршілігінен, өзін қоршаған табиғаттан бойына сіңіреді. [1]

Өзектілігі: Жаңа кезеңдегі білім берудің өзекті мəселесі жас ұрпаққа-адамгершілік-рухани тəрбие беру. Құнды қасиеттерге ие болу, рухани бай адамды қалыптастыру оның туған кезінен басталуы керек. Халықта «Ағаш түзу өсу үшін оған көшет кезінде көмектесуге болады, ал үлкен ағаш болғанда оны түзете алмайсың» деп бекер айтылмаған. Сондықтан баланың бойына жастайынан ізгілік, мейірімділік, қайырымдылық, яғни адамгершілік құнды қасиеттерді сіңіріп, өз-өзіне сенімділікті тəрбиелеуде отбасы мен педагогтар шешуші роль атқарады. Рухани -адамгершілік тəрбие- екі жақты процесс. Бір жағынан ол үлкендердің, ата-аналардың, педагогтардың балаларға белсенді ықпалын, екінші жағынан- тəрбиеленушілердің белсенділігін қамтитын қылықтарынан, сезімдері мен қарым- қатынастарынан көрінеді.Сондықтан белгілі бір мазмұнды іске асыра, адамгершілік ықпалдың əр түрлі əдістерін пайдалана отырып, психолог істелген жұмыстардың нəтижелерін, тəрбиелеушілерінің жетіктістерін зер салып талдау керек.

Мақсаты: Өзіндік сананы дамытуға жағдай жасауды, жеке тұлғаның əдеп ұстанымын,оның қоғам өмірінің нормалары мен дəстүрлерімен келістірілетін моральдік қасиеттерін жəне бағдарларын қалыптастыру; Рухани адамгершілік құндылықтар мен білім жүйесін дамытып қалыптастыру; Кəсіптік жəне адамгершілік əдептерге байланысты білімдерді оқу, өндірістік жəне қоғамдық іс əрекеттерде іске асыру;

Міндеттері:Күнделікті өмірге жəне оның мəселелеріне, адамдар арасындағы өмірге дайын, достаса, сүйе, қуана білетін, яғни кез келген жағдайда бақытты бола алатын адам мінез-құлқының жаңа моделін қалыптастыр. Егер адам өзін, əлемді, адамдарды сүйсе, егер ол энергияға толы

117

болса, онда ол не үшін өмір сүретінін біледі жəне өзінің барлық проблемаларын өзі шешеді жəне айналасындағыларға көмектесе алады. [2]

1. Адамгершілік тəрбиесі жастардың қоғамға, отбасына, еңсе, білімге, Отанға, жер бетіндегі бейбітшілікке қатынасын қалыптастырады. Осы заманғы адамгершілік тəрбиесі жекелеген бағыттарға емес, адамгершілік құндылықтарға негізделеді.

Адам - ең əуелі адамгершілігімен, парасатының биіктігімен көрікті. Мəдениет жоғары адам айналасындағылармен қарапайым қарым-

қатынаста болады. Адамгершілік тəрбиесі оқушыларды адамгершілік ұғымы, приңциптері,

мінез-құлық нормалары жайындағы біліммен кемелдеңдіреді. Оқушылар оқу, тəрбие, еңбек процесін іске асырғанда адамгершілік олардың сеніміне айналады.

Адамгершілік қатынастар моральдық нормалармен өлшенеді. Моральдың негізгі міндеті - адамның мінез-құлқын тəрбиелеу, осы арқылы олардың бойында əдеп сақтау қатынастарын қалыптастыру, адам мен қоғам арасындағы қатынасты реттеу.

Адамгершілік тəрбиесі оқушылардың моральдық сенімдерін, психологиялық тұрғыдан жағымды мінез-құлық дағдылары мен əдеттерін қалыптастырады.

Адамгершілік тəрбиесінің теориялық мəселелері Əл-Фараби, Ыбырай, Абай, т.б. еңбектерінде кеңінен қолданыс тауып, қазіргі кезде əдебиеттерде жазылған.

Əл-Фараби "Адам өз өмірінің қожасы, сондықтан өз бағытын өзі жасауы керек. Ол не нерсеге де ұқыптылықпен қарап, жиған-тергенін орынсыз шашпай, кез келген адамға сырын ашпай, өзінің мақсат мүдделері жөнінде достарымен ғана бөлісіп отыруы керек.

Осылайша өмір сүрген адамның ғана ар-ожданы таза болады" деген. Абай адамгершілік, əдептік нормалары жайында көптеген пікірлер қалдырды. Оның бірінші қоятын талабы - мораль жағынан ұстамды, таза болу, сыпайы мінезді, жақсы құлықты, əділетшіл, шыншыл болу. Əдепсіз, арсыз, байлаусыз, сұрамсаң, өсекші, өтірікші, алдамшы, кеселді сияқты жаман мінездер мен əдеттерден, жарамсыз қылықтардан сақтанып, өзін одан жоғары санап, ондай қылықтарды бойына лайықсыз көрсе ғана, адам парасатты болады . Абайдың қоятын екінші талабы - тұрақтылық, "Қылам дегенін қыларлық, тұрам дегеніне тұрарлық, мінезде азғырылмайтын ақылды, арды сақтарлық беріктігі, қайраты бар болсын" дейді.Үшінші талабы - əділетшілдік. Əлеуметтік міндеті - дүниені белсене құрушы адамның бірі болып, халқы, Отаны үшін қызмет істеуі.

Ақын мейірімділік қасиетке терең мəн береді (төртінші қара сөзі). Қазақ халқы-мəдени бай мұрасы, өзіне біткен табиғи ерекшелігі бар, сергек

ой, сезімтал жүрек, дəстүрлі тəрбие, əдіс-тəсілдері бар халық. Қазақ топырағында туып, білім алған, кейінгі ұрпаққа өшпес мұра қалдырған ұлы тұлғалар: Əбу Насыр əл-Фараби, Жүсіп Баласағұн, Махмұт Қашқари, Ш.Уəлиханов, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев, А.Байтұрсынов, С.Торайғыров,

118

М.Сералин, М.Əуезов, С.Мұқанов, С.Көбеев, Б.Момышұлы, М.Ғабдуллин, тағы басқа ойшыл ғалымдар мен ақындар ғылымның əр саласы мен əдебиеттің, мəдениеттің дамуына көптеген игі ықпал жасап, өз үлестерін қосқан.

Тəлім-тəрбие берудің басты саласының бірі - ұлтжандылық, халқы үшін адал қызмет ету. Ұлтжандылықтың, елін сүюдің ғажайып күш екендігін терең сезінген ежелгі қазақ ақын-жыраулары, ойшылдары өз шығармаларына осы тақырыпты үнемі арқау етті, көп көңіл бөліп, халықты елі үшін жанын пида етуге, жастарды елжандылық рухта тəрбиелеуге баса көңіл бөлді. Ақынның , жауынгер жыршысы Махамбет Өтемісұлының өлеңдерінде өзекті орын алады. Ол жастарды ерлікке, отан сүюшілікке, ар-намысты қорғауға, адамгершілікке уағыздайды. Ақынның қай өлеңін алсақ та, халыққа адал қызмет ет, еліңді, жеріңді жаудан қасық қаның қалғанша қорға, əділет үшін, халық үшін өкінбей өлу азамат ердің ісі деген аталы сөздер өрнектеледі.

Махамбет, Ақтамберді, Шал, т.б. ақын-жыраулар шығармасында ерекше сөз болатын ерлік, Отанын, елін, жерін жаудан қорғай білушілік, отбасы, ауыл-аймаң, ел намысын қорғау жолында жан аямаушылық сияқты ізгі қасиеттерді дəріптей отырып, жастардың бойына ұлтжандылық пен гуманистік жəне адамгершілік қасиеттерді сіңіре аламыз.

Профессор М.Ғабдуллин өзінің "Ата-аналарға тəрбие туралы кеңес" еңбегінде "Бүгінгі жастарды ұлтжандылық рухта тəрбиелеуде ақын-жыраулардың өнеге сөздерінің белгілі мөлшерде пайдасы бар екені нақ. Мұндағы тəрбиелік мəні бар əңгімелер жастарға жат емес. Халықты сүй, халық үшін ерлік еңбек ет, ел-жұртқа қорған бол деушілік қазіргі күнде ескірген сөздер емес, қайта мағыналы, мəнді сөздер. Сондықтан бұлардың ішінен жастарымызды тəрбиелеуде əсер ететіндерін таңдап алып, орнымен пайдалана білсек, нұр үстіне нұр болар еді" дейді.

Осы тұрғыдан алғанда қазақтың ұлы ойшылдарының кемеңгерлік ой-пікірлерін оқу-тəрбие ісінде орынды пайдалана отырып, оқушы-жастарды ұлтжандылыққа тəрбиелеу - əрбір тəрбиешінің ұстаздық басты парызы.

Əскери ұлтжандылық тақырыптарына ой толғаған жауынгер жазушы, тəлімгер педагог Б.Момышұлы жас жауынгерлерді ерлік, ұлтжандылық, Отанын, елін, жерін сүю, ұлттар достығына тəрбиелеу қажеттілігін өз шығармаларының арқауы етті. Ол ұлттың дəстүрді, елжандылықты жастардың қанына сіңіруде мақал-мəтелдердің, батырлар жырларының, терме-толғаулардың мəніне тоқталады.

Ал жауынгер жазушы, фольклорист ғалым, Кеңестер Одағының Батыры Мəлік Ғабдуллин өзінің "Менің майдандас достарым" еңбегінде сұрапыл соғыстың бір толастаған кезінде тар окопта Ер Сайын, Ер Қосай, Қобыланды жырларын өзінің майдандас достарына əңгімелеп беру арқылы қазақ жастарын ерлікке қалай рухтандырғанын баяндайды. "Ерлік тəрбиеден туады"-деп Бауыржан атамыз айтқандай, өзінің бар саналы өмірін жас ұрпақты оқыту-тəрбиелеу ісіне жұмсаған, қазақ халқының прогрессивті, педагогикалық ой-пікірлерін қалыптастырып, ұлт мектебінің іргетасын қалаушылардың бірі - қоғам қайраткері, белгілі жазушы, аудармашы, ағартушы-демократ С.Көбеевтің

119

өмірі мен педагогикалық мұрасын саралап қарастырсақ, оның жас ұрпақтың бойына отансүйгіштік қасиеттерді қалыптастырып, оларды ұлтжандылыққа баулуда еткен еңбегінің мол екенін байқаймыз.

С.Көбеев жастарды елжандылыққа тəрбиелеуде география, жаратылыстану, тарих пəндерінің маңызын атай келіп, оқушыларды елжандылық пен ерлікке тəрбиелеуде алуан түрлі қоғамдық істерді пайдалану керектігін, əсіресе, өлкетану мұражайларына жəне туған өлкедегі тарихи жерлерге саяхатқа апару, еңбек жəне соғыс ардагерлерімен кездесу кештерін өткізіп отыру істерімен бірге мəдени-əдеби мұраларды да тиімді пайдалану керек дейді.

С. Көбеев баланың өз Отаны үшін қажетті азамат болып қалыптасуында ата-ананың алатын орны мен атқаратын мəнін зор бағалап, отансүйгіштік тəрбие негізі ана тілі екенін терең түсіндіре білді.

Оның пікірінше, жас ұрпаққа білім беру өз ана тілінде жүргізілуі керек. Барлық ақыл-ойын, күш-жігерін аянбай жұмсап, өз өмірінің жарты ғасырдан астамын мектепте өткізген О.Көбеев халықтар достығы жолында жалынды жаршы бола білді, жастарды туған халқын құрметтеуге, сүюге, патриотизімге тəрбиеледі.Еліміз егемендік алып, мемлекет ретінде қалыптасты. Экономикадағы,саяси-əлеуметтік, ғылым салаларындағы жетістігіміз мақтануға тұрарлық. Осы жетістіктер аясында жас ұрпақта Отанын сүюге, ол үшін аянбай қызмет етуге тəрбиелеу - əр педагогтың ғана емес, ата-ананың да басты міндеттерінің бірі болып саналады.

2.Адамгершілік тəрбиесінің қүрамды бөлігі-ұлтжандылық, отаншылдық (патриоттық) қасиеттер. Патриоттық сезім жəне ұлттық құндылықтарды құрметтеу арқылы Отанға деген сүйіспеншілік артып, оның қуатты, тəуелді болуы үшін жауапкершілікті сезіну пайда болады. "Патриот" деген сөз, гректің « раtrio» - отан деген сөзі, ең бірінші рет 1789-1793 жылдары Француз төңкерісі кезінде Монархияға қарсы күресіп революцияны қорғаушылар патриоттар деп аталды.

В.И. Даль сөздігінде: Патриот -отанын , сүйіп оның қуатын арттырушы, отаншыл - деп жазылса, басқа сөздікте "патриот-отанын сүюші, өз халқына берілген, ол үшін жанын қиып, отан қорғау үшін ерлік көрсететін адам" - делінген.Философия сөздігіндегі "патриотизм- Отанды сүю, оған берілгендік, оның өткені мен болашағы үшін мақтаныш, Отан мүддесін қорғауға ұмтылу". Психологиядағы анықтамасы: адамгершілік сапа, Отанға берілуді қажетсіну, оны сүю жəне адалдық көрсету, оның даңқын сезіну, рухани байланысын сезіну, ар-намысын қорғау, қуаты мен тəуелсіздігіне іс жүзінде үлес қосу. Ұлтаралық қарым-қатынас мəдениеті ұлтаралық экономикалық жəне рухани байланыстардан көрінеді. Адам басқа ұлт өкілдерін құрметтейді, оның тіліне, ұлттық əдет-ғұрыптарына, салт-дəстүрлеріне, тіліне, дініне, мəдениетіне тіл тигізбейді.

Əдептілік,имандылық,мейірімділік,қайырымдылық,ізеттілік, қонақжайлылық құндылықтары қалыптасқан халқымыздың асыл, абыройлы қасиеттерін жас ұрпақтың ақыл-парасатына азық ету үшін, əрбір тəрбиелі ұстаз,

120

халық педагогикасын, салт-дəстүрлерді, əдет-ғұрыптарды жан-жақты терең білуі қажет. Жетілген мінез-құлық үш нерсенің - жүректің, ақылдық жəне қолдық бірлігі мен келісімі. Бала өз жүрегін тыңдауға үйренсе, жүрегінің айтқанын істейтін болса, өмірден өз орнын табады. Адам баласының өмір тəжірибесінде қалыптасқан үлкендерге құрмет көрсету ізеті өшпес дəстүрге айналған. Қорыта келе, адамгершілік тəрбиесін мына сызбадағы құрамды бөліктерден көруге болады:

Адамгершілік тəрбиесі. Міндеттері. Мазмұны мен негізгі бағыттары. Халықты азаматтық, гуманистік рухта тəрбиелеу. "Ел боламын десең,

бесігіңді түзе". (М.Əуезов.) 3.Діни-рухтық тəрбие. Дінге көзқарас өзгеруіне байланысты елімізде жер-

жерлерде діни медреселер ашылып, балаларды имандылыққа баулуда игілікті іс-шаралар іске аса бастады. Жалпы білім беретін орта мектептерде діни-рухтық тəрбиеден хабардар ете бастауға болады. Балалардың жасына, білім дəрежесіне қарай діни-моральдық ахуалмен таныстыратын, балалар бойына адамгершілік, мейірімділік, болашаққа сенім, тазалық пен пəктік сияқты қасиеттерді түсіндіретін хадистерді үйрете беруге болады. Мұхаммед пайғамбардың хадистерін, мұсылмандықтың бес парызын, Халифа Алтайдық "ғылымхалін", Абайдың "Қара сөздеріндегі" дінирухтық идеяларды жəне қасиетті Құранның сүрелерінен бала қабылдауына лайықтарын үйрете беру артық емес. Мұғалім молда не діни лауазымды кісілермен кездесулер ұйымдастырып, діни-рухтық тəрбие сағаттарын жүргізе беруіне болады. Діни-рухтық тəрбиенің ең негізгі мақсаты-баланың өзіне сенімін қалыптастыру, өзін-өзі тəрбиелеуге баулу.

4.Қыздар тəрбиесі. Қыз бала қай халықта болмасын əдемілік пен əдептіліктің, сұлулық пен іңкəрліктің символы. Халқымыз қыз психологиясының ерекшелігін түсіне білген. Отбасы, əке-шешесі, аға-жеңгелері, бойжеткен қызын жібектей мінезімен, уыздай тəтті қылығымен, іскерлік-ұқыптылығымен, сыпайы-салмақтылығымен, əдепті-ізеттілігімен көргісі келген. Оларды кішкентайынан көздің қарашығындай сақтап, жаны мен арының таза, мінезінің жайсаң болуын қадағалап отырған, олардың мінездерінің өзгертіндігін ескере отырып, "қырық үйден тыю" керектігін үнемі ескеріп отырған.Сұлулық пен сымбаттылықты, шеберлік пен іскерлікті қажетсінетін үй ішілік еңбекке (кесте тігу, өрнек, кілем тоқу) көркем сөз, əн-күй, айтыс секілді өнерге баулуды-бойжеткен тəрбиесінің басты міндеттерінің бірі санаған.Xалқымыздың ұлттық дəстүрінің бір ерекшелігі-ақыл-кеңесті жас ұрпақ санасына, əсіресе қыз балаға түспалдап,астарлап жеткізу.Мысалы,"Келінім саған айтам, қызым сен тыңда".Қыз тəрбиесінде-күш көрсету, қорқыту тəсілдерінен бойды аулақ ұстап, мəпелеу, сендіру,үлгі өнеге əдістеріне ерекше мəн берген. Əдепті қыз үсті-басын таза ұстап, сəнді киінуге, айналадағыларға қарап бой түзеуге тырысады, шаш күтімі, тіс күтімі сияқты кісіге ажар беретін косметикалық-гигиеналық талаптарды сақтайды.

Жақсы мінезге қыз бала жастайынан үйренсе ғана ол бойға қонымды болады. Мінез-құлық тəлімі, бойжеткеннің мінез-құлқы, психологиясы туралы

121

жазылған, жақсы ақыл-кеңестер беретін кітаптар: Ж.Байжанова "Қызым саған айтам"(Алматы, 1985 жыл); А.Хрипкова, Д.Колесов "Ұл өссе, қыз өссе"(Алматы 1988 жыл); И.Қарақұлов "Қырық сұрақ" (Алматы, 1985 жыл).

Қыз абыройы-болашақ отбасының, босағаның беріктігіне қатысты мəселе."Қыздық жолы жіңішке" деп,оның абыройын сақтауын қатаң қадағалап отырған. Қыз баланың абыройы оның ақыл-парасатына, инабаттылығына, махаббатты жоғары бағалауына байланысты. Əр əке-шеше, туған-туысқан, бауыр өз қыздарының абыройлы болуына ерекше мəн беріп, қадағалайды, əсіресе қыз тəрбиесіне анасы жауапты. Халқымыз бойжеткен қыздың алдына келешектегі өмірлік міндеттерін қойып, орындап отыруды қыздық абыройы деп санаған.

Олар:ізетті болу,əсем киіну,əкені күту, шешені сыйлау, дөрекі сөйлемеу, қабаң шытпай жүру, үлкендердің алдынан кесіп өтпеу, ұқыпты болу, өсек айтпау, ұрпақ тəрбиесінен хабардар болу, ұлт дəстүрлерін құрметтеу, ана тілін ардақтау, орынсыз сөз айтпау, арқан, жіп есе білу, сиыр сауа білу, кілем тоқып, кесте тіге білу,т.б. секілді мінез-құлықтық қасиеттер мен дағды икемділіктері. [3]

Отбасында,бала бақшасында,мектепте,көпшілік орындарда қыз абыройын тəрбиелеу баршамыздың міндетіміз. Отбасы өміріне даярлау Əр халықтардың дəстүр-салтындағы келін түсіріп, қыз ұзату, баланы үйлендіріп, ұрпақ жалғастыру мəңгілік құбылыс.Осы заманға лайықтап, өткеннің мұрасын байыптап жастардың жұбайлық өмірінің дұрыс басталуына бағыт-бағдар беру -қоғам мен мектептің, ата-ананың, бүгінгі тыныс-тіршілігіміздің маңызды шаруасы. Бұл мəселеде халықтың ақыл-ойын, болмысын, арманын, тəлім-тəрбиесін Абайдан терең ұғындырған ақын болған емес. Сондықтан да Абай идеясына тоқталғанды жөн көрдік. Абай бозбала мен бойжеткенді жұбайлық өмірге баулуда мына мəселелерге терең назар аударғанды жөн көрді жəне осы талаптарға сүйенуін сұрайды. [4]

• Адам өмірінің сыңары, бір бүтіннің жартысы болатын өмір серік жар таңдауда тəрбиелі, ақылы ажарына сай, еңбексүйгіш адамгершілігі мол таза жүректі адаммен бас қосу.Жастың шақ-адам өмірінің ең қызың ең мағыналы,ең жауапты шағы, оның басты ерекшелігі, алданғыш көңіл, албырт сезім, сенгіш жүрек, батыл əрекет, қызыққа құмар, қызылға өш, өткінші дəурен екендігі.

• Жастық шақта отбасын құру, білім алу, еңбек қаракетіне төселу - адамшылықтың басталу шағы, оны дұрыс бастау қажет. Отбасын құру бақыты екі адамның тілек-мүддесінің бірлігі, жастар өз бақытының қожасы, мұны берік дəстүрге айналдыру, отбасын берік ұстау олардың өз қолдарында.

Абай келешегіне үміт еткен жастарды жұбайлық өмірге алдын ала даярлықпен баруына ерекше мəн береді. Отбасындағы тіршіліктің барлық жай-жапсарын, жетістік-кемістігін олардың алдарына жайып салып, жақсысын үйреніп, жаманнан жиренуге, жаман əдеттерге мойынсұнбай, тек адамгершілікке шақырды. [5]

Пайдаланылған əдебиеттер: 1.Инновация туралы түсінік «Қазақстан мектебі,2006 жыл

122

2.Танымдық қызығуды белсендіру «Қазақстан мектебі»№6,2003 жыл 3.Жаңа технология негізі-сапалы білім «Қазақстан мектебі»№4,2008 жыл 4.Бала тəрбиесі №2,2006 жыл 5.Тəрбие жетекшісі Орынбор

ҚОЛӨНЕР ТҮРІ – КЕСТЕНІҢ ТАРИХЫНАН

Мураталиева Сауле Жаугаштиевна Ақтөбе гуманитарлық колледжі Əдіскер, арнаулы пəн оқытушысы

Кесте – қазақ халқының қолөнерiндегi өзiндiк ерекше түрлерiнiң бiрi. Кесте деген атының өзi бағзылықты бiлдiредi жəне Орталық Азияның байырғы иран тiлдi тұрғындарының (қазақ халқының арғы негізі) арасында пайда болуы мүмкiн. Кейбiр зерттеушiлердiң пiкiрiнше, бұл сөздiң семантикасында (кесте, кеште, кашта көне иран тiлiнде «суреттелген» деген мағынаны бiлдiредi) алғашқы қауымдық кездiң жаңғырығы болуы мүмкiн. Əлі кесте тоқуды білмегенімен, сол бағзы дəуiр адамдары арасында дүлей күштер мен тiл-көзден қорғану үшiн иленген терi мен матаға дуалы белгiлердi бейнелеген суреттер салатын салты болған. Кейінірек өрнекті кестелер осындай дуалық – қорғану мiндетiн атқарған жəне осы дəстүр оның эстетикалық мəн-мазмұны жоғарылаған біздің заманымызға жеткен.

Кесте– сəндік қол өнерінің бір түрі. Мата, тері, киіз, т.б материалдар бетіне əртүрлі боялған жіптермен, жібек зергермен сурет, өрнек салып тігу арқылы жасалады. Ежелден халық арасында кең тараған. Кестенің алғашқы үлгілерін Парызық пен Коинұлан қорғандарынан табылған құрал-жабдықтардан (түскиіз,түскілем,киім-кешектер,камзол,желең) көруге болады.

Кейде кестеге моншақ, інжу, маржан т.б асыл тастар тағылады. Кестені инемен, бізбен, кесте–машинасымен тігеді. Кестені ұсақ моншақпен, кішкене түйме тəріздес домалақ,жылтыр материалмен де орындаған. Кестені материалдың бетін түгел бастыра немесе гүл шоғырына ұқсатып та əшекейлейді. Бұйымды тұтастай бастыра əшекейлеу үшін шалыс, жатық, терме, жөрмеу тəсілін қолданады.

«Қазақта тұсқа ілінетін астарлы жібек төсемнің барқыт, масаты немес мəуіті жолағына кесте жүргізілетін, ал төменгі жағы көрпе-төсекпен жабылып тұратындықтан бос қалдырылатын бізкесте, тұскесте, ілмеккесте деген түрлері болған. Оларды қазір кейбір зерттеушілер, неге екені белгісіз, тұскиіз деп атап, шатасып жүр. Мұндай бұйымдардың Қазақстанның орталық музейінде, Түркістандағы «Əзірет Сұлтан» қорығында сақталған үздік үлгілері бар. Оларда сан алуан жапырақтар, гүлқауыз, шыйыршық сарыны көптеп кездеседі» [2.52].

Кесте тiгу өнерi қазақтарда бағзы кездерден берi болғандығын дəлелдейтiн археологиялық қазбалар мен жазба ескерткiштер көп болмағанымен, баршылық.

123

Бұл салада Солтүстiк Моңғолиядағы Ноин-Улин қорғандарынан табылған археологиялық қазбалардың маңызы зор. Гун кестелерi деп аталатын қазба деректердің де құндылығы ерекше. Оның iшiнде əсiресе юечжийлер немесе үйсіндердің қолынан шыққан деп саналатын екi шымылдық кесте бар. Бұл шымылдықтар гун тұрақтарының қабырғаларын шаршаулауға, бөлмені екіге бөлуге пайдаланған болуы мүмкін. Мұндай бұйымдардың болуы көшпендiлер үйлерінде əсемдiк үшін iрi кестелi дүниелердi пайдаланғандығын көрсетедi.

Кесте тiгу өнерi көшпендi тұрмыс салты жағдайында қалыптасқан, сондықтан да ою-өрнектер малшы, бақташы қазақтардың тұрмысы мен шаруашылығын айқындаған. Кесте тiгумен тек қана əйелдер айналысқан жəне мұндай үй кəсiбi қазақ əйелдерiнiң арасында өте кең таралған. Кестелеу өнерi анадан қызына мұраға берiлiп, қолынан ісмер қыз-келіншектердің қоғамда алатын орны да ерекше болған. Той үстiнде жас келiндi күйеудiң туыстарына таныстыратын «беташар» кезiнде күйеу жiгiт қалыңдығына ине сыйлаған, мұнымен ол қалыңдығының шебер екенiн бiлдiрген. Қыздың жiгiтке сыйлаған кестелi орамалы оның махаббатының белгiсiндей болған. [4.253.]

Кесте тiгуге пайдаланылған неғұрлым көне материалдар киiз, иленген терi, жүннен тоқылған мата жəне жiп. Ноин-Улин қорғаны қазбаларының өзiнен бiз түрлi түстi жiбек жiптермен «бiз кесте» тəсiлiмен бай кестеленген былғары етiктi көрдiк. Қазақтар жарғақ шапан, жарғақ шалбар жəне аяққаптарды кестемен əшекейлеген. Мемлекеттiк орталық мұражай жiңiшке тiлiнген жарғақ қиындыларымен тiгiлiп, жiбек кестелермен əшекейленген түскиiз сақталған. Бұл кiлем ХХ ғасырдың басында наймандардың iсмер əйелдерiнiң қолымен тiгiлген [5.86.].

Дегенмен, сəндiк кестелерге сырттан əкелiнген барқыт, шұға, фланель, шибарқыт жəне шыт пайдаланылған. Ал кестенi жүн, жiбек, мақта-мата, сондай-ақ алтын, күмiс жiптерiмен тiккен. Кестеге маржан, iнжу, iрiлi-ұсақты құбылмалы моншақтар қолданылған. Бұйымның үстiне күмiс алқа бастырылып, зермен жиектелген, кейбiр аса көркем əсемдiк кестелерге құндыз, сусар, кəмшаттың құйрықтары тiгiлетiн болған.

Қазақтың кесте тiгу техникасының негiзгiсi – «бiз кесте». «Бiз кесте» көбiне бастырмамен жарасым тауып шыралжынмен тiгiледi. Қазақтың кесте өнерiнінің тағы бiр ерекше түрі– шалма кесте. Оның шалып тiгiлген ирек жiбi кестеге өзiндiк көрiк бередi. Ал жөрмеме түрі, негiзiнен, əйелдердiң əшекейлi бас киiмдерi мен əсемдiк бұйымдарында қолданылған. Жөрмеме қазақтың кесте өнеріне ХХ ғасырдағы орыс келiмсектерi арқылы келгендiктен, оны кейде «орыс кесте» деп те атайды. Қазақтың iсмер əйелдерi алтындап тiгу өнерiне де шебер болған. Ірi кестелі бұйымдардағы ою-өрнектің ортаңғы элементтерi, кейде бүкiл бұйым тұтастай алтындап кестеленген. Қазақтың көркем безендiрiлген үйiнде сəндік кестелердiң алатын орны ерекше. Қабырға кiлем-түскиiздер төрге ілінеді. Кестеленген шағын дүниелер есiкке жақын тұрған шаруашылық жағына iлiнедi. Кестеленген жалпақ тегерiш үйдiң күмбез тұсын айнала көмкерiп тұрды. Əсiресе той шымылдығы ерекше кестеленетiн болған. Олар моншақтармен төгiлiп, асыл тастармен зерленген. Өйткенi жас

124

жұбайлардың неке қию салтында той шымылдығының маңызы ерекше болған. Той күнi, əсiресе, «қол ұстатар» салты кезiнде шымылдық жастарды жат көзден жасырып тұрған. Кейiнiрек осы шымылдық артында жастардың төсегi болды. Қымбат матадан жасалған шымылдықтың жоғарғы жағы кестеленiп, жиектерi шашақталып келеді. Жастардың төсек бұйымдары–«төсек жапқыш», «жастық қаптары» да көркем кестеленiп отырған.

Қазақстанның солтүстiк жəне оңтүстiк-шығыс аудандарында арнайы кестеленген мерекелiк дастархан болған. Бұрынғы кезде дəулеттi адамдардың үйiнде құрметтi қонақтар отыратын кестеленген кiлемшелер тiгiлген. Жайнамазды кестелеу, негiзiнен, Қазақстанның солтүстiгi мен оңтүстiгiнде кездеседi [6.99.].

ХХ ғасырдың басында қазақ үйлерін безендіруде орыс, украин қоныстанушыларының үлгiсiндегi кестелер пайда болады.

Киiз үйдiң iшiн безендiруде кестеленген ұсақ бұйымдар көп пайдаланылған: ыдыс-аяқ салатын аяққап, сандыққап, қолдорба, қоржын, айна, шам, қайшы салатын кестеленген кiшкене дорбалар жəне т.б. Ұлттық кесте өнерiнiң неғұрлым жарқын көрiнiсi қабырғаға iлiнетiн көркем түскиiздерден көрiндi. Көшпендi тұрмыстың көптеген қолөнер түрлері жойылып кеткенімен, түскиiздердi кестелеп өрнектеу өнерi Қазақстанның көптеген аудандарында бүгінгі күнге дейін сақталып қалған. Кестелеудiң бұл түрi қазiргi заман талғамымен үндесiп, мерекелiк əсемдiктi, ерекше ұлттық колориттi көрсетедi.

Киiз үйдiң ортаңғы бөлiгiнде, төсектiң тұсына, əдетте бiр немесе бiрнеше түскиiз iлiнедi. Қазақ түскиiздерiнiң өзiне тəн ерекшелiгi – олар «П» əрпiнiң белгiсiнде жиектелiп, кiлемнiң төменгi жағы жиектелмей ашық қалады, себебi оның төменгi жағын кестелi жастық, алуан түрлi өрнектi жапқыштар жасырып тұрған.Астыңғы жиегi сырылып көмкерiлген түскиiздер сирек кездеседi.Түскиiздiң орта тұсындағы оюлардың композициялық орналасуының өзiндiк дəстүрлi тəсiлдерi бар. Мұндағы ою алыстан көзге бiрден түсуi үшiн iрiлеу етіп тiгiледі. Түскиiздiң ортаңғы бөлігі көбіне ашық қалады, бұл «П» əрпiнiң белгiсiнде жиектеле жүргізілген өрнектің мəнін арттыра түседі.

Қазақтың сəндік кестелеу өнерiндегi көмкермелеу композициясының кең таралған түрi – өсiмдiк өскiнiнiң иректелiп оюланған көрiнiсi, оның сол ирек тұстарына əр алуан гүл өрнектерi салынады. Əдiптеп көмкерудiң тағы бiр тəсiлi – бiр немесе екi үлгiнi қосарлап қайталап отыру (жапырақ үлгiсiнде немесе шаршыланған ортадан тарайтын сан алуан күрделi бұтақтар).

Қазақтың кестелеу өнерiнде түс пен бояудың мəнi зор. Бояу түрлерін үйлесiмдi пайдалану оюдың байлығын көрсетiп, кестенiң композициялық жарасымдылығын айқындайды.Қазақ iсмерлерiнiң негiзгi тəсiлi–алуан түстердi үйлесiмдi жарастыру, бiр түстiң жеке басымдығы қолданылмайды. Түстердiң түрлерi де шектеулi–қызыл,жасыл,сары,көк жəне ақ түс. Неғұрлым көне кестелерiнде, көбiне қызыл түс қолданылған – қасиеттi отты тазартатын күннiң нысаны.

Ұлттық кестелеу өнерiнiң оюлары қатаң симметриялы, өрнектерi ирек сызықты болып келедi. Көбiне өсiмдiк бейнелi, хайуансал жəне геометриялық

125

нақыштар жоқтың қасы. Оюлардың образдық құрылымы халық iсмерлерiнiң шығармашылығы негiзiнде айшықталған табиғаттың табиғи көрiнiстерiн бейнелейдi. Даланың түлеп гүлденген шағы – көктем маусымы қазақтар үшiн жылдың ең мерекелi кезi болған. Даланың өзi бұл кезде жасыл дүниенiң үстiнде қызғалдағы құлпырған алып кiлемге ұқсайды. Қазақтың iсмер əйелдерi өздерiнiң шығармашылық шабыт қайнарын сол көктемнен алғандай. Қызғалдақ бейнесі тек кестелеуде ғана емес, қазақтың басқа да қолөнер түрлерiнде аса көп қолданылған. Өсiмдiксал нақышының кестелеу өрнегiнде ең көп бейнеленетін түрлері: гүл шоқтары, сабақтар мен жас өскiн жəне т. б.

Ұлы Жiбек жолының бойында болғандықтан, қазақтың ою-өрнек өнерiне жат жерлiк нақыштар да енген. Мысалы, бадам, анар, бұлт, саңырауқұлақ жəне т. б. Олар өзінше өңделiп, уақыт өте келе этникалық мəртебеге ұласқан. Тек мұқият зер салып қарағанда ғана олардан байырғы қиыр шығыстық, сасандық, тағы басқа да нақыштарды байқауға болады. Кейбір кестелерден мыңжылдықтар тұманына оралған архаикалық образдарды да байқауға болады. Мемлекеттік орталық мұражай қорында алты бұрышты, тор iспеттi сызықтармен əшекейленген, жоғары биiктен түскен сабақтарының ұшында өскiндерi бар қызықты жəне өзгелерiне ұқсамайтын ерекше оюлы кесте сақталған. Сырттай қарағанда, ол алыстан анар ағашына ұқсайды. Алайда мұқият үңiлiп қарағанда, бұл өрнектi тасбақаның бейнесiне ұқсатасыз. Ноин-Улин қорғанынан табылған кестелi шымылдықтың бiрiнде де тап осындай тасбақаның мүйiз сауытын, өсiмдiк өскiндерiне ұқсастырып кескiнделген қолын, тiптi аузына тiстеген өсiмдiк сабағын да байқайсыз. Мұнда бiздiң скиф-сiбiр анимализмiнiң (хайуанаттарды кескiндеу) өзгерген түрiне, нақтылай айтқанда, ондағы хайуанаттардың нақты образдарының кейiнгi көшпендiлердiң ою-өрнек шығармашылығына сiңiсiп кеткен одан арғы эволюциясына тап болуымыз əбден мүмкiн: жерде жүретiн тасбақаның сауыты шартты түрде геометрияланған, бiрақ өзiне тəн суретi сақталған, басы мен аяғы, құйрығы өсiмдiк өскiндерiне ұқсастырылып өзгертiлген. Соңғы жылдары Орталық Азияда Новосибирскiнiң археологтары ашқан бұл қайран қаларлық қазбалары тасбақаның жоғарыпалеолиттiк адамның көркемдiк шығармашылығының обьектiсi болғанын дəлелдейдi. Ал оның образы дүние жаратылысының, ғаламның, алғашқы қауымдық дүниетанымдық концепциясының көркемдiк бейнелеуiмен байланыстырылады [7.328.].

Кестелеу өрнегiнде кеңiнен пайдаланылатын дөңгелек жапырақтың да архаикалық тамыры тереңде жатыр. Кездесе беретiн көп жапырақшалы гүлдерге бөленген жапырақ композициясы немесе жиектелген жiңiшке сызықтардың Қазақстанның қола дəуiрiндегi жартасқа салынған, күн сəулелi құдайларды бейнелейтiн суреттерiне тiкелей ұқсастығы бар. Кестешiлердiң жапырақ бейнесiнде тiккенi «күн» деп аталады, жоғарғы жапырақ – «айшық» (Ай). Айта кететiн бiр ескертпе, оюлардың халықтық атауы көбiне еркiн аталған, онда бастапқы ой-жүйенiң ұстанымдары аталмаған. Сондықтан оларға мəн беру сол кездiң дүниетанымын, ою-өрнек кестелердiң шығармашылық,

126

көркемдiк болмысын зерттейтiн ғылым үшiн қажет. Кестелеу өнерiнде сондай-ақ, таңба мен ай-күн, сенiмге байланысты белгiлер де кең тараған.

Қазақтың əсемдiк кестелеу өнерi қазiргi кезде де халық өнерiнiң жалпыға тəн сүйiктi бiр түрi болып отыр. Бұл өнердiң өмiршеңдiгi – оның тамыры терең дəстүрлiлiгiнде,көркемдiк бейнелеу құралдырындағы бояуының байлығы жəне орындалуының қарапайымдылығында.

«Бастауыш сыныпта – кесте тігу» атты курстық жұмысымызды – кесте тігіп үйренсем деген жандарға оқу-əдістемелік құрал болса екен ниетпен жаздық десек артық кеткендік болмас. Өйткені, біздер өз зерттеуімізде тек кесте тарихын теориялық тұрғыдан ғана қарастырып қоймадық, сондай-ақ, тігіс түрлерін үйретуге де күш салдық. Материал таңдау жолдарын атадық. Жұмысымызды қорытындылай келе, негізгі бөлімдегі əр тарауға тоқталып өтсек. «Қолөнер түрі – кестенің тарихынан» тараушасында кестенің қазақ халқының қолөнерiндегi өзiндiк ерекше түрлерiнiң бiрi екендігін атап өте келе, кесте тарихына тоқталдық. Жалпы, кесте деген атының өзi бағзылықты бiлдiредi жəне Орталық Азияның байырғы иран тiлдi тұрғындарының (қазақ халқының арғы негізі) арасында пайда болуы мүмкiн. Кейбiр зерттеушiлердiң пiкiрiнше, бұл сөздiң семантикасында (кесте, кеште, кашта көне иран тiлiнде «суреттелген» деген мағынаны бiлдiредi) алғашқы қауымдық кездiң жаңғырығы болуы мүмкiн. Əлі кесте тоқуды білмегенімен, сол бағзы дəуiр адамдары арасында дүлей күштер мен тiл-көзден қорғану үшiн иленген терi мен матаға дуалы белгiлердi бейнелеген суреттер салатын салты болған. Кейінірек өрнекті кестелер осындай дуалық – қорғану мiндетiн атқарған жəне осы дəстүр оның эстетикалық мəн-мазмұны жоғарылаған біздің заманымызға жеткен. Кесте – сəндік қол өнерінің бір түрі. Мата, тері, киіз, т.б материалдар бетіне əртүрлі боялған жіптермен, жібек зергермен сурет, өрнек салып тігу арқылы жасалады. Ежелден халық арасында кең тараған. Кестенің алғашқы үлгілерін Парызық пен Коинұлан қорғандарынан табылған құрал-жабдықтардан (түскиіз, түскілем, киім-кешектер, камзол, желең) көруге болады.

«Кестенің түрлері» деп тақырыптаған тараушамызда, кестенің біз кесте, баспа жылтыр, томбурлы кесте, албыр кесте, кенебе ине т.б түрлері белгілі. Кестенің шым кесте жəне əредік кесте деп аталатын екі түрі бар екенін білеміз. Белгілі өнертанушы ғалым Ақселеу Сейдембек ағамыз да «Сонар» атты еңбегінде кесте түрлеріне тоқталып өтеді: «Кесте өнерінің қазақ халқына тəн байырғы көне түрлері: біз кесте, айқас тігу, айқыш-ұйқыш тігу, басып тігу, қайып тігу. Біз кестенің «шым кесте» жəне «əредік кесте» деп аталатын екі түрі бар» деген пікірлерін ескердік. Жəне «біз кесте, айқас тігісті кесте, инемен тігу кестесі» деп ата-бабамыз ардақтап атап кеткен кестелердің сан түрлеріне тоқталып, олардың өзіндік ерекшеліктерін ажыратып бердік.

«Кестені көркемдеп тігу жəне кесте тігістері» деп берген тараушамызда тақырыптан байқалып тұрғандай, кесте тігу жолдары мен тігістерінің сан қилы екендіктерін сараптадық. Тігіс түрлеріне қысқаша тоқталып өтсек, кесте санап тігілетін (жіпті санап отырып кестелеу) жəне еркін (сурет нұсқасы

127

бойынша, санамай еркін тігу) кестелеу деп бөлінеді. Сонымен қатар кестелер–жай тігісті, барқыт тігісті болып та бөлінеді. Санап кестелеудің өзі бірнеше түрге:терме тігіс, қиғаш тігіс, жай айқас тігіс (крест), қосарланған айқас тігіс, жартыкеш айқас тігіс болып бөлінетіндігін айттық. Сондай-ақ, торлап тігу, бедерлеп тігу, көпіртіп тігу. түктеп тігу, маржандап кестелеу, алтындап, күмістеп тігудің түрлері де бағзы замандардан ел арасына кеңінен тараған.

«Тұскиіз жəне оны кестелеу» деп атаған тараушамызда кесте ісімен кеңірек таныстыру үшін, оның ең күрделі жəне көп тараған түрі тұскиіз кестесі мен тұскиіздердің жасалу түрлеріне тоқталмақпыз.

Кестелі тұскиіздің халық арасына ең көп тараған негізгі үш түрі бар. Оның біріншісі – тұтас матаны əр түсті жіппен шымқай кестелеу, екіншісі – əр түрлі маталарды оюластырып кестелеу, үшіншісі– маталарды бөлек кестелеп, бетіне оюлап жапсыру. Сонда мұнай тұскиіздің бір жері мата, бір жері киіз болып көрініп тұрады.

Тұскиіз кестесі көбінесе бір тұтас мазмұндағы бірнеше ою-өрнектердің жиынтығынан, яғни бірнеше өрнектердің ұнамды үйлескен тұтас матаға кестелеген түрден тұрады.Қазақтың көне үлгісімен кестеленген тұскиіздердегі оюлардың көбі:«су»,«мүйіз», «гүл», «жапырақ», «шырмауық»,«түйе табан», «айбалта», «алқа» оюлары болып келеді. Ел ауызындағы ертек-аңыздар мен қарт шеберлердің айтуына қарағанда мұндай өрнектер тұскиіздер жазғы жайлаудың бейнесін береді дейтін көрінеді. Жайқалған гүл-жастықтың, жаңа өмірдің символы ретінде салынған. Сондай-ақ аңшылыққа жəне жорық жабдықтарына байланысты ұғымның нəтижесінде келіп туған ескі тұскиіздердегі кестелер де, осындай жайларды аңғартқан. Тұскиіздің тігушілердің көрмелері бұрын жиі ұйымдастырылып тұрған.

«Кесте тігуге қажетті құралдар жəне қолмен кестелеу» тарауында біздер кесте тігушілердің əліппесін дайындадық десек те артық айтпаймыз. Өйткені, бұл бөлімде кесте тігу үшін қандай ине, қандай жіп түрлерін таңдай керектігіне, қайшының қандай болмақ, жалпы кесте тігу құралдарын Ақтөбе қаласының қай жерлерінен табуға болады деген мəселелерге қарастырдық. Сонымен қатар, ғылыми жұмысымыздың аталған бөлімде кесте тігуге қажетті құрал-жабдықтарды қолданылу жағдайына, технологиялық үрдіс пен экономикалық шығынды ескере отырып, есебін шығаруға, дайын болған бұйымды жарнамалау жолдарына тоқталдық.

Ғылыми жұмысымызды қорытындылай келе, ой түйіндесек: Қала, облыс бойынша кесте тігу өнерін меңгерген жандардың мүлдем саусақпен санарлық екендігіне көз жеткіздік. Кесте тігу түгілі, бұл өнердің тарихымен таныс болғандардың саны пайызға шаққанда 15%. Психолог мамандармен сөйлесе келе, кесте тігу өнерінің өзі жас қыздарымыздың сабырлы, ибалы болуына себепкер болатындығын жəне мінез-құлқына қалыпты ықпал ететіндігін білдік. Кесте тігумен айналысқан қыз балалардың байыпты қалпы статистикалық деректер көрсеткендей ер азаматтарға, бозбалаларға да жағымды əсер қалдырып, қызуқандылықтан бойларын аулақ салуға негіз болатын көрінеді. Бұл көрсеткіштер–кесте тігу өнерімен айналысудың пайдалы жақтарының бір

128

ғана қыры. Сөзімізді қорыта келе, ортаға тастар ұсыныстарымызды ел назарына ұсынсақ: -Кесте тігумен айналысу – біріншіден, халықтың тарихын білу деген сөз. Ал, өткен тарихымызды білмей – болашаққа батыл қадам басу да мүмкін емес. -Екіншіден, көздің жауын алардай, кестелеп тіккен əсем бұйымдар – көпшіліктің эстетикалық талап-талғамын жетілдіреді. -Үшіншіден, жоғарыда айтып кеткеніміздей, кесте тігумен айналысу–барша бойжеткендеріміздің сəн-салтанатын асыра түспесе, кемітпейтіндігі ақиқат.

Кесте тігу өнерін насихаттауды–ең алдыменен өзіміздің оқу орнымыздан бастағанымыз жөн. Қолөнердің бұл саласының жандануын құптайтын жастар Ақтөбе қаласында да жеткілікті. Қолөнер бұйымдарының (оның ішінде əрине кестелеп тіккен өнімдердің) мұражайын (болмаса, бастапқыда арнайы кабинет жасақтасақ та) дайындауды қолға алу керек.

Дерек көздері: 1.Купербаева А.Ж. Орта мектепте еңбек пəнін оқыту жəне оқушыны еңбекке баулудың тиімді əдістері // Қазақ мектебі: бүгінгі жайы жəне даму болашағы. Республикалық ғылыми-практикалық конференцияның материалдары. Алматы, 2002. 552 бет. 2.Жəнібеков Өзбекəлі. Уақыт керуені. Алматы: Жазушы – 1992. 192 бет. 3.А.Сейдембек. Сонар. Алматы: Жалын, 1989. 352 бет. 4.Б.Сапаралы. Адалбақан. Алматы: Өнер, 1992. 384 бет. 5.Қазақ халқының философиялық мұрасы. Астана, 2005. 496 бет. 6.Ш.Уəлиханов. Таңдамалы. Алматы: Жазушы, 1985. 560 бет. 7.А.Жұбанов. Замана бұлбұлдары. Алматы: Қазақтың мемлекеттік көркем əдебиет баспасы, 1963. 432 бет.

БІЛІМ БЕРУДІҢ ҰЛТТЫҚ МОДЕЛІ-КƏСІБИ БІЛІМ БЕРУ ТЕТІГІ

Орынбасарова Базаргуль Даденбаевна Сейтен Мереке Садыкулы

Ақтөбе қаласы, Ақтөбе гуманитарлық колледжі, математика жəне биология оқытушылары

Бүгінгі таңда қоғамдағы өзгерістер, үздіксіз білім беру жүйесінің ұлттық моделін жасауға деген ұмтылыс ұлттық құндылықтарды терең зерттеуге мүмкіндік жасауда. Еліміздегі экономикалық жəне əлеуметтік-саяси ахуал өткенімізге оң баға беруге, тарих шежіресінде қордаланып жатқан ізгіліктерді, халық зердесін жас ұрпаққа жеткізуді міндеттейді. Осындай игілікті міндетті шешу, тарих беттерінде ашылмай қалған құндылықтарды қаймағын бұзбай жеткіншектерге жеткізу-адами борыш. Ұрпақ алдындағы аталмыш борышты өтеу, əсіресе, тəлім-тəрбиенің кілтін қолға алып жүрген педагогтерге тікелей қатысты [1].

Тəуелсіз елімізде жастарды бүгінгі күн талабына сай ұлттық тəлім-тəрбие беруде халқымыздың бай мəдени мұраларын, педагогикалық ой-

129

пікірлерін,жинақталған ұлттық құндылықтарды зерттеп, жүйелеп, студенттердің оқу-тəрбие үрдісіне пайдаланудың маңызы зор.

Елбасымыз Н.Ə.Назарбаев Қазақстан халқына «Əлеуметтік-экономикалық жаңғырту-Қазақстан дамуының басты бағыты» атты Жолдауында: «Оқыту үрдісінің тəрбиелік құрамдасын күшейту қажет. Олар - патриотизм, мораль мен парасаттылық нормалары, ұлтаралық келісім мен толеранттылық тəннің де, жанның да дамуы, заңға мойынсынушылық» деп атап көрсетті. Осыған орай, қазіргі студенттердің бойында ұлттық құндылықтарды, студенттердің ұлттық дүниетанымын қалыптастырудың маңыздылығы - бүгінгі күнгі өзекті мəселелердің біріне айналып отыр.

Ұлттық дүниетанымды игеру қазақтың өзіне тəн мінезі, жүріс-тұрысы, салт-санасы,дəстүрі ұлттың тəрбие нысандарын қалыптастыру болып табылады.Қазақтың қадір-қасиеттері,дүниетанымы оның рухани тұтастығының, ұлттық болмысының негізгі қайнар көзі болып саналады. Жалпы, ұлттық дүниетанымның қалыптасуында тарих пен əлеуметтік тəжірибенің ықпалы зор. Ұлттық мəдениет пен ұлттық философия - ұлттық дүниетанымның рухани жəне əлеуметтік негізі. Əрбір халық тарихи даму кезеңінде өз болмысын ойлау жүйесі мен дүниетанымы арқылы зерделейді. Ұлттық дүниетаным-сіресіп қатып қалған ұғым емес, ол халықтың өмір салтының бағдаршамы. Адамдар нақты қоғамдық қатынаста қалыптасатын ойлау жүйесі, ойлау салтының рухани жемісі[2].

Біріншіден, оқытушы мен студент арасындағы тиімді байланыс. Кəсіби білім алу кезіндегі ең маңызды тəжірибе-ол əлеуметтік білім алу болып табылады. Қандай да болсын білім пəнін меңгеру барысы студенттердің өзара коммуникативтік қарым-қатынасқа түсулері арқылы іске асырылады. Бұл үрдісте адамгершілік жəне ізгіліктік тұрғыдан адамдардың бір-бірін түсінуі, адами қарым-қатынас жасауға ниеттенуі маңызды болып табылады.

Педагогикалық мамандықтың негізі мазмұны адамдармен өзара қарым-қатынасты құрайды. Демек, кəсіптік білім беру кезінде алдымен «оқытушы-студент» араларындағы бір-бірін түсінушілік арқылы педагогикалық мақсаттар іске асырылуы тиіс. Осы байланыстар арқылы студенттік өмірге жəне мамандыққа деген қөзқарастарының негізгі бағыттары қалыптасады. Ол адамның өмірдегі орны, шындық, адалдық, адамдық, білім, біліктілік, т.б туралы негізгі көзқарастарын шындайды.

Өмір барысында оқытушы мен студент арасындағы өзара қарым-қатынасқа əр жеке адамның өмірге деген өзіндік көзқарастары, мақсаттары, өмірлік құндылықтары, мотивтері жеке қызығушылықтары, тəжірибесі, т.б əсер етіп отырады, сондықтан білім алу барысында оқытушыға сабақ берудің жаңаша түрлерін еңгізу,түрлендіру,өзгерту қажеттігі туындайды. Солар негізінде студенттердің қоғамдық мақсаттарды түсініп, өз күш-жігерлерін сол мақсаттарға жетуге бағыттауы орын алады[3].

Екіншіден, білім алушыларға сабақ барысында қолайлы,тиімді психологиялық ахуал туғызу.Бұл мəселе дұрыс шешімін табу мектеп мұғалімі немесе кəсіби оқу орны оқытушысы үшін күрделі жұмыстың бірі. Ұстаз немесе

130

педагогикалық қызметкер сабақ барысында білім алушыға психологиялық тиімді жағдай туғызу, алдымен, оқушылардың қызығушы-лықтарын туғызу арқылы қабілеттерін аша білу, осы арқылы ұстазбен өзара тиімді байланыс орнату сияқты белгілі əрекеттер арқылы жүзеге асады. Бұлай болмаған жағдайда студент сабақ барысында өзін тұйық, ынтасыз сезініп, шеттеліп қалуы əбден мүмкін.

Психологиялық жайлылық - адамдар арасындағы байланыстың сапалық көрсеткіші. Ортадағы жағымды психологиялық жайлылық нəтижесінде адамдардың өзара сыйласымдылық танытуы, өздерін еркін ұстауы орын алып, əр адамның толық ашылуы мүмкін болады. Керісінше, ағдай өзара атқаратын жұмыстың сапасыз болуына,студенттің жан-жақты өсуіне кедергісін келтіріп, адамның үрей, қобалжу, өзін қорғансыз сезіну жағдайына əкеледі.

Үшіншіден, студенттің жеке басының ерекшелігін ескеру жəне оның мамандығын меңгеру барысын бағалау. Ұстаз-педагог үшін студент ең құнды жəне басты объект болып табылады. Студенттерді, алдымен, білім алушы орта субъектісі ретінде қалыптастыру олардың күнделікті өмірде əлеуметтік жауапкершілікті екендіктерін, қоғам ортасында дұрыс бейімделулерін, адамгершілік көзқарастарының орнығуына, өзара сыйластықтың болуына, өздігінен дұрыс шешім қабылдау мүмкіндіктерін арттыруға жағдай жасайды. Студенттермен қарым-қатынас барысында ұстаз, алдымен, олардың жеке субъект екендігін есте ұстағаны дұрыс. Студенттің жеке көзқарасының қоғам дамуындағы пайдалы жақтарға қарай өрбуіне жол сілтеу - оқытушының ең басты міндеттерінің бірі.

Педагогтің кəсібилік пен шығармашылық деңгейге жетуі ұзақ, үзіліссіз үрдіс, К.Роджерстің бейнелі сөзін қолдансақ, «өмірдей ұзақ саяхат». Болашақ мамандардың жаңашыл болып қалыптасуы мен оны оқыту мен тəрбиелеу ісімен арнайы айналысатын оқытушылардың жасампаздығына тікелей тəуелді. Бұл ретте педагог мамандарды дайындаумен шұғылданып жүрген қазіргі оқу орындары оқытушыларының педагогикалық шығармашылықтың теориясы мен тəжірибесін жете түсінуі, өз пəнін оқытуда студенттерді шығармашылық жағдайға қойып отырғаны дұрыс. Кəсіби оқу орнында мамандардың кəсібилік деңгейін,шеберлігі мен шығармашылығын арттыруда бірлестіктің алатын орны зор. Оның əлеуетін толық пайдалану білімнің сапасының артып, заман талаптарына сай мамандар дайындаудың негізі болып табылады[4].

Ұлы ағартушы Ахмет Байтұрсынов «Бала оқытуды жақсы білейін деген адам əуелі балаларға үйрететін нəрселерін өзі жақсы білуі керек»... «Шығармашыл мұғалім шығармашыл шəкірт дайындайды» деген ой тұжырымдайды.

Студенттерге білім беруде тиімді нəтижеге жету үшін оқыту əдістері мен құралдарын іріктеу, технологияны таңдау, оқу үрдісін құру- оқытушы құзырындағы іс.Ғылымның үздіксіз дамуы,оның жаңа бөлімдері мен бағыттарының пайда болуы математика пəнінің мазмұнының өзгеруін талап етеді. Тəжірибелік құндылығы жоқ бөлімдер қысқартылып , жаңа өзекті жəне перспективті тақырыптар кірістірілуі керек.Осы айтылғандардың барлығымен

131

қатар педагогикалық білім де өз орнында тұрған жоқ. Сабақта үнемі оқушылардың өз бетімен жұмыс жасау қабілеттері мен танымдық қызығуларының қалыптасуына көмектесетін тапсырмаларды пайдалану керек. Арнайы таңдап алынған жаттығулардың көмегімен оқушыларды берілген тапсырмаларды орындауға, бақылауға үйрету,аналогияны,, индукцияны, салыстыруды қолдану жəне қорытынды шығаруға тиіспіз. Сабақ кезінде жылдам ойлануға арналған тапсырмаларды , математикалық ребустарды, ұлттық мазмұнды есептерді пайдаланған дұрыс. Сөйтіп, ұлттық құндылығымызды əр сабақта кіріктіре отырып, жас ұрпақтың бойына сіңіре білу – əр педагогтың маңызды міндеттерінің бірі болмақ.

Əдебиеттер: 1.Қараев Ж.А. Активация познавательной деятельности учащихся в условиях применения новой технологии: дисс., д.п..н. 1994-с.287 2.Кəсіби даму мектебі, - Алматы: Верена, 2007-93-97-б 3.Математика журналы .-2008- №3-20-23б 4.Кукушкин В.С. Современные педагогические технологии . Средняя школа. Пособие для учителя (Серия «Учение с увлечением»). – Ростов на /Д: изд:во Феникс , 2004-с.384

ПРОЕКТНАЯ ДЕЯТЕЛЬНОСТЬ В НАЧАЛЬНОЙ ШКОЛЕ Малхасян Елена Гургеновна

учитель начальных классов, КГУ «Гимназия № 38» г.Караганда

Современные условия развития образования предъявляют все новые требования к педагогическим технологиям, которые будут решать вопрос повышения качества обучения.

Информационные технологии стали неотъемлемой частью образовательного процесса.В свою очередь это потребовало от преподавателя поиска новых форм обучения, организации информации.

Рассматривая науку, как уникальную, специфическую деятельность, ориентированную на производство продуктов научного знания, можно сказать, что наука формирует соответствующий ей тип мышления - научное мышление.

Научные исследования и разработки представляют собой вид интеллектуального творчества, основанный на логическом мышлении. Среди многих компонентов успешного научного исследования важнейшим

132

выступает хорошо поставленное логическое мышление, фундаментом которого является теоретическая и методическая основа, а атрибутами - глубокие познания своего предмета науки, полученные в процессе непрерывного образования и собственных научных изысканий.[1]

Перед современной системой образования становится задача пересмотра содержания, совершенствования методики и организации образовательного процесса.

В настоящее время весьма распространено мнение, что обучение учебно-исследовательским навыкам в школе должно начинаться в старших или по крайней мере в средних классах. Таким образом, начальная школа часто остается в стороне от этой проблемы.

Вместе с тем известно, что дети – исследователи по своей природе. Иначе это называется любопытством. Именно это внутреннее стремление к исследованию порождает соответствующее поведение и создает условия для того, чтобы психическое развитие ребенка изначально разворачивалось как процесс саморазвития.

Основное предназначение педагога я вижу в том, чтобы помогать растущему человеку, создавая благоприятные условия для его общения и деятельности, для развития его самостоятельности. Для осуществления самостоятельности требуются новые методы в деятельности педагога. Необходим такой метод,который бы формировал активную, самостоятельную и инициативную позицию учащегося, развивал бы исследовательские, рефлексивные навыки, нацеливал бы на развитие познавательного интереса учащихся и реализовывал бы принцип связи обучения с жизнью.

Ведущее место среди таких методов в зарубежной и отечественной педпрактике принадлежит сегодня методу исследовательских проектов.

Исследовательская проектная деятельность – педагогическая технология, ориентированная не на интеграцию фактических знаний, а на их применение и приобретение новых знаний путем самообразования. Метод дает простор для творческой инициативы учащихся и педагога, подразумевает их дружеское сотрудничество, что создает положительную мотивацию ребенка к учебе.

Организация проектной деятельности требует грамотного научно обоснованного подхода и решения комплекса задач, связанных с формированием определенной среды, подготовкой кадров. Обучением школьников:

-кардинальное изменение роли учителя, который должен стать организатором проектной деятельности;

-обучение школьников умениям и навыкам проектирования; -необходимым условием для выполнения проектов является наличие

избыточного информационного ресурса; -должны быть созданы условия для оформления проектной деятельности

и публичной презентации;

133

-организация образовательной среды. Работа должна проводиться поэтапно. 1.Наличие социально значимой задачи (проблемы)– исследовательской,

информационной, практической. 2.Планирование действий. 3.Исследовательская работа (поиск информации). 4.Результат работы (продукт). 5.Представление продукта. То есть проект – это «пять П»: Проблема–Проектирование–Поиск информации–Продукт– Презентация. Шестое «П» проекта– его Портфолио, то есть папка, в которой собраны

все рабочие материалы проекта, в том числе черновики, дневные планы и отчеты.[2]

По целям и задачам проекты делятся на: 1.Практико-ориентированный проект. Он направлен на социальные

интересы самих участников проекта или внешнего заказчика. Среди возможных вариантов продуктов данного типа проектов могут быть учебные пособия для кабинета или рекомендации по решению какой-либо актуальной проблемы.

2.Исследовательский проект напоминает научное исследование. Он включает обоснование актуальности избранной темы, обозначение задач исследования, обязательное выдвижение гипотезы с последующей ее проверкой, обсуждение полученных результатов. При этом используются методы современной науки: лабораторный эксперимент, моделирование, социологический опрос и др.

3.Информационный проект направлен на сбор информации о каком-либо объекте (явлении0 с целью его анализа, обобщения и представления широкой аудитории.Результатом такого проекта часто являются публикации в СМИ, Интернете, создание информационной среды класса или школы.

4.Творческий проект предполагает максимально свободный и нетрадиционный подход к оформлению результатов. Это могут быть: журнал для одноклассников, альманах, спортивная игра, видеофильм, анкета и др.

По продолжительности проекты могут быть: в один урок (мини проекты), краткосрочные проекты (4-6 уроков), недельные проекты (неделя), годичные проекты (год).

По предметно-содержательной области проекты могут быть: А) монопроекты проводятся в рамках одного предмета или одной области знаний; Б) межпредметные выполняются исключительно во внеурочное время и под руководством специалисто В основе каждого проекта лежит проблема, на решение которой направлены действия учащегося.

*проблема, похожая на мозайку, состоит из нескольких отдельных частей. Проблема решается в целом, когда решается каждая ее часть.

134

*проблема, похожая на многослойное желе, состоит из последовательных действий. Такие проблемы решаются, если совершаются все действия в правильном порядке.

*проблема, похожая на снежинку, имеет много вариантов решения. Необходимо исследовать все возможные варианты и выбрать наилучший.

*проблема, похожая на олимпийские кольца, возникает из-за того, что люди не помогают друг другу, работают только на свой результат. Каждый должен сам добиться успеха в своем деле и помочь это сделать всем остальным участникам.[3]

Исследовательский проект ценен тем, что в ходе его выполнения школьники учатся самостоятельно приобретать знания, формируют коммуникативные умения (умение спрашивать, управлять голосом, выражать свою точку зрения, сравнивать полученные результаты, выделять существенные признаки и обобщать их), получают опыт познавательной и учебной деятельности. Если ученик получит в школе исследовательские навыки ориентирования в потоке информации, научится анализировать ее, обобщать, видеть тенденцию, сопоставлять факты, делать выводы и заключения, то он в силу более высокого образовательного уровня легче будет адаптироваться в дальнейшей жизни, правильно выберет будущую профессию, будет жить творческой жизнью.

Проект всегда направлен на решение какой-либо практической задачи. Человек, осуществляющий проект, не просто ищет что-то новое, он решает реально вставшую перед ним проблему. Разрабатывая проект чего-либо, человек представляет это что-то, по крайней мере, мысленно. Иначе говоря, проектировщик знает, что он собирается получить в результате проектирования.Работа над проектом–дело творческое, зависящее от многих внешних обстоятельств, зачастую никак не связанных с задачами исследования, и оно всегда направлено на создание какого-либо продукта (школьной газеты. Учебного пособия, макета здания и т.д.).

Исследование же основывается на любознательности и не предполагает достижения определенного результата. В отличие от проекта оно представляет собой «бескорыстный поиск истины». Результатом исследований являются новые знания.

Младший школьный возраст является начальным этапом вхождения в проектную деятельность, закладывающим фундамент дальнейшего овладения ею.

Включение младших школьников в проектную деятельность учит их размышлять, прогнозировать, предвидеть, формирует адекватную самооценку.

Конечно,младший школьный возраст накладывает естественные ограничения на организацию проектной деятельности, однако начинать вовлекать учащихся начальных классов в проектную деятельность нужно обязательно.Дело в том, что именно в младшем школьном возрасте закладывается ряд ценностных установок, личностных качеств и отношений.

135

Если это обстоятельство не учитывается, если этот возраст рассматривается как малозначимый, «проходной» для метода проектов, то нарушается преемственность между этапами развития учебно-познавательной деятельности обучающихся и значительной части школьников и не удаётся впоследствии достичь желаемых результатов в проектной деятельности. При организации проектной деятельности в начальной школе необходимо учитывать возрастные и психолого-физиолого-гигиенические особенности младших школьников.

Включать школьников в проектную деятельность следует постепенно, начиная с первого класса. Вначале – доступные творческие задания, а уже в 3-4 классах учащиеся с большим интересом выполняют довольно сложные исследовательские проекты.

В исследовании обнаруживается то, что уже есть, в проекте создается то, чего нет.

Как же определить проблему исследования? Под проблемой понимают возникшие затруднения, неопределенность.

Чтобы устранить ее, требуются действия, связанные с разрешением данной проблемы. Чтобы выявить наиболее интересные моменты проблемы или ситуации, нужно научиться задавать вопросы, например:

Что произойдет, если… Затем сформулировать тему проекта.Тема отражает характерные черты

проблемы. Вслед за выбором темы, определить цель и задачи исследования,

например: Выяснить, где живут черепахи? Определить, почему снег белый? Далее необходимо научиться выдвигать гипотезу (строить

предположения). Гипотеза – это предвидение событий. Изначально она не определена, ее нужно подтвердить. Гипотезы начинаются словами:

Предположим … Допустим… Возможно… Что если… Почему… Для решения выбранной проблемы потребуется выдвинуть гипотезу

или несколько гипотез, например: Почему самолет оставляет в небе след? Допустим, потому, что он разрезает небо… Возможно, чтобы не заблудиться на обратном пути… Вдруг это послание инопланетянам… Наступает самый важный момент исследования–это составление плана

исследования.Очень важно выбрать метод исследования. Они могут быть разными.Можем видеть,слышать,трогать, нюхать. Спрашивать данные по

136

данной проблеме учителя,родителей,друзей,смотреть телепередачи, копаться в Интернете.

Заключительным этапом выполненной работы является публичная презентация проекта или защита. Для ее подготовки необходимо:

1.Выделить основные понятия и дать им определение. 2.Выстроить по степени важности и значимости основные идеи. 3.Чтобы полученные материал был лучше воспринят другими,

предложить сравнения и метафоры. 4.Самое главное– подвести итоги, сделать вывод или умозаключение. 5. Указать возможные пути дальнейшего изучения. 6.Подготовить доклад. Для лучшего восприятия доклада важное значение имеют наглядные

иллюстрации (чертежи, макеты, поделки, рисунки, схемы и др.). Защита исследовательской работы обычно проходит публично и все

присутствующие могут задавать вопросы автору. Надо быть готовым к ответам.Возможно будут спрашивать об основных понятиях, определениях, откуда получена та или иная информация, почему сделан такой вывод.Немаловажным фактором восприятия доклада является внешний вид и речь учащегося.

Занимаясь исследовательской проектной деятельностью, у детей развивается инициативность, способность самостоятельно принимать решения, способность творчески мыслить и находить нестандартные пути решения.Учащиеся становятся участниками и победителями научно-практических конференций,городских интеллектуальных олимпиад учащихся развивающего обучения.

Таким образом, ученики, занимаясь проектной деятельностью, на сегодняшний день успешны,активны,самостоятельны;они способны отстоять собственную точку зрения, владеют приемами и формами ведения дискуссии,ставят намеченные цели и достигают их,находят нестандартные пути решения любой поставленной задачи.

Библиография: 1.Бородуля А. А. Формирование инновационного мышления в процессе профессиональной подготовки специалистов в высшей школе / А. А. Бородуля // Управление в социальных и экономических системах: материалы ХIX междунар. науч.-практ. конф., Минск, 18 мая 2010 г. – Минск : Изд-во МИУ, 2010. – С. 232-234. 2.Метод проектов в начальной школе: система реализации/авт.-сост. Н.В.Засоркина /и др./.- Волгоград: Учитель, 2010.-135 с. 3.Новые педагогические и информационные технологии в системе образования / Под ред. Е.С. Полат. – М., 2000.

ҮШ ТҰҒЫРЛЫ ТІЛ - ЗАМАН ТАЛАБЫ Мамбетова Жибек Каршигаевна

137

О.Тұрмағанбетұлы атындағы Жаңаөзен мұнай жəне газ колледжінде «Ағылшын тілі» пəнінің мұғалімі, Жаңаөзен қаласы

Бүгінгі таңда «Тіл» мəселесі өзекті тақырыптардың біріне айналды. Халық «Үш тұғырлы тіл» дегенге үрке қарайды. Ол сондай қорқынышты дүние емес. Біз бұл мəселені дұрыс түсінуіміз керек.

Президентіміз Нұрсұлтан Назарбаев: «Қазақ тілі үш тілдің біреуі болып қалмайды. Үш тілдің біріншісі, негізгісі, бастысы, маңыздысы бола береді» – деп ескерту айтқан болатын.Дегенмен, «Үш тұғырлы тілдің» мəнін, маңызын, халық пен болашақ ұрпаққа беретін үлкен пайдасы бар екенін көпшілік ұғына алмауда. Одан бөлек, Президентіміз 2020 жылға қарай мемлекеттік тілді меңгергендердің қатары 95 пайызға дейін жететініне кепілдік берді. Сондықтан, өзге тілді үйренсек, өз тілімізден айырылып қаламыз деген теріс ойдан арылуымыз керек.

Бала жастайынан қанша тілді меңгеріп өссе, есейе келе кез келген ортаға тез бейімделді. Бабаларымыз «бір тіл білген бір адам, екі тіл білген екі адам» деп бекерге айтпаса керек… Сол үшін білімнің артықтығы болмайды… Ал шет тілін үйрену бүгінгі заманның талабы…

Қазақстан Республикасының білім туралы Заңы мен Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында жастарды азаматтық пен елжандылыққа, өз Отаны – Қазақстан Республикасына сүйіспеншілікке,мемлекеттік рəміздерді құрметтеуге,халық дəстүрлерін қастерлеуге,əлемдік жəне отандық мəдениеттің жетістіктеріне баулу, қазақ халқы мен республиканың басқа да халықтарының тарихын, əдеп-ғұрпы мен дəстүрлерін зерделеу, мемлекеттік тілді, орыс, шетел тілдерін меңгеру міндеттері жөнінде нақты айтылған. Біздің планетада əр түрлі халықтар тұрады. Сол əр халықтың өзінің тілі, діні, əдебиеті сияқты өз тілінің ерекшеліктері болады. Адамның ойын жарыққа шығаратын – тіл. Ал тіл адамдар түсінетін құрал болып қана табылмай, сонымен бірге атадан балаға мирас болып келе жатқан өмір тəжірибесін, өнер-білімін жеткізуші құралы. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ə. Назарбаев Қазақстандағы тілдердің үш тұғырлығы туралы ойды алғаш рет 2006 жылы Қазақстан халқының Ассамблеясында айтып өткен. 2007 жылғы «Жаңа əлемдегі жаңа Қазақстан» Жолдамасында Елбасы «Тілдердің үш тұғырлығы» – «Триединство языков» мəдени жобасын кезеңдеп іске асыруды ұсынған еді.Ал 2008 жылғы ақпандағы Қазақстан халқына Жолдауында: Үкімет «Тілдердің үш тұғырлығы» мəдени жобасын іске асыруды жеделдетуі қолға алды. Бүкіл қоғамымызды топтастырып отырған мемлекеттік тіл ретінде қазақ тілін оқыту сапасын арттыру қажеттігіне ерекше назар аударғым келеді»,–деді[1].

Тілдердің үш тұғырлығы идеясында Елбасы оған нақты анықтамасын берді, қазақ тілі–мемлекеттік тіл, орыс тілі–ұлтаралық қатынас тілі, ал ағылшын тілі–жаhандық экономикаға ойдағыдай кіру тілі. Қазақстанның қазіргі кезеңдегі қарқынды даму жолындағы елді демократияландыру, əлеуметтік өркендеу саласындағы талпыныстары білім беру жүйесін жаңаша өркендетіп оқыту, тəрбие үрдісін жетілдіруді талап етіп отыр. Егемендік алған еліміздің жаңа

138

даму кезеңінде, оның дүниежүзілік аренаға шығып, басқа елдермен саяси-экономикалық, мəдени қатынастарды қалыптастыруы, Қазақстан Республикасының Біріккен Ұлттар Ұйымына мүше болуы, əр түрлі дипломатиялық қызмет атқаруы шетел тілінің ролін көтеруді қажет етеді.Қоғамдағы геополитикалық, коммуникациялық, технологиялық өзгерістер жəне интернет жүйесі арқылы тілдесу əр түрлі мамандықтағы, əр түрлі жастағы, əр түрлі қалауы, қызығушылығы бар адамдардың санын мейлінше көбейте түсуде.Осыған байланысты шетел тілдерін пайдалану қажеттілігі де артып келеді. Тіл – тек қатынас құралы емес, тілін үйреніп жүрген елдің рухани байлығын меңгеруде де үлкен рөл атқарады. Тəуелсіздікке қол жеткізген жылдардан бері əлемдегі көптеген елдермен саяси-əлеуметтік, экономикалық жəне мəдени байланыс жасауға кеңінен бет бұрдық. Бұл қарым-қатынастың нəтижелі болуы, ел мен елдің, халық пен халықтың өзара ынтымақтасқан бірлігін өркендеуге тіл білудің мəні күн сайын арта түсуде.Көптілді оқыту – жас ұрпақтың білім кеңістігінде еркін самғауына жол ашатын, əлемдік ғылым құпияларына үңіліп, өз қабілетін танытуына мүмкіншілік беретін бүгінгі күнгі ең басты қажеттілік. Қазақстанда білім саласында қазақ, орыс, ағылшын тілдері оқу тілі ретінде де қолданылады.

Елбасымыз Н. Ə. Назарбаевтың «Үш тұғырлы тіл саясаты» біздің пəнімізде жүзеге асырылады. Қазақ мектебінің балалары білімді ана тілі – мемлекеттік тілде алса, сонымен қатар орыс, ағылшын тілдерін де сол деңгейде меңгеруде. Қазіргі таңда шет тілдерін меңгеру өзекті мəселе, өйткені Қазақстанда əр түрлі шетел фирмалары тілді жетік меңгерген мамандарға зəру екендігі анықталды. Осы тұрғыда біз алдымызға мақсат қойып, оқып отырған шет тілін тек оқулықпен оқытуға шектелмей, қазіргі жаңа оқыту технологияларының негізінде интерактивті əдістер арқылы жүзеге асыру қажет. Ел мен ел, халық пен халық жиі араласып, халықаралық қатынастар ерекше көтеріліп жатқан қазіргі таңда дүние жүзінің əлеуметтік мəдени талап тілегіне орай бірнеше тілді қатысымдық құзыреттілікті дамыту күрделі міндеттердің бірі болып табылып отыр. Адамдар ең бірінші бір-бірімен тіл арқылы қарым-қатынас жасайды дейтін болсақ, сол тіл арқылы түрлі мəдениеттер арасындағы тілдесу диалогпен өркендейді. Тіл-əр ұлттың дəстүрлі мəдениетімен астасатын күрделі қарым-қатынас құралы. Қазіргі заманғы инновациялық технология бүгінгі күні еліміздегі орта мектепте білім алып жатқан оқушылардың барлығымен тілдесуге мүмкіндік беріп отыр. «Адам өмірінің шегі бар, ал білімнің шегі жоқ»–деп атап өткен Елбасы оқушы жастарды ғұмыр бойы білімнің тұнғиығына терең үңілуіне шақырады. «Мен бүгінгі ұрпақтың үш тіл білуін қолдаймын. Мемлекетік тіл – мемлекет құрушы ұлттық тілі, ал орыс тілін білуі–ұлы байлық. Ағылшын тілі ілгерілеушілік пен технологиялардың тілі болғандықтан біз оны үйренуге міндеттіміз.Ал, қазақ тілі барлық Қазақстанды біріктіріп, жақындастырып өзара түсіністік пен сүйіспеншілікке жетелейді», – деді [2]. Елбасының 2011 жылғы «Болашақтың іргесін бірге қалаймыз!» атты жолдауында 2020 жылға дейінгі еліміздің əлеуметтік-экономикалық дамуының нақты жоспарын айқындап берді. Осы жолдауда білім мен ғылымның

139

модернизациясын жалғастыру қажеттігін меңзеді. 2020 жылға қарай ағылшын тілін білетін халықтың саны кемінде 20%-ды құрауы тиіс делінген. Əрбір қазақстандық қазақ тілімен қатар, ағылшын тілін де терең меңгеруі керек. Осы мақсатта 2013-2014 оқу жылында елімізде жалпы білім беретін мектептерде ағылшын тілі бірінші сыныптан бастап оқу бағдарламасына еңгізіледі.Бүгінгі əлемде мыңдаған адамдар шетел тілін, соның ішінде ағылшын тілін жұмыста немесе оқуда пайдаланады жəне оны ана тілі ретінде меңгерген.Қазіргі заманда ағылшын тілі « 21 ғасырдың », халықаралық бизнес, қазіргі ғылым мен технологиялар тілі мəртебесіне ие болды. Ағылшын тілі – дүние жүзіне ең кең таралған халықаралық тіл. Əлемдегі ең көп тараған, əрі қытай тілінен кейінгі халық саны бойынша ең көп пайдаланатын тіл. Ағылшын тілі-бүгінде халықаралық қатынастың, ғылым мен техниканың, бизнес пен журналистиканың барлық салаларында кеңінен қолданылып келе жатқан тілдердің қатарына жатады.Ағылшын тілі–бүгінгі заманымыздың кілті, ақпараттық технологияның, компьютер технологисының кілті деуге болады. Бүгінгі күні зерттеушілер əлем бойынша ағылшын тілінде сөйлеушілердің саны 1,2-1,5 млрд. арасында деп тұжырымдайды. Ағылшын тілі əлемнің 75 елінде ерекше орын алады, ал 19 елде ол мемлекеттік тіл болып табылады.ХХ ғ.60 жылдардан бастап ағылшын тілі кеңінен тарала бастады жəне көптеген халықаралық ұйымдардың ресми тілі болып табылады.Оның ішінде: БҰҰ, ЮНЕСКО, əлемдік Денсаулық сақтау ұйымы жəне т.б.Ағылшын тілін оқып-үйренемін деушілердің саны күннен-күнге көбейуде.Осы орайда, шет тілінің еліміздің оқу жүйесінде айрықша мəртебеге ие болатыны айқындалғандай. Жалпы білім беретін орта мектепте шетел тілін практикалық тұрғыда меңгеруге үйреткенде оқушыларды өз бетімен жұмыс істеуге баулу, алған білімін, икемділік дағдыларын жаңа жағдайларға кездескен кезде, шығармашылықпен қолдана білуге көзделеді. Шетел тілін оқыту мақсаттары қоғамның мұқтаждығына қарай өзгеріп отырады. Бұрын шетел тілінен білім беруге баса көңіл бөлінбесе, қазіргі кезде алған білімін өмірде іс жүзінде қолдана алу, пайдалануға қажетті білік пен дағдыларсыз білім алып, білу ғана жеткіліксіз екендігіне баса назар аударылуда. Жеке тұлғаның мəнді іс-əрекеті процесін ескере отырып білім беру көзделуде. Қазіргі таңда, ағылшын тілін игерудің талабы жоғары болғандықтан, ағылшын тілін тереңдетіп үйренуге арналған арнайы курстар, мектептер, гимназиялар, колледждер көптеп ашылуда.

«Тіліміздің үштұғыры» мəдени жобасын жүзеге асыру аясында академик С.С.Құнанбаева шет тілін оқытудың инновациялық теориялық-методологиялық негіздерін еңгізді [3]. Қазіргі кезде шет тілін оқыту мынадай төрт мақсат көздейді: коммуникативтік мақсат, білімдік, тəрбиелік жəне жетілдіру мақсаты. Осы аталған мақсаттардың ішінде коммуникативті мақсат жетекші рөл атқарады. Ағылшын тілі сабақтарында көптілді оқытудың элементтері ғана қолданылады. Белгілі бір тақырыптарды оқытуда біріккен сабақтарда интеграция арқылы жүзеге асады. Интеграция дегеніміз – пəндердің өзара байланысын жоғары деңгейде нақтылы түрде іске асыру. Интеграция тұтастықты қалыптастырып, білімді жүйелеу мен жинақтауда əр түрлі

140

ғылымдарды біріктіреді, бір сабаққа бірнеше оқу пəндері мақсатының бірігуіне мүмкіндік береді. Үш тілде еркін сөйлеу біліктілігін дамытуды жүзеге асыру барысында мынадай міндеттерді іске асыру көзделеді: үш тілде еркін сөйлеу біліктілігін дамытуда оқыту технологияларын тиімді пайдалану, заманауи интерактивтік жəне иновациялық технологияларды қолдану, үш тілде де қарым-қатынас жасауға, сөйлеуге үйрету, оқушының тілдік қабілетін толық ашу, сөздік қорын молайтуда аударма жəне түсіндірме сөздіктерін пайдалана алу, танымдық қызығушылығын арттыру. Оқушылардың танымдық жəне шығармашылық қабілеттерін дамыту мақсатында ағылшын тілі сабақтарында əр түрлі қосымша материалдарды қолдануға үш тілде бірдей қолдануға болады. Тақырып бойынша диалогтар, мақал-мəтелдер, мəтіндерді аудару, жаңа сөздерді жаттау жəне лингафон арқылы мəтіндерді тыңдауға болады. Шетел тілін оқытуда лингафондық құрал-жабдықтар, аудио, видео кешені – оқушылардың ауызша жəне жазбаша аударудағы білім жетілдіру, сөздік қорын қосымша жаңа сөздермен байыту, толықтыру, ой-өрісін дамыту мақсатында қолданылады.

Мұндай қосымша материалдар сабақты жандандырады, өткен тақырыпты жақсы қабылдап, түсінуге, ойлау қабілетін дамытуға əсерін тигізеді, оқушылардың тідік қорын дамытып, толықтырады. оқушылар сабақта белсенділік көрсетіп, сабақтың қызықты өтуіне атсалысады. Елбасының жолдауында көрсетілгендей, адыңғы елу мемлекеттің қатарына кіру жəне бірнеше шет тілін білу, үйрену, сондай-ақ компьютерді жетік меңгеру ХХІ ғасыр жастарының негізгі мақсаты болмақ.

Елбасы Н.Ə.Назарбаев 2012 жылғы «Болашақтың іргесін бірге қалаймыз» жолдауында «өмір бойы білім алу» əрбір қазақстандықтың жеке кредосына айналуы тиіс» делінген. ХХІ ғасыр білімді де, білікті, бəсекеге қабілетті, көптілді, көпмəдениетті тұлғалар ғасыры болмақ.

Көптілді оқыту – жас ұрпақтың білім кеңістігінде еркін самғауына жол ашатын, əлемдік ғылым құпияларына үңіліп, өз қабілетін танытуына мүмкіншілік беретін бүгінгі күнгі ең басты қажеттілік. Еліміздегі жүріп жатқан өзгерістердің мəнін пайымдау бірінен бұрын жастарды тəрбиелеп отырған ұстаздарға жүктейді. Ел басмыздың жолдауында көреткендей кəзіргі шəкірт ертеңгі күні əлем кеңістігіне еркін ену үшін білім беру жүйесі халықаралық деңгейге көтерілуі керек. Сондықтан да жиырма бірінші ғасырда ағылшын тілін үйрететін ұстаздарға қойылатын талаптар ауқымы үлкен. Ағылшын тілін меңгерудегі ана тілінің рөлі туралы академик Л.В.Щерба, М.В.Ляховский, атақты педагог К.Д.Ушинский өз еңбектерінде кеңінен тоқталған. Жалпы теориялық негіздері бір-біріне ұқсас Л. В. Щерба «Ана тілін шетел тілі сабағынан аластатуға болады. Ал мектеп жағдайында оқушылардың санасынан аластату мүмкін емес» деп жазады. Қоғамдағы соңғы кезеңде болып жатқан өзгерістер ағылшын тілін оқып үйренуге мəжбүрлік ахуалын туғызып отырғаны бəрімізге белгілі. Интерактивті əдіс-тəсіл арқылы шетел тілінде компьютер арқылы əлемдік ақпараттар кеңестігіне шығу, əлемдегі озық технологияларды жаңалықтарды меңгеру, өмір ағымына ілесу. Білім алушыларға ана тілінің

141

негізінде ағылшын тілін үйрету, олардың өз ойын ауызша жəне жазбаша дұрыс, еркін, келістіре баяндау білуіне дағдыландыру. Кітаптарды өздігінен пайдалана білу сияқты іскерлік дағдыларын қалыптастыру жəне ғасырлар бойы жаңа рухани мəдениетімен, білімімен қаруландыру жəне егемен еліміздің ұлттық мəдениетін, салт-дəстүрін шетел тілі арқылы таныту.Тіл арқылы өзге елдің мəдениетін, тарихын білуге болады.Елбасымыз Н.Ə.Назарбаев өз жолдауында Қазақстанның əлемдегі барынша дамыған жəне бəсекеге қабілетті елдердің қатарына кіру стратегиясын ұсынған болатын. Онда осы міндеттерді шешуге жəрдемдесетін дамытудың жеті басым бағыты анықталған. Елбасы: «Бұл шешуші басымдықтардың бірі - осы заманғы білім мен озық ғылымды дамыту болып табылады» деп нақты көрсеткен. Қорыта айтқанда: «Білекке сенер заманда-ешкімге есе бермедік. Білімге сенер заманда – қапы қалып жүрмейік» – деп Абылай хан айтып кеткендей, ертеңгі күннің болашағы бүгінгіден де нұрлы болуына ықпал етіп, адамзат қоғамын алға апаратын құдіретті күш тек білімге ғана тəн екенін естен шығармайық. Болашақ жастарымыз өз тілін ардақтай отырып, заман талабы тудырып отырған үш тілде еркін сөйлеп, əлемнің кез-келген жерімен еркін байланысқа түсіп жатса еліміздің ертеңінің көркейте түсері сөзсіз Бұл оқушылардың халықаралық жобаларға қатысуын кеңейту, шетелдік əріптестермен ғылыми байланыстарын нығайтуға, шетел тілдеріндегі ақпарат көздеріне қол жеткізуіне тікелей ықпал етеді. Көптілді білім беру бағдарламасы аясында үштілді меңгеру тəжірибесін жинақтап, əлемдік деңгейге көтерілуіміз керек.

ƏДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ: 1.Назарбаев Н.Ə.«Қазақстан халқының əл-ауқатын арттыру-мемлекттік саясаттың басты мақсаты» / Ел Президентінің Қазақстан халқына жолдауы. 6 ақпан, 2008 ж. 2.Рысбаева Г.К. «Шетел тілін білу-жас ұрпақтың бəсекеге қабілеттігінің кепілі», «Мектептегі шет тілі» журналы 2012, № 3, 3-6 б. 3.Кунанбаева С.С. Современное иноязычное образование: методологии и теории А., 2005-262с. 4.ҚР 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы 5.Мектептегі шет тілі №1 2008, №5 2010, №4 2012 6.Ж.Е. Сманқұлова. Оқытудың интерактивті əдісі. Алматы, 2005ж.

ОРГАНИЗАЦИЯ ПАССАЖИРСКИХ ПЕРЕВОЗОК В ГОРОДАХ Рахматуллина Гулмира Тайшыбаевна

преподователь высший специальных дисциплин, Уральск

Современное общество характеризуется интенсивными комму-никационными процессами, которые и предопределяют развитость и потенциал экономики любой страны. Все природные процессы движения во времени и пространстве вещества, энергии и информации являются вторичными по отношению к процессу перемещения людей, который является жизненно необходимой биологической функцией организма и осуществляется благодаря

142

наличию у человека опорно-двигательного аппарата. Общественная среда предопределяет необходимость перемещения людей в пространстве как функцию их социального поведения, стимулирует прогрессивное расширение доступных территорий и скорости передвижения.

Пассажирский транспорт— часть единой транспортной системы страны. Современный пассажирский транспорт обеспечивает перевозки людей, их ручной клади и багажа в различных видах сообщения и относится к сфере услуг населению. Автомобильный пассажирский транспорт как один из видов наземного транспорта получил наибольшее распространение и занимает ведущее и приоритетное положение в перевозках пассажиров, ввиду чего к нему предъявляются ряд требований по характеристике подвижного состава, скорости движения, характеристике маршрутов и времени доставки пассажиров, требования к организации и обустройству остановочных пунктов и др.

Характеристика подвижного состава. К его основным эксплуатационным свойствам относятся:

- вместимость автобуса; -конструктивные планировочные параметры, определяющие длительность

простоя автобуса на остановках для посадки-высадки пассажиров (количество и ширина дверей, размеры накопительных площадок, ширина центрального прохода между сидениями, высота уровня пола пассажирского помещения, число подножек, их высота и т.д.)

- скоростные свойства (интенсивность разгона и торможения, величина максимальной скорости);

-соответствие конструкции автобуса требованиям безопасности движения (устойчивость, легкость и удобство управления, обзорность с места водителя, наружное освещение и т.д.);

- комфортабельность (удобство пользования), которая подразумевает под собой конструкцию и удобство расположения пассажирских сидений, площадь остекления кузова, внутреннее освещение салона, отопление, герметичность салона, вентиляцию, качество подвески, уровень шума, наличие дополнительных удобств (радиоприемник, магнитофон, телевизор, холодильник и т.д.);

- топливная экономичность. В табл.1 представлена классификация автобусов по пассажировместимости [1, 2].

Таблица 1. Классификация автобусов по пассажировместимости

Класс автобуса по пассажировместимости

Ориентировочная пассажиро-вместимость

Габаритная длина, соответствовавшая ранее использовавшейс

ф

внутригородского и пригородного сообщения

междугородных и дальнего следования

Особо малый 9. ..14 — До 5

143

Малый 15. ..45 До 34 6,0. ..7,5

Средний 46. ..80 35. ..44 8,0. ..9, 5 Большой 81... 115 45. ..59 10,5. ..2,0

Особо большой 1 16 и более 60 и более 16,5 и более

Автобусы большой вместимости нецелесообразно использовать на

маршрутах с малым пассажиропотоком и в течение всего дня на маршрутах с высокой неравномерностью пассажиропотока, т.к. это приведет либо к высоким интервалам движения и соответственно увеличению времени ожидания на остановках, либо к значительному удорожанию себестоимости перевозок.

Эксплуатация автобусов малой вместимости на маршрутах с мощным пассажиропотоком уменьшает интервалы движения, но увеличивает потребность в подвижном составе, повышает загрузку улиц и магистралей, снижает производительность работы.

В любом случае тип автобуса, обслуживающего маршрут, должен соответствовать характеристике и мощности пассажиропотока (табл.2).

Таблица 2 Соответствие типа автобуса и его рациональной вместимости

№ п/п

Наполнение на наиболее загруженных участках маршрута в час

«пик», пасс

Общая вместимость автобуса с учетом сидящих и стоящих мест,

пасс. 1 До 350 30-35 2 351-700 50-60 3 701-1000 80-85 4 Более 1000 110-120

Рациональная структура парка городских автобусов должна включать

около 7% автобусов особо малого, 5% малого, 10% среднего, 48% большого и 30% особо большого класса.

Скорость движения. Для пассажиров пользование транспортом связано, прежде всего, с экономией времени и сил, затрачиваемых на передвижение. Так, скорость пешехода в городе составляет 4 км/ч (для городов с населением свыше 1 млн жителей — 5 км/ч). Скорость движения городского автобуса составляет около 20-25 км/ч, поэтому передвижение ускоряется в 4-5 раз.

Повышение скорости движения транспортных средств расширяет радиус доступности—расстояние,на которое целесообразно производить перемещение по совокупности ограничений социального, экономического, медико-физиологического, психологического и другого характера. Сэкономленное время используется людьми для отдыха, развития личности, получения дополнительного заработка, воспитания детей и других лично и социально значимых целей.

Характеристика маршрутов и время доставки пассажиров. При снижении качества транспортного обслуживания ниже допустимых пределов, пассажирский транспорт может стать причиной так называемой транспортной усталости. Исследованиями ученых установлено, что ежедневные затраты вре-мени на транспортные передвижения не должны превышать 1 ч 6 мин., в

144

противном случае у пассажиров возможно появление различных физиологических расстройств. Установлено также, что каждые 10 мин, проведенные в переполненном подвижном составе городского транспорта, приводят к снижению производительности труда работников на производстве в среднем на 4 % и более. Большинство людей ежедневно затрачивает на транспортные передвижения значительное время. Прежде всего это касается жителей городов и пригородных зон. Ежедневные затраты времени на поездки увеличиваются с ростом численности населения городов, достигая в городах-гигантах (свыше 1 млн жителей) двух и более часов. Работники сельского хозяйства также тратят значительное время на поездки из дома к месту работы (на поле, ферму) и обратно. Свободное время работающего человека составляет примерно 7 ч в сутки (за минусом 8 ч — работы и 9 ч— сна и личного времени). Следовательно, при средних затратах времени на поездки 1 ч 30 мин в сутки, транспорт отнимает у каждого человека более 1/5 свободного времени.

При организации движения автомобильного пассажирского транспорта необходимо учитывать, что одной из главных задач транспортного обслуживания городского населения является обеспечение следующих затрат времени на передвижение от мест проживания до работы 90% трудящихся (в один конец) в зависимости от размеров городов [3, 4, 5]:

Численность населения, тыс. жителей 2000 1000 500 250 Затрата времени, мин 45 40 37 35 Для городов с населением свыше 2 млн. жителей максимальные затраты

времени должны определяться специальным обоснованием с учетом комплекса местных условий.

Одним из ныне действующих условий открытия маршрутов регулярных перевозок является отсутствие дублирования ранее открытых маршрутов, т.е. совпадение маршрутов, выражающееся в совпадении подряд не менее, чем 8 остановочных пунктов либо в совпадении трасс маршрутов не менее, чем на 40%.

При выборе и обосновании маршрутов руководствуются следующими требованиями: -основные пункты транспортного тяготения и массового скопления пассажиров связываются между собой по кратчайшим направлениям; - маршруты должны обеспечивать беспересадочные поездки пассажиров по основным направлениям следования; -маршруты городских сообщений должны обеспечивать удобство пересадки пассажирам пригородных и междугородных сообщений на транспортные средства других видов городского транспорта; -протяженность автобусных маршрутов определяют в зависимости от размеров и планировки города с учетом равномерного наполнения транспортных средств по всей протяженности в различные периоды суток; -автобусные маршруты устанавливаются при наличии достаточно благоустроенного дорожного полотна, с учетом ширины и продольного профиля улиц, а также эксплуатационно-технической характеристики автобуса;

145

-автобусные маршруты городских сообщений должны быть согласованы между собой и с маршрутами других видов пассажирского транспорта, а также железнодорожным, воздушным, водным транспортом.

Оптимальный перегон городских маршрутов (расстояние между остановочными пунктами) 300-600 метров, пригородных маршрутов 800-1200 метров.

Требования к организации и обустройству остановочных пунктов. Основные условия, которые должны по возможности обеспечиваться при выборе места остановочного пункта: - гарантия безопасности движения основного потока людей, пользующихся данным маршрутом транспорта; - создание минимальных помех для преобладающих, направлений транспортных потоков; - сокращение расстояния пешеходного подхода к основным объектам тяготения.

Удобство и быстрота посадки и высадки пассажиров повышаются, если разность высот подножки автобуса (троллейбуса, трамвая) и площадки ожидания минимальна, поэтому высадка и посадка пассажиров должны осуществляться либо непосредственно с тротуара, либо со специальной посадочной площадки, приподнятой над уровнем проезжей части на 0,2 – 0,3 м. Ширина площадки должна быть 1,5 – 3,0 м (не менее). Для остановочного пункта с большим пассажирооборотом она должна быть увеличена в соответствии с расчетом предполагаемой плотности потока ожидающих и высаживающихся пассажиров. Длина посадочной площадки (зоны тротуара, за-нимаемой остановочным пунктом) должна соответствовать преобладающему типу эксплуатируемых транспортных средств и частоте их движения. Так, для одиночных автобусов и троллейбусов при частоте движения до 15 ед/ч минимальная длина должна составлять 15 м, при частоте свыше 15 ед/ч в других случаях, когда следует рассчитывать на возможность прибытия одновременно двух транспортных средств, длина должна быть увеличена до 35–40 м.При использовании сочлененных троллейбусов и автобусов минимальная длина посадочной площадки – 20 м, а при расчете на два одновременно останавливающихся транспортных средства – 45 м.

Важнейшее значение имеет расположение автобусов или троллейбусов на остановочном пункте в плане улицы (дороги) по ее ширине. Остановившееся транспортное средство вызывает помехи, проявляющиеся в изменении траектории транспортного потока и снижении его скорости. Наблюдения на автомобильных дорогах показали, что отклонение траектории транспортных средств, проезжающих мимо стоящего на остановке автобуса, может начинаться за 70 – 80 м до него. Общая зона влияния на траекторию имеет протяженность более 150 м. Чтобы устранить влияние стоящего на остановке автобуса (троллейбуса) на транспортный поток, он должен быть удален от правого края соседней полосы движения не менее чем на 1,5 м. Поэтому желательно делать заездные карманы на остановках шириной 4,2 м или общее

146

уширение проезжей части на такую величину. Так как местные условия далеко не всегда позволяют устроить карманы такой глубины, могут быть предусмотрены меньшие уширения. Они не полностью устраняют влияние автобуса на транспортные потоки, но все же улучшают условия движения (их называют "полукарман"). Также нерекомендуется размещение остановочных пунктов перед перекрестками, пешеходными переходами и в других местах, где они создают помехи и снижают уровень безопасности движения [4, 5].

Рассмотрим сложившуюся систему перевозок и организацию транспортного обслуживания населения в крупных городах и областных центрах РК.

Некоторые автотранспортные предприятия относятся к крупным перевозчикам, имеющим достаточно мощный подвижной состав и ремонтно-обслуживающую базу, в остальных своих транспортных средств либо мало, либо вообще отсутствуют, а парк составляют арендуемые автобусы малого или особо малого класса.

Крупные перевозчики хотя и имеют автобусы большого класса, большинство из них – это б/у подвижной состав Европейских стран. По парку автобусов автотранспортные предприятия имеют следующие недостатки: - почти полностью отсутствуют автобусы особо большой вместимости; - некоторые автобусы отработали свой ресурс, их техническое состояние не отвечает требованиям и они должны быть списаны; - конструктивные планировочные параметры кузова не соответствуют международным требованиям, в частности по обслуживанию инвалидов, передвигающихся в колясках; - низка комфортабельность салонов, в особенности это проявляется в зимний период, когда одинарное остекленение и низкая эффективность отопительной системы обуславливают низкий температурный режим; - рациональное соотношение автобусов особо большой, большой, малой и особо малой вместимости на некоторых маршрутах нарушена в сторону присутствия излишнего количества малого и особо малого класса, что вызывает снижение пропускной способности остановочных пунктов, и, как следствие, посадку и высадку пассажиров прямо на обочине.

Скорость движения пассажирского транспорта по маршрутам очень низка ввиду низкого уровня организации движения транспортных и пешеходных потоков по улично-дорожной сети, перегрузки отдельных участков улиц автомобильным и автобусным движением, ошибок в архитектурно-планировочном развитии УДС города в целом.

Нарушаются требования по оптимальному времени доставки пассажиров (от 40 до 45 мин.), некоторые маршруты имеют слишком большую протяженность и такая доставка занимает более 1,5 часов.

Многие автобусные маршруты дублируются, т.е. обслуживают одни и те же районы и остановочные пункты.

90 % остановочных пунктов (ОП) городских маршрутов не отвечают требованиям безопасности: не имеют соответствующего оборудования и

147

заездных карманов; расположены перед перекрестками или пешеходными переходами, друг напротив друга, чем блокируют движения других транспортных средств;расстояние между ними не соответствует рекомендуемым 600 и более метрам, а значительно меньше, что обуславливает большое количество ОП и снижение пропускной способности улиц.

В современных условиях дальнейшее развитие и совершенствование экономики, немыслимо без хорошо налаженного транспортного обеспечения. От его четкости и надежности во многом зависят: трудовой ритм предприятий промышленности, строительства и и других отраслей экономики, настроение людей, их работоспособность.

Обобщая вышеуказанное, можно сделать вывод, что создалась острая потребность в выработке предложений по комплексному решению проблемы транспортного обслуживания населения городов.

Литература: 1.Афанасьев Л.Л., Воркут А.И., Дьяков А.Б., и др. Пассажирские автомобильные перевозки.– М.: Транспорт, 1986.-425 с. 2.Гудков В.А., Миротин Л.Б. Технология, организация и управление пассажирскими автомобильными перевозками. – М.: Транспорт, 1997.- 360 с. 3.Клинковштейн Г. И. , Афанасьев М.Б. Организация дорожного движения:Учебник.-5-е изд., перераб. и доп.- М.:Транспорт, 2001. – 275 с. 4. Лобанов, Е.М. Транспортная планировка городов: учебник для студентов вузов/ Е.М. Лобанов. – М.: Транспорт, 1990. – 240 с. 5. Спирин И.В. Организация и управление пассажирскими автомобильными перевозками.- М.: Изд. центр «Академия», 2003- 400 с.

ТАРИХ ПƏНІН ОҚЫТУДА СҰРАҚ ҚОЮДЫҢ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ Мендалиева Альфия Жантемировна

Жаңақала жалпы орта білім беретін мектебі Батыс Қазақстан облысы Жаңақала ауданы Жаңақала ауылы

Білім беру жүйесі – қоғам дамуымен бірге дамып, əрдайым үнемі өзгеріп отырады.Ол əр елдің экономикалық ерекшеліктеріне қарай қалыптасып, үнемі үздіксіз жетіле отырып, барынша күрделене түседі.Бүгінгі жаңа қоғамда мұғалімнің ішкі жан дүниесі де жаңаша, демек болашақ ұрпақтан үлкен үміт күтілуде.«Ойдағыдай тəрбиелеудің сыры оқушыға деген құрмет сезімде жатыр»деп Р.Эмерсон өзінше баға бере білген. Мектептегі басты тұлға ұстаз десек, білім саясаты ең алдымен ұстаздар қауымы арқылы жүзеге асырылады. Ал біздің келешектегі мақсатымыз – рухани жан дүниесі бай, жан-жақты жарасымды дамыған жеке тұлғаны қалыптастыру.

Білім ордасы - жас ұрпаққа сапалы білім, саналы тəрбие беру, бірнеше ғасырлар бойы жиналып сақталған мұраларын келешек ұрпақ игілігіне жеткізе алатын мəдени ошақтар, ұлттық тəлім–тəрбие орталығына айналмақ. Ұлттық мектеп тағдыры қай қилы заман да да, қай ұлттың болсын көзі ашық, көкірегі

148

ояу, ұлтжанды азаматтарын толғандырып келген ең өзекті мəселелердің біріне саналды.

Елбасы Нұрсұлтан Əбішұлы Назарбаев Қазақстан Республикасының білім жəне ғылым қызметкерлерінің ІІІ съезінде сөйлеген сөзінде: «Жаңа формацияға жаңа педагог қажет»- деп атап көрсетті. Жаңа формацияның жаңа педагогын қалыптастыру үшін жаңа кəсіби мазмұн, жаңа кəсіби даярлық технологиясы қажет, əрі даярлық сапасын арттыруға бірден - бір қызмет етуі керек. Бүгінгі ұстаз шəкіртіне ғылым негіздерінен мəлімет беріп қана қоймай, оны дүниежүзілік білім, ақпарат, экономика кеңістігіне шығуға, яғни қатаң бəсеке жағдайында өмір сүруге тəрбиелеуі керек. Ол нағыз ұстаздың ғана қолынан келеді. Ұстаз атана білу, оны қадір тұту, қастерлеу, арындай таза ұстау - əр мұғалімнің борышы. Ол - өз кəсібін, өз пəнін, барлық шəкіртін, мектебін шексіз сүйетін адам.Осы іске деген қызығушылық пен сүйіспеншілік қана оны небір қиын əрекеттерге жетелейді, іске батыл кірісуге септігін тигізеді. Нəтижесінде бір емес, бірнеше жас жүрекке мəңгі ұстаз болып қалады. Ұстаздың осыншама қадір-қасиет, құрметке бөленуі өзін қоршаған орта мен əрбір шəкіртіне асқан сезімталдықпен, жауапкершілікпен қарым-қатынас жасауында.Өйткені оның қарапайым да сыпайы киім киісі, мəдениетті сөзі, əдепті жүріс-тұрысы, жинақы іс-əрекеті, білімі шəкіртке де, ата-анаға да, жұртшылыққа да өнеге.

Қазақстан Республикасының педагог қызметкерлерінің біліктілігін арттыру курстарының бағдарламасы бойынша үшінші (базалық) деңгейлік курсынан өткеннен кейін сабақ беру үрдісіне деген көзқарасым өзгере бастады. Мен тарих жəне Адам.Қоғам.Құқық пəндерінің оқытушысымын. Бұл пəндер арқылы қоғам дамуындағы өзгерістерді, əлемдік жаһанданудың тың мəселелерін сабақ барысында оқушылармен бірге талдап, ойларын ортаға салдырып үнемі пікіралмасу өткізіп отырамын.

Қазақстан тарихы ұлттың, елдің тəуелсіздігінің тірегі. Өйткені, қазақ тарихы əлемдік қауымдастықтықтағы орнын айқындайтын негізгі фактор. Тарихсыз қоғам, халық мемлекет болмайтыны белгілі.

Қазіргі таңда Қазақ тарихы еліміздің тəуелсіздігімізбен бірге келген терең түбегейлі өзгерістер мен жаңартуларды басынан өткеруде. Оның басты көрінісі – тарих ғылымының бұрынғы идеологиялық қыспақтан арылып, ғалымдарымыздың төл тарихты түбегейлі зерттеуге бет бұрғаны дер едік. Ұлттық тарих жалаң күйінде емес, тұтас ұлттық таным, төл рухани құндылықтар контексінде қарастырыла бастады.

Қазақстан тарихы пəнін оқытуда ең негізгі міндет – өткен тарихи оқиғалар туралы терең білім беріп, əр оқушыны өз халқының тарихына, мəдениетіне, салт-дəстүріне, құрметпен қарауға тəрбиелеу болып табылады.

Жеті модуль негізіне бағытталған бұл сындарлы оқыту жүйесін күнделікті тəжірибе барысында жаңа қырыннан көріп, əр модульдің идеясын терең ұғынып жатырмын. Жеті модульдердің барлығында қарастырылатын идеяларды «Оқыту мен оқудағы жаңа тəсілдер» деп санауға болатынына қарамастан, біз жаңа əдістер ретінде «Диалог арқылы оқыту» мен «Қалай оқу керектігін үйренуді» ғана қарастырамыз, себебі олар əлеуметтік-сындарлылық

149

көзқарасымен тығыз байланысты. Диалог негізінде оқыту мен оқушылардың өзара сұхбаттасуы жəне мұғалім мен оқушы арасындағы диалогтің шəкірттердің өзіндік ой-пікірін жүйелеуі мен дамытуына көмектесетін амал екенін меңзейді. «Қалай оқу керектігін үйрену» немесе метасана оқушыларға оқуды өз бетінше жалғастыра алатын білім алу жауапкершілігін түсінуге жəне оны өз мойнына алуға қалай көмектесуге болатынын көрсетеді [Мұғалімге арналған нұсқаулық 12б.] Оқыту мен оқу барысында оқушылардың өзара білім алмасуын, оқушы мен мұғалімнің арасындағы байланыстың негізгі құралы бұл – диалог екенін меңзейді. Яғни, осы диалог сабақ барысында тиімді қолданылса, оқушылар өздерінің ойларын, көзқарастарын жан-жақты, еркін айтуына, дамуына көмектеседі. Ал «Қалай оқыту керектігін үйрету» оқушылардың алған білімдерін есте сақтап, қосымша өздігінен ізденіп оқуға, яғни, білім алу жауапкершілігін түсінуге мұғалім қандай іс-əрекет жасауын қарастырады. Осындай нəтижеге жету үшін əр сабағымда оқушылар арасында диалогті өрбітуге бағытталға əр-түрлі стратегияларды қолданып келемін. Сөйлесе отырып сыни ойлауға итермелеуге, өз ойларын ашық білдіруге мүмкіндік алуға, барлығында да тың идеялар болатындығына көз жеткізуге диалогтің маңызы зор дер едім.

Сыныптағы диалогті сұрақ қою арқылы дамыту үшін, əсіресе үй тапсырмасын тексергенде «Джокер», «Стикердегі диалог», «Серпінді сауал», «Қапшықтағы фасоль», «Күн шапағаты» əдістерін кеңінен қолданып жүрмін. Мысалы, Қазақстан тарихы пəнінен 10 сыныпқа өткізген «Ұлы Жібек жолының мəдениеттің дамуындағы алатын орны» деген тақырыптағы ашық сабағымда үй тапсырмасын «Күн шапағаты» əдісімен тексердім. Оқушылар дөңгелене орындыққа отырады. Мұғалім: «Күн нұрына бөленер, ....... білсе егер»,- деп үй тапсырмасы бойынша сұрақ қояды. Жауабын білетін оқушы қол көтеріп жауап береді жəне ойынды өзі сұрақ қою арқылы жалғасытырып кетеді. Бұдан əрі мұғалім оқушылардың сұрақ қоюын, жауап беруін қадағалап, бағыттап отырады. Əр жауаптан кейін оқушылар орындарын ауыстырып отырады. Бұл ойынға оқушылар қызығушылықпен, көтеріңкі көңіл-күймен қатысты.Бұнда əр оқушы өзінің тақырып бойынша білетін мəліметін сұрақ ретінде қойып жəне сыныптастарының сұрақтарына барынша жауап беруге тырысты. Қазақ халқының салт-дəстүрлері бойынша көптеген мағлұмат алса, əрі бойларын да сергітіп, жаңа сабаққа құлшыныспен қатысты.

Ал 5-сыныпқа өткізген «Қазақ ұлттық зиялылары» тақырыбындағы сабағымда «Джокер »əдісін пайдаландым. Оқушыларға «Джокер» картаны ұсына отырып үйге берілген тақырып бойынша жоғары жəне төмен дəрежелі сұрақтар қойдым. Картаны қолына ұстаған оқушы сұраққа жауап бере отырып, келесі оқушыға сұрақ қою арқылы диалогты жалғастырады. Сұраққа оқушы жауап бере алмай қалса, мұғалім сұрақты қайта бағыттап өзге оқушыға немесе өзгертіп өзіне қояды. Алғашқы кезде оқушылар сұрақ қоюға қиналатын.Соның ішінде жоғары дəрежелі сұрақты жақсы оқитын оқушылардың өзі əрең құрастыратын.Төмен жəне жоғары дəрежелі сұрақтардың қандай болатынын айта отырып, жаңа тақырып өткен сайын оқушыларға сабақ үстінде немесе үй

150

тапсырмасы ретінде 5 төмен дəрежелі, 1 жоғары дəрежелі сұрақ құрастыруды үнемі беріп отыратын болдым. Біртіндеп оқушылар сұрақ дайындауды үйренді, жоғары дəрежелі сұрақтарды қызығушылықпен, үлкен жауапкершілікпен дайындайтын болды. Олар біртіндеп төмен дережелі сұрақтан жоғары дəрежелі сұрақтар қоюға қабілетті бола бастады.Оқушының білім алуын қолдау үшін сұрақ қоюдың түрткі болу, сынақтан өткізу жəне қайта бағыттау сияқты əр түрлі техникаларын пайдалану керектігін ұғындым. Сұрақ қою техникаларын оқушыларға да үйреттім.

Сұрақтардың маңызды қойылуы, сұрақ қою арқылы мұғалім: Оқушыларды тақырып бойынша жəне сындарлы сөйлеуге

ынталандырады; Оқушылардың шынайы қызығушылығы мен сезімдерін анықтайды; Білімге құштарлықты дамытады жəне зерттеуге ынталыандырады; Оқушыларға өз білімін басқа адамдарға сөзбен жеткізуге көмектеседі; Оқушылардың сын тұрғысынан ойлауына ықпал етеді; Оқушылардың бір-бірінен үйренуіне,басқа оқуышлардың идеяларын

құрметтеуіне жəне бағалауына ықпал етеді; Əңгіме жəне ой елегінен өткізу көмегімен ойын жинақтауға көмек береді,

іс-əрекеттерін тереңдетеді жəне шоғырландырады; Оқытуды қиындатып,кедергі келтіретін қиындықтар мен түсінбестіктерді

анықтайды. [Мұғалімге арналған нұсқаулық 41 – бет]. Биылғы оқу жылында 11 сыныпқа Қазақстан тарихы пəнінен

«Сауатсыздықты жою.Халық ағарту ісінің дамуы» тақырыбында ашық сабақ өткіздім. Бұл сабағымда жаңа тақырып бойынша мəтінді сұрақтар бойынша талдау əдісім сəтті шықты. Үш топ «Қашан?», «Қандай?», «Неліктен?» деп басталатын əр оқушы 5 сұрақтан дайындауы керек. Берілген мəтін осы қойылған сұрақтар арқылы өте жақсы талқыланды. Мысалы, бір оқушымның: «Неліктен 1923 жылы сауатсыздықпен күрес барысында араб графикасын латын графикасымен алмастыру мəселесі қойылды?» немесе «Қазақстанда сауатсыздықты жою науқанын бастау барысында қандай кедергілер болды?» деген сұрақтарына келесі топ оқушыларынан тұщымды жауап алдым. Кейбір сұрақтар төңірегінде қызу пікірталас туып, қазіргі білім беру жүйесіндегі өзгерістермен салыстыра отырып өздерінің ойларымен бөлісті.

Сабақты қортындылаған кезде де оқушыларға өз-өздеріне «Бүгін мен не үйрендім?», «Бүгінгі жаңалықтың мен үшін маңыздылығы қандай?» , «Мен не істей алдым немесе не істей алмадым?» деген сұрақтармен рефлексия жасататын болдым. Бұдан мен оқушыларда күнделікті өздеріне есеп беру дағдыларын қалыптастырамын деп ойлаймын.

Елбасымыз Н. Назарбаев: «Ұстаздықтың алдына қойған міндет өте ауқымды: білім жүйесін іштей қайта құру жəне сол арқылы бүкіл қоғамдағы ағарту жүйесінің барлық аймағын өзгерту. Ол үшін ішкі қайта құру қажет: құрылымдық, қызметтік, құндылық. Жаңа ұрпақ мұғалімдерінің, андрагогика мен акмеологияның, психологиялық-педагогика мен гумандық педагогиканың міндеті– білім жүйесінің ішінен қайта құрудың мүмкіндіктерін іздестіру –

151

адами рухани бастаулардың тазалығын тексеру. Мұнда этика мен адамгершілік дүниені біртұтас қабылдауға бағытталған рух философиясының рухани ісі. Ұстаз өзінің адамгершілік этикалық парызын орындауға тиіс. Білімді түрлендіруде, білім беру үрдісін реформалауда зерттеуші мұғалім жаңа формация мұғалімі ретінде орталық тұлға болып табылады. Қазіргі заман мұғалімі – рухани дамыған əрі əлеуметтік тұрғыдан есейген, педагогикалық құралдардың барлық түрлерін шебер меңгерген білікті маман, өзін-өзі əрдайым жетілдіруге ұмтылатын шығармашыл тұлға. Ол жоғары білімді шығармашыл тұлғаны қалыптастырып, дамыту үшін жауапты» деген. Мұғалімнің кəсіби білігін шыңдаудың үздіксіздігі оның шығармашылық қабілетінің дамуының кепілі жəне өзіндік жеке педагогтік тəжірибесінің дамуының алғы шарты болып табылады. Ұстаздың кəсіби шеберлігінің негізі, біріншіден, мұғалімнің өмірге көзқарасы, оның идеялық нанымы. Екіншіден, пəнді жетік білуі, ойын оқушыларға жеткізу үшін жан жақты, терең дайындықпен баруы, оқуышлар бойына əдеп, əдет, дағды сияқты жақсы қасиеттерді сіңіруі, моральдық нормаларды білуі. Үшіншіден, оқыту мен тəрбиелеудің əдіс тəсілдерін міндетті түрде меңгеру. Білім берудің ұлттық моделіне көшкен қазіргі мектепке ойшыл, зерттеуші, практикалық қызметте педагогикалық үйлестіруді шебер меңгерген психолог педагогтік диагностика қоя білетін іскер мұғалім қажет.

Сөзімді қорытындылай келе, болашақ ұрпақты тəрбиелеп отырған біз – ұстаздар қауымы 45 минуттың əр минуты, əр секунды арқылы «Адам» деген атқа лайық тұлғаны қалыптастыруымыз керек. Қазіргі жаһандану заманында адами құндылықтар біздің балаларымызға ауадай қажет. Соның ішінде тарихшылардың өткенге баға беріп, қазіргіні саралап, келешекті болжай алатын ұрпақ тəрбиелеу керектігін айтар едім. Қазіргі біздің мемлекетіміздегі ұлттық идеологиясы– Мəгілік елді ұрпақ санасына сіңіру де біздің міндетіміз!

Мəңгілік Ел—жалпы қазақстандық ортақ шаңырағымыздың ұлттық идеясы. Бабаларымыздың арманы. ҚР Президенті Н.Ə. Назарбаевтың бастамасымен Астанада асқақ рухымыз бен мəңгілік мұраттарымызды паш етіп тұрған «Мəңгілік Ел» салтанат қақпасының салынуы «Мəңгілік Ел» идеясының мелекеттік идеологияға айналғандығының бір дəлелі. «Мəңгілік Ел» сөзінің терең тарихи тамыры жəне үлкен мағыналы мəні бар. Түрік шежіресінде «мəңгі» сөзі «Тəңір», «Құдай», «Алла» сөздерімен мағыналас қолданылды. Осыдан кейін, «Мəңгілік Ел» «Алла Тағаланың елі, халқы» дегенді білдіреді жəне мемлекет пен ұлттың уақытпен шектелмеген тұмары болады деуге толық негіз бар. Мəңгілік Ел ұлттық идеясының негізгі мəні —мəңгілік мақсат-мұраттарымыз бен мəдени-рухани құндылықтарымызға негізделген, мемлекет құрушы қазақ халқы мен өзге де ұлттардың ұлттық идеяларын бір арнаға тоғыстыратын идеология арқылы қалыптастырылатын қазақтың ұлттық мемлекеті. Мəңгілік Ел ұлттық идеясы дегеніміз—өткенімізден сабақ ала отырып, болашағымызды баянды ету жолындағы хақ мұраттарымыз!

Сөз соңын тағы да елбасымыз Н.Ə.Назарбаевтің сөзімен аяқтағым келіп тұр:«Жаңа формация мұғалімі–рухани дамыған əрі əлеуметтік тұрғыдан есейген, педагогикалық құралдардың барлық түрлерін шебер меңгерген білікті

152

маман, өзін – өзі əрдайым жетілдіруге ұмтылатын шығармашыл тұлға. Ол жоғары білімді шығармашыл тұлғаны қалыптастырып, дамыту үшін жауапты»

Пайдаланған əдебиеттер тізімі: 1.Мұғалімге арналған нұсқаулық. «НЗмектебі» ДББҰ, 2012 2.Қазқстан тарихы: əдістемелік журнал №6 2015ж. 3. http://e-history.kz/kz/contents/view/2416 © e-history.kz

ТАРИХ САБАҚТАРЫНДАҒЫ РУХАНИ - АДАМГЕРШІЛІК ТƏРБИЕ Сабирова Кулян Кабесовна

Батыс Қазақстан облысы Бөкей Ордасы ауданы Хан Ордасы ауылы Жəңгір хан атындағы ЖОББМ тарих пəнінің мұғалімі

Тəуелсіздігімізді алып, өркениеттілікке ұмтылған қазіргі таңда адамгершілігі мол, саналы да салауатты ұрпақ тəрбиесінің алатын орны ерекше. Заман талабына сай білім беру жүйесі өзінің басым бағытын жеке тұлғаның рухани адамгершілік тұрғыдан жетілуіне назар аудара бастады. Демек, тұлғаның адамды адам ете түсетін қасиетін ашып көрсету, яғни руханилығын дамыту – заман талабы. Қай халықтың болмасын өзіне ғана тəн дараланып тұратын ерекшелігінің бірі – рухани құндылықтар жүйесі. Рухани құндылықтардың мəнін ашу арқылы оқушылардың рухани-адамгершілік тəрбиесі мен білім деңгейін жетілдіруде тарих пəнінің маңызы зор.

Оқушыларға кішкентай кездерінен бастап өз Отанының көп ғасырлық тарихын оқыту арқылы оның дүниежүзілік тарихи үрдістегі алатын орнын, ел тəуелсіздігі үшін күрескен азаматтардың арман, мақсатын таныта отырып, Отаншылдыққа, рухани-адамгершілікке тəрбиелейміз.

Жалпы адамзаттық құндылықтар болып саналатын адамгершілік мұраларды, рухани-ағартушылық қасиеттерді бүгінгі ұрпақтың меншігіне айналдыру, ата-бабаларымыздың дəстүрлері мен тəжірибелерін үйрету аса маңызды.

Əрбір халықтың тарихи тіршілігі мен рухани тəжірибесі бар. Халықтың тұрмыс-тіршілігіндегі рухани тəжірибелері арқылы қалыптасқан тəрбиелік жəне дүниетанымдық көзқарастарын біз халық педагогикасы дейміз. Халық педагогикасы -халықтың мəдени мұрасы. Халық педагогикасы сол халықтың (ұлттық) этностық ерекшеліктеріне байланысты дамып, қалыптасқан.

Оқушылардың бойына тəрбие негіздерін дарыту мектепте оқытылатын барлық пəндерге бірдей жүктеледі. Əсіресе, оқушыларды адамгершілікке тəрбиелейтін пəннің бірі- тарих. Ол шəкірттердің бойында отансүйгіштікті, ұлтжандылықты,сенімділікті қалыптастырады. Қазақ халқындағы хандар мен билердің, шешендер мен жыраулардың орны бөлек.Тарих пəні оқушылардың рухани дүниесін байытып, өзінің қоғамдағы орнын табуға көмектеседі. Сонымен бірге, қазақтың ұлттық салт-дəстүрін, мəдениетін бойына сіңірген оқушылардың моральдық қасиеттерін қалыптастырады.

153

Тарих пəнінің тəрбиелеушілік мүмкіндігі өте мол. Өйткені ол бүкіл адам баласының ғасырлар бойы жинаған тəжірибесін баяндайды. Ал мектептегі тарих курсына сол тəжірибенің алдымен ең маңыздылары, құндылары, ізгілері алынады. Тарих пəні тарихи фактілерді, оқиғаларды, құбылыстарды, тарихи тұлғалардың халық үшін жасаған қызметін баяндайды, осылардың бəрі оқушылардың жүрегіне, сезіміне күшті əсер етеді, адамгершілігі жоғары, сапалы азамат болып қалыптасуына үлес қосады.

«Адам. Қоғам. Құқық» жəне «Қоғамдық білім негіздері» пəндері жас ұрпақ өкілінің азаматтық жəне құқықтық қоғам құрылысына белсене араласатын, жалпыадамзаттық жəне ұлттық құндылықтарды заман талабына сай меңгерген, айналада болып жатқан оқиғаларға қатысты өзіндік көзқарасы бар, өз Отанын шын сүйетін, саналы азамат болып шығуына септігін тигізеді. Құқықты құрметтеу, əділдікті, борышты, жауапкершілікті, заңдылықты, сезіну – адам тұлғасының жоғарыдан көрінуі.

Жастарды құқықтық сауаттылыққа тəрбиелеу–олардың қылмысқа ұрынбауына, өздігінен өмірдегі мəселелерді шешуде дұрыс шешім қабылдауына, келеңсіз, жағымсыз жағдайлардан тартынуына, қоғамға пайдалы іспен шұғылдануларына жəрдемдеседі.

«Адам.Қоғам.Құқық.» пəніндегі «Тұлғаның адамгершілік негіздері», «Адам құқықтары жəне оны қорғау» жəне «Конституция– мемлекеттің негізгі заңы» атты тақырыптар оқушыларға құқықтық сауаттылық, əділетсіздікке төзбеушілік, заңды құрметтеу, рухани құндылық қасиеттерін дарытады.

Тарих сабақтарында оқушылардың дүниеге ғылыми көзқарасы қалыптасады, адамгершілікке, имандылыққа, ізгілікке тəрбиеленеді, еңбекке, қарт ұрпақтың еңбек жəне жауынгерлік дəстүріне тəрбиеленеді, отаншылдыққа, халықтарды құрметтеуге, сыйлауға, яғни халықтар достығына тəрбиелейді.

Осы бағытта жүретін жұмыс: Əр сабақтың тақырыбы отансүйгіштікке, ұлтжандылыққа тəрбиелейді. Мысалы: 7 сыныпта негізгі тақырып қазақ халқының қалыптасуы, қазақ

хандығының құрылуы, нығаюы жəне жоңғар шапқыншылығына қарсы күресі; 8 сыныпта негізгі тақырыбы – қазақ халқының отаршылдыққа қарсы күресі(себебі, мақсаты, себебі, қозғаушы күштері, жеңілу себебі, тарихи маңызы осының барлығы оқушыларда ой тудырады: олар не үшін күресті?, неге ауызбірлік болмады?, бұл жағдай неге əкелді?).

Сонымен бірге 7- 8 сыныпта Қазақстан мəдениетінің өркендеуі, ғылым мен əдебиеттің дамуы, қазақ халқының дəстүрлері, рухани мəдениеті, тұрмысы, дəстүрлі шаруашылығы рухани мəдениетін қалыптастыруында аса маңызды рөл атқарады.

Тарихи тұлғаларды Абылай хан, Кенесары, Махамбет, Шоқан, Абай, Ыбырайды мысалға ала отыра келешек ұрпақтың өзінің қоғамдағы орнын табуға, моральдық қасиеттерін қалыптастыруға жол береді.

Ұлағатты ұстаз, белгілі ғалым, қоғам қайраткері, ел ағасы, профессор Мұхтар Арынның «Бес анық» атты кітабында адам өз ұлтының, халқының

154

толыққанды өкілі екенін айқын сезіну үшін, бес талапқа сай болуы керек деген екен. Ол талаптар мыналар:

1. Тіл. 2. Дін. 3. Салт – дəстүр. 4. Тарих. 5. Атамекен. Жеке тұлғаны ұлттық тəрбие арқылы дамыта отырып, нақты əрекет

арқылы оқытуда төмендегі құндылықтардың болуы қажет: белсенді қарым-қатынас: оқушы мен мұғалімнің əрбір мəселеде өз көзқарастарын білдіріп отыруы; индивидтік: мұғалімнің əр жеке оқушының ерекшелігін дамыту, қоғам алдындағы жауапкершілігінің болуы; - өзіндік тəртіп: өзіндік бақылау мен бағалауды шешім қабылдауды үйрену; - шыдамдылық: əр түрлі пікірлерді қабылдай алу, бір-бірінің пікірлері мен ерекшеліктерін құрметтеу, қабылдау. Ұлттық құндылықтарымызды əлемдік деңгейге шығаруға қабілетті тұлға тəрбиелеу үшін: - оқушылдардың сана-сезімін қалыптастыру; - жас ұрпақ санасына туған халқына деген құрмет, сүйіспеншілік мақтаныш сезімдерін ұялату, ұлттық рухын дамыту; -ана тілі мен дінін, оның тарихын, мəдениетін, өнерін, салт-дəстүрін, рухани-мəдени мұраларды қастерлеу; Жас ұрпақ бойында жанашырлық, сенімділік, намысшылдық тəрізді ұлттық мінездері қалыптастыру сияқты міндеттерді орындағанда ғана біз мақсатқа жете аламыз. Адамгершілік тəрбиесі–бұл адамның туғаннан басталатын жəне өмір бойы жалғасатын, адамдардың мінез- құлық нормаларын игеруіне бағытталған үздіксіз үрдіс.Оның мазмұны оқушының жеке тұлғалық қасиеттерінің қалыптасу шеңберінде дамиды.

Оқушылар бойына ұлттық құндылықтар мен жалпы адамзаттық қасиеттерді қалыптастыру мен құрметтеуге, сақтауға тəрбиелеуде белгілі əлемдік, отандық ғалымдардың еңбектерін пайдалануға болады. Осы арқылы оқушының мəдениетті, білімі кеңейеді. Оқушының мəдениетті болуы үшін ұлттық мəдениетті ұштастыруы қажет.

Ал, ортаңғы жəне жоғары сыныптарда берілетін білім мен тəрбиедегі рухани-адамгершілік құндылықтар сабақ мазмұны мен мақсат- міндеттеріне қарай берілген мəтіндер, ұлы ғұламалардың философиялық ой – толғаулары, өмір жолы, сахналау мақсатындағы рольдік ойындар, тарихи құбылыстарды қазіргі кезеңмен салыстыру, жүйелі талдаулар арқылы оқушылардың бойында қалыптасады.

Қашан да болсын қоғамның негізгі қозғаушы күші жəне жаңалықтың жаршысы–жастар. Сондықтан да еліміздегі болып жатқан жаңарулар мен қоғамдық өзгерістер жастардың назарынан тыс қалмайды. «Кез келген ел өз келешегін болашақ ұрпағымен байланыстырады. Тəуелсіз ел іргесінің берік болуы білімді мамандардың, Отаншыл, ұлтжанды, рухани дүниесі кең азаматтапрдың қолында», - деп Елбасы жастарға зор сенім артады.

Президентіміз Н.Ə.Назарбаевтың жыл сайынғы Қазақстан халқына Жолдауында елімізді одан əрі жаңарту мен демократияландыру үшін қазақ халқының моральдық жəне рухани құндылықтарын одан əрі дамыта беруге аса көңіл бөлу қажеттігін баса айтқан.

Қазақстанға жан– жақты, білімді, осы республикадағы барлық халықтың тілін, тарихын, əдет– ғұрпын сыйлайтын осы ел үшін, оның халықтарының

155

бақытты келешегі үшін бар білімі мен күш жігерін аянбай жұмсайтын нағыз отаншыл азаматтар керек.

Елбасы Н.Назарбаевтың"Тарих толқында”еңбегіндегі"Мағжанның жүрек тебірентерлік мөп-мөлдір лирикасы, Мұхтардың эпикалық көркем прозасы, Шоқанның барша əлемді танқалдырған жаңалықтары, ұлы Абайдың түпсіз терең философиялық толғаулары сияқты осынша мол ұлттық құндылықтарымыз əрбір адамның ішкі жан дүниесін рухани байытып, сана-сезімін шарықтата көтеретініне күмəн келтіре алмайсың”деген салиқалы сөздері біз көтеріп отырған мəселені шешуде ұлттық құндылықтарды тиімді пайдалану керектігін көрсетеді.

Шығыстың ұлы ғалымы Əл-Фараби:«Жас жеткіншектеріңізді көрсетіңіз, мен сіздердің болашақтарыңызды айтып берейін» деген екен.

Артына өшпес мұра қалдырған ойшылдарымыз Ж.Баласағұн,М. Қашқари,Қожа Ахмет Иассауи, т.б.ғұламалар еңбектері-қазіргі ұрпақ тəрбиесі үшін теңдесі жоқ қазыналар.

Адамгершілік тақырыбы-мəңгілік. Ол ешқашан ескірмек емес. Жас ұрпақтың бойына адамгершілік қасиеттерді сіңіру - ата-ана мен ұстаздардың басты міндеті. Адамгершілік əр адамға тəн асыл қасиеттер. Адамгершіліктің қайнар бұлағы - халқында, отбасында, олардың өнерлерінде, əдет-ғұрпында. Əр адам адамгершілікті күнделікті тұрмыс-тіршілігінен, өзін қоршаған табиғаттан бойына сіңіреді.

Олай болса, қазіргі кезеңде мектеп табалдырығынан бастап білім беруде ел тарихын терең қозғап, тəрбие сағаттарында қазақ зиялы қауымының еңбектерін, қоғам дамуына қосқан үлесін айтып түсіндіру арқылы оқушылардың адами құндылық қасиеттерін қалыптастыруға болады. Оқушының жалпы адамзаттық қасиеттеріне меймандостық, кісілік, сыйластық,имандылық,кішіпейілдік, кеңпейілділік, салауаттылық, тіршілікке бейімділігі,өнерпаздық,шешендік,ақынжандылық, сыпайлығы, мəдениеттілігі т.б. қасиеттері арқылы ерекшеленеді.

Қорыта келгенде, жасөспірімдердің рухани-адамгершілік қасиетін қалыптастыру арқылы толыққанды жетілген азамат тəрбиелеуге болады. Рухани қасиет пен білім беруде адам дамуының рухани үйлесімділігін түйсінуді қамтамасыз етеді. Сондықтан келер ұрпақты тəрбиелеу мен білім беру өзегі ұлттық құндылықтар негізінде рухани-адамгершілік өсиетін қалыптастыруда жатыр деп түсінеміз. Пайдаланылған əдебиет: 1. «Отан тарихы» журналы 2. «Қазақстан мектебі» журналы

ИНКЛЮЗИВТІ БІЛІМ БЕРУ - ӨМІР ҚАЖЕТТІЛІГІ Қаржауова Арай Жасенқызы

«Ы.Алтынсарин атындағы жалпы орта мектебі» КММ-сі Қазақ тілі мен əдебиеті пəн мұғалімі

156

Бала кемістігінің даму деңгейі неғұрлым төмен болса, соғырлым мұғалімнің білім деңгейі жоғары болу керек.

Неміс педогог-дефектолог П.Шуман

Еліміздің іргетасын қалаушы азаматтар бүгінгі өскелең жас ұрпақ екені баршамызға белгілі. Сондықтан олардың денсаулығы, білімі мен тəрбиелілігі əрдайым күн тəртібінен түспейтін өзекті мəселелердің бірі. Халық даналығы «адам ұрпағымен мың жасайды» деп əрқашан өсіп келе жатқан кішкентай азаматтардың дұрыс дамуына, қатарынан кем қалмай, дұрыс қалыптасуына ерекше мəн берген. Ата- бабамыздың ұрпақ тəрбиесіне қатысты көзқарасын қастерлеп, оны əрдайым жадында ұстап, игі істердің бастауында қағида ретінде басшылыққа алып отыратын еліміздің көшбасшысы Н.Ə.Назарбаев: «Балалар - қоғамымыздың ең əлсіз жəне қорғансыз бөлігі жəне олар құқысыз болуға тиіс емес. Елбасы ретінде мен əрбір сəбидің құқығы қорғалуын талап ететін боламын. Бала тəрбиелеу болашаққа ең үлкен инвестиция. Бұл мəселеге осылай қарап, балаларымызға жақсы білім беруге ұмтылуымыз керек» деген болатын. Əсіресе, елімізде мүмкіндігі шектеулі балаларға ерекше жағдай жасау үшін жауапкершілікті ең алдымен мемлекетіміз алды.

Қазіргі таңда барлық əлем жұртшылығының назарын аударып отырған мəселе балалардың жеке сұраныстары мен ерекшеліктеріне ортаның, отбасының қатысуымен білім беру үрдісіне толық қосуды қарастыратын инклюзивті білім беру.Осы жаһандық мəселеге əлем ғалымдары мынадай анықтама береді:инклюзивтік білім беру дегеніміз- барлық балаларды, соның ішінде мүмкіндіктері шектеулі балаларды жалпы білім үрдісіне толық енгізу жəне əлеуметтік бейімдеуге, жынысына, шығу тегіне, дініне, жағдайына қарамай, балаларды айыратын кедергілерді жоюға, ата-аналарын белсенділікке шақыруға, баланың түзеу-педагогикалық жəне əлеуметтік мұқтаждықтарына арнайы қолдау, яғни, жалпы білім беру сапасы сақталған тиімді оқытуға бағытталған мемлекеттік саясат. [1] Инклюзивті оқыту– ерекше мұқтаждықтары бар балалардың жалпы білім беретін мектептердегі оқыту үрдісін сипаттауда қолданылады.Демек, инклюзивті оқыту негізінде балалардың қандай да бір дискриминациясын жоққа шығару, барлық адамдарға деген теңдік қатынасты қамтамасыз ету, сонымен бірге оқытудың ерекше қажеттілігі бар балаларға арнайы жағдай қалыптастыру идеологиясы жатыр. Осы бағыт балаларды оқуда жетістікке жетуге ықпал етіп, жақсы өмір сүру жағдайын қалыптастырады. Мүмкіндігі шектеулі балалардың білім алу құқықтары «Қазақстан Республикасының балалардың құқықтары туралы», «Білім беру туралы», «Мүмкіндігі шектеулі балалардың əлеуметтік жəне медициналық-педагогикалық түзетуге ықпал ету туралы», «Қазақстан Республикасында кемтарларды əлеуметтік қорғау туралы», «Арнайы əлеуметтік қызмет туралы» ҚР Заңдарында, Қазақстан Республикасының Конституциясында бекітілген.Инклюзивті білім беру немесе «білім баршаға» бағдарламасы- барлық балаларға мектепке дейінгі оқу орындарында, мектепте жəне мектеп өміріне белсене қатысуға мүмкіндік береді. Бұл бағдарламаны Біріккен Ұлттар

157

Ұйымының Бас Ассамблеясы мақұлдап,БҰҰ-ның Конвециясына 2006 жылдың 13 желтоқсанында енгізілді.

«Инклюзив» сөзі латын тілінен аударғанда «өзімді қосқанда» ал, ағылшын тілінен аударғанда «араластырамын» деген мағынаны білдіреді.

Инклюзивті білім берудің мақсаты: Даму мүмкіндігі шектеулі балаларды қалыпты балалармен бірге білім беру.

Теориялық негіздемесі «Бəріне бірдей мүмкіндік» принципін ұстанатын инклюзивтік білім берудің енгізіле бастағанына көп бола қойған жоқ. Бұл термин көбіне «Сапалы білім -барлығы үшін» түсінігімен бірге қолданылады. Яғни жалпы білім беретін мектептерде мүмкіндігі шектеулі бала мен басқа да əлеуметтік қорғалатын топтарға жататын оқушыларға өзгелермен теңдей білім беру, соған жағдай жасау. Қазіргі кезде Қазақстанда мүмкіндігі шектеулі балалар көбіне-көп арнайы мектеп-интернаттарда білім алады. Шындығында олар оқшауланған, қоғамдық өмірге аса бейім емес. Мəселенің бұлай қалыптасуына бүгінгі қоғамның да кінəсі бар. Өйткені біз мүмкіндігі шектеулі жандарға мүсіркей қараудан арыла алмай келеміз. Жалпы білім беретін орта мектептерде олардың оқып, білім алуына жағдай жасау енді-енді қолға алына бастады. Инклюзивті білім берудің негізі мектептегі барлық балаға олардың ерекшеліктерінен тыс сапалы білім беру болып табылады.

Инклюзивті оқытудың негізгі принциптері: 1. Адам құндылығы оның мүмкіндігіне қарай қабілеттілігімен, жеткен жетістіктерімен анықталады. 2. Əрбір адам сезуге жəне ойлауға қабілетті. 3. Əрбір адам қарым - қатынасқа құқылы. 4. Барлық адам бір - біріне қажет. 5. Білім шынайы қарым - қатынас шеңберінде жүзеге асады. 6. Барлық адамдар құрбы - құрдастарының қолдауы мен достығын қажет етеді. 7. Əрбір оқушы үшін жетістікке жету - өзінің мүмкіндігіне қарай орындай алатын əрекетін жүзеге асыру. 8. Жан - жақтылық адам өмірінің даму аясын кеңейтеді.

Заманауи мұғалімге инклюзивті топпен тиімді жұмыс істеу үшін қосымша құзіреттіліктер қажет: балаға байқау жүргізуді, оның дамуының жеке жоспарын түзете білу; балалармен əріптестік дағдыларын меңгеру; ұйымдастыруға көмек көрсете отырып, олардың белсенділігін арттыруға жағдай жасай отырып, өзара əрекетін дамытуға белгісіз бола отырып, балаларға көмектесу; мүмкіндігі шектеулі балалардың ерекшеліктерін ескере отырып, сонымен қатар балалардың бірлескен ойын əрекетіне жағдай жасайтын əртүрлі, «мазмұнды» пəндік орта құра білу. Біз əрбір балаға оның сұранысы мен басқа да жағдайларына тəуелсіз, өз əлеуетін толық жүзеге асыруға, қоғамға пайда əкелуге жəне оның толық қанды мүшесі болуға мүмкіндік беруге міндеттіміз. Əр оқуышының білім алуда өз ерекшеліктері бар. Мəселен əр оқушының эмоционалдық жəне психикалық таным процестерінің дамуы деңгейі əртүрлі. Десек те қазіргі таңда əр оқушыға жеке тұлға ретінде қарап, саналы тəрбие сапалы білім беру өмір талабы болып табылады. Осы ретте мектебімізде əрбір

158

мүмкіндігі шектеулі оқушының даму деңгейі мен жас ерекшелігі ескеріліп білім берілуде. Бүгінде еліміздің барлық аймағында мүмкіндігі шектеулі балаларға білім беруді қолдау негізінде жалпы білім беретін мекттептерде түзете-дамыта оқыту сыныптары біртіндеп ашылып жатыр. Бұл сыныптың мақсаты: əр сыныптағы мүмкіндігі шектеулі оқушыларды бір сыныпқа топтастырып, əр оқушыға жекелеп сыныбы мен оқу бағдарламасына сай білім беру. Бұл сынып ашылғанымен өз алдына үлкен қиыншылықтары бар. Себебі: бұл сыныпқа кей мектептерде əртүрлі сыныптан жиналған оқушылар оқиды. Екіншіден олардың жас ерекшелігі əртүрлі болғандықтан əр сыныпқа өзінің сыныбына сəйкес білім берілу керек. Үшіншіден білім беру бағдарламасының əртүрлілігі. Төртіншіден мұндай сыныпқа сабақ беретін пəн мұғалімдерінің арнайы педагогикалық білім көлемінің аздығы. Осының нəтижесінде балаларды оқытудың бірінші сатысынан – ақ қиыншылықтарға тап болады. Жалпы білім беретін мектептер ПМПК-ның қорытындысы бойынша көрсетілген баланың деңгейіне қарай жеңіл бағдарламамен білім беруге яғни, мұғалімдер инклюзивті білім беруге дайын болғаны жөн. Инклюзивті оқыту негізінде балалардың қандай да бір дискриминациясын жоққа шығару, барлық адамдарға деген теңдік қатынасын қамтамасыз ету, сонымен қатар оқытудың ерекше қажеттілігі бар балаларға арнайы жағдай қалыптастырудың идеологиясы жатыр. Тəжірибеде көрсеткендей қатаң білім беру жүйесінен балалардың бір бөлігі шығып қалып жатады. Мұндай қалыптасқан жүйе баланың даралық қажеттілігін қанағатттандыра алмайды. Инклюзивті бағыт мұндай балаларды оқуда жетістікке жетуге ықпал етіп, жақсы өмір сүру мүмкіншілігін қалыптастырады деп білемін.

Қазіргі кезеңдегі білім берудің жаңа парадигмасы жағдайында жеке тұлғаның шығармашылық бағыттылығын қалыптастыру – оқушы қажеттілігін қамтамасыз етуде. Қажеттілік неден туындайды? Ол оқушы білімін, білік-дағды деңгейін саралаудан пайда болады. Мысалы, мен 10 сыныпқа əдебиет пəнінен сабақ беремін. Сыныпта арнаулы сыныптан келген даму мүмкіндігінде ақауы бар екі оқушы оқиды. Мен ол екі оқушының əдебиет пəніне деген қызығушылығын қамтамасыз ету үшін оқу үдерісінде сабақ мақсаттарына қарай əр түрлі əдістерді пайдаланамын.

Əдебиет пəнін оқытуда ең тиімді əдіс – тəсілдердің бірі сын тұрғысынан ойлау. Сын тұрғысынан ойлаудың мақсаты барлық жастағы оқушыларға сабақ барысындағы кез келген мазмұнға сыни тұрғыдан қарап, екі ұйғарым бір пікірдің біреуін таңдауға, саналы шешім қабылдауға үйрету. Бұл деңгейдегі ойлау жұмысты дұрыс ұйымдастырған жағдайда өз даму деңгейіне сəйкес ойы шыңдалып, белгілі бір жетістіктерге жетері сөзсіз. Білімнің болашақта пайдаға асуы, қажетке жарауын қалыптастырады. Көп ақпаратты талдай, жинақтай отырып, ішінен қажеттісін алуға үйретеді.

Осы орайда өз тəжірибемнен Абай шығармашылығын оқытудағы əдіс – тəсілдерімді ортаға сала кеткенді жөн көрдім. Абай шығармаларын оқытуда тиімді əдіс-тəсіл оқушы қызығушылығын арттыру, сезіміне əсер ету, қиялын

159

ұштау, сол арқылы шығармашылыққа жол ашу, оқушыға еркіндік беру деп түсінеміз.

Абайдың табиғат лирикасын оқытқанда бұл əдістерді пайдалану оқушылардың өлеңді үстіртін жыл мезгілі туралы ғана өлең деп қабылдамай, ондағы көтерілген проблемалық жағдайларды көре білуге, талдай алуға үйретері сөзсіз. Оқушылардың өздігімен жұмыс істеуінде оқушыға мынадай сұрақ- тапсырмалар берген орынды деп есептеймін. 1. «Қыс» өлеңіндегі адамның көңіл-күйін білдіріп тұрған жолдарды тауып, оны «Жазғытұры» өлеңімен салыстыр. «Жазғытұры» өлеңіндегі көңіл-күйдің керісінше болу себебі неден? 2.Өлеңнен адамның жасына, кəсібіне қарай көктемдегі іс-əрекетін, көңіл-күйін білдіріп тұрған сөздерді тауып жаз. 3.Көктемнің жер бетіне, жан-жануарларға, адамзатқа, табиғатқа əкелген өзгешелік құбылыстарын саралап айт.

Бұл деңгейдегі оқушыларға тапсырмалар жеңілден күрделіге қарай берілетіні баршамызға мəлім.

Олар баяу əрекет етеді, сыныпқа ілесе алмайды. Егер осыларды есепке алмасақ, оқуға деген қызығушылықтары төмендейді, сыныптастарынан қалып қояды.Бұл оқушылар үшін өткен материалдардан тапсырмалар берілуі керек жəне тапсырмалардың көлемі шағын болуы тиіс. Сол себепті: 4. «Бұл кім?» деген атаумен слайд арқылы суретпен жұмыс беріледі. Суретте бейнеленген жандар Абай өмірінде қандай орын алған? (ауызша ой дамыту жұмысы) 5. «Сандар сөйлейді» математикалық ойыны (Слайд арқылы берілген сандар бойынша Абай өміріне қатысты мəлімет айту) 6. Іздендіру бағытында Абай туралы пікірлер жинау берілді. «БАП» əдісі (басқа адамдар пікірі)

«Блум жүйесі» бойынша құрылған сабақ үдерісінде «Бағалау» дегенде біз көбіне түсінбей оқушыны бағалауды айтамыз. Ал, дұрысында бағалау сол күнгі тақырыпты, автордың ойын оқушы көзқарасымен бағалауын айтамыз. Мен бағалауды оқушыларға мынадай тапсырмалар беру арқылы орындаттым. 1.Абайдың бүгінгі өткен өлеңдерін салыстыр. Оқушы əр өлеңнің өзіне тəн ерекшелігін, сосын ұқсастығын айтады. 2.«Бір айналым сөйлесу» əдісі арқылы оқушы Абайға баға береді. 3.Абай қарасөздерінің өзіндік ерекшеліктеріне баға берейік: сөйлемдері қысқа,мағынасы кең;ой саларлық мағынасы бар, ғибрат (үлгі) беруді көздейді философиялық сұрау басым; өзі жауап береді; өз-өзімен кеңес, ой-пікір білдіру үлгісінде келеді.

Оқыту құралдары ретінде АКТ-ны пайдаланамын. Компьютермен жұмыс істеу тəсілдері əртүрлі: топпен, жеке, сыныппен. Психологиялық сипаттамаға сай беріліп отырған бағдарлама оқуға деген ынталандыруға қалай əсер етуін, қызығушылығын жоғарлату немесе төмендету оқушыларға өзіндік күшіне сенімсіздік тудырмау қажет. Белгілі ғалымдар Ж. Пиаже («Психогенездік

160

білім» 1961) жəне Л.С.Выготский («Оқыту үрдісінде балалардың ақыл-есінің дамуы» 1935) ұйымдастырылған жаңа білімге немесе жаңа əрекетпен оқыту оқушы деңгейін алға ынталандырады деп жазды. Демек кез-келген оқыту, жаңа əдіс-тəсілдер, дамыту жұмыстары болатын іс-əрекет деңгейіндегі компьютермен жұмыс істеу өзіндік үндестігін тапса, онда еліміздегі мүмкіндігі шектеулі тұлғаларға деген оң көзқарас оңалар еді. Сондай-ақ, инклюзивті білім берудің инновациялық жолдарын оның ішінде АКТ, интербелсенді əдістер, интерактивті тақта сияқты білім беруге қажетті жаңа ақпараттық технологиямен қаматамсыз етілсе, келешекте мүмкіндігі шектеулі балаларға білім беру жүйесінде ешқандай кедергілер болмақ емес.

Пайдаланған əдебиеттер: 1. Мағжан Жұмабаев. Педагогика 1992 ж 2 Қ.Жұмасова. Психология Астана -2006 ж 3. Жарықбаев Қ. Жалпы психология, 2000 ж 4. Кемтар балаларды əлеуметтік жəне медициналық-педагогикалық түзету арқылы қолдау туралы. ҚР 2002ж №343 заңы 5. Қазақстан Республикасының Білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарына арналған мемлекеттік бағдарламасы.-Астана, 2010.

ЖЕКЕ ТҰЛҒАНЫ РУХАНИ АДАМГЕРШІЛІК, ЖАЛПЫ АДАМЗАТТЫҚ ҚҰНДЫЛЫҚТАР АРҚЫЛЫ ТƏРБИЕЛЕУ

Қойысова Айбарша Əдиетқызы Құрманғазы аграрлы-техникалық колледжі қазақ тілі мен əдебиеті пəні оқытушысы

Балаларды жақсы тəрбиелеу –бұл біздің бақытты қарттық шағымыз, жаман тəрбиелеу –бұл біздің келешек қасіретіміз, бұл біздің басқа адамдар

алдындағы, бүкіл ел алдындағы айыбымыз А.С.Макаренко

Елбасы Н.Ə. Назарбаев « Қазақстан -250» стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Жолдауындағы « Білім мен меншік–замануи білім беру жүйесінің, кадр даярлау мен қайта даярлаудың негізгі бағдары . Бəсекеге қаблетті дамыған мемлекет болу үшін біз салауаттылығы жоғары елге айналуымыз керек деген болатын. Егеменді қазақстанның əлеуметтік – экономикалық қай саласында болсын жұмыс пен қызметті ұйымдастыруды, соның ішінде білім саласын əлемдік талаптармен үйлестіруді қажет етеді деген.

Қазіргі экономикалық деңгейімізді өсу кезеңінде орта арнаулы оқу орындарының түлектеріне де мемлекеттік білім беру саласы тарапынан өте жоғары талап қойылып отыр. Мұның ең киелі жағы-сапалы білім мен саналы тəртіп, жоғарғы мəдениеттілік пен адамгершілік қатар берілуі көзделеді.

Демек, бала тəрбиесіне, олардың сапалы білім алуына айрықша мəн беру үлкен жауапкершілікті жүктейді. Қазіргі таңда рухани адамгершілік тəрбие мазмұнын анықтау үшін ұлттық құндылықтарды бүкіл азамзаттық

161

құндылықтармен ұштастыру негізгі мəселердің бірі болып отыр. Рухани адамгершілік тəрбиесі қазіргі тұста адамгершілік мəселесін ұлттық жəне жалпы адамзаттық құндылықтарды өзара кіріктіре отырып қарауды қажет етеді. А.Түлкібаева өзінің ғылыми зеттеу еңбегінде «Рух адамның ішкі жан дүиесі, көзге көрінетін бірақ ерік-жігер беретін күш руханилық адам санасымен сенімі мен сапасының, білімі мен өмір сүру тəсілінің көрсеткіші» - деп пайымдаса, ал рухани адамгершілік құндылықтар мəселесін зерттеуші ғалым Ш.Майғаранова«Құндылықтар» тəрбие мен оқытудағы адамгершілікке бағытталған идеялары. Оларға шындық, қайырымдылық, тұлға, бостандық, махаббат, шығармашылық т.б жатады.

Құнды қасиеттерге ие болу, рухани бай адамды қалыптастыру оның туған кезінен басталуы керек. Халықта «Ағаш түзу өсу үшін оған көшет кезінде көмектесуге болады, ал үлкен ағаш болғанда оны түзете алмайсың» деп бекер айтылмаған. Сондықтан баланың бойына жастайынан ізгілік, мейірімділік, қайырымдылық, яғни адамгершілік құнды қасиеттерді сіңіріп, өз-өзіне сенімділікті тəрбиелеуде отбасы мен педагогтар шешуші роль атқарады. Рухани -адамгершілік тəрбие- екі жақты процесс. Бір жағынан ол үлкендердің, ата-аналардың, педагогтардың балаларға белсенді ықпалын, екінші жағынан- тəрбиеленушілердің белсенділігін қамтитын қылықтарынан, сезімдері мен қарым- қатынастарынан көрінеді. Сондықтан белгілі бір мазмұнды іске асыра, адамгершілік ықпалдың əр түрлі əдістерін пайдалана отырып, педагог істелген жұмыстардың нəтижелерін, тəрбиелеушілерінің жетіктістерін зер салып талдау керек.

Адамгершіліктің негізі мінез-құлық нормалары мен ережелерінен тұрады. Олар адамдардың іс-қылықтарынан, мінез-құлықтарынан көрінеді, моральдық өзара қарым-қатынастарды басқарады. Отанға деген сүйіспеншілік, қоғам игілігі үшін адам еңбек ету, өзара көмек, сондай-ақ қоғамға тəн адамгершіліктің өзге де формалары, бұл-сананың, сезімдердің, мінез-құлық пен өзара қарым-қатынастың бөлінбес элементтері, олардың негізінде қоғамымыздың қоғамдық-экономикалық құндылықтары жатады.

Өз тəрбие жұмысымда оқушылардың сапалы білім алуымен қатар, олардың танымдық дағыдысын,келешек өмір жолында таңдаған мамандығына бейімділігі мен қабілетін дамытып қалыптастыруға бағытталған. Сондықтан тəрбиелейтін студенттеріміз жат қылықтардан аулық болып, қоғамдық өз орны мен азаматтық борышына көңіл бөліп, тəрбиелеу уақыт талабына сай болуы тиіс. Сол себепті əр оқушыға көңіл бөліп, табиғи қасиеттерін ашып, дамытып, туған жерін, ата-анасын, мектебін қастерлейтін, басқалармен бірге бағын сынайтын нартəуекел мен іскерлікке тəрбиелеу бағытында жұмыстанудамын.

Адамгершілікке тəрбиелеу мақсатында оқушыларды жеке танып білу пəн мұғалімдері мен психологпен, топ шеберімен, ата-аналармен байланыс пікірлесу жиын кештер, көмегін тигізеді.

№22 топ 

жетекшісі 

ДИРЕКТОР Директордың тәрбие 

жұмысы жөніндегі 

орынбасары 

Топ шебері 

Психолог 

Ата‐ана 

162

Жеке тұлғаның бойындағы жалпы адамзаттық құндылықтарды

қалыптастыру ақыл парасатына бағыт беру тек ұстаздың ғана емес жанұяның да міндеті. Жақсы адамгершілілік қасиеттердің тууы негізгі жанұяда қалыптасатыны белгілі. Осындай баға жетпес игі бастаманы дер кезінде дұрыс жолға қоймаған балаға жас кезінен көңіл бөлмеген жанұялар да кездеседі. Осындай жанұяда тəрбиеленген бала тентек, өтірік айтқыш, екіжүзді, кімді де болса сыйлауды білмейтін өркөкірек, қасарыспа болып өседі. Студенттердің жеке тұлғасын анықтауда оқушының психологиясын бақылау оқушының шығармашылық ізденіске бейімділігі, оқушының дайындық кезінде үй тапсырмасын қадағалау мақсатында анкеталық сұрақтар бойынша мұғалімнің қарым-қатынасы, ұстазы, жолдас-жорасы туралы ой-пікірлеріне көңіл бөліп отырылады. Осы мақсатта инабаттылық сабақтар өтіп» «Аялайық ананы» (аналармен сайыс), «Ата-ананың бала тəрбиесіндегі орны» (пікірталас), «Бала тəрбиесіндегі ата-ананың рөлі» (лекция) тақырыптардағы шаралар өз нəтижесін берді. Бүгінгі жаһандану үрдісі жүріп жатқан жағдайда, ұлттық мүлде, ұлттық тəрбие, ұлттық рухты сақтап қалу үлкен міндет. Жас ұрпақты адами құндылықтар арқылы тəрбиелеуде халқымыздың сан ғасырлық тəжірисе бар екені даусыз. Еліміздің мəдени мұрасын рухани тарихи мəдени негіздерін айқындау басты жұмыстардың бірі. Қазақ халқының əріден келе жатқан мəдениеті мен білім тəлім-тəрбие беру негіздерімен жан-жақты танысу бүгінгі күннің басты бағыты. Ал, рухани мəдени құндылықтардың бастау алар көздерінің бірі тəрбие. Сол тəрбиені жүргізетен топ жетекшісінің міндеті деп түсінемін.

Тəрбие жұмыстарын ұйымдастыруда мынадай ұлттық құндылықтар тақырыбындағы тəрбиенің оқушылар бойында дарытуға тырысамын.

Тәрбие 

түрлері 

Қазақ халқының 

мәдени мұрасы 

Ел мұраты Тарихи тұлғалар 

Туған тілі, Отан 

тұрмысы

Қазақ халқының сал‐дәрстүрлері 

163

Руханилық жеке тұлғаның негізі сапалық көрсеткіші. Руханилықтың

негізінде адамның мінез –құлқы қалыптасады,ар-ұят, өзін-өзі бағалау жəне адамгершілік сапалары дамиды. Мұның өзі мейірімділікке, ізгілікке шақырады. Рухани –адамгершілік тəрбие – бұл дұрыс дағдылар менөзін -өзі ұстау дағдыларының нормалары, ұйымдағы қарым – қатынас мəдениетінің тұрақтылығын қалыптастырады. Жеке адамның адамгершілік санасының дəрежесі оның мінез–құлқы мен іс əрекетін анықтайды. Адамгершілік адамның рухани байлығы, болашақ ұрпақты ізгілік бесігіне бөлейтін руханиет дəуіріне жаңа қадам болып табылады. Адамгершілік тəрбиенің нəтижесі адамдық тəрбие болып табылады .

Жеке тұлғаны ұлттық тəрбие жəне рухани адамгершілікке тəрбиелеу дегеніміз адамның жүріс тұрысына жаңа моделін қалыптастыру. Ол күнделікті өмірдің қиын мəселелерін жеңып бақытты бола алатын тұлға яғни, не үшін сүретінін білу керек. Өткізілген тəрбиелік шаралар:

-білімді кəсіби үйрету (сауалнама «Өз мамандағын ұнай ма» -таңдаған мамандығын сүю (дебат «Кім болам?) -əдептілік, рухани мəдениетін қалыптасытыру (пікірталас «Сөйлеу

мəдениеті») - имандылыққа үйрету ( Бас имаммен кездесу) - өз ойын еркін жеткізе білуге үйрету (тренинг «Өзіңді –өзің танисың

ба?») - инабаттылыққа тəрбиелеу (ата-аналар сайысы «Аялайық ананы») - салт-дəстүр (сайыс «Атадан ұл туса игі, ата-жолын қуса игі») - салауатты өмір салтына (топ сағаты «СПИД», тренинг «Салауатты өмір

салтын орнықтыру – ортақ іс» тақырыбындағы рухани-адамгершілік тəрбиесі бағытындағы тəрбиелік жұмыстар нəтижеге қол жеткізді.

Мансаптық өсу Курсы І ІІ ІІІ

Жасөспірімдер инспекциясында тұрған оқушылар саны 1 0 0

Топтың өз есебінде тұрған оқушылар саны 6 5 3

Бала тəрбиесіне көңіл бөлмейтін ата-аналар саны 4 2 1

Топ мүліктерін ұстау деңгейі 3 4 5

Оқушылардың білім сапасы 13,3% 49 % 50%

мамандыққа бейімділігі 7 11 14

Мамандыққа қызығушылығы 6 11 14

Тəртіпсіздігіне байланысты лицейден ауыстырылған оқушы - - -

164

колледжден тыс мекемемен

байланыс

Спорт мектебі 6 9 10

Мешіт 2 - -

Театр 5 7 9

Оқушылардың киім киісі, кішіпейілділігі/ баға 7 10 16

колледж ішілік шараларға қатысуы 4 8 12

Байқау, сайыс 4 7 10

Өндірістік оқу 54% 56,2%

Мамандығын саналы таңдаған оқушы 8 14 15

Яғни, жеке тұлғаны ұлттық тəрбие жəне рухани адамгершілікке тəрбиесі оқушыларды мейірімділік пен ізгілікке, əділдік пен жанашырлыққа, кішіпейілдік жəне қарапайымдылық, сыйластық өзара көмек, достық, кісілік (парасаттылық) жəне адалдыққа, адамның жүріс - тұрысына жаңа моделін қалыптастыру.Ол күнделікті өмірдің қиын мəселелерін жеңіп бақытты бола алатын тұлға .

Рухани –адамгершілік тəрбиесінде алдымен баланы тек жақсылыққа, қайырымдылық, мейірімділік, ізгілікке тəрбиелеп, соны мақсат тұтса, ұстаздың, ата-ананың да болашағы зор болмақ.Мəселен мен оқушыларымның бойынан қандай қасиеттерді көргім келеді немесе болашақта қандай азамат болып өседі. Осындай сауалдарға жауап іздеу барысында оқушыларға тəлім тəрбие берудегі басты мақсаттарды анықталып, рухани адамгершілік тəрбие жұмысы төмендегідей мақсат- міндеттерге сəйкес жүргізілді.

1.Оқушының жек басының мінез-құлқына көңіл бөлу. 2.Оқушыларды білімге саналы көзқараспен қарауға баулу жəне топтағы

тəртіпті нығайту.

Тəрбиенің мазмұны оны жүзеге асыратын əдіс-тəсілдердің негізі-

адамгершілік имандылық, ізгілік, елжандылық. Тəрбиенің негізі ұлттық тəлім тəрбие. Тəрбиеге қойылатын өте маңызды жəне күрделі талаптардың бірі егеменді елдің азаматын тəрбиелеу.Тəрбие беруде «Қазақстан Республикасының білім беру мекемелерінде арналған Н.Ə.Назарбаевтың Қазақстан халқына арналған жолдауында:Біз деген жастардың сүйіспеншілігін дамытуға тиіспіз жəне оны қалыптастыру басты міндетіміздің бірі деген болатын. Ұлттық тəрбие дегеніміз сана-сезім мен сенім қалыптастыру ол үшін жастарға ұлттық тəрбиелі ел-жұрт, қоғамдық орын, ата-ана болып, жан-жақты ойлана отырып берсек, біздің де, мемлекеттің де көркейетіні даусыз. Ұлттық құндылықтар арқылы тəрбиелеу дегеніміз халықтың ғасырлар бойы жинақтап,

0

20

40

60

80

100

120

Жауапкершілік

Сапа

1 курс

2 курс

165

іріктеп алған тəжірибесі мен ізгі қасиеттерін жас ұрпақтың бойына сіңіру баланың қоршаған ортадағы қарым қатынасын, дүниетанымын, өнерге деген көзқарасын жəне соған сай мінез құлқын қаыптастыру.

«Мен үш қасиетімді мақтан тұтам»-депті Ақан сері Олар: жалған айтпадым, Жақсылықты сатпадым һəм ешкімнен ештеңені қызғанбадым. Бұл үш əркімнің өз құдайы «Өз құдайынан айырылған адам бос кеуде, өлгенмен тең» деген екен. Шындыгында бұл ақиқат. Олай болса, жеке тұлғаны қалыптастыруда, олардын жан дуниесине сезімменқарап, əрбір іс-əрекетіне мақсат қоюға жоспарлауға, оны орындауға, өзіне - өзі талап қоя білуге тəрбиелеу – адамгершілік тəрбиенің басты мақсаты. Мақсатқа жету үшін сан алуан кедергілер болуы мүмкін. Ондай қасиеттерді бала бойына жас кезінен бастап қалыптастыру жеке тұлғаны қалыптастырудың негізін қалайды.

Қазақстан Республикасының Президенті Н. Ə. Назарбаевтың «Əлеуметтік- экономикалық жаңғырту–Қазақстан дамыуының басты бағыты» атты жолдауында–басты міндеттерінің бірі–оқушылардың адамгершілік санасын қалыптастыру.Адамгершілк тəрбиесінің негізі адамдарды жалпы адамзаттық адамгершілікке тəрбиелеу. Олай болса адамгершілікке тəрбиелеу дегеніміз жақсылық атаулыға деген сезімді дамыту, жамандық атаулыға жол бермеу деген сөз.

Пайдаланған əдебиеттер: 1. Бисембаева А.Б «Жеке тұлғаны адамгершілікке тəрбиелеу» 2. Макаренко А.С. «Педагогика тарихы» 3. Н.Ə.Назарбаев «Қазақстан – 2050 стратегиясы қалыптасқан мемлекеттік жаңа саяси бағыты» атты жолдауы.

ҮШ ТІЛДІ МЕҢГЕРУ – БОЛАШАҚТЫҢ КЕПІЛІ Құрмашева Баян Нығметқызы

Саламат Мұқашев атындағы Атырау политехникалық колледжі Қазақ тілі мен əдебиеті пəнінің І санатты оқытушысы,

филология магистрі

ХХІ ғасыр– жаңалықтың уақыты. Елімізде білім берудің жаңа жүйесі қалыптасып, əлемдік деңгейде білім кеңістігі өзіндік ерекшелікпен алға басуға бағыт алды. Бүгінгі таңда көп тілді оқыту жас ұрпақтың білім алуына еркін самғауына жол ашатын, əлемдік ғылым құпияларына үңіліп, өз қабілетін танытуына мүмкіндік беретін қажеттілік.

Ал енді, қоғам, өмір бір орында тоқтап қалмайтыны бəрімізге де белгілі. Қазір еліміз де, оның экономикасы да, саясаты да, білімі, идеясы, мемлекеттік қажеттілігі күннен күнге дамуда. Халықтың сұранысына, қажеттілігіне қарай, оның болашағына көз жүгірте отырып, заман талабы, əлемдік деңгейде дамуды қажет етіп отыр. Əлемдік деңгейде дамудың бірден бір жолы үш тілді меңгерту. [3]

Үш тілде оқыту– заман талабы десек, оның негізгі мақсаты – бірнеше тілді меңгерген, əлеуметтік жəне кəсіптік бағдарға қабілетті, мəдениетті тұлғаны

166

дамыту жəне қалыптастыру. Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев «Жаңа əлемдегі жаңа Қазақстан» атты Жолдауында – «Тілдердің үштұғырлығы» мəдени жобасын жүзеге асыруды ұсына отырып: «Қазақстан бүкіл əлемде халқы үш тілді пайдаланатын мəдениетті ел ретінде танылуға тиіс. Бұлар: қазақ тілі– мемлекеттік тіл, орыс тілі – ұлтаралық қатынас тілі жəне ағылшын тілі – жаһандық экономикаға ойдағыдай кірігу тілі» деген болатын.

Қазақстан Республикасында білім беруді жəне ғылымды дамытудың 2016 – 2019 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында үш тілде білім беруді дамыту бойынша кең ауқымды іс қимыл жүргізу үшін 2015 – 2020 жылдарға арналған жол картасы əзірленді делінген болатын. Сонымен қатар үш тілде оқытудың бірыңғай тілдік стандартына сəйкес тілдік пəндер бойынша отандық оқулықтар мен оқу əдістемелік кешендері əзірленетін болады жəне жаратылыстану – математика бағытының төрт пəнін ағылшын тілінде оқытатын педагог кадрларға жəне үш тілділікті енгізуге деген қажеттіліктің бірі–жоғарғы оқу орындарында жəне колледждерде оқытушыларды мақсатты даярлау делінген болатын. Білім ұйымдарының үш тілде оқытуды қолға алудағы негізгі мақсаты– бірнеше тілді меңгерген, жан–жақты білімді, бəсекеге қабілетті, мəдениетті тұлғаны қалыптастыру болып табылады. Сондықтан да арнайы оқу орындарында оқытудың озық технологияларын меңгермейінше бəсекеге қабілетті,жан-жақты маман дайындау мүмкін емес.Жаңа технологияны меңгеру студенттің интеллектуалдық, кəсіптік, адамгершілік, рухани, азаматтық жəне де басқа көптеген адами келбетінің қалыптасуына көп əсерін тигізеді, өзін-өзі дамытып, оқу үрдісін тиімді ұйымдастыруына көмектеседі. Елбасымыз Н.Ə.Назарбаевтың Қазақстан халқына арналған жолдауында «Біздің жас мемлекетіміз өсіп-жетіліп,кемелденеді,біздің балаларымыз бен немерелеріміз онымен бірге ер жетеді. Олар өз ұрпағының жауапты да жігерлі, білім өрісі биік, денсаулықтары мықты өкілдері болады. Олар бабаларының игі дəстүрлерін сақтай отырып, қазіргі заманғы нарықтық экономика жағдайында жұмыс істеуге даяр. Олар қазақ, орыс, ағылшын тілдерін еркін меңгереді, олар бейбіт, жылдам өркендеу үстіндегі күллі əлемге əйгілі, əрі сыйлы, өз елінің патриоттары болады»,-деп айтқанындай, болашақ интеллектуалды жас мамандардың болуына ықпал етіп, адамзат қоғамын алға апаратын күш-тек білімде ғана. Қай елдің болмасын өсіп -өркендеуі, өркениетті дүниеде өзіндік орын алуы, оның ұлттық білім жүйесінің деңгейіне, даму бағытына байланысты. Дамыған елдердің сапалы инновациялық деңгейде білім беру жүйесі бар. Ұлттық білім берудің барлық буынының сапасын жақсарту үшін оларды оқыту нəтижесі тыңдаушылардың сындарлы ойлау, өзіндік ізденіс пен ақпаратты терең талдау машығын игеруі тиіс.Инновациялық техникалық жəне кəсіптік білім берудің ұлттық жүйесінің негізін қалыптастыру керек.

Жаңашылдықты пайдалана отырып, жаһандану заманы қоғам өмірінің кез-келген аясында инновациялық-технологиялық дамудың стратегиялық бағытына бет бұруды талап етеді. Бұл бағытты игерудің бағдаршамы - білім саласы. Бүгінгі күн - білім беру мазмұнына, оқушы мен педагог тұлғасына жəне қызметіне деген көзқарастардың түбегейлі өзгеріске бет бұрып отырған кезең.

167

Бұл жөнінде Елбасымыз өз сөзінде: «Біз қазір «білім – ғылым - инновация» атты үштік үстемдік құратын постиндустриялық əлемге қарай бағыт алып барамыз», - деген еді. Қазақстанның əлемдік үрдістерге кіруі, дамыған елдердің стандарттарына деген ұмтылысы білім беру жүйесінің жаңа сапалық деңгейге өту қажеттілігін арттыруда.

Кез-келген салада инновациялық тұрғыда ойлап, іс-əрекеттерге баратын бəсекеге қабілетті мамандар даярлау, Қазақстанның инновациялық - технологиялық дамуының негізгі міндеті болып табылады. [1]

Білім саласының парадигмасының өзгеруі болашақ мамандарды дайындауға жалпы қоғам тарапынан көзқарастың түбегейлі өзгеруін талап етеді.Бұл жерде,оқытудың жаңа əдістемелік тұрғыдан жүргізілуі, оқытушының ролінің өзгеруі.

Дəстүрлі əдісте оқытушы мен студент арасындағы диалог ретінде жəне оқытушы тарапынан бақылау ретінде қалыптасқан болса, заманауи педагогикалық технологиялар мен жаңа ақпараттар негізінде дəстүрлі əдістегі оқытушының ролін түбегейлі өзгерте отырып, оны тек білімнің қазығы ғана емес,əртүрлі ақпаратты игеруде жүйелі басшы ретінде, студенттің жаңаша креативті ойлауын қалыптастыратын жəне олардың өзіндік шығармашылық жұмысының жетекшісі ретінде қарауға болады.

Бүгінгі таңда еліміз үшін үштұғырлы тіл–елдің бəсекеге қабілеттілікке ұмтылуының бірінші сатысы. Өйткені бірнеше тілді еркін сөйлей де жаза да білетін қазақстандықтар өз елінде де, шет елдерде де бəсекеге қабілетті тұлғаға айналады.

Жалпы қазіргі таңда жастардың тілге деген соның ішінде ағылшын тіліне деген көзқарастары елеулі орында. Шет тілдерінің арасында ағылшын тілі ешкімге шаң жұқтырмай, алғашқы орынды бермей келетінін білеміз. Бизнес, туризм, ғылым, білім беру жүйесі, интернет, киномотограф т.б. əлемнің түрлі саласында дəл осы ағылшын тілі қолданылып, көптеген əлемдік жобалар, саяси кездесулер мен жиындар, спорттық жарыстар мен олимпиадалар ағылшын тілінсіз өткен емес. Сондықтан, еліміздегі білім мен ғылымды т.б. саланы дамытамын деген əрбір жас, əрбір патриот ағылшын тілін білуі міндетті. Оның пайдасы да шаш етектен. Ағылшын тілін білген адамның еңбек нарығында бағасы өседі. Бүгінде елімізде жұмысқа қабылдағанда ағылшын тілін білетін жастарға ерекше құрметпен қарайды. Ал, кейбір шетелдік компанияларда бұл тіпті талап ретінде қарастырылып жатқаны жалған емес. Бесаспап, яғни əмбебап маман болам десеңіз, өз ісіңіздің іскері болам десеңіз оған ағылшын тілінсіз айналып бару мүмкін емес.

Лингвистика ғылымында, көп тіл білетін адамның ойлау аумағы (кругозор), ой – өрісі кең болатыны дəлелденген. Елімізде «Үштілділіктен» бөлек, бірнеше тілді меңгерген жастарымыз бар. Көп тілді меңгерген жастар көп тіл білу–адамның мінезіне де, карьерасына да, өміріне де оң əсер ететінін айтып жатады. Өзге тілді білу жаңаша ойлауға жəне бұрынғы қалыптасқан пікірлеріңді одан əрі дамытуға үлкен септігін тигізеді. Жаңашылдыққа, объективті ойлауға жетелейді. Мінез тұрғысынан, адамдармен ашық араласып,

168

бұрын болмаған позитивті ойлар қалыптасады. Яғни, ағылшын т.б. тілдерді білсең өзіңді еркін сезініп, əлем бойынша кез – келген адаммен қарым– қатынасқа түсе алатыныңды байқайсың. [2]

Дегенмен де үш тұғырлы тілді меңгеруде туындайтын қиыншылықтар да бар, жоқ емес. Оларды атап айтатын болсақ:

Білім алушылардың тілді меңгерудің маңыздылығын ата – аналардың барлығы бірдей түсіне бермеуі;

Оқытушының алдына келген білім алушылардың ағылшын тілін білу деңгейі бірдей болмауы (біреуі бастапқы сатыда, енді біреуінің еркін сөйлеуі);

«Қазақ тілін оқсатпай жатып, басқа тілді оқып қарқ қылмаспын» - деген пікірлердің болуы;

«Қазақ, орыс тілдерінде сөйлей аламын басқа тілдің маған не қажеттілігі бар?» деген ойлардың болуы, сонымен бірге үштұғырлы тіл саясатын жүзеге асыру үшін мамандар жеткіліксіздігі де маңызды деп ойлаймын.

Үштұғырлы тілді елімізде дамытудың бірден бір табысты жолы – жас ұрпақтың келешегін ойлау, жағдай жасау, дамыту жолдарын жүйелеп қарастыру болатын. Сонымен қатар, тілді меңгерудің мəселелерін шешудің ең тиімді жолы–білім беру мекемесінде жұмыс жасайтын педагогтардың біліктілігін арттыру, қайта даярлауды қажет ету. Барлық педагогтар үшін білім беру бағдарламасының ашықтығы мен қолжетімді болуына мүмкіндік жасау, кəсіби – техникалық колледждер үшін ағылшын тілінде оқытатын педагог кадрларды дайындау. Осы мақсатты негізге ала отырып, біздің колледжімізде де оқытушыларға арналған ағылшын тілін оқыту курстарын 3 жылдан бері ұйымдастырылып келеді. Онда оқытушыларды арнайы деңгейлері бойынша топтастырып оқытады. Бұл курстың мақсаты пəн оқытушыларын енгізіліп отырған жаңа бағдарламамен таныстырып, тəжірибе алмасу. Аталмыш курста өз мақсатына жету үшін курсқа қатысушы оқытушылар барын салды.

Курс оқытушыларға не берді? Курстан күтілген нəтиже қандай? Осы сұрақтарға жауап іздесек, оқытушылардың берер жауабы: бұл курстан оқытушылар өздеріне қажетті мол тілдік қорды теория жүзінде де, тəжірибе жүзінде да ала алды деп ойлаймыз. Оқытушылардың курстан күткен нəтижелері де осы еді. Бірақ бұнымен курс аяқталған жоқ, ол əлі жалғасын табады.

Мемлекеттік тілдің əлеуметтік қызметін кеңейту

мен дамыту, оның ғылымда, өндірісте, халықаралық байланыстарда қолдану аясының кеңи түсуі тіл үйренушілердің болашақ мамандығымен де байланысты екендігін көрсетеді.

Өзім сабақ беретін ТОРПа-16 с/о (Мұнай жəне газ өнеркəсібі жабдықтарына техникалық қызмет көрсету жəне жөндеу) мамандығындағы «Кəсіптік қазақ

169

тілі» пəнінен алынып отырған мəтіндердегі терминдермен танысып, зерттеу жұмыстарын жүргізу, келешекте сол өндіріс орындарында көптеген жеңілдіктер туғызады. Олардың көпшілігінде техникалық терминдер берілген жəне сол терминдерді арнайы сөздіктен алуға болады. Ал, жаңа мұнай – газ саласындағы кəсіпорындардың өзінде құрылғылардың, өнімдердің атаулары шет тілінде беріледі. «Кəсіптік қазақ тілі» пəнінен өзім жасаған отын мен мұнай өнімдері терминдерінің қазақша, орысша, ағылшынша аударма сөздігі:

Мəтіндерде кездесетін терминдер

Қазақша Орысша Ағылшынша Бұрғылау Бурение Drilling Бұрғылау аспабы Буровой инструмент Drilling tool Бұрғылау қашауы Буровое долото Drilling bit Газ иірімінің сарқылуы Истощение газовый

залежи Depletion of gaz field

Газ қайтару Газоотдача Gaz recovery rate Солидол Солидолы Solid oil Ұңғыны жуу Промывка скважин Well washing

Кəсіптік – техникалық колледждер мен ЖОО бітірген жас буын – əрі

болашақ маман, əрі Қазақстан Республикасының өндірісін ілгері дамытатын кəсіпкер. Оның алдыңғы қатарлы маман болуы, өз елінің тілін жоғары деңгейде білуімен де терең ұштасады.

Қорыта келе, көптілді білім беру бағдарламасы аясында үш тілді меңгеру тəжірибесін жинақтап, əлемдік деңгейде көтерілуіміз керек. Бұл студенттердің халықаралық жобаларға қатысуын кеңейту, шетелдік əріптестермен ғылыми байланыстарын нығайтуға, шетел тілдеріндегі ақпарат көздеріне қол жеткізуіне мүмкіндік береді. Елбасымыздың білім саласын ерекше назарда ұстап, өзінің тікелей қамқорлығына алуы, оны мемлекеттік даму саясатының өзегі деп қарайтыны бəрімізге белгілі. Ендеше, біздің жұмысымыздың басты нəтижесі - Тəуелсіз еліміздің жарқын болашағы болып табылатын жастарды тəрбиелеу болатыны сөзсіз. Сапасы жоғары білімі бар ұрпақ тəрбиелеу арқылы ғана еліміз бəсекеге қабілетті мемлекет бола алады.

Пайдаланылған əдебиеттер: 1.Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ə.Назарбаевтың Қазақстан халықтары ассамблеясының ХХІІ сессиясы, Астана, 23 сəуір 2015 жыл. 2. Қазақ тілі мектепте, колледжде жəне ЖОО-да оқыту. №4-5 2010 жыл. 3. Мақала №6 «Тілдер туралы Заң». 4. Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ə.Назарбаевтың Жолдауы «Жаңа əлемдегі Жаңа Қазақстан», «Тілдердің үштұғырлығы» мəдени жобасы – Астана, 2007 жыл.

170

БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ЖОБАЛЫҚ – ЗЕРТТЕУ ƏРЕКЕТІН ҰЙЫМДАСТЫРУ

Макарова Нұргүл Мырзабайқызы Үш тілде оқытатын дарынды балаларға арналған мамандандырылған

№30 мектеп – гимназиясының мұғалімі. Атырау қаласы

Қазіргі кездегі білім беру ісінің негізгі нысаны-жас ұрпақтың біліктілігін ғана қалыптастырып қоймай, олардың бойында ақпаратты өздері іздеп табатын жəне талдай алатын, сонымен қатар оны ұтымды пайдалана білетін, жылдам өзгеріп жатқан бүгінгі күнге лайықты өмір сүріп, қызмет етуге қабілетті тұлғаны қалыптастыру болып отыр. Бəсекеге қабілетті жетілген тұлғаны қалыптастыру үшін оқушыны ізденушілікке, өз бетінше жұмыс жасауға, бақылау мен зерттеуге, зерттеу нəтижелерін жинақтап, қорытынды жасай білуге үйрету бастауыш сыныптан басталуы қажет.

Оқушының танымдық өзгертушілік əрекеті зерттеушілік деп аталатын əдістің көмегімен жүзеге асырылады. Шығармашылық қабілетті дамытудың құралдары мен түрлі жолдарының арасында оқушының өзіндік зерттеу тəжірибесі өте тиімді болып табылады. Зерттеушілік білігі мен дағдылары бүгінгі күні ғылыммен айналысатын адамдарға ғана тəн емес, түрлі саладағы əрбір адамның əрекетіне қажет. Зерттеуші-оқушы өзінің табиғатынан зерттеуге бейім келеді. Білуге құмарлық, бақылау жасауға талпыныс, өзінше эксперимент жүргізуге баланың балалығымен бірге жүретін процесс. Зерттеу, іздеу белсенділігі-баланың жаратылысына тəн табиғи құбылыс. Зерттеушілік əдісін қолдану қажеттігі оқушының білім алу процесінде қоршаған ортасына қызығушылығымен,сүйіспеншілікпен қарауымен түсіндіріледі. Оқушының өз бетінше зерттеу жүргізуі оның жеке талабын қанағаттандыруға, көкейінде жүрген сұрақтарға жауап табуға үлкен ықпал етеді. Одан басқа зерттеу жүргізу интеллектуалдық жəне шығармашылық қабілеті мен ойлау, зерттеу білігінің дамуына мүмкіндік туғызады. Оқушы өз бетінше зерттеу жүргізу арқылы қоршаған ортасын тани алады, жаңа білімді дайын күйінде емес, өзі үшін жаңа білім ашады. 1999 жылдан бастап, оқушылардың зерттеушілік, ізденушілік, жобалау əрекеті біртұтас жүйе ретінде құрылды. Ал бүгінгі күні бұл əдістеме оқытудың құзіреттік тəсілі жағдайында ерекше қажеттілікке ие. Жоба - латын тілінен аударғанда «алдын ала» деген ұғымды береді. Зерттеу күнделікті қолданыста адамның танымдық əрекет түрлерінің бірі ретінде жаңа білімді игеру қабілетімен түсіндіріледі. Зерттеушілік оқыту- баланың қоршаған ортасын өз бетінше танып білуге деген табиғи ынтасы негізінде құралған оқытудың негізгі тəсілі. Зерттеудің жобалаудан айырмашылығы: Зерттеу алдын ала жоспарланған нысанды құруды көздемейді.Ол белгісізді іздеу, жаңа білімді іздеу процесі. Бұл-адамның танымдық əрекеттерінің бірі. Осылайша, жобалау мен зерттеу басынан-ақ əрекет түрлерінің бағыттары, мəні мен мазмұны жағынан түрліше.

А.И.Савенков «жобалау мен зерттеу бағыттылығы,мен мағынасы жəне іс-əрекетінің мазмұны бойынша əртүрлі», атап көрсетті. Дегенмен жобалар əдісі мен зерттеу əдістерінің негізіне мыналар жатады:

171

- оқушының танымдық білігі мен дағдысын дамыту; - ақпараттық кеңістікте бағдарлай алу білігі; - өз білімін өздігінен құрастыра алуы; – ғалымның əр саласының білімдерін кіріктіре алу білігі; - сын тұрғысынан ойлай алуы; Екі əдіс те оқушылардың өзіндік əрекетіне бағдарланған (дербес, топтық,

жұптық), оны арнайы бөлінген уақыт аралығында (сабақтың бірнеше минуттарынан бастап бірнеше апталар мен тіпті айлар аралығында) орындайды. Жобалау технологиясы жəне зерттеушілік əрекет технологиясы төмендегілерді қамтиды:

-кіріктірілген білім мен оны шешудің зерттеушілік ізденісін талап ететін проблеманың болуы;

-алынатын нəтижелердің практикалық,теориялық,танымдық маңыздылығы;

-оқушының өзіндік əрекетін; -жобаның мазмұндық бөлігін оның кезеңдік нəтижелерін көрсете отырып

құрылымдау; -зерттеу əдістерін қолдану, яғни проблеманы жəне одан туындайтын

зерттеу əдістерін анықтау; зерттеу əдістерін талқылау, ақпарат жинау, соңғы нəтижелерді рəсімдеу; алынған өнімнің тұсауын кесу, талқылаулар мен қорытындылар.

Дарындылықтың табиғаты шексіз.Осы дарындылық пен шығармашылықты дамытудың түрлі жолдарының ішінде баланың өзіндік зерттеу тəжірибесі ең тиімді болып есептеледі.

Зерттеушілік, ізденушілік – бала табиғатына тəн құбылыс. Білуге деген құштарлық, бақылауға тырысушылық тəжірибеден өткізуге дайын тұру, əлем туралы жаңа мəлімет жинауға талпынушылық қасиеттер балаға тəн дəстүрлі мінез.

Зерттеу жұмысымен айналысу, шығармашылық жоба жазу оқушының аналитикалық ойлау қабілетін дамытады, шешім қабылдай алу қабілетін қалыптастырады. Оқушыны ізденушілікке баули отырып, ғылым мен техниканың жетістігіне сəйкес армандарына жетуге, өз жолдарын дəл табуға көмектеседі.

Оқушыларды ғылыми ізденіске баулу мақсатында «Мен-зерттеушімін», «Мен– жобалаушымын» деген дəптер арнату. Дəптерге оқушылар ғылым əлеміне енудің түрлі жолдарын жазады, ұлы ғалымдар еңбегі, өмірінен мəліметтер береді. Оның маңызы оқушыларға практикалық та, теориялық та көмек бере алатынында. Ол əр баланың алдында жатады. «Мен-зерттеушімін» тақырыбында оқушылармен «дөңгелек стол», əңгімелер өткізуге болады. Алғашқы əңгімелерде «ғылыми жұмыстардың түрлері» сөз болады. Бұл жұмыстың тиімділігі оқушылардың ғылым туралы ұғымдарын кеңейтуге ықпал етіп,іздену,зерттеу жұмыстарының түрлерімен таныстырады

Педагогикалық үрдісте балалардың дарынын ашуда оқушы мен мұғалімнің ынтымақтастығы қажет. Оқушының өзіндік зерттеу əрекеті оның өзіндік

172

талабын қанағаттандыруға ықпал етеді. Оқушылар қоршаған ортамен таныса отырып өзіндік зерттеу əрекетінің көмегімен жаңа білімді дайын күйде емес, өзі ашады.

Бастауыш сыныптан бастап ізденушілікке баулыса бала кішкентай кезінен өздігінен ой түйіп, дəлелді шешімдер қабылдай білуге үйренеді, оны математика, логика сабақтарындағы оқушылардың белсенділігінен байқауға болады.

Зерттеу əрекеттері бала жаратылысына тəн: білуге құмарлық, байқау жасауға талпыныс, өзінше эксперимент жүргізу сияқты табиғи құбылыстарды ынталандыра отырып, олардың жеке қасиеттерін ашуға жағдай жасайды. Алайда,бастауыш сатыда зерттеудің əдістерін қолданудың өзіндік қиындықтары бар.Төменгі жастағы баланы зерттеу тақырыбымен «қинауға» болмайды. Əрине, ол табиғатынан туа біткен зерттеуші, бірақ алғашқыда оған бəрі арнайы түрде үйретіледі: проблеманы қалай анықтауға болады, болжамды калай құрылымдау керек, байқауды, эксперементті қалай жүргізу керек жəне т.б. қысқасы,оның зерттеушілік табиғаты үнемі педагогикалық қамқорлықты қажет етеді.

Баланың айналаны өз бетімен танып білуге деген ұмтылысы негізінде құрылған оқытуда зерттеу тəсілін пайдалану ерекше орын алады. Балаларды оқуда зерттеу тəсілін қолданудың қажеттілігі бола болмысының білмекке құмарлығымен, оны қоршаған дүниені зерделеуге деген қызығушылығымен түсіндіріледі.Оқушылардың өзіндік зерттеулері, олардың жеке қажеттіліктері мен сұраныстарын қанағаттандыруға септігін тигізеді. Сонымен қатар, өзіндік зерттеулер интеллектуалды жəне зерттеу біліктерін дамытуға мүмкіндік береді. Өзіндік зерттеулердің көмегімен оқушылар қоршаған дүниені тани келе, өздері үшін жаңа білімдерді «дайын күйде»алмай, өз бетімен ашады. Кіші жастағы балалар тəжірибесінде жеке жəне ұжымдық зерттеулер қолданылады.

Сонымен, ғылыми-зерттеу жұмыстары оқушының: Ой-өрісі мен рухани жан дүниесінің дамуына ықпал етеді, Өз бетінше жұмыс жасауға үйреніп, зерттеулер жүргізуге

бейімделеді; Ой жүйелілігі мен шешендік өнері қалыптасады; Танып-білу, талдау-жинақтау, салыстыру, бастысын бөліп

шығару, өмірде қолдану əдістерін меңгереді; Оқыту мен тəрбиелеудің тиімділігін арттырып, оқушылардың

жоғары шығармашылық деңгейін қамтамасыз етеді. «Бұлақ көрсең, көзін аш» деген ұлағатты сөзге сүйеніп, бар мүмкіндікті

пайдаланып, баланың қабілетін, дарынын ашу жəне əрбір оқушының өз мүмкіндіктерін, қабілет жəне икемділігін таныта білуіне жағдай жасау – мұғалімнің басты міндеттерінің бірі. Ендеше мектепте оқушыны ізденушілікке баули отырып ғылым мен техниканың жетістігіне сəйкес армандарына жетуге, өз жолдарын дəл табуға, ғылымға жетелеу арқылы өздерінің қабілеттерін ашуларына көмектесуіміз қажет.

173

Жаңа ғасырға қадам басқан жас жеткіншектердің қазіргі өмірге бейімділігі болу керек. Ол өмірдің əр тетігіне үңіліп, тығырықтан шығар жолға даяр болуы қажет.

Пайдаланған əдебиеттер: 1.А.Б.Əлімқұлов «Бастауыш сынып оқушыларының жобалық – зерттеу əрекетін ұйымдастыру». Алматы 2014 ж. 2.Г.Айтқалиева «Бастауыш сынып оқушыларының зерттеушілік, жобалаушылық əрекетін ұйымдастыру». Алматы 2014 ж.

МЕКТЕП ПЕН АТА-АНАЛАРДЫҢ ЫНТЫМАҚТАСТЫҒЫНЫҢ БАСТЫ БАСПАЛДАҒЫ-АТА-АНАЛАР ЖИНАЛЫСЫН ӨТКІЗУ

ТҮРЛЕРІ МЕН ФОРМАЛАРЫ Мансариева Нургуль Темирбаевна

Атырау обл, Мақат ауданы, Мақат поселкесі Хамза Санбаев атындағы орта мектептің бастауыш сынып мұғалімі

Кіріспе. Мектеп өміріндегі қажетті атрибуттардың бірі-ата - аналар жиналысы.

Оны қызықты жəне тиімді өткізу əсіресе, енді жұмыс бастаған жас сынып жетекшісіне ең пайдалы кеңес болары сөзсіз.

Мақсатым: а) Бала тəрбиесінде ата-ана мен ұстаздың жауапкершілігін арттыру

жолдарын көрсету. ə) Қоғамда қиын бала болдырмау үшін ата-ана мен мұғалім арасында

үйлесімді жұмысты жолға қоюдағы өз тəжіребиеммен бөлісу. Міндеттерім: Ата - аналардың бала тəрбиесіндегі ролі жəне негізгі

психологиялық себептері туралы түсінік беру. Ата - аналар бір-бірімен тəжірбие алмасу арқылы баланы

тəрбиелеудегі жұмыс түрлерімен таныстырып өту. Əрбір ата-ана өз перзентінің əдепті, саналы, иманды да ибалы, Отанының

сүйікті жəне кішіпейіл азаматы болып жетілуін қалайды. Ата-ана перзентінің жақсы азамат болып жетілуі үшін өз отбасында балаларын тəрбиелеудің нəзік жақтарының заңдылықтарын білу шарт. Сыйластық, түсіністік, үлкен жауапкершілік сезімдері бар отбасы ғана бақытты отбасы. Бақытты отбасында ғана ата-ана жəне олардың өзара қарым- қатынасы мазмұнды, берілген тарбие сенімді жəне негізді болмақ. Бала тəрбиесінің алғашқы алатын қазығы-туған ұясы, өз отының басындағы тəрбиесі, тілі. Қазақтың : «Баланың бас ұстазы-ата-ана», «Балапан ұяда не көрсе, ұшқанда соны іледі» -дегендей, есі кіріп, тілі шыга бастасымен-ақ баланы байсалды, ұғымпаз, тілалғыш етіп баулыған. Қай халық болмасын үмітін ең алдымен ұрпағымен байланыстырады. Міне, сондықтан да:

«Ана-үйдің берекесі, Бұтағымен ағаш сымбатты, Бала үйдің-мерекесі.

174

Ұрпағымен адам қымбатты. Бала тəрбиесі туралы сөз болғанда: «Баланы жастан»-деген халық

даналығын ұмытуға ешкімнің хақысы жоқ. Сондықтан, «Бала жас, əлі-ешнəрсені білмейді, өсе келе бəрі түсінеді», - деп қарау - барып тұрған қателік. Бала тəрбиесі-əр сағат, əр күн сайын тынымсыз жүргізіле беретін аса жауапты, күрделі процесс. Тəрбие отбасынан басталады, оны қоғамдық тəрбиенің қандай саласы болса да алмастыра алмайды. Дегенмен, қазіргі таңда жас ата-аналарға өзімнің сезінгенім, үлкендердің ақылы, құнарлы астарлы өмір тəжіребиесімен арқау болатындай ақылы ауадай өте қажет. «Педагогика ғылымы тəрбиенің мақсатын жеке адамды жан – жақты дамыту, əділетті қоғамды өз қолымен құратын жəне оны қорғай алатын азамат етіп оқушы тұлғасын тəрбиелеп шығару міндеттері тұр. Бұл міндеттерді шешу əсіресе тұлғаның балалық, жастық жəне жасөспірім шақтарында жүзеге асырудың маңызы ерекше. Тұлғаны барлық жағынан дамытып тəрбиелеу, жас ұрпақты қоғам құрылысына белсене қатысуға əзірлеу міндеттері мектеп арқылы жүзеге асырылады. Адамның адамшылығы жақсы ата-ана мен білікті тəрбиешіден. Тəрбиенің таразы секілді екенін ескерсек, екі басының тең түсуіне көп көңіл бөлген абзал. Тəрбие ісіндегі ең басты жауапкершілік өздерінде екендігін ұмытып, баласының мінез-құлқы үшін қоғамға кінə артатын ата-аналардың кездесіп жататыны өкінішті-ақ. Бүгінгі кейбір жастарымыздың бойындағы келеңсіз қасиеттер мен жағымсыз мінез-құлықтардың қалыптасуына осындай жауапсыз ата-аналардың кемшілігі де өз əсерін тигізбей қоймайды дер едім. Оған қойылар талап жан-жақты жетілген адамды тəрбиелеу. Ойлы ұрпақ тəрбиелегіміз келсе, ата-ана, мектеп пен бала ынтымақтастықта отырып, білім ордасындағы тəрбие отбасында жалғасын табатындай етіп ұштастыра білгеніміз жөн. Адамзаттың өміріндегі ең қымбаттысы, көз қуанышы — бала.

Бала — дербес тұлға. Оның бойындағы табиғи қасиеттер, адамгершілік құндылықтары отбасында, мектепте, əлеуметтік ортада нəрленеді, толысып, əрленеді. «Бала нені білсе жастан, ұядан — өле-өлгенше соны таныр қиядан» деген нақылдың астарында қаншама мəн-мағына жатыр. «Бала істеген жауыздықтың жазасын тəрбиешісі көрсін» деген Иран мəтелі де соны меңзейді. Бұл орайда мектептің де атқаратын рөлі зор. Өйткені, отбасы тəрбиесі мен мектептегі тəрбие бір-бірімен тығыз байланысты болуы абзал. Баланың басты ұстазы - ата-анасы. Бала ата – анасын , ата-ана баласын танымайынша, іс алға баспайды. Ата-ана мұғалімге көмекші. Сенімді тірек болса, мұғалім де сондай болуы керек. Екі жақты байланыс нығайғанда ғана барлық күрделі мəселелердің түйіні шешіледі. Өйткені, ата-аналарға бала тəрбиесінде, біріншіден, педагогикалық білімдерді жинақтауға, екіншіден, олардың өздерінің тəрбиелі болып, жеке дамуын міндеттейді. Егерде мектеп пен ата-аналардың тəрбиешілік өзара əрекетін бірлікте ұйымдастырса, бұл шешімін табатын міндеттер деп есептеймін. Бала тəрбиесіне ерекше мəн беріп, ата-ана, мектепте сынып жетекшімен үнемі байланыста болса, тəрбиеде бірізділік орнап, ынтымақтастығы күннен-күнге нығая түседі.

175

Бала тəрбиесінің алғашқы алтын қазығы - жанұясы. Жанұялық тəрбие ата - анамен бала арасындағы қарым - қатынастық жүйе. Олай болса, ата - ана осы жүйені ғылым мен өмір ретінде жан - жақты меңгеру қажет.

Ұлы данамыз Əл-Фараби атамыз айтқандай, ең бірінші білім емес, тəрбие берілуі керек, тəрбиесіз берілген білім адамзаттың қас жауы деген ұлағатты сөзі бəрімізге мəлім. Адамға тəрбиені ата-ана, мектеп, қоғам береді. Бала тəрбиесіндегі бас тұлға, алғашқы ұстаз – ата - ана. Шыр етіп сəби дүниеге келген сəттен бастап ата - ана нəзік те, қиын, қыр - сыры мол үлкен қоғамдық міндет тұрады. Ол - бала тəрбиесі. Бала үшін үй ішінде, ата - анадан артық тəрбиеші жоқ. Жас шыбықты қалай исең, солай өседі ғой. Ия, «Ұяда не көрсең ұшқанда соны ілесің» демекші ата - ана тəрбиесі бала өмірінде үлкен із қалдырады. Баланың бойында барлық жақсы қасиеттерді дарыту, тіпті жанында жүрген достарына дейін мəн беру, табиғат сыйлаған дарыны болса дамыту, білім алуына жағдай жасау ата - атаның парызы. Сол себептен əрбір ұстаз ата– аналарға бала тəрбиесіне аса зор назар аудару керек екендігін ұгындыру арқылы ата-аналардың психологиялық-педагогикалық құзіреттілік деңгейін көтеру – мұғалімнің маңызды міндеттерінің бірі екенін есте ұстай отырып, психологиялық-педагогикалық білім беру мақсатында жиналыстарды дұрыс, қызықты, мазмұнды жəне нəтижелі өткізуді жоспарлау қажет. Себебі, ата-аналардың мектеппен ынтымақтастығының басты баспалдағының бірі – оқу жылында 4-5 рет өткізілетін сыныптық ата-аналар жиналысы болып табылады. Мектепте сынып ата - аналар жиналысында көбінесе мынандай жағдайды көруге (елестетуге ) болады: жиналысқа қатысуға тиісті болған 25 - 26 ата – ананың тек 30 % ғана келіп отырады. Осыдан, біз, педагогтар, ата – ананың бала тəрбиесіне жауапсыз қарайтынын байқаймыз. Жоғарыда атап көрсетілген жағдайды өзгерту үшін жиналыстарды қалайша қызықты жəне тиімді өткізуге болады? Сынып ата – аналар жиналысына дайындалу жəне өткізудің əртүрлі тиімді əдіс – тəсілдері бар.

а) ата – аналардың мəдениеттілігін қалыптастыруға; ə) педагогика мен психологияның түрлі проблемаларына қызығушылығын

арттыруға; б) бала тəрбиелеу барысында түрлі жағдаяттарда шешім жолдарын таба

алуға көмектеседі. Сыныптық ата-аналар жиналысын даярлау ережелері: 1- ереже. Ата-аналар жиналысының тақырыбы ата-аналар үшін өзекті

болуы тиіс. 2-ереже. Ата-аналар жиналысы ата-аналарға қолайды уақытта өткізілуі

тиіс. 3-ереже. Ата-аналар жиналысын өткізу жоспары ата-аналарға белгілі

болуы тиіс. 4 -ереже. Сынып жетекшісінің ата-аналармен қарым-қатынасы сыпайы əрі

сенімді болуы тиіс. 5- ереже. Сынып жетекшісі балаларға ат қойып, айдар тақпауы тиіс. 6- ереже. Ата-аналар жиналысы педагогикалық жағынан пайдалы жəне

176

жақсы даярланған болуы тиіс. Ата-аналармен əңгімелесудің барысында баланың мінез-құлқы, ынтасы

мен қабілеті, қызығушылығы мен бейімділігі, отбасы мүшелерімен, жолдастарымен қарым-қатынасы жайлы түсінік алады. Ата-аналармен əңгімелесу мазмұны əртүрлі тақырыптарға байланысты жиналысты сыныптағы қиындықтар тудырған проблеммаларды негізге ала отырып, отбасы мен мектептің балаға қоятын талаптарының бірізділігін қамтамасыз етіліп, əр бір жиналысқа таңдалып қойылған тақырыбыммен байланысты етіп, тренинг, баяндама, сауалнама, сұрақ-жауап, дөңгелек үстел ретінде түрлендіру арқылы бес түрлі сетуацияңызды ақтап алып шығатындай нəтижелі, тартымды, талас-тартыс түрінде пікір алмасудың нəтижесінде жас ата-аналардың бала тəрбиесіне деген оңтайлы ойлары түзеліп, көкейлерінде жүрген сұрақтарының шешімі табылып жатса, нұр үстіне нұр болары сөзсіз. Өйткені отбасы тəрбиесіндегі кездесетін сəтсіздіктер ата - аналардың пеадгогикалық сауатсыздығынан жəне оларда тəрбие жұмысын жүргізуге қажетті тəржірибенің жоқтығынан болады. Балаларды тəрбиелеудің дұрыс жолын табу үшін ата - аналарға көмектесу əрбір сынып жетекшінің тікелей міндеті деп білемін. Тоқсан сайын сыныптық ата-аналар жиналысын өткізуде тақырыптық кездесулер арқылы ұйымдастырамын:

Қазан айында өткізілген ата-аналар жиналысымның жүру барысы: Жиналысымның тақырыбы: «Тəртіптің ең тамаша мектебі-отбасы» а) Оқушының жаңа оқу жылына бейімделуі ə) Аз қамтамысыз етілген отбасы балаларын анықтау, тегін тамақ ішетін

оқушылардың тізімін құру; б) Ата-аналардың сабаққа қатысын ұйымдастыру в) Жаңа оқу жылындағы өзгерістер г) Ата-аналар ұйымының мүшелерін сайлау, міндеттерін белгілеу ə) мектеп формасының сақталуын қадағалау б) оқушының тазалығы в) оқулықпен қамтамасыз ету ережелерімен таныстыру «Тəртіптің ең тамаша мектебі-отбасы» тренингінің жүру барысы: Мақсатым: мектеп пен отбасы ынтымақтас болса, тəрбиенің қандай

болсын алынбас қамалын жеңуге болады; əке даналылығымен, ана көрегендігімен тəрбиені үйден бастаса, қиын оқушы да азаяды; ата-аналар пікірлерін тыңдау ортаға салу, болашақта баламен жұмыс істеуде ортақ шешімді анықтау.

І. Ұйымдастыру ІІ. Психогеомметриялық фигуралар таңдау: ІІІ. Ата-ана мен мектеп ынтымақтастығы ІV. Сергіту. «Миға шабуыл» стратегиясы V. Түрлі жағдаяттардан шығу. Осыдан барып əрі қарай, ата-аналардың біріңғай ережесі құрастырылды. Мектептегі сынып ата-аналарының біріңғай ережелері: а) Балаңыздың сынып жетекшісімен тығыз байланыста болуы;

177

ə) Сабақтан келген балаңның күнделікті күнделігін тексеріп, көмек көрсету;

б) Мектепішілік ата-аналар жиналысына қатысу; в) Сыныптың ата-аналар комитетінің төрайымы мен байланыста болу; г) Балаңыздың мектептегі жағдайын жасау барысында өз еркіңізбең

оқу-тəрбиесі -шараларына қаржылық көмек көрсету; ғ) Мектептегі ашық есік күні балаңыздың сабағына қатысу; Отбасы-ең үлкен, мықты тəрбие ошағы, шағын мемлекет. Отбасының

негізі баланы өмірге келтіру ғана емес, оны мəдени-əлеуметтік ортаның құндылығын қабылдату, ұрпақтың, ата-бабалардың, ұлылырдың ақыл-кеңес тəжірибиесін бойына сіңіру, қоршаған орта, адамзатқа, өз қоғамына пайдалы етіп тəрбиелеу. Үлкен ұрпақтың тəжірібиесі, өмірдегі беделі, ақыл-кеңестері, ата-ананың өз борышын мүлтіксіз орындауы, бір-бірін құрметтеуі-үлкен тəрбие мектебі. Бала дүниеге келгеннен бастап ата-ананың ықпалында болып, бағыт беруші тəрбие мектебінен нəр алады. Өз отбасында бала ата-ананың қамқорлығына, шексіз сүйіспеншілігіне бөленіп, əке мен ананың жақсылығы мен дəулетінің қызығын көріп қана қоймай, адамгершілік, əдеп-инабат тағылымдарынын алуы, оларды меңгеріп іс-жүзінде қолданудың ынта мен ықылас, қайрат пен қажыр ететін жолынан өтуі тиіс. Ата-аналармен жүргізілетін жұмыс неғұрлым тиімді болуы үшін олармен байланыстың əрқилы түрлерін қолдану қажет. Мектепте болатын кез-келген жұмыстарға мектепішілік іс-шараларға, сынып жетекшілердің ең бірінші қолдап, демеу көрсететін-сынып оқушыларының ата-аналары. Осыған байланысты сынып жетекші ең бірінші ата-аналарымен тығыз байланыста болуы керек. Кез келген мəселенің жауабы ата-аналар мен шешімін табуға тиісті. Осы жоспарды барлық сынып жетекшілері бұл мəселені бірлесіп дұрыс жолға қоя білсе, көптеген жұмыстарымыздан жеңілдіктер байқалар еді. Оқушыныңыздың ата-анасымен қалай байланыс жасау керектігі жайлы шешілетін көптеген жолдары бар.

Отбасында баланың жан-жақты қалыптасуына ата-ана мен отбасы мүшелерінің қарым-қатынасында махаббат, сүйіспеншілік, адамгершілік, қайырымдылық, əділдік, ұйымшылдық, мəдениеттік қасиеттері жəне т.б келбетін сақтайтын тұлға тəрбиелеуге керек екендігі баршамызға аян. Мына жасампаз ғасырда, жаһандану дəуірінде мектеп партасында отырған баланың жан-жақты білім алуына ең бірінші ықпал ететін-ұстаз болса, оның сүйеніші ата-ана.«Отбасында адам бойындағы асыл қасиеттер жарқырай көрініп, қалыптасады. Отанға деген ыстық сезім–жақындарына, туған-туысқандарына деген сүйіспеншіліктен басталады»-Н.Ə.Назарбаев,-айтқандай,əр отбасының өзіне тəн ерекшелігі көрінді. Баланың тəрбиелі болып өсуіне берекелі отбасының əсері мол. Ата-ана жəне отбасы мүшелері жас нəресте дүниеге келген күннен бастап, оның өміріне қамқорлық жасап, болашағын жоспарлайды жəне саналы азамат болып өсуі үшін қажет жағдай жасайтындықтан, отбасының əрбір мүшесі, өзара сөйлесіп, береке-бірлік, сүйіспеншілікпен араласса, баланың асыл қасиеттері жарқырай көрініп, қалыптасатыны сөзсіз.

178

Пайдаланған əдебиеттер: 1. Оқушылардың ғылыми қоғамдарын ұйымдастыру жəне республикалық ғылыми жарыстарын өткізуге əдістемелік нұсқаулар. Астана 2007 2. Қазақстан республикасы Жалпы орта білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандарттары. Жалпы бастауыш білім.- Алматы, 2002. 3. В.Д.Шадриков О содержании понятий «способности» и «одаренность» « Психологический журнал», Т. 4 № 5 1983 4.Көшімбетова С.А. Оқу-тəрбие үрдісінде оқытудың инновациялық əдістəсілдерін пайдаланудың педагогикалық шарттары. 5.Базарбаева Н.А. Педагогикалық кеңес, 2009. №1

ҰРПАҚ ТƏРБИЕСІНДЕГІ РУХАНИ — АДАМГЕРШІЛІК ТƏРБИЕ БЕРУ МƏСЕЛЕЛЕРІ

Молдахметова Айнұр Ахметқалиқызы Үш тілде оқытатын дарынды балаларға арналған мамандандырылған №30

мектеп – гимназиясының мұғалімі. Атырау қаласы

Оқушыларды рухани адамгершілік тəрбиелеу мəселесі əрбір ата- ананың, қоғамның жəне жалпы мемлекеттің алдында тұрған негізгі мəселелердің бірі, себебі қоғамда жас ұрпаққа рухани тəрбие беру мəселесіне қатысты күрделі проблемалар қалыптасты. Қазіргі таңда қоғамдағы рухани - адамгершілік ахуалдың төмендеуі, балалармен бос уақыттағы мəдени жұмыстарының жеткіліксіздігі, балалардың физикалық дайындығының нашарлауы жəне тағы басқа мəселелер өзекті болып отыр. Білім беру жүйесі тұлғаның рухани дамуына жоғары деңгейде кепіл бола алмайды, өйткені тəрбие – бұл күнделікті өмірдегі адамның əрбір адамға деген құрметі мен сыйластығы негізіндегі басқа адамдарға деген қарым – қатынасын анықтайтын тұлғаның сапасы.

К.Д.Ушинский: «Тəрбиелеудің басты міндеті адамгершілік əсер етуден құралады»,- десе, дана Абай: «Ақпейіл жəне ықыласты жүрек адамды жетелеуі тиісті, сонда ғана оның еңбегі жəне табыстылығы ерекше мəнге ие болады. Адам болып дүниеге келу жеңіл, бірақ адам болу қиын»,- деген болатын. Тəрбиенің маңыздылығы сондай, біздің болашақ ұрпағымыз тəрбиеден ғана рухани байлық алып, тəрбие арқылы ғана Адам болып қалыптасады.

Адамның адамгершілік негіздері болмаса, ол еркінен, өмірлік бағдарынан тез айырылып, тағдырдың ойыншығына немесе қылмыс əлемінің құрбанына айналады. Ондаған, мыңдаған нашақорлар, маскүнемдер, қаңғыбастар, қамқорсыз балалар, жетімдер – бұл күннің шындығы. Əсіресе балалар мен жасөспірімдер кері жолға бейім болады. Əрине əр адам өз өмірінің қожасы жəне ол өз өмір жолын өзі таңдайды, басқа адамдармен қарым – қатынас жасайды, қателіктерге бой алдырады. Сені қоршап тұрған жағдайды өзгертуге болады, бірақ өзіңнің ішкі əлеміңнен қашып құтыла алмайсың. Сонымен қатар, егер адамның жаны немесе рухы сырқат болса, онда ешқашан сау бола алмайды. Сондықтан адамның рухани құндылықтарды игергені өте маңызды. Адамгершілік тəрбиесі оқу тəрбие үрдісінің барлық саласында, оқыту, білім

179

беру жəне еңбекке баулу үрдісінде жүзеге асады. Тəрбиелі болу үшін адамгершілік қасиеттерді жатқа білу жеткіліксіз, оның терең ой елегінен өткізу, бастан кешіру, мінез - құлыққа бекіту керек.

Тəрбие ісі нақты кезеңнің ерекшеліктерін сақтай отырып, болашаққа бағдар береді, жеке тұлғаны соған дайындайды. Жеке тұлғаның адамгершілік құндылықтары өмірге келген күнінен басталады. Мектепке дейінгі жаста балалардың бастапқы адамгершілік қасиеттері мен ұғымдары, мінез –құлықтың қарапайым дағдылары қалыптасады. Баланың мектеп жасына дейінгі қалыптасқан мінез –құлықтары болашақта ересек қоғамда жəне құрбы-құрдастарымен қарым – қатынасқа түскенде көріне бастайды. Бастауыш сыныпта адамгершілік көзқарастардың, мінез –құлықтардың, сезім мен сананың жаңа түрлері одан əрі дамытылады.

Мектеп оқушыларын адамгершілікке тəрбиелеу – ең алдымен оқыту үрдісінде қалыптасады. Əр түрлі пəндерді оқыту кезінде бастауыш сынып оқушыларының достық, жолдастық, өмірге деген белсенді көзқарас, Отан туралы ұғымдары қалыптасып дамиды. Үлкенді сыйлау, кішіге ізет көрсету, ата- аналарды қадірлеу, еңбектенуге үйренеді. Бұл жаста балалар сапалы тəртіпке, жолдастық өзара көмекке, адамның көңіл - күйін түсіне білуге дағдыланады. Олар мектептегі оқу əрекетіне деген өзіндік қатынастарын, отбасында, қоғамда өзін – өзін ұстауды біледі. Соның нəтижесінде бастауыш сынып оқушыларында дербес жəне қоғамдық мінез – құлық, адамгершілік қарым- қатынасы дамиды.

Елімізде рухани адамгершілік тəрбиені жетілдіру мемлекеттік міндет деңгейінде көтеріліп отыр. Бұл міндеттің практикалық шешімі — «Өзін – өзі тану» пəнінің енгізілуі, оның авторы С.А.Назарбаева. Өзін – өзі тану пəнінің басты міндеті - өзінің дүниетанымына үңілу, өзіңді сүю мен сыйлай білу, өз ісіне жауапты болу, өз арыңмен келісімде өмір сүру, өзіңнің жанына жақын іспен айналысу, адамдарға мейірімділік таныта білу, ізгілікті болу. Тəжірибе көрсеткендей, өзін - өзі тану білім берудің құнды мəнін нығайта отырып, тұлғаның шексіз сүю, өз ісіне жəне жеке күшіне сену, ізгілікті іс жасау, көп білу жəне өзін – өзі жетілдіру, физикалық, психикалық, рухани дамуда үйлесімдікке қол жеткізу дағдыларын қалыптастырады. Бұл пəн балалардың өзара қарым – қатынасын дамытуына ғана емес, сондай – ақ баланың өзін – өзі тануына адамгершілік негіздерін жинақтауына, сана- сезімінің қалыптасуына, қоршаған ортамен махаббат, ізгілік жəне өзара түсіністік негізінде өзара қарым – қатынас құра білуіне, бір тұтас тұлғаның қалптасуына əсер етеді.

Мектеп оқушыларына тəрбие беру тек жеке пəндерде ғана емес, сыныптан тыс іс- шараларда, үйірме жұмыстарында рухани құндылықтарға баулуға болады. Мұндай жұмыс түрлеріне сынып жетекшінің эстетикалық əңгімесі, түрлі ой жарыстары, пікір таластарын жатқызуға болады. Оқушыларды адамгершілікке тəрбиелеуде өмірде кездесетін түрлі жағымсыз жағдаяттардан сақтану мəселесі де ескерілуі қажет. Көбіне көптеген отбасыларда күнделікті тірлік қамымен балалардың рухани қажеттіліктері ескерілмей, екінші орынға жылжиды. Бала дұрыс, адамгершілік іс - əрекеттерді, салауатты өмір салтын,

180

жақсы мен жаманды айыра білу, өзін — өзі жетілдіруге деген ынтасын қалыптастыруы керек, қажет кезде өз бетімен шешім қабылдап, дұрыс таңдау жасауы үшін кішкентайынан өз дегенін іске асыруға баулу керек. Ал бұл дағдылардың барлығы жанұяда қалыптасады. Балаларды адамгершілікке тəрбиелеуде ата - ананы оқу – тəрбие үрдісіне қатыстыру, олармен тығыз байланыс орнату мəселесі негізгі мəселе болуы тиіс.

В.А. Сухомлинский: «Егер баланы тəрбиелеген дəрежеге жеткізудің сəті түссе, адамгершілік тəрбие жеке адамды жетілдіруге тиімді ықпал жасайды» дей отырып, «Егер біз балаға қуаныш пен бақыт бере алсақ, ол бала дəл сондай бола алады»,- деген болатын.

Рухани дүниесі бай, қажеттіліктері мен қызығушылықтары, талғамы, ой-өрісі кең адамдарды толық қалыптасқан, мінезі тұрақты адам дейміз. Мінездің тұрақтылығы адамның рухани-адамгершілік түсініктерінен туындайды.Ендеше, оқушыларды рухани-адамгершілік тəрбиесі арқылы толыққанды жетілген азамат етіп тəрбиелеу – қоғамымыздың басты мақсаты. Рухани-адамгершілік тəрбиесінде мұғалім оқушыны тұлға ретінде танып біліп қана қоймай, оның дамуында кешегіні, бүгінгіні, болашақты көре білуі қажет.Түйіндей келе,адамгершілік тəрбиесі–бұл адамның туғаннан басталатын жəне өмір бойы жалғасатын,адамдардың мінез-құлық нормаларын игеруіне бағытталған үздіксіз үрдіс. Оның мазмұны оқушының жеке тұлғалық қасиеттерінің қалыптасу шеңберінде дамиды. Сондықтан оқу –тəрбие жұмысын ұйымдастыруда оқушылардың жеке тұлғалық ерекшеліктерін ескеру маңызды орын алмақ.

Пайдаланған əдебиеттер тізімі: 1.С.Ғ.Тəжібаева Мектепте тəрбие жұмысын ұйымдастыру технологиясы. Оқу құралы. Алматы, Білім, 2008. 2.О.К.Трубецкая Балалардың рухани-адамгершілік құндылықтарын қалай жетілдіруге болады. Алматы, 2011.

ЖАҢАШЫЛ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАР АРҚЫЛЫ ПЕДАГОГТІҢ ҚҰЗЫРЕТТІЛІГІН ДАМЫТУ

Молдашева Айгуль Нұхесқызы Атырау қаласы,

№16 Ж. Қаражігітов атындағы мектеп-лицейінің бастауыш сынып мұғалімі

Білім–барлық уақытта жоғары құндылықтардың бірі болған. Тек білімді, сауатты адам ғана келешек тізгінін қолына ала алады. Бүгінгі ұрпақ білімді болса, ел ертеңі жарқын болмақ. Осыны ескере отырып елбасымыз Н.Ə.Назарбаев өз Жолдауында «Қазақстан–2050», «Мəңгілік Ел» стратегиялық Жолдауын,ҚР «Білім туралы» Заңын Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған Мемлекеттік бағдарламасын басшылыққа ала отырып, бəсекеге қабілетті білікті мамандар даярлауды, нақты

181

кешенді шаралар белгілеу, педагогикалық үрдісті инновациялық идеялармен қамтамасыз ету, əрбір оқушылар түбегейлі білім мен мəдениеттің негіздерін беру жəне олардың жан-жақты дамуына қолайлы жағдай жасау жоспарланған. Осы көздеген бағыт дамыған 30 елдің қатарына кіруімізге жаңа серпін беретіні сөзсіз. Осылайша, Қазақстан қуатты да табысты мемлекетке айналып, өзінің бастамалары арқылы жоғары халықаралық беделге ие бола алады.

«Мəңгілік Ел» идеясы аясында Қазақстанда білім берудің өзіндік ұлттық үлгісі қалыптасуда. Келер ұрпаққа қоғам талабына сай тəрбие мен білім беруде оқытушылардың инновациялық іс-əрекетінің ғылыми-педагогикалық негіздерін меңгеруі—маңызды мəселелердің бірі. Сондықтан да оқушылардың ой-өрісін, ұлттық мəдениетін, ұлттық рух пен сана-сезімін дамытып, алғыр тұлғаны қалыптастыруда тəрбие жүйесіндегі инновациялық іс-əрекеттердің ендірілуі үлкен жетістіктерге жетелейді.

«Инновация» ұғымын қарастырсақ, ғалымдардың көбі оған əртүрлі анықтамалар берген.Инновация латыншадан аударғанда «жаңа», «жаңалық», «жаңарту» дегенді білдіреді немесе «инновация» — бұл нақты қойылған мақсатқа жетуде ойға алынған жаңа нəтиже. Нақты мақсатқа қандай əдіс-тəсілдердің көмегімен жетуге болады? Оқу мақсатының жүйесінде берілген мақсаттың негізгі категорияларын пайдалана отырып, педагог өз еңбектерінің нəтижесі туралы ақпарат алуға мүмкіндік алады. Демек, мақсат пен нəтиже — жаңалыққа бет бұрудың кілті. Инновациялық үрдістің негізі — жаңалықтарды қалыптастыру, қолдану жүзеге асырудың тұтастық қызметі. Кез-келген жаңа əдіс жекелік,сондай-ақ уақытша жоспарға жатады. Мемлекеттік білім стандарты деңгейінде оқыту үрдісін ұйымдастыру жаңа педагогикалық технологияны ендіруді міндеттейді.

Қазіргі оқу орындары мен педагогикалық ұжымдар ұсынылып отырған көпнұсқалыққа байланысты өздерінің қалауына сəйкес кез келген үлгі бойынша қызмет етуіне мүмкіндік алды. Бұл бағытта білім берудің əр түрлі нұсқадағы мазмұны, құрылымы, ғылымға жəне тəжірибеге негізделген жаңа идеялар,жаңа технологиялар бар.Сондықтан əр түрлі оқыту технологияларын оқу мазмұны мен оқушылары жас жəне психологиялық ерекшеліктеріне орай таңдап, тəжірибеде сынап қараудың маңызы зор. Жаңа технологияны меңгеру оқытушының интеллектуалдық,кəсіптік,адамгершілік,рухани, азаматтық жəне басқа да көптеген адами келбетінің қалыптасуына игі əсерін тигізеді, өзін-өзі дамытып,оқу–тəрбие үрдісін тиімді ұйымдастыруына көмектеседі.

Жаңа педагогикалық технологиялар оқушылардың шығармашылық қабілеттерін арттыруға өз үлесін қосады. Жаңа технологияны қолдану оқып үйрену, меңгеру, өмірге ендіру, дамыту кезеңдері арқылы іске асады.

Жаңа технологиялардың педагогикалық негізгі қағидалары: - жеткіншекке ізгілік тұрғысынан қарау; - оқыту мен тəрбиенің бірлігі; - жеткіншектің танымдық күшін қалыптастыру жəне дамыту; - жеткіншектің өз бетімен əрекеттену əдістерін меңгерту; - оның танымдылық жəне шығармашылық икемділігін дамыту;

182

- əр оқушының оның қабілеті мен мүмкіндік деңгейіне орай оқыту; - барлық оқушыларды дамуы үшін жүйелі жұмыс істеу; оқу үрдісін

оқушының сезінуі. Бүгінгі таңда білім берудің ұлттық жүйесі өте маңызды, қарқынды

өзгерістердің сатысында тұр. Қазіргі кезде қоғам дарынды, қабілетті адамдарды қажет етеді. Сондықтан да қазіргі уақытта мамандық атаулының барлығы дерлік бейімділікті, ептілікті, ерекше ой қызметін ғана емес, оқу орнының ұжымынан үлкен жауапкершілікті, қызу белсенділікті талап етеді.

Инновацияның қажеттілігі сыртқы себептермен де анықталады, мынадай бірқатар себептерге байланысты:

- адамдардың мұқтаждылығын қамтамасыз ету қажеттілігі; - оқушылардің білімге, дағдыға шеберлікке деген ұмтылысы; - жоғары сапалы білім алудағы жеке тұлғаның дамуы. Инновациялық оқыту білімді тереңдетумен қатар оқушылардың оқу

əрекетіне жетелеп, олардың оқуға деген ынтасын оятады. Əдістемелік ізденіс — жаңалыққа жол ашу. Оқытушылар əдістемелік ізденістерді басшылыққа ала отырып, еңбекті сабақ үрдісінде білулері керек.

Қазіргі кезде көп айтылып, талқыланып жүрген жаңалықтарды оқыту үрдісіне енгізу, яғни, инновациялау инновациялық үш бөлімнен тұрады:

І. Кəсіби шеберлік ІІ. Біліктілік дағдылары ІІІ. Жүзеге асыру, қолдану. Бүгінде жаңа технология бойынша оқып үйрену – меңгеру – өмірге ендіру

– дамыту болып өзгерген. Осы əдістерді сабақта қолдана отырып оқушылырдың ойлау тəсілдерін бақылауға болады. Берілген материалдан оқушы ең маңыздысын, ең бастысын бөліп алады, басқа нəрселермен салыстырады, оны жүйелеп, қорытындылайды, нақтылайды, анықтайды жəне ұғымға түсінік береді, оны дəлелдейді немесе жоққа шығарады, модельдейді. Жаңағы тəсілдерді қолданғанын оқушының сөзінен, тұжырымынан байқауға болады.

Бүкіл адамзат қоғамының ХХІ ғасырдың алғы шебін, яғни ғылыми-техникалық прогресс пен өркениеттің даму дəуіріне бет бұру кезеңінде жаңа қоғамға лайықты өмірден өз орнын табатын, Мəңгілік елдің туын биік ұстайтын жеке тұлғаны қалыптастыру-мектеп алдында тұрған негізгі міндет.Осыған орай əр түрлі педагогикалық жаңа технологиялардың оқытудың тəсілдері қолданылады. Əрбір оқушының, сөзсіз, өзінің дара жеке даму жан-жақтылығы, жігерлік ерекшеліктері: өзіне тəн нышандары, бірегей талаптары, ниет деңгейі, өзін-өзі бағалауы мен еңбекке қабілеттіліктері бар.

Қазақстанның бір тұтас ұлтты ұйыстырушы «Мəңгілік Ел» ұлттық идеясын қазақстандық патриотизм мен азаматтық жауапкершілік, құрмет көрсету, ынтымақтастық, еңбек пен шығармашылық, ашықтық, өмір бойы білім алу тəрізді құндылықтар арқылы жүзеге асыру қамтамасыз етіледі.

Жаңартылған оқу бағдарламаларының мазмұндық ерекшеліктері:

183

-кең ауқымды дағдылар түрінде ұсынылған күтілетін нəтижелері анықталған (білімін функционалдық тұрғыдан қолдану, АКТ дағдысы, зерттеушілік, коммуникативтік, шығармашылық жəне сын тұрғысынан ойлауы, топпен жəне жеке жұмыс істеу дағдылары);

-білім беру саласында күтілетін нəтиже қызметтік əрекет, яғни, оқушылардың «білуі»,«түсінуі»,«қолдануы»,«талдауы»,«жинақтауы», «бағалауы» арқылы көрініс табады;

-оқушының дамуына, оның оқуға деген ынта-жігерін, қызығушылығын арттыруға бағытталған оқу жетістіктерін критериалды бағалау жүйесін енгізу;

-пəн мазмұнын жобалаудың күрделілік ұстанымы, яғни білім мен біліктердің білім мазұнының тақырыптары мен сыныптар бойынша тігінен жəне көлденеңінен біртіндеп күрделенуі;

-таным заңдылығы мен пəндік операциялардың неғұрлым маңызды түрлері бойынша ойлау дағдысының деңгейлік жіктелімдеріне негізделген «Блум таксономиясы» бойынша оқыту мақсаттарының иерерахиясы;

-білім беру деңгейлері жəне тұтас оқыту курсы бойынша педагогикалық мақсаттардың ішкі пəндік байланыстарды барынша ескеруге мүмкіндік беруі;

-білім саласындағы пəндер арасында «ортақ тақырыптардың» пəнаралық байланыстарды жүзеге асыру барысында болуы;

-пəннің білім мазмұндары мен тақырыптарының уақыт талабына сəйкес болуы, əлеуметтік дағдылардың қалыптасуына назар аударуы;

-ұзақ мерзімді, орта мерзімді, қысқа мерзімді жоспар түрінде оқу үдерісін технологияландыруы.

Елдің өсіп-өркендеуі, өркениетті дүниеде өзіндік орын алуы оның ұлттық білім жүйесінің деңгейіне даму бағытына байланысты. Осыған орай қазіргі кезде оқыту мазмұны жаңартылып, жаңа буын оқулықтар енгізілуде. Сондықтан, сəйкесінше жаңа əдістер жүйесі қажет.

Дəстүрлі оқыту əдістемесінің білімді мемлекеттік стандарт деңгейінде толық меңгеруге кепілдік берілмейтінін мектеп тəжірибесі көрсетіп отыр. Сондықтан жаңартылған əдістемелік жүйенің оқыту процесінде іске асу үшін оны технологияландыру қажеттілігі туындайды. Осыған орай педагогикалық қызметке ынтасы жоғары, білім беру саласындағы үнемі жаңарып отыратын өзгерістерге икемді, жаңа технологияларды оқу тəрбие процесінде қолдана алатын мұғалімдер бүгінгі күннің көкейкесті мəселелерінің бірі болып отыр.

Мектеп оқыту процесінде жаңа Модулдік технология дамыта оқыту идеясына негізделген. Бұл технологияның мақсаты – оқушының өз бетінше жұмыс істей алу мүмкіндігін дамыту, оқу материалын өңдеудің жекелеген тəсілдері арқылы жұмыс істеуге үйрету.Сынып ішінде дарынды оқушыларды анықтауда, қорытынды бақылау жұмыстарын жүргізуде деңгейлік саралап оқыту технологиясының маңызы зор. технлогияларын қолданатын мұғалімнің теориялық жəне əдістемелік даярлығын талап ететіні сөзсіз. Педагогикалық технология педагогикалық процеспен, яғни мұғалім мен оқушының іс-əрекетімен тығыз байланысты. Жаңаша оқытуда оқушы мұғалімнің түсіргендерін ғана меңгеріп қоймай,мұғаліммен тікелей пікірталасқа көшеді.

184

Оқушы белсенді роль атқарушы ғана емес, жетекші бағытты ұстайды. Ол əлемді тануға, белгісіздікті анықтауға өзі жауап іздейді, шешімдері де əр оқушыда əр түрлі болады. Тапқан шешімдерін нақты ақиқат деп қабылдамай, əрі қарай ізденеді (продуктивті). Яғни, бұрынғы дəстүрлі оқыту мен тəрбиелеу жаңа көзқарастар тұрғысынан ерекшеленіп, талданып, басқа түрлері қабылдану үстінде. Ең бастысы оқушыға деген қатынас обьекті ретінде емес, оның дамушы тұлға ретіндегі қоғамды өзгертуші субьект екендігі түсіне білу керек.

Қазіргі кезде қолданылып жүрген жаңа педагогикалық технологияның негізіне мыналар жатады:

-əрбір оқушының жеке жəне дара ерекшеліктерін ескеру; -оқушылардың өз бетінше жұмыс істеу, іздену дағдыларын қалыптастыру;-

жаңа педагогикалық технологияларға ынтымақтастық педагогикасы, білім беруді ізгілендіру технологиясы, проблемалық оқыту технологиясы, тірек белгілер арқылы оқыту технологиясы, саралап оқыту технологиясы жəне жобалап оқыту технологиялары кіреді.

Ынтымақтастық педагогикасының ерекшелігі мына төмендегідей: -мұғалім-оқушы, оқушы-мұғалім, оқушы-оқушы. Оқушы да субьект,

мұғалім де субьект. -оқушының жеке басына ізгілік қарым-қатынас; -оқушы мен мұғалім арасындағы өзара түсінушілік, ынтымақтастық

қарым-қатынас. -білім, білік, дағдыны қалыптастыру. Қазіргі талапқа сай оқушы сабақта жаңа білім алып қана қоймай, оны өзі

игеріп, ізденіп, талап қою, пікір таластыру деңгейіне жетіп, даму үстінде болуы тиіс.

Саралап деңгейлеп оқыту технологиясының талаптарына сай сабақ 3 кезеңнен жүргізіледі:

1 кезең–тірек тапсырмаларымен жұмыс,яғни жаңа тақырыпты меңгеруге қажетті бұрын өтілген материалдарды қайталау. Əңгімелесу, көрнекілік мəселелік оқыту əдістерін қолдана отырып, оқушылардың бұрын алған білімін еске түсіру, сабаққа қызығуын арттыру жəне білімін қадағалау жүзеге асырылады.

2 кезең– жаңа тақырыпты өздігінен меңгеру, оқушыларға тақырыпты меңгеру алгоритм беріледі. Алгоритм бойынша оқушылар оқулықпен жұмыс істеп тақырыптан керекті мəліметті таба білуге, ізденімпаздыққа үйренеді, əр оқушының танымдық қызметіндегі дербестікті дамытуға мүмкіндік туады.

3 кезең– деңгейлік тапсырмалар. Оны оқушылар өздігінен орындап, əркім қабілетіне қарай алған білімін іс жүзінде қолдана білуге үйренеді. Барлық оқушы өз қызметін ең төменгі тапсырмаларды орындаудан бастайды да, оларды міндетті түрде толық орындап болғаннан кейін ғана келесі деңгейге көшеді. Бұл оқушылар арасында жарыс туғызады, деңгейлері анықталады.

Инновация – мектептегі тəрбиелеу жəне оқыту жүйесінің бəріне өзгеріс əкелген өзара əрекеттер бірлігінің нəтижесі. Сондықтан, республикамызда білім

185

берудің жаңа жүйесі жасалып, əлемдік білім беру кеңістігіне енуге бағыт алуда. Бұл педагогика теориясымен оқу-тəрбие үрдісіндегі елеулі өзгеріске байланысты болып отыр:

-педагогикалық технологияның кеңінен қолданылуына жəне ғылымның рөліне мəн берілуде;

-білім берудің мазмұны жаңарып, жаңа көзқарас пайда болуда; -баланың жеке басын тəрбиелеуде, оның жан дүниесінің рухани баюына,

азамат тұлға ретінде қалыптастыруына көңіл бөлінуде, -мектеп, отбасы жəне қоршаған əлеуметтік ортаның бала тəрбиесіндегі

бірлігіне ұмтылыс жасалуда. Инновациялық үрдістер дүние жүзілік көлемде кез келген қоғамның

əлеуметтік –экономикалық дамуының маңызды факторы қызметін атқарады. Мұғалім қызметіндегі шығармашылық ізденіс пен бастаманың дамуы бүгінде ерекше белсенділікке ие: педагогтердің жұмыс уақыты мен оқушылардың оқуға жұмсайтын уақытын жай ғана арттырғаннан білім берудің сапасы артпайды. Мектептегі сабақ сандары мен міндетті оқу сағаттарын қысқарту арқылы жоғары нəтижелерге жеткізетін оқытудың жаңа жолдары қажет. Жаңашыл мұғалімдердің əдістемелерінде оқушы жұмысын бағалауға ерекше орын беріледі. Басқаша айтқанда, қайта құрулар, жаңартулар күнделікті жұмыс үстінде үлкендер мен балалардың бірігуімен ашық негізде қауымдастық жəне достастық арқылы өтеді. Мұғалім мамандығы көп қырлы жəне инновациялық іс-əрекетке үлкен мүмкіндіктер береді жəне бұл орынды. Бірақ өзіндік даму үшін нəтижесіз тек біршама уақыт қана жұмыс істеуге болады. Егер алдағы уақытта да нəтиже жоқ болса, онда жеке тұлға өз дамуын тоқтатады. Сонымен бірге, жас педагогтың кəсіпкерлік шеберлігін қалыптастыруға оның күнделікті педагогикалық тəжірибеде еркін жұмыс істеу, өзіндік шешім қабылдау мүмкіндігі де маңызды болады.

Инновациялық іс-əрекетке кəсіби дайындықтың педагогикалық технологиясының критерийлері:

-жалпы жүйелік, дифференциалды, жекелеу тəсілдерін бір уақытта жүзеге асыру;

-педагогтің инновациялық іс-əрекеттің бір мезгілде объектісі де, субъектісі де болатын кəсіби дайындық үрдісіндегі белсенділігі;

-педагог – зерттеуші тұлғаның – қолданған теориясы мен практиканың байланысы;

-кəсіби дайындық əдістемесі шығармашылық сипатқа ие жəне тұлғаның шығармашылық қасиеті, эвристикалық іскерлік пен дағдыларды қалыптастырады.

Мұғалімнің ғылыми-шығармашылық жəне практикалық дайындығы -оның инновациялық іс-əрекетінің негізі. Сондықтан инновациялық қызметке дайындық педагогтің өз тұжырымдамасын жасау жəне өзінің инновациялық ізденісінің бағытын анықтау қабілетімен аяқталады.

Қорытындылай келсек, инновациялық қызмет – ғылым мен тəжірибеде сыртқы жағдайлар мен ішкі мүмкіншіліктерді, ерекшеліктер мен қабілеттілікті

186

ескере отырып жаңаны жасау мен зерттеу үрдісі. Білім – барлық уақытта жоғары құндылықтардың бірі болған. Тек білімді, сауатты адам ғана келешек тізгінін қолына ала алады.

Пайдаланылған əдебиеттер тізімі 1.Қ.И.Қалдарова. Ұстаздың кəсіби іс-əрекетіндегі педагогикалық техника.Алматы, 2010 2.«Қазақстан - 2030» стратегиялық жоспар. 3.Н.Назарбаев «Қазақстан -2030» Барлық қазақстандықтардың өсіп — өркендеуі, қауіпсіздігі жəне əл-ауқатының артуы, Ел Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы. Алматы: Білім,1997ж 4.Демеуова Лəззат. Ғаламдық ойлауға бейімдеу. «Қазақстан мектебі» №12 Алматы,2003 ж 5.Жошыбаева Гүлнар. Ұлттық мектеп – ел еңсесі. «Қазақстан мектебі» №12 2003 ж 6.Қоянбаева Сəуле. Танымдық қызығуды белсендіру. «Қазақстан мектебі» №6 2003 ж

ОРЫС СЫНЫПТАРЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕ ОҚУШЫЛАРДЫҢ ТІЛІН ДАМЫТА ОТЫРЫП, ӨЗ ОЙЛАРЫН ЖҮЙЕЛІ ТҮРДЕ ЖЕТКІЗЕ

БІЛУІНЕ ДАҒДЫЛАНДЫРУ Молдашова Ботакөз Ережеповна

№6 жалпы білім беретін орта мектептің қазақ тілі пəні мұғалімі Атырау облысы, Жылыой ауданы

Қазақ тілін оқыту барысында оқушының тілін дамытып, сөз байлығын арттыру ең маңызды жұмыстардың бірі. Оқу орыс тілінде жүретін сыныптарында оқушылар қазақ тілін оқу барысында мұғалімнің қойған сұрақтарына түсініп, оған жауап қайтаруға, үйренген сөздерін бұзбай айтуға, əсіресе, құрамында қазақ тіліне тəн дыбыстары бар сөздер мен сөз тіркестерін дұрыс қолданып, сөйлемді жүйелі түрде, «оңайдан қиынға принципін» басшылыққа ала отырып үйренуі керек. Осы мақсатқа жету үшін мұғалім əр түрлі оқыту əдіс-тəсілдерін пайдаланып,тіл дамыту жаттығуларын, ойын элементтерін жəне тақырыпқа сəйкес көрнекіліктер қолданады.Басты назар аударатынымыз оқу,сөйлеу,талдау,жазу жұмыстарына мұқият көңіл бөлу.

Оқушы қазақ тілін үйрену барысында тілдегі түрлі қолданылатын атауларды ( əріп, дыбыс, буын, сөз, сөз тіркестері, сөйлем, сөз бен сөзді байланыстыратын жалғау, жұрнақ, тыныс белгілері – нүкте, үтір, леп белгісі, сұрау белгісі, сызықша, қос нүкте, түрлі грамматикалық анықтама, ережелерді оқып үйренеді. Қабілеті əр түрлі оқушы тілдің мұндай белгілері мен атауларын

187

бірден меңгеріп кетуі мүмкін емес, тек оның негізгі, қажеттілерін (анықтама, ережесін) есте сақтауы мүмкін.

Тіл дамыту жұмысы–күрделі де шығармашылық процесс. Тіл байлығының мол болуы бір жағынан балада жаңа құбылыс, көрініс, ұғымдар мен түсініктердің көбеюіне, ал екінші жағынан, тілді жан-жақты меңгеруіне байланысты. Тілдің жақсы дамуының құралы тілдік қор болып табылады.

Тіл дамытудың негізгі көрсеткіштері: Өз ойын жүйелі түрде еркін жеткізе білу; Байланысты сөйлей білу; Мазмұндылығы, анықтығы, мəнерлілігі; Грамматикалық, орфографиялық қатесіздігі. Тіл дамытудың негізгі көрсеткіштерін жүзеге асыру үшін, оқудың алғашқы

аптасында мына мəселелерді анықтап алу керек: Сыныптағы əрбір баланың жалпы сөздік қоры; Сөздің дыбыстық жағын меңгеру дəрежесі; Байланыстырып сөйлеу дəрежесі. Сөзді, сөйлемді, сөз тіркестерін тақтада, кітаптан, дəптерден дұрыс оқыта

білу-қазақ тілін меңгертіп,сөздік қорларын молайтуға септігін тигізеді. Мəтінді оқыту негізінде көптеген факторларды ескеру қажет. 1.Қазақ тіліне тəн дыбыстарды дұрыс айтуға қалыптастыру. 2.Сөйлемді дұрыс құрай білуге жаттықтыру. 3.Байланыстырып сөйлеуді үйрету. 4.Еркін оқуға үйрету.

Сөйлеу жəне оқуды меңгерген соң, жазу тілі қалыптастырылады. Сөз- тілдің негізгі өлшемі. Тіл дамытудың басқа түрлері сияқты сөздік жұмысы оқу-тəрбие жұмысының барлық саласында жүргізіледі. Балалар сөзді ұғу арқылы сөйлеу үстінде тілін дамытады. Сөздік жұмысы оқушының ойын дамытумен тығыз байланысты.

Тіл дамыту жұмыстарында жаңа сөздермен жұмыс ерекше орын алады. 1.Тақырыпқа байланысты сөйлем құрастыру. 2.Сурет бойынша əр түрлі мəтін құрастыру. 3.Жаттығу жұмыстарын жазу, кешендік талдау жасау.

Осыдан соң жазба жұмыстарын алуға болады. 1.Сөздік диктант. 2.Мазмұндама. 3.Шығарма, шағын əңгімелер. 4.Тест жұмыстары.

Жазу арқылы жүйелі сөйлеуді, сөйлеу стилін үйрету жəне ауызекі сөйлеуге жұмыс жасатуға болады. Ауызекі сөйлеу əдісінің бірі-диалог арқылы дамыту. Диалог құру белгілі бір тақырыпта оқуға байланысты оқушының сөздік қорын дамыту, жаңа сөздер үйретіп, мағынасын ұқтыра отырып, оларды жасайтын формаларды меңгертіп, сөйлем құрауға үйрету, сөз бен сөзді байланыстыруға, ауызша ойларын жүйелі айтуға, əңгімелеуге жаттықтыру керек. Сонда оқушы

188

диалог құру кезінде сауатты сөйлеуге, қазақ тілінің грамматикасын ескере отырып диалог дұрыс құруға тырысады. Бұл оқушының тілін дамытады.

Аталған жұмыстар əр сынып бағдарламасына сəйкес өзгеруі мүмкін. Оқушының сөйлегенде асығып-аптықпай немесе тым жайбарақаттыққа салынбай,байсалды сөйлеп үйрену,өзін дұрыс ұстау мəдениетіне де жаттықтыру жұмыстарын жүйелі жүргізу керек. Сонымен қатар əңгімелеу барысында сұрақ қоя білу, өзіне қойылған сұраққа тиянақты жауап қайтара алуға дағдыландыруға да көңіл бөліп отырамын. Оқушыларға көпшілік алдында сөйлей білуге үйрету қажет. Сынып алдында тыңдаушыларға қарап ойын асықпай-саспай, қысылмай айтып беру шеберлігіне үйрету де тілдерін жетілдіріп, ой ұшқырлығын дамытады, көпшілік алдында өзін ұстай алуға дағдыланатынына көзім жетті.

Қорыта айтқанда, қазақ тілін үйрену жұмыстарын орындау дұрыс жолға қойылған жағдайда ғана, тіл үйрену сабақтары мақсатына жетеді.

Пайдаланылған əдебиеттер: 1.Оралбаева Н. Жақсылықова Қ. Орыс тіліндегі мектептерде қазақ тілін оқыту əдістемесі, А: 1996 ж. 2.Бектұров Ш.К. «Қазақ тілін ана тілі деңгейінде үйрету». А., 2002 ж.

ОҚЫТУДЫҢ ЖАҢА ТЕХНОЛОГИЯЛАРЫН ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ПРОЦЕСТЕ ПАЙДАЛАНУДЫҢ ТИІМДІЛІГІ МЕН ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

Назарова Шынар Талғатқызы Атырау облысы, Атырау энергетика жəне құрылыс колледжінің

Биология жəне химия пəні оқытушысы

Еліміздің ертеңі бүгінгі жас ұрпақтың қолында,ал жас ұрпақтың тағдыры ұстаздың қолында.

Н.Ə.Назарбаев

Елбасымыздың көреген саясаты – болашақтың іргетасын берік қалау; кез келген мемлекетпен бəсекеге қабілетті болуда білімді, жан-жақты дамыған, өсіп-жетілген жастарға сенім арту; жастардың болашағын гүлдендіру; біліммен қаруландыру; халықаралық аренада еркін қарым- қатынасқа түсе алатын, сұранысқа ие мамандарды дайындау; кез келген мемлекетпен бəсекеге қабілетті болуда білімді, жан-жақты дамыған, өсіп- жетілген жастарға сенім арту керек екендігін əрбір Қазақстан азаматы біледі. Мемлекеттіміздің бəсекеге қабілеттілігін көрсететін еліміздің экономикасы мен оның даму қарқыны болып табылады. Индустриалды-инновациялық экономика құру үшін жаңалық пен ғылымды, технологияны, техниканы өндіріспен тығыз байланыстыра отырып индустриалды-инновациялық даму бағытына бет бұруымыз қажет. Елбасымыз

189

«Біз болашағымызды болжап отырған елміз. Енді тек ұмтылыс керек, еңбек пен қабілет керек, ең бастысы Отанға деген шексіз сүйіспеншілік керек» дей отырып, өзінің Қазақстан халқына арнаған Жолдауында «...барлық дамыған елдердің сапалы бірегей білім беру жүйесі бар. Ұлттық білім берудің барлық буынының сапасын жақсартуда бізді ауқымды жұмыс күтіп тұр» деген еді [1,2].

Жас ұрпақ – ел тірегі ертеңіміздің кепілі. Əрбір ұстаздың міндеті жас ұрпақты отансүйгіштікке, ақыл-ойын жан-жақты дамытуға, ұмтылуға тəрбиелеу. «Қыран-түлегіне қайыспас қанат сыйлайды, ұстаз-шəкіртіне талап сыйлайды» деген халқымыздың қанатты сөзі ұстаз арқылы дарыған талаппен ұрпақтың алысқа ұшатынын меңзеген.

«Еліміздің ертеңі бүгінгі жас ұрпақтың қолында, ал жас ұрпақтың тағдыры ұстаздың қолында» деп білім қызметкерлерінің бірінші құрылтайында сөйлеген сөзінде Елбасы айтқандай ұстаздарды өз Отанын шексіз сүйетін, еліміздің болашығына, оның гүлденуіне аянбай үлес қосатын білімді жеткеншектерді даярлау міндеттері күтіп тұр.

Білім берудің мазмұны жаңарып, оларды технологиялық-педагогикалық тұрғыдан жетілдіру қажеттігі туындауда. Білім беру деңгейіндегі озық технологияларды пайдаланудың мақсаты–үйрете жүріп, үйрену.

Білім беру саласында озық технологиялардың енуі мұғалімнің ойлану стилін, оқыту əдістемесін өзгертеді. Менің биология жəне химия пəндерін оқытуда озық технологияларды пайдалануымның басты мақсаты– студенттерге білім беру процесінде көмектесу. Оған: оқыту бағдарламалары, оқытуда қолдануға арналған электрондық оқулықтар,тексеру бағдарламалары мен тесттік, өзіндік жұмыстар ерекше орын алады. Бұл пəндер – студенттердің ойлау қабілеттерін қалыптастырып жəне дамытатын негізгі буын.Ол студенттердің интеллектін,логикалық ойлауын жəне шығармашылық қабілеттерін дамытуға, табиғат заңдылықтарын толығымен түсінуге ықпал жасайды. Оның мақсаты: жаңа ақпараттық дамыған қоғамда оқушыларды белсенді шығармашылық іс-əрекетке дайындау. Бұл мақсатқа жету үшін жаңа технологияларды сабақ беру процесіне енгізу болып отыр. Сабақта жаңа технологияларды тиімді пайдалану студенттердің пəнге деген қызығушылығын арттырады, шығармашылық қабілетін дамытады, қоршаған ортаны танымдық зерттеу барысында дидактикалық мақсаттар іс жүзінде асырылады.

Сабақтың тиімділігін студенттердің танымдық қызуғушылығын арттыру үшін тақырып материалдарын оқып үйренуде, олардың əртүрлі ізденушілік бағыттағы тапсырмаларды орындауларынан байқауға болады. Оқытудың осындай жаңа əдіс-тəсілдерін пайдалануда мұғалім де, оқушы да табысқа жетіп, білімін шыңдай түседі.

Жас ұрпақтың жаңаша ойлануына, олардың біртұтас дүниетанымының қалыптасуында əлемдік сапа деңгейіндегі білім, білік негіздерін меңгеруіне ықпал ететін жаңаша білім мазмұнын құру жалпы білім беру жүйесіндегі өзекті мəселе. Бүгінгі жалпы білім беру ісіне қойылар талаптар қай кездегіден де күрделі маңызды. Өйткені бізді дамудың жаңа кезеңі күтіп тұр. Сол кезеңге

190

лайық ұлттық санасы жаңғырған жаңа ұрпақ тəрбиелеу міндеті мойынымызда. Барлық кедергілерді жеңу, табысқа талпыну өз қолымызда деп білемін. «Оқусыз – білім жоқ, білімсіз күнің жоқ» деген халық даналығы ешқашан мəнін жоғалтпайды.

Қазақстан Республикасының «Білім туралы Заңында»: «Білім беру жүйесінің негізгі міндеттерінің бірі – оқытудың жаңа технологияларын енгізу,білім беруді ақпараттандыру,халықаралық,ғаламдық коммуникациялық желілерге шығу» – деп көрсетілген. Бұл міндеттерді жүзеге асыру барысында білім ордаларында жаңа педагогикалық технологияларды пайдаланудың негізгі мақсатын айқындап алуда, яғни «берілген үлгі бойынша өнім алу», оқытудың тиімділігін, сапасын көтеру. Оқыту технологиясы білім берудің тиімді жолдарын зерттейтін ғылым ретінде оқыту үрдісінде қолданылатын тəсілдер, принциптер мен айқындаушы жүйе, нақты оқыту процесі ретінде сипатталады. Осыған орай, бүгінгі күні білім беру мекемелері мен педагогика ғылымы алдында білім берудің философиялық негіздеріне,білім жүйесінің стратегиялық бағыттарына, мақсаты мен мазмұнына, оны орындаудың əдіс-тəсілдеріне деген жаңа көзқарастар қалыптасуда[3].

Білім беру саласы да өзінің дамуы үшін жаңа қадамдар жасауда. Осыған байланысты тұлғаға ақпараттар кеңістігінде дұрыс бағытты таңдауға мүмкіндік жасай алатын оқытудың жаңа технологиялары пайда болып отыр. Жаңа ақпа-раттық технологиямен орындалатын қызмет өзінің кез келген нақты формасында тиімдірек орындалады, адам өркениетті бола бастайды. Педагог мамандарды ақпараттық-коммуникациялық технология негiзiнде дайындауда келесi қағидалар негiзге алынған: –вариативтiлiк–əрбiр бiлiм беру қызметкерлерiнiң жасақтаған материалдарына сəйкес бiлiктiлiктi көтеру жүйесiн бағыттайды; –болашаққа негiзделген–күтiлетiн нəтиженi анықтайтын кезеңдiк бағдарламалардың бағытын орнықтырады жəне жеке тұлғаға бағытталған курстың жалпылама мақсатын анықтайды; – рефлексивтi-креативтi–жаңа ақпараттық технологияларды меңгерту бiлiмдерiн ұйымдастыруда курстың бағыты даралық-шығармашылық негiзге бағытталуы қажет; – эргономикалық–нақтылы мəселелердi үйренуге қажеттi уақыт мөлшерi талап етiледi; – iзгiлiктiлiк – бейiмделген оқыту жүйесiн құруды талап етедi, бiлiктiлiктi көтеру жүйесiнiң құрылымы мен нақтылы нəтижесiн анықтау; – тəжiрибеге бағытталған – оқыту көздерiнiң бiрi ретiнде оқытушылардың тəжiрибесi қолдану ой-пікірі жүзеге асырылады жəне нақытылы iс-əрекеттер бойынша тыңдаушылардың танымдық үдерістерінің өзара байланыстылығы мен олардың жеке тұлға ретiнде қалыптасу деңгейi анықталады; – жекелеген кеңес беру – тыңдаушыларға кеңес беру ұсынылады[4].

Білім беру жүйесінің барлық саласында жаңа технологияны жоспарлы түрде енгізіп, жүйелік интегралды өткізу немесе қамтамасыз ету қажеттілігі туындап отыр. Қазіргі замандағы технология əрбір тұлғаның білім алу

191

үдерісінде шығармашылық қабілетін дамытуға айқын мүмкіндіктер береді. Дəл осы жаңа технология мен əрбір тұлғаның өзіндік білім алу траекториясын таңдауына жол беретін анық білім беру жүйесін құруды, оқу бағдарламаларының бағдарламалануы жəне өзгермелі бейімделінуі есебінен оқу үдерісінің біртұтастығын сақтай отырып оны дараландыруға мүмкіндік беретін компьютердің маңызды дидактикалық қасиеті негізінде тұлғаның оқу үдерісінде танымдық қызметін тиімді ұйымдастыру арқылы жаңа білім алу технологиясын түбегейлі өзгертуді тығыз байланыстырады.

Бiлiм берудi ақпараттандырудың негiзгi мақсаты–Қазақстан Республикасында бiртұтас бiлiмдiк ақпараттық ортаны құру болып табылады. Олай болса, бiлiм беру саласында жаңа ақпараттық технологияны пайдалануға, Қазақстан Республикасындағы ақпараттық кеңiстiктi əлемдiк бiлiм беру кеңiстiгiмен сабақтастыруға мүмкiндiк бередi.

Бiлiм берудi ақпараттандырудың негiзгi мiндеттерi: – ақпараттық жəне телекоммуникациялық техникалық құралдармен қамтамасыз ету; – бiлiм берудi ақпараттандыру бойынша практикалық шараларды анықтап, жүзеге асыру; – оқу-тəрбие үдерісіне жаңа ақпараттық технологияны енгiзудi қамтамасыз ету бойынша ғылыми-iзденушiлiк жəне оқу-əдiстемелiк жұмыстарын жүргiзу; – пəндер бойынша жасақталатын жалпыға мiндеттi бiлiм стандарттарының жəне оқу-əдiстемелiк кешендерiнiң мазмұнын ақпараттық технологияны пайдалану мүмкiндiктерiмен жетiлдiру бiлiм берудi басқаруда ақпараттық жүйенi құру; – бiлiм беру мекемелерiнiң қызметкерлерi үшiн бағдарламалық-техникалық құралдарды қамтамасыз ету жəне мультимедиялық бағдарламаларды, элек-трондық оқулықтарды жасақтау; – педагог кадрларды жаңа ақпараттық технологияны өз қызметтерiне еркiн пайдалана бiлуге дайындау жəне жүйелi түрде бiлiктiлiктерiн көтеру. Білім беруді ақпараттандыру жағдайында педагог мамандардың біліктілігін көтеру–бүгінгі күннің негізгі міндеттерінің бірі екендігі даусыз. Педагог маман-дардың біліктілігін көтеруді ақпараттандыру, қажеттілікті шешу барысында педагог мамандардың біліктілігін ақпараттық технологияны өз қызметтеріне пайдалану, педагог мамандардың ақпараттық сауаттылығын, ақпараттық мəдениетін жəне ақпараттық құзырлығы сияқты қабілеттіліктерді қалыптастыру мəселесі бүгінгі күннің өзекті мəселесіне айналып отыр[5]. Əлемдік өркениетке қадам басқан Қазақстанның қоғамдық-саяси, экономикалық, мəдени дамудағы жаңа бастамалар мен түбегейлі өзгерістер білім беру жүйесіне өз əсерін тигізіп, білім деңгейін, оқыту əдіснамасын же-тілдіруде тың ізденістер жасауға мүмкіншілік туғызып отырғандықтан алдыма мынадай мақсаттар қойдым. – жаңа технологияны қолдану арқылы бiлiмнiң сапасын көтеру; – жаңа ақпараттық жəне телекоммуникациялық технологияларды енгiзу арқылы бiлiм беру мазмұнын жаңарту;

192

– жаңа технологияны қолдану саласы бойынша оқушылардың мамандыққа баулу механизмiн құру; – бiздiң елiмiздегi жинақталған ақпараттық ресурстарға жедел ену; – мультимедиялық электрондық оқулықтарды пайдалану. – отандық бiлiм беру жүйелерiн бiртұтас əлемдiк ақпараттық бiлiмдiк кеңiстiкке ену арқылы сабақтастыру жəне т.б.

Қазір «Ғасырдың білім ордасы мен мұғалімі қандай болу керек?» деген негізгі сұраққа жауап ізделуде. Білім берудің ұлттық моделіне көшкен қазіргі мектепке ойшыл, зерттеуші, тəжірибелік қызметте педагогикалық үйлестіруді шебер меңгерген іскер мұғалім қажет екендігі аз айтылып жүрген жоқ. Қазір заман да, қоғам да өзгерген. Бүгінгі балалардың мақсаттары да, құндылықтары да, идеялары да бұрынғыдан мүлде басқаша. Өйткені олар – өзінің болашағына тиімділік тұрғысынан қарайтын, іскерлікке бейім, жоғары талап қоя білетін адамдар. Олай болса, бұл қоғам кез келген педагогтан өз пəнінің терең білгірі ғана болу емес, теориялық, нормативтік – құқықтық, психологиялық – педагогикалық, дидактикалық əдістемелік тұрғыдан сауатты жəне ақпараттық компьютерлік технология құралдарының мүмкіндіктерін жан – жақты игерген ақпараттық құзырлығы қалыптасқан маман болуын талап етіп отыр.

ХХІ ғасыр–техниканың озық дамыған ғасыры.Елбасы Н.Ə.Назарбаевтың сындарлы саясатының арқасында бүкіл мектеп компьютермен қамтамасыз етілді.

Компьютер бала үшін қоршаған əлемді танудың табиғи құралы болып табылады. Олай болса барлық сабақтарды компьютердің қуаттануымен жүргізуді үйрену – бүгінгі күннің кезек күттірмейтін өзекті мəселелерінің бірі[6]. Білім беру жүйесін ақпараттандыру дегеніміз – берілетін білім сапасын көтеруді жүзеге асыруға бағытталған процесс, яғни еліміздің ұлттық білім жүйесінің барлық түрлерінде кəдімгі технологияларды тиімді жаңа комплекстік технологияларына алмастыру, оларды сүйемелдеу жəне дамыту болып табылады.

Электрондық есептеуіш технологиясымен жұмыс істеуге, оқу барысында компьютерді пайдалануға, модельдеуге, электрондық оқулықтарды, интерактивті құралдарды қолдануға, интернетте жұмыс істеуге, компьютерлік оқыту бағдарламасына негізделеді. Ақпараттық əдістемелік материалдар коммуникациялық байланыс құралдарын пайдалану арқылы білім беруді жетілдіруді көздейді. Интерактивті тақтаның мүмкіндіктері мұғалімдерге баланы оқытуда бейне жəне ойын бағдарламаларын тиімді пайдалануға мүмкіндік береді. Ақпараттық қоғамның негізгі талабы – студенттерге ақпараттық білім негіздерін беру, логикалық – құрылымдық ойлау қабілеттерін дамыту, ақпараттық технологияны өзіндік даму мен оны іске асыру құралы ретінде пайдалану дағдыларын қалыптастырып, ақпараттық қоғамға бейімдеу. Демек, ақпараттық бірліктердің білімге айналуы əлемнің жүйелік – ақпараттық бейнесін балдардың шығармашылық қабілеттері мен құндылық бағдарларын

193

дамыту арқылы қалыптастыруды көздейтін, адамның дүниетанымының құрамдас бөлігі болып табылатын интеллектуалды дамуды қалыптастырудың бір жолы.

Қазіргі білім беру жүйесі ақпараттық технологиялар мен компьютерлік коммуникацияларды белсенді қолдануда. Əсіресе қашықтан оқыту жүйесі жедел қарқынмен дамуда, бұған бірнеше факторлар, ең бастысы – білім беру мекемелерінің қуатты компьютер техникасымен қамтылуы, оқу пəндерінің барлық бағыттары бойынша электрондық оқулықтар құрылуы жəне интернеттің дамуы мысал бола алады.

Оқытудың əр сатысында компьютерлік тесттер арқылы студентті жекелей бақылауды, графикалық бейнелеу, мəтіндері түрінде, мультимедиалық, бейне жəне дыбыс бөлімдерінің бағдарламасы бойынша алатын жаңалықтарды іске асыруға көп көмегін тигізеді. Электрондық оқулықтарды қарапайым оқулықтарға қарағанда пайдалану ыңғайлы жəне оларда өзін – өзі тексеру жүйесі бар. Осы электрондық оқулықтың артықшылығы болып табылады. Сондықтан, өзін – өзі тексеру жүйесі студент пен оқытушының арасындағы байланысын алмастырады. Электрондық оқулықтарды пайдалану студенттердің, танымдық белсенділігін арттырып қана қоймай, логикалық ойлау жүйесін қалыптастыруға шығармашылықпен еңбек етуіне жағдай жасайды. Осы уақытқа дейінгі білім беру саласында тек мұғалімнің айтқандарын немесе оқулықты пайдалану қазіргі заман талабын қанағаттандырмайды. Сондықтан қазіргі ақпараттандыру қоғамында бұл оқулықтарды пайдаланбай алға жылжу мүмкін емес.

Оқыту үрдісінде оқыту əдістерін тиімді пайдалану, білім беру жүйесін тұтастай жаңа оқыту технологиясын енгізе оқыту процесінде толыққанды дамуына мүмкіндік жасайды. Оқытудың тиімділігі оқытудың жеке тұлғалық стиліне, яғни, студентке оқу материалын тиімді сипаттайтындай қабылдау механизміне тəуелді болады. Осыған байланысты оқу іс-əрекетін тиімді қамтамасыз ету бəрінен бұрын студенттердің өзіндік іс-əрекетін, оқытушының əрбір студентпен жеке тұлғалық оқу іс-əрекетін сүйемелдеуді жəне жобалар мен оқу жұмыстарын оқытушылармен бірге ұйымдастыруды жобалайды. Осылайша жаңа технологиялардың дамуы жаңа əдіс-тəсілдердің пайда болуына көмектеседі жəне сонымен бірге оның сапасын жоғарылатады. Бұл технологияның өзектілігі қоғамның ақпараттандыру жылдамдығының артуымен сипатталады. Əр түрлі пəн сабақтарында жаңа технологияны пайдалану білім мазмұнын жаңартумен, ақпараттық ортаны қалыптастыруымен, сондай-ақ сапалы білім беру мүмкіндігінің жоғары болуымен ерекшеленеді[7].

Соңғы кезеңде қазіргі заманғы педагогикалық ғылым мен практика түбегейлі өзгерістерге ұшырауда. Соның ішінде оқыту үрдісі ақпараттық – коммуникациялық жағдайларда жаңа көрініс алу жолында басқаша жаңалаған жолмен ХХІ ғасыр талаптарына сай білгір, уақытты үнемдей алатын тұлғаны қалыптастыруға бағытталады. Қазіргі оқыту үрдісіне жаңа педагогикалық

194

технологиялар кеңінен енуде. Баланы пəнге қызықтырумен қатар, саналы ойлауға тəрбиелейтін, қоғамдық көзқарастарын қалыптастыра алатын, өзіндік пікірі бар, қоғамдағы болып жатқан түрлі қарама-қайшылықтарды түсіне білетін, еркін сөйлеп, өз пікірін ашық айта алатын ойлы ұрпақ тəрбиелеуде сабақтың маңызы зор. Сол сабақ атты театрдағы басты кейіпкеріміз – студент болса, онда барлығымыздың бағытымыз бір, бағдарымыз байсалды болмақ. Əр оқытушы студентке көпқырлы сабақ беретін болған соң, қазіргі жаhандану саясатына сəйкес жаңа технологияны өз ыңғайына, пəніне лайықтап пайдалануы тиіс. Оқытушы шеберлігі – ізденіс нəтижесі. Сондықтан, орыстың ұлы педагог-ғалымы К.Д.Ушинскийдің “Мұғалім – өзінің білімін үздіксіз көтеріп отырғанда ғана мұғалім, оқуды, ізденуді тоқтатысымен оның мұғалімдігі де жойылады” – деген. Бұл “Ұстаз” атты ұлы сүрлеуге соқпағын салып жол тартқан көкірегі ояу, көзі ашық əрбір адамға берілген елеулі ескерту. Сабақты тартымды өткізіп, оқушылардың қызығушылығын арттыру үшін əр сабағымызды түрлендіріп отыру шарт. Ол үшін тек бір технологиямен шектеліп қалмай, əртүрлі технологияның элементтерін пайдалану қажет[8].

Елбасымыз Н.Ə. Назарбаев үдемелі индустриялық-инновациялық даму бағдарламасын жүзеге асыруға арналған кеңесте «Еліміздің алдында тұрған үлкен мақсат–мынадай алмағайып заманда экономикамызды түзеп, жағдайымызды жөндеп, индустриялық Қазақстанды жасау. Сол кезде еліміздің келбеті өзгереді, басқа кадрлар даярланады, басқа ұрпақ өседі, экономика жаңарады. Біз шынымен де 30 өркендеген, өскен елдің арасына енеміз. Мақсатымыз – сол. Осындай мақсат қойған ел қызметкерлерінің жұмысы да қызық болады. Істеген жұмысыңның ертең нəтижесін көресің. Қолыңмен істейсің, көзіңмен көресің, елдің ризашылығына бөленесің. Осы жұмысты атқару – бəрімізге бақыт. Осы бақытты пайдаланып еңбектенейік, халқымызға қызмет етейік», – деген болатын[9]. Ендеше Мəңгілік Ел болу жолындағы ұлы істеріміз жаңа дəуірлерге жол ашсын!

Пайдаланылған əдебиеттер: 1.Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ə. Назарбаевтың «Қазақстан халқына жолдауы» Егемен Қазақстан, 14 қазан 2009ж. 2.Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ə.Назарбаевтың Қазақстан халқына арнаған 2014 жылғы «Қазақстан жолы – 2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ» атты Жолдауы. 3. Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңы. 2007 ж. 4. Еркебаева Г.Ғ.Қазақстан Республикасының ұлттық білім беру жүйесінің міндеттеру, бағыттары мен мазмұны. Халықаралық ғылыми-практикалық конференция. Шымкент, 2011. – Б.6-9. 5.Смирнова С.А. Педагогика: теории, системы, технологии. –М., 2006. 6.Халықова К.З., Абдулкəрімова Г.А. Педагогикалық информатика /білім беруді ақпараттандыру. –Алматы, 2007 7. Сарбасова Қ.А. Инновациялық технологиялар. Алматы, 2006. 8. Щуркова Н. Е. Педагогическая технология. М., 2002. С. 12.

195

9.Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ə.Назарбаевтың Қазақстан халқына арнаған 2010 жылғы «Болашақтың іргесін бірге қалаймыз» атты Жолдауы.

ƏЛЕУМЕТТІК ТƏРБИЕДЕГІ РУХАНИ – АДАМГЕРШІЛІК ҚҰНДЫЛЫҚТАР

Неткалиева Света Гильмовна Ы.Алтынсарин атындағы орта мектептің бастауыш сынып мұғалімі

Əр баланың ішкі мүмкіндігі мен өзіндік қарымын дамытуға əсер ететін рухани–адамгершілік қағидалары жеке тұлғаның өзін-өзі дамытуының, өзін-өзі жүзеге асыруының аса қажетті шарты болып табылады. Балаға тек белгілі білім негіздерін меңгертіп, олардың бойында рухани- адамгершілік қайнарын сіңіріп, мінез-құлқын тəрбиелеуге, жалпыадамзаттық құндылықтарды, адамгершілік қағидаларды ғұмыр бойы басшылыққа алып өмір сүретін тұлға қалыптастыруға бет бұру қажет. Ол үшін əлеуметтік тəрбиедегі - адамның ең жақын өмірлік ортасымен жəне мақсатты тəрбиенің (отбасылық, рухани-адамгершілік, азаматтық, құқықтық, діни, т.б.) жағдайларымен өздігінен əрекеттесуде нəтижеге қол жеткізу, адамның белгілі рөлдерге, нормативтік ұстанымдарға, əлеуметтік көріністер үлгілеріне белсенді бейімделуін жүзеге асыру, адамның əлеуметтену үдерісінде едəуір мақсатты дамуы үшін жоспарлы түрде жағдай жасауға көңіл бөлу керек. Жас ұрпақтың өзінің ішкі əлеміне терең бойлау арқылы рухани адамгершілік тұрғысынан кемелденуін, рухани тағлымды меңгеруін, өзін-өзі жан-жақты зерттеуін, түсінуін, бойындағы құндылықтарды бағалай білуін,өзінің жалпы адамзаттық құндылықтар кеңістігіне қатыстылығын түсініп, өмірден өз орындарын табуға жəне өз күштеріне сенетін жан-жақты, жаны мен тəні үйлесім тапқан жан ретінде қалыптастыру көзделеді.

Осы орайда, ұстаз өзін жақсы адам ретінде тəрбиелеу үшін ең алдымен өзін-өзі тани білуі тиіс. Өзін-өзі тани білу өзіндік сананың қалыптасуынан туады. Өзіндік сана дегеніміз – ең алдымен тұлғаның өзінің рухани жəне дене күшін, əрекеттері мен ой-сезімдерін тануы. Ол тұлғаның өзін қоғам мүшесі ретінде, қоршаған ортамен, адамдармен қарым-қатынасын тануы. Өзіндік сана адамгершілік сананың дамуына ықпал етеді жəне рухани-адамгершілік құндылықтарды саналы түрде бойына сіңіреді. Руханилық – жеке тұлғаның негізгі сапалық көрсеткіші. Руханилықтың негізінде адамның мінез-құлқы қалыптасады. Ар-ұят, өзін-өзі бағалау жəне адамгершілік сапалары дамиды. Мұның өзі мейірімділікке, ізгілікке шақырады. Адамгершілік – қоғамдық қасиеттердің дамуы мен тарихи-мəдени, рухани қажеттіліктің нəтижесі ретінде–қоғамдық сананың ең басты белгілерінің бірі болғандықтан, адамдардың мінез-құлқын, іс-əрекетін, қарым-қатынасы жəне көзқарасын сипаттайды.Адамды құрметтеу,оған сену,əдептілік,кішіпейілділік, қайырымдылық, жанашырлық, ізеттілік, инабаттылық, қарапайымдылық, қамқорлық, сыпайылық, батылдық т.б. Адамгершілік – ең жоғарғы құндылық деп қарайтын жеке адамның қасиеті,адамгершілік жəне психологиялық

196

қасиеттердің жиынтығы. Адамгершілік–адамның рухани байлығы. Құндылық – ұмтылыстар мен мақсаттардың, ал абсолюттік мағынасында – болмыстың мəні болып табылады.

Ұлттық құндылықтар: ұлттың тілі, ділі, діні, салт-дəстүрі, əдеп-ғұрпы, тарихы, мəдениеті, өнері, əдебиеті, музыкасы, ата мұрасы жəне т.б. Осы құндылықтардың мəні не, маңызы қандай, мақсаты неде дегенге келетін болсақ, құндылықтардың əрқайсысы адам баласының өмірлік ұстанымына тікелей əсер-ықпал етіп, жеке тұлғаның бағыттылығын, оның сенімдерін, дүниеге көзқарасын, идеалдарын, ұмтылыстарын, өмір сүру түрін еркін таңдай алуын өз бетінше іске асырып, жеке тұлғаның əлеуетін барынша ашуға мүмкіндік береді. Еліміздің білім беру жүйесінде жас ұрпақты ұлттық құндылықтар негізінде руханилық пен адамгершілікке бағдарлап білім-тəрбие беру ісі өткір мəселе болып саналады. Осы тұрғыдан алып қарағанда ұлттық құндылықтарды дəріптеуді, оны білім мазмұнына енгізу арқылы ұлттық тəрбие беруді, оны үздіксіз білім берудің көзіне айналдыруды, оның тереңдігі мен рухани шындығын балалық кезден бастап сіңіруді мұрат ету маңызды. Бұл орайда, ұлттық тəрбие беру желісі нені тұтқа етеді деген мəселеге келсек, мұндағы басты құрал оқу материалдары, яғни тақырыбы мен мазмұны жағынан жастардың рухын тербететін,жанын елжірететін,масаттандыратын, табындыратын, əсемдік сезімін, ар-намыс сезімін оятатын, білуге құмарлыққа, ақ көңілділікке, ерлікті көксеуге, күш-қайратты шыңдауға ұмтылдыратын–нағыз ұлттық,қазақша ойлайтын,қазақша сөйлейтін, тілеуі, қалауы, арманы қазақша болатын, өз бойынан ата-бабасының қаны мен рухын сезінетін, өз халқының би, батыр, шешен, даналарының өнеге-үлгісін ұстанатын, елінің тағдырына, тарихына жаны тебіренетін–көркем шығармалар,адамгершілік бастаулары,əдептілік қағидалары, өсиет əңгімелері, шешендік сөздері жəне т.б.

Мектептің ұйымдастырушы тəртіп орталығы ретіндегі қызметінің ең маңызды бағыттарының бірі-мектептің, отбасының жəне жұртшылықтың күшін біріктіргенде бірлескен жұмыстың нəтижесі болмақ. Бұл жұмыстың мазмұны, əдістері мен түрлеріне қарай өзіндік ерекшелігі болады. Ол əрекеттің өзіндік ерекшелігі бірқатар факторларға байланысты. Олар педагогикалық үдерістің обьективті заңдылықтарын білу; қазіргі жағдайдағы мектептің əлеуметтік қызметіне қанық болу, қазіргі отбасының ерекшеліктері мен даму тенденцияларын түсіну, мұғалімнің, ата-аналар, жұртшылық өкілдерімен жас ұрпақ тəрбиесіне байланысты жұмысқа тəжірибелік тұрғыдан дайын болуы.

Мектеп балалар тəрбиесі мен отбасы тəрбиесін педагогикалық басқарудағы тікелей іске асыратын маңызды əлеуметтік институт болып табылады. Жас ұрпақты өмірге дайындауда жаңа сапалық белгілер қалыптасып, дербестікті дамыту, кəсіптік бағдар, білім алу жəне өздігінен білім алу, қабілеттерді анықтау жəне дамыту сияқты мəселелерге ерекше маңыз бере бастады. Мектептің, отбасының жəне жұртшылықтың тəрбиелік қызметінің біртұтастығы мектептің мақсатты түрде жүргізген жүйелі жұмыстарының нəтижесі.Ал бұл нəтиже қазіргі заманғы білім беру ұйымдарына қойылатын басты талаптарда көрсетілген. Белгілі педагог В. А. Сухомлинскийдің

197

еңбектерінде «мектептік-отбасылық тəрбие» ұғымы кең қолданылады. Оның пікірінше тəрбиені мектептік немесе отбасылық деп қарастыруға болмайды, өйткені бала тұлғасы біртұтас жəне оны қалыптастыру үдерісі де біртұтас сипат алады. Міне, осындай біртұтас тəрбие үдерісінде мектеп жетекші рөл атқарады. Мектеп отбасының тəрбиелік мүмкіндіктерін кеңейтеді жəне дамытады, осы бағытта педагогикалық ағарту жұмыстарын жүргізеді, қоғамдық жəне мектептен тыс ұйымдардың мектеп пен отбасына белсенді түрде көмек көрсетуін ұйымдастырады жəне бағыттайды, олардың əрекеттерін үйлестіреді. Мектеп басшысының, сынып жетекшісінің жұмыс жүйесі ең тиімді түрлер мен əдістер таңдап алу арқылы ұзақ жылдар барысында қалыптасады.

Қазіргі адамзат баласы бастан кешіріп отырған тез арадағы өзгермелілік, ғаламдану, коммуникациялық құралдардың қарқынды даму дəуірі өмір салтын, қарым-қатынас пен ойлауды өзгертуге əкелді. Ал мұның өзі игіліктерге қол жеткізудің жаңаша əдіс-тəсілдерін ашуға мүмкіндіктер береді. Мұндай жағдай адам интеллектісін, оның қабілетін қайта жасаушы, жасампаздық əрекеттерге бағыттайды. Ендеше жеке тұлға өзгермелі əлеуметтік жəне экономикалық жағдайларда өмір сүруге бейімделіп қана қоймай, шынайы өмірге белсенді ықпал ете алатын, өмірді жақсартуға, кемелдендіруге атсалысатын тұлға болуы тиіс.

Өзімізден кейінгі ұрпақты қайтсек жаман əдет-қылықтан аулақ қылып, рухани-адамгершілік қасиеті жоғары, рухани-адамгершілік білім нəрімен сусындаған əр адам өзін, өзі арқылы өзгені тануда мейірімді, қайырымды, кешірімді, ақыл-ойы толысқан, бойында «ұят», «ар», «намыс» секілді қасиетті ұғымдардың қалыптасуымен ізгі қоғам құруға қатыса алады. Білімді, тəлімді азаматтар тəрбиелейміз десек, оған қоғам болып атсалысуымыз қажет, əрбір қазақстандық тұрғынды қазіргі өсіп келе жатқан жастардың ой-талғамы, өрескел əдет-қылығы бейжай қалдырмауы керек.

Пайдаланылған əдебиеттер: 1.Қалиев С. Қазақ этнопедагогикасының теориялық негіздері мен тарихы. Алматы. «Рауан», 1998 2.Қазақстан мектебі журналдары.

ЖАС ҰРПАҚҚА ҰЛТТЫҚ ТƏРБИЕ БЕРУДІҢ МАҢЫЗЫ МЕН ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

Нурмухамбетова Айгүл Теміртасқызы Атырау облысы, Құрманғазы ауданы,

Ганюшкин мектеп – интернатының жоғары санатты биология пəнінің мұғалімі

Тəуелсіздігімізді алып, өркениеттілікке құлаш сермеген бүгінгі таңда адамгершілігі мол, сапалы да салауатты ұрпақ тəрбиелеуде халықтық тəрбиенің алатын орны ерекше. Қазір мектептерде ұлттық тəрбиеге айрықша мəн беріліп келеді. «Жастар біздің болашағымыз» дейтін болсақ, сол жастарымызды ұлтын сүйетін ұлтжанды, Отанын сүйетін патриот, жоғары адамгершілік иесі, ұлттық рухы биік парасатты азамат етіп тəрбиелеу үшін оларға ұлттық тəрбие қажет

198

екенін өмірдің өзі-ақ көрсетіп отыр. Сабақ үрдісінде оқушыларға тұрмыстық тəрбиеге байланысты салт-дəстүрлер, бала дүниеге келгеннен өскенге дейінгі аралықта қолданылатын салт-дəстүр, ырым-тыйымның рөлі, сəлемдесу əдебі, сыйластық, қонақ күту, ас ішу əдебі, инабаттылық дəстүрлері, сөйлеу əдебі жəне киім кию тəрбиесі, ұлттық тəрбиедегі еңбек тəрбиесінің орны, қазақ халқының озық мəдениет үлгілері мен олардың тəрбиелік мəні сияқты ұлттық құндылықтарымызды оқытуымыз керек...

Ұлттық тəрбиенің мақсаты – ұлттық сана-сезімі қалыптасқан, ұлттық мүдденің өркендеуіне үлес қоса алатын ұлттық құндылықтар мен жалпы адамзаттық құндылықтарды өзара ұштастыра алатын ұлтжанды тұлғаны тəрбиелеу.

Тəрбиені қашанда құнды байлыққа балаған халқымыз бала тəрбиесіне ешқашан жүрдім-бардым қарамаған. Ал оған ұлттық сипат беру – ұлт болашағын ойлаудан туған даналық. Сондықтан да «Ұлт боламын десең, бесігіңді түзе», – деген ұлы Мұхтар Əуезов.

Тəрбие адамдардың пайда болуымен бірге туындаған. мінез-құлық кемшіліктері–бұл тəрбиені дұрыс бермеу нəтижесі деп есептелген. Халық баланың жас ерекшеліктерін жəне психологиясы туралы білімді ғасырлар бойы зерттеп жинаған. Баланың болашақта қалыптасуы біріншіден үлкендермен қарым-қатынасына байланысты болады. Зерттеуші ғалым-педагогтар жəне психологтар жылдар бойы бақылаған баланың ойын іс-əрекетіне байланысты бірнеше қорытынды жасады. Ата-ананың тəрбиелеу əсеріндегі маңызды ерекшелігі, баланың дидактикалық ойындар ойнауы, рухани жəне ақыл-ой тəрбиесіндегі маңызы көп жəне сол үрдісте баланың еңбек құралдары, мамандықтары туралы түрлі заттардың ерекшеліктері туралы біліп, білімде, жұмбақта жəне жаңылтпашта жарысады.

Халық педагогикасы тəрбиенің көптеген əдістерін қолданған. Ғасырлық тəжірибеде балаға тəрбиенің əсер ету əдістері мынадай: түсіндіру, оқыту, мадақтау, қолдау, көндіру, жеке үлгі, жаттығуды көрсету, ымдау, тұспалдау, жазалау т.б.

Балалар–біздің болашағымыз, өміріміздің жалғасы. Олардың ойын арқылы алған тəлім-тəрбиесі болашақта балаға дұрыс жол көрсетеді. Бүгінгі таңда ХХІ ғасыр табалдырығын еркін аттаған ұрпаққа тəлім-тəрбие мен білім беруді жетілдірудің басым бағыттарын айқындап, педагогика ғылымында ұлттық сананы қалыптастыру көкейкесті мəселелердің бірі болып отырғаны анық. Сондықтан келешек ұрпақты ұлттық, халықтық тұрғыдан тəрбиелеу қажет. Жас ұрпаққа ұлттық тəрбие берудің негізгі бағдарлы идеялары еліміздің президенті Н.Ə.Назарбаевтың «Қазақстан-2030» халыққа жолдауында былай деп жазылған: «Толық өркениетті ел болу үшін алдымен өз мəдениетімізді, өз тарихымызды бойымызға сіңіріп, содан кейін өзге дүниені игеруге ұмтылғанымыз жөн».

Ұлттық тəрбие қазір елімізде орын алып отырған көптеген мəселелерді: ана тілін, ата тарихын, ұлттық салт-дəстүрін білмейтін жастар, тастанды жетім балалар, қиын балалар, қарттар үйлеріндегі əжелер мен аталар, нашақорлыққа

199

салынған жастар, тағы басқаларды бірте-бірте жоюдың жəне олардың алдын алып, болдырмаудың негізгі жолы.

Ұлттық тəрбие алған ұрпақ дені сау, білімді, ақылды, ұлтжанды, еңбекқор, сыпайы, кішіпейіл болып өседі. Сондықтан да ұлттық тəрбие – ел болашағы.

«Əрбір ұлттың баласы өз ұлтының арасында өз ұлты үшін қызмет қылатын болғандықтан, тəрбиеші баланы сол ұлттың тəрбиесімен тəрбие қылуға міндетті» – деп, кезінде ғалым М. Жұмабаев айтып өткеніндей, ұлт тəрбиесін білім алушыға дұрыс деңгейде бере білсек, бүгінде белең алып жатқан жастар арасындағы келеңсіз оқиғалардан арылуға жол салған болар едік. Ұлттық тəрбиелік білім жас ұрпақты əсемдікті игеруге, сұлулықты сезініп, қастерлей білуге, оны өз бойына дарыта білуге, яғни, эстетикалық тəрбие бере білуге, ең бастысы рухани даму сипатына жетелейді. Ұлттық тəрбиелік білім беру арқылы, жас өскелең ұрпақты халықтың тұрмыс-салты, əдет-ғұрпымен таныстырып, адамның ішкі сезімін, жан дүниесін түсіне білуге бағыттауға ұмтыламыз. Халқымыздың сан ғасырлардан келе жатқан ұлттық мұрасын оқу-тəрбие ісімен сабақтастыра отырып тəрбиелеу, ұмыт қалған салт-дəстүр, ұлттық ерекшелігімізді насихаттап, олардың бойына ұлттық психологияны қалыптастыру – əрбір ұстаздың міндеті.

Отбасындағы бала тəрбиесі бүгінгі таңда ғылым мен технологияның даму əсерінен өзгеріске ұшырап бара жатқаны белгілі. Бала ата-ана тəрбиесінен гөрі теледидар мен интернет тəрбиесін алып жатыр десек те болады. Сонда біз болашақ ұрпағымызды тəрбиелерде нендей бағыт ұстауымыз қажет деген ой көкейге ұялайды. Біз балаға ертегі айта отырып, жаттау жаттатқызып, білім мен тəрбиені егіз ұғымда қатар жолға қояр болсақ, отбасындағы ұрпақ тəрбиесі дұрыс жолға негізделері анық. Осы тұрғыда Бауыржан Момышұлы: «Біріншіден, бесік жырын айтатын келіндердің азайып бара жатқанынан қорқамын, екіншіден немерелеріне ертегі айтып бере алмайтын əжелердің көбейіп бара жатқанына қорқамын, үшіншіден, дəстүрді сыйламайтын балалардың өсіп келе жатқанынан қорқамын», – деп айтқан.

Қазақ отбасында ұлттық тəрбиенің негізі–халықтық педагогика болғандықтан, баланы ұлттық салт-дəстүрлер аясында тəрбиелегенін тарих та дəлелдеп береді. Яғни, құрсақ тойы, шілдехана, сүйінші, қырқынан шығару, бесік тойы, тұсау кесер, сүндетке отырғызу тағы басқа салт-жоралғылар қатаң ұсталып, басшылыққа алынып отырған.Бұлардың ұлттық ерекшеліктері мен тəрбие негіздері бар. Халқымыздың тəлім-тəрбие беретін əдет-ғұрпы мен салт-дəстүрлері мəдени құндылықтарымыздың ажырамас бір бөлігі болып табылады.

Жастарға бала кезінде ұлттық тəрбиені сіңіру тиімдірек. Бала шыбық тəрізді, қайдан жарық шықса, соған қарай бұрылып өседі. Бала тəрбиесіне жіті көңіл бөліп, əр жас ерекшелігіне қарай білім берумен сабақтастырған орынды деп ойлаймын. Ол дегеніміз бала дүниеге келгенде бесікке бөлеп, бесік жырымен сусындатудан басталғаны абзал. Өйткені, ананың əлдиіне жететін əдемі əн əлемде жоқ.

Балаға жасына сай жұмбақ шешкізіп, батырлар жырларын жаттатқызып, жан-дүниесіне жақын мамандыққа қарай икемдеуге септігін тигізер болсақ,

200

болашағынан үлкен үміт күттірер, өз елінің болашағын ойлар азамат тəрбиелеген болар едік.

Халықтық педагогика–қоғамның рухани, мəдени жəне адамгершілік қарым-қатынастарындағы ең қымбат қазына дейтін болсақ,оқушыларға ұлтымыздың əдет-ғұрыптары мен салт-дəстүрлерін үйрету,оны оқушы ойына ұялату арқылы ізгілікке, адамгершілікке, ұлтжандылыққа, өз салт-дəстүрін құрмет тұтуға баулу–ұстаздардың басты міндеттерінің бірі деп есептеймін.

Пайдаланылған əдебиеттер: 1.Қабдиева С. Ұрпақ тəрбиесіндегі адамгершілік мəселелері. А, 2005. 2.Сламбекова Т. Оқушыларды адамгершілікке тəрбиелеу-басты мақсат. А, 2004.

ИНФОРМАТИКА САБАҒЫНДА – ИНТЕРАКТИВТІ ОҚЫТУ ТЕХНОЛОГИЯСЫН ПАЙДАЛАНУ АРҚЫЛЫ ОҚУШЫ

ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫН АРТТЫРУ Саликова Самал Есмырзаевна Атырау облысы, Мақат ауданы,

Хамза Санбаев атындағы орта мектебінің мұғалімі

Өмір бойы білім алу» əрбір қазақстандықтың жеке кредосына айналуы тиіс Н.Ə.Назарбаев

Қазіргі білім жүйесінің ерекшілігі–тек біліммен қаруландырып қана қоймай, өздігінен білім алуды дамыта отырып, үздіксіз өз бетінше өрлеуіне қажеттілік тудыру. Бiлiм беру саласында инновациялық үрдiстi жүзеге асыру мұғалiмдерден өз мінез-құлықтарын, ұстанымдарын, мүмкіндіктерін түрлендiрудi талап eтедi.

Қазіргі технологиялар дамыған заманда оқушылардың компьютерді қолдануы жəне бағдарламалармен жұмыс істеу мүмкіншілігі жоғары. Сонымен қатар телекомуникациялар жүйесі қарқынды дамып, интернет жүйесі əр тұтынушыға ұсынылып, əр оқушы интернет жүйесіне кіруіне мүмкіншілік туып отыр.

«Надан жұрттың күні –қараң, келешегі тұман» - деп М.Дулатов айтқандай, егеменді еліміздің тірегі-білімді ұрпақ. Информатика сабағында оқушылардың шығармашылық қабілетін дамыту тұрғысынан тиімділігін арттыру бүгінгі орта мектепте информатиканы оқыту теориясы мен əдістемесінің педагогикалық мəселелерінің бірі.

Оқыту формасы адамзат қоғамының дамуымен бірге қалыптасты. Оқыту процесінің ең ертеде қалыптасқан түрі жеке оқыту болды. Келесі кезең жеке-топтық оқыту əдіс болды. Бұл əдіс қазіргі кездегі сыныптық - сабақ жүйесінің негізі болды.

Оқытуды ұйымдастырудың бұл түрінің сипаттамалары: Дамыған елдердегі білім беру жүйесінде ерекше маңызды мəселелердің

бірі–оқытуды ақпараттандыру,яғни оқу үрдісінде ақпараттық– коммуникациялық технологияларды пайдалану. Қазіргі таңда елімізде білім беру жүйесінде жаңашылдық қатарына ақпараттық кеңістікті қүру енгізілді.

201

Оқушылардың ақпараттық құзырлылығы мен ақпараттық мəдениетiн қалыпастыру қазiргi таңда үздiксiз педагогикалық бiлiм беру жүйесiндегi ең көкейтестi мəселелердiң бiрiне айналып отыр. Оқытушы сабағында ақпараттық – коммуникациялық технологияларды пайдалану арқылы оның тиімділігін жүйелі түрде көрсете біледі. Ақпараттық - коммуникациялық технологияны пайдалану оқытудың тиімді əдістерінің бірі деп ойлаймын.

Мұғалім алдымен сабақта не істейтінін жоспарлайды, содан соң қалай жəне қандай əдіспен жүзеге асыратынын анықтайды. Сабақтың құрылымы мақсат пен мазмұн арқылы анықталады, кездейсоқ таңдалуы мүмкін емес.

Интерактивтік оқыту. Педагогикада оқытудың бірнеше моделін атап көрсетуге болады: 1) пассивті – оқушы оқытудың «объектісі» ролін атқарады (тыңдау жəне көру) 2) активті /белсенді/ оқушы оқытудың «субьектісі» болып шығады (өзіндік жұмыс, шығармашылық жұмыс, лабораториялық-практикалық жұмыс) 3) интерактивті – inter (өзара), akt(əрекеттесу). Оқыту процесі барлық оқушылардың тұрақты белсенді өзара қарым-қатынасы арқылы жүзеге асырылады. Оқушы мен мұғалім оқытудың тең құқылы субъектісі болып табылады. Интерактивті оқыту моделін пайдалану - өмірлік ситуацияларды моделдеуді, ролдік ойындарды қолдануды, мəселені бірлесіп шешуді қарастырады. Оқу процесінің қандайда бір қатысушысын немесе идеяны /яғни, жақсы оқитындарға ғана назар аудару сияқты/ ерекшелеуді шектейді. Бұл моделге адамгершілікпен, демократиялық жолмен келуді үйретеді. Интерактивтік оқыту технологиясы – бұл коллективтік, өзін - өзі толықтыратын, барлық қатысушылардың өзара əрекетіне негізделген, оқу процесіне оқушының қатыспай қалуы мүмкін болмайтын оқыту процесін ұйымдастыру.

Интерактивтік оқыту технологиясы. 1) Жұптасып жұмыс істеу. 2) Ротациялық (ауыспалы) үштік. 3) Карусель - Айналмақ. 4) Шағын топтармен жұмыс. 5) Аквариум. 6) Аяқталмаған сөйлем. 7) Миға шабуыл /Мозговой штурм/. 8) Броундық қозғалыс. 9) Есептеу ағашы. /Дерево решений/ 10) Өз атынан сот. /Суд от своего имени/ 11) Азаматтық тыңдау. 12) Ролдік /іскерлік/ ойын. 13) Сығымдау методы. /Метод пресс/ 14) Өз позицияңды ұстан. 15) Дискуссия. 16) Дебаттар.

202

Интерактивті оқыту технологиясының аса көп мөлшері белгілі. Əр ұстаз өз бетінше сыныппен жұмыстың жаңа формаларын ойлап таба алады. Оқушылар бір-біріне сұрақ қойып жəне оған жауап беруді үйрететін, жұптасып жұмыс істеу əдісін сабақтарда жиі қолданылады. Мысалы; оқушыларға «Карусель» деп аталатын мынадай жұмыс түрі қатты ұнайды. Екі сақина жаслады. Ішкі жəне сыртқы сақиналар. Ішкі сақина – бұл қозғалмай отырған оқушылар. Сыртқы сақина – бұлар əрбір 30 секунд сайын ауысып тұрады. Осылайша, олар бірнеше минутта бірнеше тақырыпты айтып шығады жəне əрқайсысы өзінің дұрыстығына əңгімелесушінің көзін жеткізуге тырысады.

Аквариум технологиясының мəнісі сонда, бірнеше оқушы шеңбер ішінде ситуацияны жасырады /разыгрывают/, ал қалғандары оларды бақылап тұрып əрекеттеріне талдау жасайды.

Броундық қозғалыста оқушылар бүкіл сынып ішінде қозғала жүріп берілген тақырыбы бойынша ақпарат жинайды.

Есептеу ағашы – сынып сандары бірдей 3 немесе 4 топқа бөлінеді. Əр топ өз сұрақтарын талдап, ағаштың өздеріне тиісті тармағына (ватман парақ) жауап жазады, содан соң топтар орындарын ауыстырып, көршісінің ағашына өз идеяларын жазады.

«Өз позицияңды ұстан» - деп аталатын интерацияның да пайдасы бар. Қандай да бір ұйғарым, көзқарас оқылады, содан кейін оқушылар «Иə» немесе «Жоқ» деген аймаққа бөлінген тақтаға (плакатқа) барады. Мүмкіндігінше олар өз позицияларын түсіндіргені дұрыс.

Мұғалім мен оқушының интерактивтік шығармашылығы шектелмейді. Оны қойылған мақсатқа дұрыс бағыттай білудің маңызы зор. Бүгінгі шығып жатқан методикалық инновациялар оқытудың интерактивтік методымен байланыстырылған. Интерактивтік оқыту – бұл, ең алдымен оқушы мен мұғалімнің қарым-қатынасы тікелей жүзеге асатын сұхбаттасып оқыту болып табылады. «Интерактивтің» негізгі сипаттамалары қандай? Инетрактивтік оқыту – бұл танымдық əрекеттің арнаулы ұйымдастыру формасы. Ол толық айқындалған жəне мақсатын алдын-ала болжауға болатын оқыту түрі. Осындай мақсаттардың бірі оқушы өзінің жетістіктерін, интелектуалдық белсенділігін сезетіндей, оқу барысының өнімділігін арттыратын оқытудың жинақы (компортный) шарттарын жасау. Интерактивтік оқытудың мəнісі сыныптағы барлық оқушы таным процесімен қамтылады, олар өздерінің білетін жəне ойлайтын нəрселері арқылы түсінуге жəне қарсы əсер етуге (рефлектироват) мүмкіндік алады. Таным процесінде, оқу материалын игеруде, оқушылардың біріккен əрекеттері мынаны білдіреді; əр оқушы өзіне тəн ерекше еңбегін сіңіреді, білім, идея, əрекет ету тəсілдерін алмасу үздіксіз жүреді. Сонымен қатар, бұл процес өз-ара қолдау жəне қайырмыдылық атмосферасында жүреді. Яғни, жаңа білім алып қана қоймайды, танымдық процестің өзін дамытады, оны əлдеқайда жоғары топтасу мен еңбектесу дəрежесіне көтереді. Сабақтағы интерактивтік əрекет өз-ара түсіністікке, өз - ара əрекетке,

203

қатысушының əрқайсысына қажет есепті бірлесіп шешуге алып келетін - ұйымдастыру жəне сұқбаттасып қарым - қатынас жасауды дамытуды ұсынады. Интерактив бір көзқарастың немесе бір ғана сөйлеуішінің басым болуы жағдайын болдырмайды. Сұхбаттасып оқыту барысында оқуышлар сыни ойлауды, тиісті ақпарат пен белгілі жағдайды талдау негізінде күрделі мəселелерді шешуді, балама көзқарастарды салыстыруды, ақылды шешімдер қабылдауды, дискуссияға қатысуды, басқа адамдармен тиімді қарым-қатынас жасауды үйренеді. Ол үшін сабақта жекелей, жұптық жəне топтық жұмыс ұйымдастырылады, зерттеу жұмыстары, родік ойындар қолданылады, құжаттармен жəне түрлі ақпарат көздерімен жұмыс жасайды, шығармашылық жұмыстар пайдаланылады.

Интерактивтік оқыту формаларына нені жатқызуға болады? Бүгінгі күні əдіскерлер мен шығармашыл- ұстаздар топтық жұмыстың көптеген түрін жасап шығарды. Олардың ішіндегі кең таралғандары - «үлкен шеңбер», «аквариум», «миға шабуыл» (мозговой штрум), «дебаттар». Алдынғы сабақтардағы білімдері немесе өмірде алған тəжрибелері негізінде аздаған хабары бар қандайда бір мəселе толығымен талқыланатын болса ғана, интерактивтік оқыту формасының тиімділігі жоғары болады. Одан басқа, қарастырылатын тақырып жабық немесе тар мағаналы болмау керек.Мысалы, ұрлық үшін жауапкершілік қандай болу керек немесе салық мөлшері қанша болу керек деген сияқты сұрақтарды топ алдында талқылаудың мағанасы жоқ. Талқыланатын мəселенің деңгейі тар экономикалық (құқықтық, саяси, тарихи, т.б.) сұрақтардан мəселені кеңінен қоюға көшуге мүмкіндік жасайтындай болу керек.

Қазіргі кезде көп айтылып, талқыланып жүрген жаңалықтарды оқыту үрдісіне енгізу, яғни, инновациялау инновациялық үш бөлімнен тұрады: І-бөлім. Кəсіби шеберлік ІІ – бөлім. Біліктілік дағдылары ІІІ-бөлім. Жүзеге асыру, қолдану.

Қазіргі заманғы білім беру мазмұнындағы осы өзгерістердің барлығы – оқытудың негізгі мақсаты Оқушылардың танымдық ой белсенділігін қалыптастыруда ойын сабақтарын өткізу оқушыларды өз бетінше ізденуге, ойлау кабілетін арттыруға, тапқырлыққа баулиды. Сондықтан оқушылар сұрақтар мен сөзжұмбақтарды шешу үшін өтілген материалды үнемі кайталап отыруды əдетке айналдырады. Оқушылардың сабаққа деген ынтасы артып, олардың шығармашылык ой-өрістерін, түсінік-танымдарын еселеп, арттыра түседі. Ойын сабақ оқушылардың логикалық ой-өрісін, сана-сезімін дамытуда, олардың əр түрлі шамалар мен бірліктердің, терминдер мен заңдылықтардың, құбылыстар мен өзгерістердің атын есте сақтауға көмектеседі.Сабаққа дайындық барысында оқушылар əр түрлі газет-журналдарды, көмекші құралдар мен анықтама кітаптарды пайдаланады, яғни бір сөзбен айтқанда оқушылардың өз бетінше шығармашылық ізденіспен жұмыс жасау қабілетін арттырады. Ең бастысы ойындар оқушылардың көңілін өз бетінше ізденушілікке аударып, қабілетін арттырады. Ойынның əлеуметтік бейнесін зерттеуші белгілі психолог Д.Б.Элькониннің сөзімен айтсақ: "Ойын - ол адамдардың арасындағы əлеуметтік ара-қатынас, практикалық білімдері жəне қызметі". Оқу ойындарын

204

қолданудың жағымды жақтарына американдық авторлар мыналарды жатқызады:

ойындар абстрактілі оқытуға қарағанда өз тəжірибесімен оқытуға мүмкіндік береді;

ойындар ойын басшысының тəжірибесіне немесе дағдысына тəуелсіз; ойындар интуицияны жаттықтырады, мəселені шешу қабілеттілігін жəне

қажетті əлеуметтік мінез-құлықтың түрін таңдауға, үрдістер мен құбылыстардың деректерін түсінуге, стратегиялық баламаны шешім қабылдауға, тəуекелге бел байлауға үйретеді;

ойындар жеке мəселелерді оқуда жəне шешуде қабілетті əрі қарай арттыруда, ойынға қатысушылар оқытушының ролін ойнап, бірін-бірі белгілі бір деңгейде оқытады, бірақ əрқайсысы бір ойында өздерінің қабілеттілігі мен қажеттілігіне қарамай көп нəрсеге үйренеді.

Жаңа технология жүйесінде проблемалық, іскерлік ойын арқылы оқытудың маңызы зор. Оқушылар əр түрлі проблемаларды талдайды, оның шешу жолдарын іздестіреді. Мұндай сабақтар оқушылардың логикалық ойлау қабілетін дамытады, пəнге деген қызығушылығын арттырады, өмірде кездесетін түрлі қиындықтарды жеңуге тəрбиелейді. Іскерлік ойын сабақтарын өткізу технологиясы 3 кезеңнен тұрады.

I кезең. Дайындық (рольдерді бөліп беру, оқушыларды топтарға бөлу, проблемаларын алдын ала таныстыру, қажетті материалдарды жинау)

II кезең. Ойын кезеңі (оқушылар жасаған хабарламаларды тыңдау, пікірталас жасау, қабылданатын шешімді талқылау жəне оны бақылау, талқыланған шешімді қабылдау)

III кезең. Қорытындылау (проблеманы шешудің тиімді жолдары іздестіру) Іскерлік ойындарының дидактикалық, тəрбиелік, дамытушылық

(əлеуметтендірушілік) маңызы зор. Оқушылар əрбір сабақтан мол білімділік, тəрбиелік, дамушылық алу керек. Сондықтан пəнаралық байланыс арқылы сабақтың біліми, ғылыми сипатымен қатар оның тəрбиелік танымдық, адамгершілік мазмұнда ұйымдастырылуын ойластырған абзал.

Сабақта қолдану іс – тəжірибемнен Ақпараттық технологияны оқыту үрдісінде екпінді жаңа түрдегі құралы

– интерактивті тақта болып табылады. Интерактивті технология арқылы кез келген педагог өзіне қажетті оқу материалдарын электронды түрге аудара алады, сабақты көрнекі түрде өткізе алады.

Мысалы 5 сыныптағы WORD PAD мəтіндік редакторы тақырыбы бойынша сабағыма « Аквариум » əдісін қолдандым. Онда оқушылар шеңбер ішіне отырып, ситуацияны жасырады /разыгрывают/, ал қалғандары оларды бақылап тұрып əрекеттеріне өз беттерінше талдау жасады. Сонда сабақты қорытуға түгел оқушы қатынасады.Сонымен қатар оқушылар екі мəтіндік редакторды салыстыра отырып, нəтижесін қағазға екі топ былай бейнеледі.

WORD PAD MS WORD

Мəтін жазып, оны редакциялайды

  

Мəтінге ерекше леу түрлері бірдей

Кесте сызып, оны тузетуге,

өзгертуге болады

205

8 сыныптағы « Ақпарат ұғымы » сабағымда оқушылар топқа бөлініп ,

тақтаға өздерінше анықтама жазды. Онда: І топ ІІ топ Адамдар мен құрылғылардың Адамдардың өзара сигнал алмасуы мəлімет алмасуы Жанды жəне жансыз Мəлімет, сигнал, сондай -

ақ табиғаттың өзара сигнал хабар немесе жадтағы алмасуы мəлімет деп өздерінше анықтама беріп өтті. 8 сыныптағы « Модельдеу » тақырыбында оқушылар бір нысанды алып,

сол бойынша модель түрлерін көрсетті. Мысалы адамды алсақ: Манекен Фотосурет

Яғни бұл суретте адамға қатысты əртүрлі модельдер көрсетілген. Онда

модельдің бейімділігі, құндылығы, дəлдігі бойынша оқушылар анықтама берді . Бұл екі сабақта мен шағын топтық жұмыс жүргіздім. Нəтижесі жақсы

болды. 8 сыныптағы « Логикалық пікірлер » тақырыбын түсіндірген кезде Миға

шабуыл стратегиясын қолдандым. Бұл оқушылардың сол пəнге тақырыпқа деген қызуғушылығын арттырады деп ойлаймын. Сонымен Топтық жұмысты да пайдаландым. Бұл да оқушының өз бетімен ізденуіне, ұжымдаса жұмыс жасауына көп септігін тигізеді. Оқушылар өз ойларын еркін жеткізе алады.

9 сыныптағы « Алгоритм » тақырыбын қорытындылауда « Аяқталмаған сөйлем » əдісін қолдандым. Онда оқушылар алгоритмнің түрлерін ережесі бойынша анықтап, ажыратып жазды. Қасиеттерін келесі топқа берпдім, сонда сынып оқушылары түгелдей дерлік сол тақырыпты меңгеріп, алгоритмнің қасиеті мен түрлерін ажырата білді.«Есептеу ағашы » əдісін « Сызықтық алгоритм » тақырыбна қолдандым, онда оқушылар келесі топтың ағашына берілген есептің блок схемасын жазса, енді келесі топ есепке алгоритм құрып, соны жазды.

Бүкіл оқыту барысында оның əртүрлі жақтарын қамтамасыз ететіндей бір мезетте бірнеше технология қолдану керектігіне мұғалім назар аударуы қажет. Нақты өмірде бұл жағдай əрқашан іске аса бермейді. Неге десеңіз, мұғалім бір технолгияны немесе оның бір көрнекті элементін ғана парктикада қолдануға бейім тұрады. Бұл жағдайда ИОТ-ң бүтіндік принципі бұзылады: бұл процесс əртүрлі технолгиямен жан-жақты қамтылуды талап етеді, бүтін болғанда ғана технология педагогикалық тұрғыда əсерлі болады. Оқыту үрдісі кезінде

Ақпарат

Қуыршақ Өндірістік жұмыстар Скульптура 

Видеофильм Анкета Медициналық карточка

206

сабақтағы басты тұлға білім беретін мұғалім емес, осы білімді қызыға қабылдауға дайын оқушының болуы. Білім беру саласындағы қазіргі оңды өзгерістер əрбір мұғалімнен өз ісіне мұқияттылықты талап етеді. Нағыз өз ісінің шебері ғана жоғары жетістіктерге ие бола алады. Ал білікті маман болу үшін көп ізденіс керек екені даусыз.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ƏДЕБИЕТТЕР: 1.Информатика негіздері № 5 - 2013 2.Информатика негіздері № 6 - 2013 3.Алгорифм № 3 - 2013 4.Коростылева Л.А. «Психологические барьеры и готовность к нововведениям» СПб., 1996, 66 стр. 5.Мясоед Т.А. «Интерактивные технологии обучения. Спец. семинар для учителей» М., 2004 6.Пидкасистый П.И., Хайдаров Ж.С. «Технологии игры в обучении и развитии» М., 1996, 268 стр. 7.Суворова Н. «Интерактивное обучение: Новые подходы» М., 2005. 8.Сайт www.albest.ru, www.tor.kz 9.Сайт www.yandex.kz, www.infust.kz 10.Сарбасов Қ. « Программалау курсы» 11.Фигурнов В.Э. « Интреактивные технологий » 2005 12. Шəріпбаев А. « Информатика»

ƏЛЕУМЕТТІК СЕРІКТЕСТІКТІ ДАМЫТУ-ҚҰЗЫРЕТТІ МАМАН

ДАЯРЛАУ НЕГІЗІ Сапаргалиева Кунжамал Ибатовна

Атырау энергетика жəне құрылыс колледжі Өндірістік оқыту ісі бойынша директордың орынбасары

Елбасы Н.Ə. Назарбаев «Қазақстан-2050» стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты жолдауында «Кəсіби-техникалық жəне жоғары білім ең бірінші кезекте ұлттық экономиканың мамандарға деген қазіргі жəне келешектегі сұранысын барынша өтеуге бағдар ұстауы керек» деп атап көрсеткен болатын.

Бүгінгі өндірістің кез келген саласының дамуы өздері таңдаған мамандықтарын кəсіби тұрғыдан жан-жақты меңгеріп, жаңа технологияны жəне қазіргі замандағы техника тілін жетік білетін құзыретті мамандарға байланысты.

Сондықтанда облысымызда өндіріске қажетті мамандар əзірлеу деңгейін көтеру, оның саласын арттыру қажеттілігі туындап отыр. Бұл міндет ендігі кезде əлеуметтік серіктестік жəне теориямен практиканың үйлесімділігі негізінде жүзеге асырылмақ. Қазіргі таңда дуальдық білім беру жүйесін жан-жақты өрістету өмірмен өндірістің өз сұранысына туындап отырғаны да аян. Дуальдық білім беру дегеніміз не?

207

- Бұл техникалық жəне жұмысшы кадрларды əзірлеу ісінің бүгінгі заманғы озық жүйесі. Мұндай жағдайда білім беру орнында теориялық білім беру тəсілдері өндірістік кəсіп орындардың практикалық қадамдармен тығыз ұштастырыла жүргізіледі.

Бүгінгі күні техникалық жəне кəсіптік білім беру жүйесінің алдына қойып отырған негізгі міндет жұмыс берушілерге қажетті кəсіби мамандарды еңбек рыногы талаптарына сай етіп шығару. Ал, бəсекелестікке қабілетті жаңа мамандар даярлау – заман талабы. Көп нəрсе жұмыс берушілермен оқу орындарының қарым-қатынастарына да байланысты. Мұны қазіргі таңда "əлеуметтік серіктестік" деп атайды.

"Əлеуметтік серіктестік"–ұғымы материалдық жəне əлеуметтік тұрғыдан мотивацияланған жəне ортақ мүдделердің практикада, яғни іс жүзінде көрініс табуын білдіреді.

Əлеуметтік серіктестік негізінен бізге өткен ғасырдың 80-90 жылдарынан қайта оралып отырған ұғым, бұл көптеген мəселелер бойынша екі жақты пайдалы ынтымақтастық, жұмыс берушілер оқу бағдарламаларын жəне уақыт талаптарына бейімделуге арналған схемаларын жасау ісіне тартылады, ал екі жақты жасалынған бағдарламалар мен схемалар əрбір жұмыскердің үзіліссіз білім алып отыруына жол ашады.

Атырау энергетика жəне құрылыс колледжінде бұл жүйе бұрыннан жақсы жолға қойылған.Атап айтсақ, қазіргі күні 32 əлеуметтік серіктестермен байланыс жасап отырмыз. Олардың ішінде «Атырау Жарық», «Атырау жылу электро орталығы», Атырау Нефте-Маш, «Альянс Би Коммерц»,«Асем–Умит»,«Тиберти-Electric»,«Компас Сервис»,«Direct Construction Servicе», «Курман Құрылыс Групп», «ССТ»," ЖШС "Альянс-СК", ЖШС "Атырау Пром Вентиляция" АМК Строй Сервис, т.б. атап айтуға болады.

Сонымен қазір колледжімізде 12 біліктілік бойынша 700-дей студент білім алуда. Колледж студенттеріне кəсіби білім беру барысында жоғарыда аталған мекемелермен 2, 3, 4 жақты келісім шарт жасалынып онда мынандай жұмыстар көрсетілген: 1) Оқу материалдық базаны нығайту; 2) Өндірістік тəжірибені дамыту; 3) Серіктестердің пікірін ескере отырып, кəсіби оқу жоспарын жəне бағдарламаларды жасақтау; 4) Өндірістік оқыту шеберлерінің жəне арнайы пəн оқытушыларының кəсіби біліктілігін көтеру; 5) Дуальды оқыту жүйесін дамыту;

Білім берудің дуальды жүйесі өндірістік немесе практикалық жүзеге асыратын кəсіпорындармен тепе-тең дəрежеде серіктес болады. Дуальды білім беру алғаш рет Германияда белсенді түрде практикалық қолданысқа енген.

Жұмыс берушіге білім беру саласын инвестициялау өте тиімді. Себебі, олар оқу бітіргенде дəл осы кəсіпорындағы жұмыстың ерекшеліктерін толық меңгерген маманды алады, сонымен қатар түлек оқуды бітірген кезде сол жерге жұмысқа қалады.

208

Осылайша, дуальды үлгі–бұл бизнестің, болашақ маманның жəне мемлекеттік мүдделердің біріктіруі болып табылады. Бұл жүйеде студенттер кəсіби оқудың 60% тікелей өндіріс орындарында, ал, 40% колледжде оқуға мүмкіндік алады. Қатаң бəсекелестік жағдайында, техникалық жəне кəсіптік білім беру саласының түлегі теориялық білімді толық меңгерген жəне қазіргі өндірістік үдерістерге жаксы бағытталған, индустриалды – иновациялық міндеттерді шешуге қабілетті болуы тиіс.

Дуальды жүйе– білім беру ұйымы мен кəсіпорынға паралель білім алуды білдіреді, яғни оқытудың негізі теорияны практикамен біріктіру принципін құрайды.

Жобаға енгізу кезіндегі басты міндет аймақта қандай мамандықтар барынша сұранысқа ие екендігін анықтаудан тұрады.

Оқу процесін дуальді ұйымдастыру үшін сабақ басталғанға дейін "Колледж–кəсіпорын–студент" арасында үш жақты шарт жасалды. Мамандарды дайындаудың дуальды жүйесі дəстүрлі оқыту формаларымен əдістеріндегі кемшіліктерді теориямен практика арасындағы алшақтықты жояды.

Атап айтатын болсақ биылғы оқу жылында дуальды жүйемен «Пісіруші, Бояушы, Арқаулаушы біліктіліктері бойынша осындай жұмыстар "Атырау Нефте-Маш, «Direct Construction Servicе», «Курман Құрылыс Групп», Асем Умит, АМК Строй Сервис жауапкершілігі шектеулі серіктестіктермен жасалынып, жұмыс оқу жоспарлары мен оқу бағдарламалары келісіліп бекітілген болатын.

Осы аталған мекемелерде тəжірибе өтіп жатқан студенттерімізге 30000 теңге көлемінде сыйақы төленіп, арнайы киім, бір мезгіл тамақпен, қызметтік автокөлікпен қамтамасыз етіліп отыр.

Былтырғы оқу жылында, яғни 2015-2016 жылында дуалды оқытумен оқыған «Арқаулаушы» мамандығы бойынша 20 студенттіміз ЖШС «Direct Construction Service» компаниясында 30000 теңге еңбек ақымен тəжірибеден өтіп, оның 10 жұмысқа орналасты. Бұл мекеме өндірістік оқыту шеберлерімізді тағылымдамадан өткізуге үнемі ат салысып отыратын мекемелердің бірі. Былтыр осы мекеме əлеуметтік серіктестіріміздің ішінен үздік атанып Атырау білім беру басқармасының атынан алғыс хатқа ие болды.

ЖШС «АтырауНефтеМаш»-мекемесі жыл сайын студенттерімізді танысу жəне тақырыптық топсеруен ұйымдастырып жəне технологиялық, дипломалды тəжірибелерден өткізуге ат салысып отырады. Биылғы оқу жылында бітірген «Пісіруші» мамандығы бойынша 6 түлекті, «Электромонтаждаушы» мамандығы бойынша 2 түлекті жұмысқа алды.

АҚ «Атырау ТЭЦ» мекемесі де студенттерімізге жыл сайын топсеруен ұйымдастырып жəне тəжірибеден өткізіп тұрады. «Электрмен қамтамасыз ету» мамандығы бойынша керекті материалдармен, құрал-жабдықтармен қамтамасыз етіп отырады.

ЖШС «Асем Умит» мекемесі де 2015 жылы дуальды жүйемен оқыған «Ағаш ұстасы» мамандығы бойынша тəжірибеден өткен 8 студенттің 3-уін, ал

209

2015-2016 оқу жылында «Сылақшы» мамандығы бойынша дуалды жүйемен оқитын 10 студентті ақылы тəжірибеден өткізіп оның бесеуін жұмысқа алды.

ЖШС « Транспортировка Экология Сервис» мекемесінде 6 студентіміз «Пісіруші» мамандығы бойынша ақылы /30000т/ технологиялық тəжірибеден өтті.

ЖШС «Тиберти-Electric»-те «Электромонтаждаушы»мамандығы бойынша студенттерді үнемі ақылы тəжірибеден өткізіп, көңілдерінен шыққан студенттерді жұмысқа алып қалады.

ЖШС «Компас Сервис» мекемесінде 6 студент «Электромонтаждаушы» мамандығы бойынша оның 2-уі ақылы, «Электронды есептеуіш машина операторы» мамандығы бойынша 4 студент оның 2 –уі ақылы тəжірибеден өтуде.

АҚ «Атырау Жарық» мекемесінде де электромонтаждаушы мамандықтары бойынша танысу, технологиялық жəне дипломалды тəжірибеден өтіп отырады.

Осы компанияның басты мамандары біздің практикалық жұмыстарда жəне біліктілік емтихандардың төре ағалары болып тағайындалып емтихан қабылдайды.

«WorldSkills Kazakhstan» облыстық чемпионатқа 5 мамандық бойынша 10 студентіміз қатысып, əлеуметтік серіктестеріміздің мамандары сарапшы болып, нəтижесінде 2 – 1орын, 2 – 2орын, 2 – 3 орын иеленді.

Осы жүргізілген жұмыстардың арқасында түлектеріміздің жұмысқа орналасуы 86 пайызды құрап отыр.

Жыл сайын мекемелерге əр мамандық бойынша жаңа технологиялармен жəне технологиялық үдерістермен танысу мақсатында 1,2 курс студенттерін танысу немесе тақырыптық топ серуенге жіберіп отырамыз..

Өндірістік оқыту шеберлерін жаңа технология жəне заманға сай құрал- жабдықтармен танысу мақсатында тағылымдамадан өтіп отырады.

Тəжірибеден өту барысында студенттер өз мамандықтары бойынша терең мəліметтер алып, шын мəніндегі жұмыстың барысымен танысады.

Жаңа инновациялық оқытудың бір түрі –модульды оқыту. Биыл колледжімізде 3 мамандық бойынша атап айтатын болсақ, 2 жыл 10 ай оқу мерзімімен оқитын «Пісіруші»,«Тарату құрылғылары бойынша электрмонтаждаушы», «Құрылыс столяры» модульдік оқытумен экспериментік алаңға еніп отыр. Осы аталған мамандықтар бойынша жұмыс оқу жоспарлары, оқу процесінің кестесі, түсіндірмелік жазба мекемемен келісіліп жасақталды.

Алдағы оқу жылына төмендегідей жаңа мамандықтарды ашуды жоспарлап, қазіргі мезгілде осы аталған мамандықтар бойынша лицензия алу үшін жұмыстар жүргізілуде. 1. Электромонтер 2. Техник-теплотехник 3. Металл-пластик өнімдерін жасау жəне құрастыру шебері 4. Желдету жүйелерiн құрастырушы: ауаны кондиционерлеу, пневмакөлiктi аспирациялау

210

5. Слесарь КиПиа 6. Кең көлемді құрылыс шебері

Сонымен қазіргі қоғамда сұранысқа ие болатын мамандықтар бойынша сапалы маман даярлау басты мақсаттарымыздың бірі екені бəрімізге мəлім. Соған байланысты колледж ұжымы Елбасының салиқалы саясатын қолдай отырып, студенттерге сапалы білім мен өнегелі тəрбие беру жолында аянбай еңбек етуде.

МЕКТЕПКЕ ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ БОЙЫНА АДАМГЕРШІЛІК СЕЗІМІН ДАРЫТУ

Саттарова Загипа Карабатыровна, Рахимжанова Алия Ерсеновна

Абай қаласы. «Аққу» бөбекжайының тəрбиешілері

Бала - адамның бауыр еті. Иə, бауыр етінен жаралған баласын əрбір ата - ана қайырымды, адамгершілігі мол, мейірімді, жігерлі, білімді болғанын қалайды. Балаларымыз осындай дəрежеге жету үшін біз не жасап жатырмыз? Осы сұраққа жауап беріп көрейікші.

ХХІ ғасырда білімді ұрпақ тəрбиелеу заман талабы болып тұр. Ал, білім тəрбиеден басталады. Демек сол білімді ұрпақты, біліммен сусындандырып шығару үшін алдымен баланы жан-жақты тəрбиелеп, өскенде алпауыт елдермен білімі жағынан қарсыласып бəсекеге тұра алатын "мəңгілік болашақ тұлға" тəрбиелеу міндеті тұр.

«Адамгершілікке тəрбиелеу құралы – еңбек пен ата - ана үлгісі» - деп Ы. Алтынсарин атамыз айтқандай адамгершілік тəрбиесі əрбір азаматтың борышы. Отбасынан бастау алған адамгершілік тəрбиесі балабақшадан жалғасын табады.Балабақшада оқу қызметінде, ойын үстінде, жеке жұмыстар жүргізгенде балаларға түсіндіріп, ұғындыруға тырысамыз. Сонымен бірге іс - шаралар өткіземіз. Дегенмен де отбасынан алған тəрбие басымырақ болады ма деп ойлаймын. Себебі балабақшаға таңертең баланы қабылдағанда бірінші келген баламен жеке жұмыс өткіземіз. Сонда " Балалы үйдің ұрлығы жатпайды" дегендей "мамам айтты, папам айтты" деген сөздерді естиміз. Яғни адамгершілік жағынан қалыптасуы баланың туған күнінен басталады. Сол уақыттан бастап, жас шыбықты да қисық өспеу үшін күтіп баптайды ғой, сол секілді баланың да тəрбиесін ерте шақтан бастау шарт.Əрине адамгершілік тəрбиесі-екі жақты процесс.Бір жағында үлкендердің балаларға белсенді ықпалы жатса,екінші жағында тəрбиеленушілердің белсенділігін қамтитын қылықтары, сезімдері мен қарым-қатынастары жатыр. Адамгершілікке тəрбиелеу-мектепке дейінгі баланың өмірінің бастауы, жаңа өмірге қадам басуы, яғни бала не естиді, не көреді,не үйренеді соның бəрін өз бойына сіңіріп өсе береді. Ол жақсы ма, жаман ба оны айырып жатпайды. Себебі баланың енді дамып келе жатқан түйсіктері тез қабылдағыш келеді.

Ал, осы адамгершілік тəрбиенің түп қазығы ұлттық тəрбиеде жатқан жоқ па? Біз балаларымыздың бойына ұлттық құндылықтарымызды сіңірсек, ата -

211

бабамыздың жасаған ерліктерін, əжелеріміздің биязы, ибалылығын айтып отырсақ, оны іс жүзінде қолданып іске асырсақ, жаңа заман-тірегін тəрбиелеген боламыз. Сонымен бірге, бесік жырларын, ұлттық ойындарды, салт-дəстүрімізді, ұлттық киімдерімізді, ұлттық аспаптарымызды дəріптеу күнделікті оқу қызметінде, іс-шараларда қолданылады, яғни, баланың санасына отансүйгіштікті, патроттық сезімді,еліне, жеріне, отбасына деген сүйіспеншілікті құямыз. Осы орайда ұлы ақын М. Жұмабаевтің сөзі ойға оралады: “Ұлттық тəрбиенiң негiзi – адамгершiлiк, еңбек тəрбиесi”.

Иə, шындығында да адамгершіліктің қайнар бұлағы–халықта, отбасында,олардың өнерлерінде,əдет-ғұрпында.Сондықтан да осы адамгершіліктілікке байланысты балабақшамызда жоба құрдық. Жобамыз "Адамгершілік деген не? -деп аталады. Ондағы мақсатымыз, балаларға жаңа заман талабына сай адамгершілік қағидасын үйрету, бойына құйып, сіңіру, сапалы да саналы білім мен тəрбие беру. Əрине тəрбиесі жоқ баладан ешқандай да жақсылық күтуге болмайды. Сондықтан отбасы мен балабақша арасындағы қатынасты күшейттік. Отбасындағы кикілжіңдер балаға əсер етпес үшін ата-анамен жұмыс істеп, ата-аналарға ақпараттар беріп отырамыз. Интерактивті тақталарды қолданып,ата-аналарға өмірден алынған хикаяларды көрсетеміз.

Ы. Алтынсарин адамгершілікті мынадай жеті қасиетке бөлген екен: Біріншісі: Имандылық. Ата-бабаларымыз "Имансыз" деп айтпа деп жататын.Демек адамгершілікті

болу иманнан басталады екен. Екіншісі: Жоғарғы əділдік. Баланы əділдікке тəрбиелесек ол өскенде

ешкімді бөліп жармай көпшіл, əрбір іске əділдік шешім беріп, ақ пен қараны айыратын əділ болып өседі.

Үшіншісі: Адалдық, ақкөңілділік. Яғни, жүрген ортасына жағымды энергия беретін, досына, еліне сенімді

азамат деген сөз. Төртіншісі:Сыпайылық; мұнда үлкенді сыйлайтын, сəлемі үзілмеген,

бойынан ізеттілік қасиеті тамып тұрған азамат тəрбиелеу. Менің ойымша осы төрт қасиетті бала бойына сіңірсек, қалған үш қасиетті бала өзі -ақ меңгеріп кетеді.

Бесіншісі: Адал ниетпен өсиет беру. Алтыншысы: жомарттық. Жетіншісі: Дұрыс заңдылық. Осы адамгершіліктің жеті қасиетін зерттей отырып, ойыма түйгенім;

"адамгершілік арқауы тереңде жатқан дүние " екен. Біз оны əлде де болса онан əрі зерттеп, балаға түсінікті тілмен жеткізуіміз керек сияқты.Себебі мына дамыған заманда балаға айтып қана қою жеткіліксіз болады. Оларға жаңа техногиялар арқылы жеткізу, видеолар көрсету, слайдтар арқылы көрсету өте қызықты болады да бойларына тез сіңіреді. Қазіргі үш жасар баланың өзі компьютер алдынан шықпайды. сол компьютер алдында отырған балаға адамгершілік жайлы айтпақ былай тұрсын "тамағыңды іш" деп ішкізе алмайсың. Көптеген бала сезімін улайтын ойындар осы адамгершілік тəрбиесін

212

тұншықтырып тастамас үшін тəрбиешілер мен үйдегі ата-ана балаға көңіл бөліп, қадағалауы керек. Тəрбиешілер тарапынан іс-шараларда, ойын- сауықтарда балаға дұрыс бағыт - бағдар беріп, осы елдің болашағы осы бүлдіршіндер қолында екендігін ұғындырса, ал, ата - аналар баламен серуенге шығып, еліміздің бас қаласы - Астанаға алып барып, көрнекті жерлерді көрсетіп, мұражайларға алып барып, балаларға арналған тəрбиелі тағлым беретін мультсериалдар, балалар көркем фильмдер көрсетсе өте ұтымды болары сөзсіз.

Елбасымыз: «Біздің балаларымыздың тамаша келешегі бар. Қазіргі заманда кез-келген мемлекеттің тыныс-тіршілігін қалыпты ұстап тұрудың аса маңызды шарты - адамдардын өздері, олардың ерік - жігері, қажыры, білімі болып табылады. Ата - аналар өз балаларын өмірге даярлауға ерекше көңіл бөлуі тиіс.Олар қазіргі балалар елдің болашағын анықтайтын XXIғасырдың ересек адамдары екенін түсінуі қажет,» - деп атап көрсетті.

Адамгершілік-адам бойындағы ең асыл қасиет. Бұл қасиет Отанын сүюге,елін,отбасын сүюге,мейірімділікке бағыт береді.Егер адамда адамгершілік болмаса, ол өзін де сыйламайды. Сондықтан да "Ел болам десең, бесігіңді түзе" демекші Қазақстанның əлемдегі бəсекеге қабілетті елу елдің қатарына енуі үшін балаларымызды адамгершілігі мол азамат етіп шығару үшін жаппай атсалысуымыз керек екендігін айта кеткім келеді.

ƏЛЕУМЕТТІК СЕРІКТЕСТІК – ОҚУ ОРНЫ ДАМУЫНЫҢ НЕГІЗІ Сергазиева Жанар

Саламат Мұқашев атындағы Атырау политехникалық колледжі оқытушы

Жастардың жəне еліміздің басты капиталы- сапалы білім Н.Ə.Назарбаев

Болашақ мамандардың кəсіби дайындығының ең басты құрамды бөлігі-тəжірибелік дайындық болып есептеледі.Өндірістік тəжірибе Мемлекеттік жалпы міндетті стандарттарға сəйкес ұйымдастырылады жəне кəсіби біліктілік деңгейінің тəжірибенің барлық түрін қамтиды.

Ел экономикасының қарыштап дамып, бəсекелестікке төтеп беруі үшін сапалы маман қажет. Білім ордамызда оқу-өндірістік жұмысы білікті, еңбек нарығында бəсекеге қабілетті, қызметінің ұқсас салаларына да бағдарланған, үнемі кəсіптік өсуге дайын,əлеуметтік жəне кəсіптік бейімділігі жоғары мамандарды дайындау үшін жағдайлар жасауға бағытталған.

Кез келген маманды дайындау деңгейін көтерудің маңызды шарты кəсіптік тəжірибені сапалы өткізу болып табылады. Кəсіптік тəжірибе білім алушының бойында арнайы жəне кəсіптік құзыреттілікті қалыптастыруға, нақты іскерлік пен дағдыларды алуға жəне меңгеруге бағытталған. Тəжірибеден өту барысында төмендегідей міндеттер шешімін табады:

Білім алушылардың кəсіптік сенімдері мен тұлға ретінде сапасын қалыптастыру, болашақ мамандықтарына қызығушылығын арттыру;

213

өздігінен кəсіптік білім алудың қажеттілігі; кəсіптік қызметке шығармашылықпен шыңдалу; арнайы пəндер бойынша білімін бекіту, тереңдету жəне байыту, іскерлік

пен дағдыларды меңгеру, оны кəсіптік міндеттерді шешуде қолдану. Əлеуметтік серіктестік– білім беру жүйесінің қызмет нəтижелерінің

баламалығын арттыру, кадрларды даярлау деңгейін экономика салаларының жəне жұмыс берушілердің қажеттіліктеріне жақындату, оқудың өндіріспен байланысын нығайту, қаржыландырудың қосымша көздерін жұмылдыру жүйесі.

Əлеуметтік серіктестік формалары Ұжымдық келісім-шарттар, келісімдер мен олардың қорытынды

жобалары бойынша ұжымдық келісулер Еңбек қатынастары мен басқа да тығыз байланысты қатынастарды,

еңбек саласында жұмысшылардың құқына кепілдік беру жəне Қазақстан Республикасының еңбек заңнамасын жетілдіруді реттеу мəселесі бойынша өзара кеңестер өткізу

Кəсіби тəжірибеден колледж білім алушылары негізгі өндіріс базаларынан өтеді.

Өндірісте өтілетін технологиялық, дипломалды тəжірибелерінің барлық түрлері бойынша ұйымдастыру жұмыстары өткізіледі: тəжірибе базасын анықтау, базалық мекемелер мен кəсіпорындармен келісім шарттар жасау, мекемелердің басшыларымен жетекшілері арасында түсіндірме жұмыс. Мекемеден тағайындалған жетекшілермен тəжірибе бойынша жұмыс жоспар кестесі құрастырылады. Тəжірибеден өтушілерге нұсқаулық жиналыстар өткізіледі.

Өндірістің қай саласында өздері таңдаған мамандықты кəсіби тұрғыдан жан-жақты игеріп, озық технология мен замануи техника тілін меңгергендер ғана дамыта алады. Сондықтан еліміздегі өндіріске қажетті мамандар даярлау деңгейін көтеру міндетін əлеуметтік серіктестік, теория мен тəжірибенің үйлесімділігі атқарады. Бұл үйлесімділік дуалды білім беру жүйесінде жан-жақты өрістей алады.

Білім беру саласындағы басты мəселе – білім беру мазмұнына жаңалық енгізудің тиімді жаңа əдістерін іздестіру жəне оларды жүзеге асыратын болашақ мамандарды даярлау.

Əлем тəжірибесі көрсеткендей, кез-келген мемлекеттің экономикалық жетістігі сол елдің білім жүйесі мен азаматтарының білім дəрежесіне байланысты.

Елбасы Н.Ə.Назарбаев «Қазақстан-2050» стратегиясы: қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Жолдауында «Білім жəне кəсіби машық – заманауи білім беру жүйесінің, кадр даярлау мен қайта даярлаудың негізгі бағдары. Бəсекеге қабілетті дамыған мемлекет болу үшін біз сауаттылығы жоғары елге айналуымыз керек. Барлық жеткіншек ұрпақтың функционалдық сауаттылығына да зор көңіл бөлу қажет»,– деп атап көрсетті.

214

Қазіргі замандағы білім берудің негізгі мақсаты: еңбек нарығында бəсекеге қабілетті, құзыретті, өз жұмысын жақсы білетін, жан-жағына бағыт-бағдармен қарайтын, əлемдік стандарт деңгейінде нəтижелі жұмысқа, кəсіби өсуге, əлеуметтік-саяси оңтайлы тез əрекет жасауға, болып жатқан өзгерістерге тез бейімделуге қабілетті білікті маман, индустриалды-инновациялық жағдайды шешуге лайық, өз қалауы мен қоғам талабына сай өзін көрсете білуге бейім, өз ойын еркін айта алатын, жоғары білімді, ұлттық тілді, тарихты жетік меңгерген, отандық жəне əлемдік мəдениетті бойына қалыптастырған, шығармашыл, оңтайлы кəсіби маман дайындау.Бұл мақсатты жүзеге асыруда еліміздегі білім беру саласының бағыт-бағдарын айқындайтын Білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы қабылданғаны бəрімізге белгілі.Білім беру жүйесіндегі жаңа білім парадигмасы білім, білік, дағды жиынтығын толық меңгерген, қоғам өміріне белсене араласатын, шығармашылықпен ойлайтын, өзін-өзі көрсете алатын, өздігінен ақпаратты іздеп, талдайтын жəне оны дамытуға қабілетті, кəсіби құзыретті, функционалды сауатты жеке тұлғаны қалыптастыруға бағытталған.Өйткені, ел байлығы тек мұнай мен газ емес, адам екені белгілі. Қай қоғамда болмасын шешуші фактор–адам жəне жеке тұлға болып қала бермек.Болашақ кəсіби құзіретті маман жедел ойлаушы, жедел шешім қабылдаушы, ерекше ұйымдастырушылық қабілетті, нақты бағыт – бағдар беруші болып шығуы – бұл қазіргі заманның талабы.

Дуалдық жүйе, өз мəнінде, білім беру мекемесі мен өндірісте қатар білім алуды білдіреді. Білім беру теория мен тəжірибенің байланысы принципіне негізделеді. Дуалдық жүйеде тараптардың қарым-қатынасы тепе-теңдік жəне əділдік принциптері негізінде құрылады.Əлеуметтік серіктестікке қатысушылар оқыту нəтижесіне ғана емес, сонымен қатар оқытудың мазмұнына,оның ұйымдастырылуына мүдделі. Білім алушылардың əлеуметтік кепілдікке ие болуға жəне бəсекеге қабілетті мамандық алуға, мемлекеттің кəсіби мамандарды даярлауға тапсырыстың қалыптасуына жəне орындалуына, өндірістің өмірге жəне жұмысқа жақсы дайындалған білімді мамандардың келуіне, оқу орнының білім беру қызметіне сұраныстың артуына деген мақсаттары орындалады.Дуалды оқыту жүйесінің өндірістік мекемелер үшін тиімділігі қандай?-деген сұраққа тоқталар болсақ: дуалды оқыту жүйесі өндірістік мекемелер үшін таптырмас мүмкіншілік болып табылады. Себебі, мекемелер өздері үшін мамандандырылған кадрлар дайындайды, жұмысшылар іздеу үшін жəне жұмысшылар таңдауда уақыт үнемдейді жəне шығынға ұшырамайды. Өндірістегілер жаңа мамандарды үйретуге, алғашқы бейімдеушілік жұмыстарына да уақыт үнемдейді. Мамандар өндірісте жұмыс жасағанда кейбір мəселелер туындамас үшін, жұмыс беруші оқу процесінің барлық уақытын тиімділікпен мұқияттылықпен өткізеді. Оқу орындарымен бірлесе отырып жұмыс жасау өндірістік мекемелер үшін де өте тиімді, себебі өзіне қажетті кадрларды ерте бастан дайындап,болашаққа білікті маман дайындайды. Саламат Мұқашев атындағы Атырау политехникалық колледжінде білікті мамандарды даярлау жəне білім беру жүйесін жақсарту мақсатында «Мұнай жəне газ кенорындарын пайдалану», «Мұнай жəне газды

215

қайта өңдеу», «Электрмен қамтамасыз ету» мамандықтары бойынша 2012 жылы оқытудың дуалдық жүйесінің элементтері енгізілді. Колледж бойынша дуалдық оқыту жүйесінің концепциясы мен ережесі жасақталып, бекітілді. Дуалдық оқыту жүйесіне көшірілген мамандықтар бойынша білім беру деңгейлерінің мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандартында көрсетілген жалпы ережелерді сақтай отырып,модульдік жұмыстық оқу жоспарлары мен оқу бағдарламалары жасақталды,мамандықтар бойынша материалдық техникалық база нығайтылды.Сондай-ақ студенттердің тəжірибелік дағдысын қалыптастыру жəне жетілдіру мақсатында мамандыққа сай облысымызға қарасты мекемелермен келісім шарт жасақталып, бекітілді.Колледжбен тығыз байланыстағы əлеуметтік серіктестер қатарында «Интергаз Орталық Азия» АҚ, «АтырауНефтемаш»АҚ-мен үшжақты келісім- шарт жасалып,Колледж студенттері аталған кəсіпорындарда іс-тəжірибеден өтіп,колледжде алған теориялық білімдерін кəсіби шеберліктерімен шыңдап келеді.Дуалдық жүйе бойынша студенттерге теориялық білім беретін колледж оқытушылары да үздіксіз өз біліктіліктерін көтеру мақсатында əлеуметтік серіктес мекемелермен келісім-шарт негізінде арнайы тағылымдамалардан өтті. Атап айтсақ, Атырау мұнай жəне газ өңдеу зауытында, «Атырау жарық» АҚ-нан , «Заманэнерго» ЖШС-нен, «Казмұнайгазбұрғылау» ЖШС сервистік мекемесінен оқытушыларымыз тағылымдамалардан өтті.Тағылымдама бағдарламасы аталған кəсіпорындар мамандарымен келісіліп жасақталды. Аталған əлеуметтік серіктес мекемелермен студенттер жөнінде сауалнама жүргізіліп, оқу үрдісі мен практикалық сабақтарға қатысты өзгерістер енгізілді.

Модульдік бағдарлама–белгілі бір біліктілікті иеленуге қажет құзыреттіліктерді игеруге бағытталған модульдердің жиынтығы жəне жүйелілігі; ресурстар – тауарларды, қызметтерді жəне басқа құндылықтарды жасау барысында қолданылатын табиғи, материалды-техникалық, еңбек, қаржылық, ақпараттық, уақыттық күштердің жəне мүмкіндіктердің жиынтығы; Колледжде 2016-2017 оқу жылында «Химиялық технология жəне өндіріс», «Мұнай жəне газ өнеркəсібі жабдықтарына техникалық қызмет көрсету жəне жөндеу» мамандықтарының модульдік оқу бағдарламалары бойынша оқыту біздің оқу орнында жүзеге асуда.. Ерекшелігі сол, студент 1 жыл оқығаннан кейін оқу бағдарламасының 1 модулін аяқтап бір жұмысшы мамандығы бойынша біліктілікке ие болады, екінші курста 10 айдан кейін екінші бір жұмысшы біліктілігін ала алады. Осылайша, əр арнаулы пəндер жиынтығы негізінде құрылған модулді аяқтау бойынша студент 3 біліктілік алуға мүмкіндік алады. Сонымен қатар, оқу үдерісіне жаңа оқу бағдарламаларының жүзеге асырылуындағы əлеуметтік серіктес кəсіпорындардың қолдау көрсетіп отырғандығын атап өтуге болады.

Колледжде құзіретті мамандар даярлауда жəне модульдік оқыту бағдарламасын енгізу мақсатында 2013 - 2014 жылдары «Техникалық жəне кəсіптік білім беруді модернизациялау» бағдарламасы аясында «Кəсіби құзырлық негізінде модульдік бағдарламаларды даярлау жəне енгізу»

216

тақырыбында біліктілікті арттыру курсы (Минск қаласы, Беларусь мемлекеті) мен тағылымдамадан (Астана қаласы) 4 арнайы пəн оқытушысы өтті.

Соның нəтижесінде 2014 жылдың қаңтар-наурыз айларында, əлеуметтік серіктес мекемелермен бірлесе отырып колледждің арнаулы пəн оқытушылары «Мұнай жəне газ кен орындарын пайдалану» мамандығы бойынша 13 жұмысшы біліктілігіне модульдік бағдарлама жасақтап,сəуір айында Астана қаласында «ТуранПрофи» академиясында аталған мамандық бағдарламасын қорғады. 2014-2015 оқу жылында «Мұнай жəне газ өнеркəсібі жабдықтарына техникалық қызмет көрсету жəне жөндеу», «Мұнай жəне газ скважиналарын бұрғылау жəне бұрғылау жұмыстарының технологиясы»мамандықтары бойынша жұмысшы біліктіліктерінің модульдік бағдарламалары жасақталды.

Аталған эксперименттік модульдік оқу жоспарлары мен оқу бағдарламаларын қолданысқа енгізу мақсатында биылғы 2015-2016 оқу жылына колледж эксперименттік алаң ретінде дуалды оқыту жүйесінде оқытуға «Химиялық технология жəне өндіріс», «Мұнай жəне газ өнеркəсібінің жабдықтарына техникалық қызмет көрсету жəне жөндеу», «Электрмен қамтамасыз ету» мамандықтары бойынша студенттер қабылдап, жаңадан қабылданған студенттерді кəсіпорындарға бекіту кестесіне сəйкес жұмыстар басталып кетті. Айта кететін жағдай, 2014-2015 оқу жылында «Мұнай жəне газ өнеркəсібінің жабдықтарына техникалық қызмет көрсету жəне жөндеу», «Мұнай жəне газ скважиналарын бұрғылау жəне бұрғылау жұмыстарының технологиясы» мамандықтары бойынша жасақталған модульдік оқу бағдарламасы мен жұмыстық оқу жоспары республикалық əдістемелік орталығымен бекітілді. Колледждің «Жігермұнайсервис» ЖШС,Атырау кабель зауыты, «Батыс ЭлектроМонтажСпец.строй» ЖШС, колледжбен тығыз байланыста жұмыс жасап отырған əлеуметтік серіктес «Қазақтелеком» АҚ Атырау филиалының басшылары атқарылып жатқан жұмыстар, колледждегі енгізіліп жатқан жаңа бағдарламаларды, оң өзгерістерді қолдайтындықтарын, кəсіптік практикаларды ұйымдастыруда студенттерге практиканың маңыздылығын толыққанды түсіндіру жұмыстарын жүргізу қажеттілігін үнемі айтып отырады.

Студенттердің өндірістік практикадан өтуіне жағдай жасалып, əлеуметтік жəрдем көрсетіліп, білім мекемелеріне материалдық – техникалық базасын жаңартуға көмек көрсетіліп отырғандығын, тəжірибе кезінде студенттерге ынталандыру мақсатында мекеме көлігімен қатынау қамтылатынын, тұрақты жұмыс орнымен қамтамасыз ету мүмкіндіктерінің бар екенін білдіріп, келісім шарт жобасын ұсынып отыр.Бұл біздің оқу орны үшін үлкен жетістік.Сондықтанда кəсіби білікті мамандар даярлаудың сапасын арттыру мақсатында шет елдердің тəжірибелерін қолдану үшін əріптестікті дамыту шаралары əлі де жалғасын таба бермек.

Қолданылған əдебиеттер: 1.Колледж жəне кəсіптік бағдар, №2 2016ж 2.Білім берудегі менеджмент №3 2013 ж

217

3.Бағдарлы мектепжəне кəсіптік білім №2 2016ж

ҮШТІЛДІ БІЛІМ – БОЛАШАҚТЫҢ ТАЛАБЫ Сериккалиева Актоты Тлеповна, Суханова Гүлнар Каримовна

Батыс Қазақстан облысы Орал қаласы №40 орта жалпы білім беретін мектебінің бастауыш сынып мұғалімдері

Қазақстан қоғамының əлеуметтік-экономикалық,рухани қалыптасуының жаңа міндеттерін іс жүзінде асыруға дайын жас ұрпақты тəрбиелеудің негізгі факторларының бірі-мектепте үштілді білім беруді жолға қою болып табылады.

Үштілді білім-көп мəдениетті тұлғаны қалыптастырудың өзегі. Қазақ тілі мемлекеттік тіл, ал орыс тілі мен шетел тілдерінің бірін білу тұлғаның ой-өрісін кеңейтеді, баланың «сегіз қырлы, бір сырлы» тұлға болып дамуына жол ашады,ұлтаралық қатынас мəдениетін,толеранттылығын жəне планетарлық ойлауының қалыптасуына мүмкіндік туғызады.

Елбасымыз Н.Ə.Назарбаев Қазақстан халқына арнаған дəстүрлі Жолдауында «Тілдердің үш тұғырлығы» мəдени жобасын іске асыруды жеделдетуге ерекше мəн береді. Елбасы Жолдауда «Көп ұлттылық пен үштілділік құндылықтардың бірі жəне біздің еліміздің басты артықшылығы болып табылады» деп атап көрсетті. Сонымен қатар бүкіл қоғамымызды топтастырып отырған мемлекеттік тіл ретінде қазақ тілін оқытудың сапасын арттыру қажеттілігіне ерекше назар аударды. Сондықтан қазақ тілін тереңдетіп оқыту, сонымен қатар үштілділікті меңгеруді жолға қою-бүгінгі таңдағы орта білім жүйесінде педагогикалық үрдістің негізгі бағыттарының бірі.

Мақсаты:Ол-Қазақстан Республикасының мемлекеттік жалпыға міндетті орта білім стандарттары талаптары деңгейінде үш тілде білім меңгерген,көптілді коммуникативтік құзырлылықтары қалыптасқан мəдениетті,рухани-адамгершілік қасиеттері дамыған, бəсекеге қабілетті тұлғаны тəрбиелеу.

Міндеттері: қазақ тіліне деген сүйіспеншілігі жоғары, өзге тілдерді оқып білуге деген қызығулары мен ұмтылыстары мол, өз тағдырын ел тағдырымен мəңгілікке байланыстыратын, дүниежүзі халықтарының мəдени құндылықтарын сыйлайтын ұрпақ тəрбиелеу.

Үштілді білім беруде оқу- тəрбие үрдісінен күтілетін нəтижелер: Қазақстан Республикасының мемлекеттік жалпыға міндетті орта білім

стандарттары талаптары деңгейінде қалыптасқан білімдерін ана тілі, мемлекеттік тіл, орыс тілінде еркін білдіретін мектеп оқушысы;

оқушының көптілді коммуникативтік жəне ақпараттық құзыреттілігі; мəдениетті, рухани-адамгершілік, ұлтаралық қатынастар мəдениетінің

жоғары деңгейі; ұлттық жəне жалпықазақстандық құндылықтарды қастерлейтін, тілдерді

меңгеруге тұрақты қызығу танытатын, отансүйгіштік жəне азаматтық сана-сезімдері дамыған тұлға;

218

Қазіргі жаңа үлгідегі мектептердің мақсаты екі жəне одан да көп тілде білім беру. Мемлекетіміздің мектеп реформасында қаралған үш тілде оқыту-қазіргі заман қажеттілігі. Осы мақсатта қазақ,орыс, ағылшын тілдері ұлтына қарамастан тең дəрежеде жүзеге асырылады. Жер шарын мекен еткен əр түрлі халық өкілдері тұрады. Сол əр халықтың өзінің тілі, діні, əдебиеті сияқты өз тілінің ерекшеліктері болады. Адамның ойын жарыққа шығаратын – тіл.Ал тіл адамдар түсінетін құрал болып қана табылмай, сонымен бірге атадан балаға мирас болып келе жатқан өмір тəжірибесін, өнер-білімін жеткізуші құрал.Тіл дамуының негізгі факторы ретінде адам қарастырылады, өйткені тіл - адамның жасаған өнімі мен туындысы. Қазіргі кезде тіл тек қана қатынас жəне таным құралы ретінде емес, сол сияқты ұлттың рухани мəдениеті ретінде де бірнеше бағыттарда қарқынды түрде жүргізілуде, тілін үйреніп жүрген елдің рухани байлығын меңгеруде де үлкен рөл атқарады.

Тəуелсіздікке қол жеткізген жылдардан бері біз əлемдегі көптеген елдермен саяси-əлеуметтік, экономикалық жəне мəдени байланыс жасауға кеңінен бет бұрдық. Бұл қарым-қатынастың нəтижелі болуы ел мен елдің, халық пен халықтың өзара ынтымақтасқан бірлігін өркендеуге тіл білудің мəні күн сайын арта түсуде. Үштілді оқыту – жас ұрпақтың білім кеңістігінде еркін самғауына жол ашатын, əлемдік ғылым құпияларына үңіліп, өз қабілетін танытуына мүмкіншілік беретін бүгінгі күнгі ең басты қажеттілік.

Қазақстанда білім саласында қазақ, орыс, ағылшын тілдері оқу тілі ретінде де қолданылады.Үштілді білу- өмір талабы. Дүние жүзі халықтарының өзара түсінісу тілі-ағылшын тілі. Бала жас кезінде тілді қиналмай еркін меңгереді. «Ұстазы пейілді болса, шəкірті зейінді болады» деген ниетпен үштілді білуге ұмтылу–жас ұрпаққа жүктелген абыройлы міндет.

Елбасы Жолдауында айтылғандай, шəкірттеріміз əлемдік білім кеңістігіне ену үшін білім беру жүйесі халықаралық деңгейге көтерілуі керек. Осы мəселе бойынша 12 жылдық білім беру үлгісі эксперимент сынақтан өту үстінде. Қазақстан Республикасындағы жалпы білім беретін мектептерде білім беру мазмұны мен құрылымының халықаралық стандарт деңгейіне жету үшін өзге елдердегі тілдерді оқытудағы жетістіктерін талдау қажет етіледі. Көптілді білім берудің моделі тұжырымдамасын құрастырып, жалпы орта білім берудің мазмұнында қолдану қажеттілігі туындады.

Елбасы Жолдауында аталғандай білімнің басым бағыттарының бірі- əлемдік жаһандану кезеңінде жастарға берілер білімнің мазмұнын ұлттық құндылықтармен, мəдениетаралық түсінікпен, ақпараттық жетістіктермен, тілдік (ана тілі мен шетел тілдері) байлықпен толықтыру болмақ.Ұлы Абайдың XIX ғасырдың өзінде-ақ: «Зарарынан қашық болу, пайдасына ортақ болуға тілін, оқуын , ғылымын білмек керек » -деп, өзгенің тілін үйренуді өсиет еткені белгілі.

Қазақ бабаларымыздың сол кездердің өзінде болашақ үшін қам жеп, ұрпақтарына «Жеті жұрттың тілін білген, жеті жұрттың қамын жер»- деген қанатты сөзді бекер айтпаған болар. Қазіргі заманғы инновациялық технология бүгінгі күні еліміздегі орта мектепте білім алып жатқан оқушылардың

219

барлығымен тілдесуге мүмкіндік беріп отыр. «Адам өмірінің шегі бар, ал білімнің шегі жоқ» – деп Елбасымыз атап өткендей оқушы жастарды ғұмыр бойы білімнің тұңғиығына терең үңілуіне шақырды.

«Мен бүгінгі ұрпақтың үш тіл білуін қолдаймын. Мемлекетік тіл – мемлекет құрушы ұлттық тілі, ал орыс тілін білуі – ұлы байлық. Ағылшын тілі ілгерілеушілік пен технологиялардың тілі болғандықтан біз оны үйренуге тиіспіз. Ал қазақ тілі барлық Қазақстанды біріктіріп, жақындастырып өзара түсіністік пен сүйіспеншілікке жетелейді» – деді.

Егемен елімізде білім берудің жаңа жүйесі жасалып, əлемдік білім беру кеңістігіне енуге бағыт алуда. Бұл педагогика теориясы мен оқу-тəрбие үрдісіндегі елеулі өзгерістерге байланысты болып отыр, білім беру парадигмасы өзгерді, білім берудің жаңа мазмұны пайда болды. Атап айтқанда: -білім мазмұны жаңа біліктермен, ақпараттарды қабылдау қабілеттерінің дамуымен, ғылымдағы шығармашылық жəне нарық жағдайындағы білім беру бағдарламаларының нақтылануымен байи түсуде; -ақпараттық дəстүрлі əдістер-ауызша жəне жазбаша, телефон немесе радио байланыс қазіргі заманғы компьютерлік құралдарға ығысып орын беруде, -баланың жеке басын тəрбиелеуде, оның жан-дүниесінің рухани баюына, азамат тұлға ретінде қалыптасуына көңіл бөлінуде; -мектеп, отбасы мен қоршаған əлеуметтік ортаның бала тəрбиесіндегі рөліне мəн берілуде.

Мектеп оқушыларына ағылшын тілін меңгертудің деңгейін: сөйлеу, лингвистикалық, əлеуметтік-мəдениеттілік, компенсаторлық, оқу-танымдық біліктіліктердің қалыптасу дəрежесінен айқын аңғаруымызға болады. Мұндай қажеттілік ағылшын тілі мұғалімдерінен кəсіби қызметін қайта қарастырып, жүйелі ойластыруды талап етеді. Ол үшін ағылшын тілін үйретудің халықаралық іс-тəжірибеде қолданыс тапқан модельдерін енгізу кəсіби шығармашалық тұрғыдан іске асырылуы тиіс.

Модельдерді енгізудің маңыздылығы мынада: - бүгінгі қазақ қоғамында шетел тілін үйренуге деген сұраныстың артуы, -оқушыларды отандық жəне əлемдік ақпарат кеңістігіне кіріктірудегі проблемаларды шешу қажеттілігі; -өскелең ұрпақты қазақстандық патриотизм мен ұлтаралық қатынас мəдениетіне тəрбиелеудің өзекті мəселеге айналуы; -оқушылардың коммуникативтік жəне ақпараттық құзырлықтарының сапалы деңгейіне қол жеткізу.

Осыған сəйкес, ХХI ғасырдың үш тілді жетік меңгерген жеке тұлғасын тəрбиелеуде ағылшын тілі пəні мұғалімдеріне мынадай мақсаттар қойылды, оқу үрдісінде:оқушыларға жан-жақты сапалы білім бере отырып, үш тілділікке үйрету, кəсіби шеберлікті дамыту. Ал оқу-əдістемелік бағытта : ағылшын тілін оқыту əдістемесін отандық жəне шетелдік теориялармен іс-тəжірибелік тұрғыдан салыстыру, білім берудің озық, жаңа технологияларын білу, тиімді түрлерін ұтымды пайдалану, педагогикалық жəне ақпараттық жаңалықтардан хабардар болу,электрондық оқулықтарды пайдалану. Тəрбиелік бағытта:

220

ұлттық патриотизмге, өзін-өзі басқаруға, өзін-өзі тануға, білім нарығында бəсекеге қабілетті ұрпақ тəрбиелеу.

Тілдің үш тұғырлы идеясында Елбасы оған нақты анықтама берді. Мен бүгінгі ұрпақтың үш тіл білуін қолдаймын.Қазақ тілі- мемлекеттіктіл, мемлекеттік тіл–мемлекет құрушы ұлттық тіл, орыс тілі – ұлтаралық қатынас тілі,ал ағылшын тілі–жаһандық экономикаға ойдағыдай кіру тілі деген болатын. Ағылшын тілі ілгерушілік пен технологиялардың тілі болғандықтан бңз оны үйренуге тиіспіз.

Əрбір адам өзі туған халқының, өзіөмір сүретін елдің тілін білу қажеттігі –ертеден келе жетқан қағида.Ол бірңмңзге белгілі.Адайда,жаһандану қалыптасқан осы қағидаға түзетулер енгізуде. Қазіргі кезде халықаралық қатынас тілін білу қажеттілігі туындап отыр. Бұл біздің жоспарымыз үшін маңыздыболып тұр.

Мемлекет басшысы: «Қазақ тілі үш тілдің біреуі болып қалмайды. Үш тілдің біріншісі, негізгісі, бастысы, маңыздысы болып қала береді. Қазақ тілі –Қазақстан Республикасының мемлекеттік тілі.Қазақ тіліне деген қамқорлықта сондай дəрежеде болады» деп сендірді. Орыс жіне ағылшын тілдерін оқып үйрену білімнің, ұлттық бəсекенің қабілеттілігін шыңдай түсетін, экономикалық мүмкіншіліктерімізді арттыратын бірден – бір тетігі дей келе, жаһандануға бейімделуді, заман көшінен қалмай, осы үш тілдің үйлесіміне қол жеткізу арқылы тілімізді, дінімізді, салт – ғұрпымызды сақтап қала аламыз,- деді. Бұл əрине шындық екені белгілі. Осыны мойындайтын уақыт та келді.

Тақырып бойынша өзіміздің сөздік қорымызды кеңейту мақсатында лексикалық тақырыптар, материалдар қолдану арқылы көз жеткізуге болады. Мысалы: жаңа сөздермен таныстыру, үш тілдің аудармасын үйрету, мысал келтірту. Осындай жұмыстарды күнделікті сабақта қолдана білсек бастауыш сынып оқушыларыда тез меңгереді.

Kazakhstan English Kazakh Russian Country Ел Страна Capital Астана Столица

Language Тіл Язык Rivers Өзендер Реки Lakes Көлдер Озера

National anthem Ұлттық гимн Гимн State emblem Ұлттық елтаңба Герб

Independent Тəуелсіз Независимость Climate климат Климат

Лексикалық тақырып: Астана-Astana – Астана Астана жайында не білеміз, кестені толтыр, үш тілде жазып бер. What do you know about Astana? Complete the chart and speak about Astana in

three language № Theme Тақырып Тема

1 Culture Мəдениетті ---------------------- 2 Places of interest Қызықты жерлер ----------------------

221

3 tradition Дəстүрі ----------------------- 4 cities Ірі қалалар ---------------------

Тіл байлығымызды арттыру мақсатында мəтінмен жұмыс жүргізудің

ерекшелігі зор. Мəтіндегі сөздерді қазақ тілінен, ағылшын тіліне, одан орыс тіліне аудару, сөздердің үш тілде аудармасын табу арқылы оқушыға сол сөзді толық меңгеруге болады. Соның нəтижесінде оқушы үш тілді ұатар меңгере алады. Бқл жұмыс күнделік сабақта жүргізілсе, əрине нəтиже береді.

Мəтінмен жұмыс: Тақырыптың шарты:

1.Қазақ тілінде берілген мəтіннен негізгі сөздерді тауып, орыс тіліне жəне ағылшын тіліне аудару; 2.Қазақ тіліндегі мəтінді орыс тіліне аудару: 3.Мəтіннен етістіктерді тауып, оларды өткен шақтағы формаға қойып, əңгімелеу; 4.Мəтінді тағдаған үш тілдің біреуінде мазмұндап беру.

Үш тілді оқушыға меңгерту кезінде жұмыстарды, тапсырмаларды ойын түрінде пайдаланудың маңызы зор.Кез–келген сабақ үстінде ұйымдастырылған ойын сабақтың мақсатын ашып, тиңмдң пайдалану үлкен жетістікке жеткізеді. Ойынды тиімді пайдалану мұғалімнің шеберлігінде.

Мысалы: «Полиглот» ойынын алсақ. Шарты: Жасырылған сөздерді табады. Ол сөздерді ағылшын, орыс тілінде

аудармасын айтуға болады. Біртіндеп ол сөздерге сөйлем құрғызуға болады. The game «Polglot» fihd the missing words and say the in Russian and Kazakh.

1.The -------------- of the country is Astana. (сapital-астана –столица) 2.Kazakh is the state ----------- of the country. (language- тіл-язык) 3.The -------------- of the country is strongly continental. (climate -климат- климат)

Сабақта өткен тақырыпты қайталау маұсатында «Қар кесек» ойынын ұйымдастыруға болады. Шарты: Допты кез келген оқушыға лақтырасың. Өткен тақырып бойынша сөздерді атайсың, оқушы сол сөздің үш тілде аудармасын айтып беру керек. Мысалы: 5 спорт түрлері, 5 мамандықтың түрі, 5 оқу құралы, 5 жануарлар, 5 жеміс-жидек, 5 көкөніс т.б.

Белсенділіктерін арттыру мақсатында «Сөз тап» ойынын алуға болады. Əр топқа қазақ, орыс, ағылшын тілінде сөздер беріледі. Берілген сөздерді пайдаланып бірнеше сөз құрау. 1.Жаздыгүні (қазақ тілінде) 2.Самообразование (орыс тілінде) 3.Classroom (ағылшын тілінде)

Бұл тапсырмаларды сабақтың тақырыбына сай алу керек. Жəне алдымен жеңіл тапсырмалардан бастап, біртіндеп қиын тапсырмаларға көшуге болады.

Осындай шығармашылық тапсырмалар пайдалану жəне топпен жұмыс жасау арқылы оқушылардың салыстыру дағдыларын қалыптастыру, жүйелі сөйлеуге жетелеу, қазақ тілімен қатар орыс жəне ағылшын тілдерін меңгеруге деген қызығушылықтары артыру.

222

Кейбір тақырыптар бойынша білім, білік дағдыларын қалыптастыру мақсатында үш тілде шақтардың жасалуын жəне жіктелуін, ережелердің салыстырмалы түрде үйретуге болады.

Мысалы бірнеше етістіктерді алып, орыс, ағылшын тілінде аударуға болады. 1.To measure-өлшеу- измерять 2.To wash-жуу-мыть 3.To move –қозғау –сдвинуть 4.To play –ойнау-играть 5.To run-жүгіру- бегать

Үш тілде оқып үйренудің нəтижесінде қабілетті оқушы ретіде неге қол жеткіздім?

1.Үш тілде сөздерді меңгерді. Өз бетінше үш тілде сөздерді айта алады. 2.Пəнге деген қызығушылығы артады. 3.Өз бетімен ізденуге мүмкіндік алады. 4.Сөздерден сөйлем құрастыра алады. 5.Оқуға белсенділігі артады. 6.Материалды оңай меңгеруге түрткі болады. 7.Топтық жұмыс жасауға бейімделеді. 8.Ағылшын, орыс, қазақ тілдерінінң өмірде қажеттілігін түсінеді. 9.Үш тілде сөйлеуге, ізденуге, қызығуға үйренеді.

Өскелең ұрпақтың үш тілді: қазақ тілін- мемлекеттік тіл,орыс тілін–ұлтаралық қатынас тілі,ағылшын тілі–халықаралық тіл ретінде оқып үйренуге ұмтылыс жасауы-заман талабы.Бұл болашақ ұрпақтың қажеттілігінен туындап отырғаны белгілі.

Қолданылған əдебиеттер тізімі: 1.Тіл білімі терминдерінің түсіндірме сөздігі-Алматы. 2005. 2.Фердинанд де Соссюр. Курс общей лингвистики//Труды по языкознанию. – М. : Прогресс, 1977. – 695 с. 3.М.Қ.Садуақасова.«Көптілді білім беру- басты бағытымыз». 4.Досманова Г.И. «Қазақ мектептеріндегі шетел тілі» № 5-2009 . 5.«Үш тілде оқыту- заман қажеттілігі». Қазақстан мектебі . №8-2011 6.ҚРПрезиденті Н.Ə.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы.2011 28.01. 7.Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңы.9 бап 8.Қ Р «Ақпараттандыру туралы» Заңы 2007 жыл, 11 қаңтар № 217-3;

ПОЛИКУЛЬТУРА И ПОЛИЯЗЫЧИЕ В УСЛОВИЯХ ДОШКОЛЬНОЙ ОРГАНИЗАЦИИ

Сотникова Ольга Владиславовна Воспитатель КГКП детский сад «Балақай»,г. Караганда

Понятие поликультурного воспитания (multicultural education) получило распространение в мировой педагогике с 1960-х годов. Одно из его первых

223

нормативных определений это- "воспитание, включающее организацию и содержание педагогического процесса, в котором представлены две или более культуры, отличающиеся по языковому, этническому, национальному или расовому признаку".

Отношение к человеку другой национальности начинает формироваться у ребёнка примерно с четырёх лет. Основываясь на знаниях о людях других национальностей.

В пределах Р К проживают народы разных национальностей и проблема формирования доброжелательных межнациональных отношений является очень актуальной.

Современный человек сегодня характеризуется как личность, свободно владеющая двумя и более языками, осознающая принадлежность к собственной национальной культуре,понимающая и уважающая самобытность культуры собеседника,умеющая участвовать в межкультурном диалоге.

Расставляя приоритеты работы в сфере образования, Глава государства в своем Послании народу Казахстана «Стратегия «Казахстан-2050»: новый политический курс состоявшегося государства» отметил, что, как и во всем мире, Казахстану необходимо переходить на новые методы образования.

В основе политики триединства языков лежит требование знания гражданами страны казахского языка.

Особое значение в языковой политике Казахстана придается русскому языку, который является одним из мировых языков и имеет широкое распространение в современном мире.

Третьим элементом является английский язык, который занимает в современном мире доминирующее положение. Английский язык открывает казахстанцам окно в мир, окно в глобализацию. Казахстан все шире и глубже вовлекается в международные процессы и контакты. Сегодня в обществе никого не надо убеждать, что знание английского языка является важнейшим ресурсом профессионального роста человека. Итак, язык рассматривается, как фактор культуры, во-первых, потому что он является ее составной частью которую мы наследуем от наших предков; во-вторых, язык - основной инструмент, посредством которой мы усваиваем культуру; в-третьих, это важнейшее из всех явлений культурного порядка. Являясь составной частью культуры и его орудием, он выражает специфические черты национальной ментальности, открывает механизмы области сознания. Язык - это объективная реальность.

Уважение к языку, культуре другого народа ребенку надо прививать с ясельного возраста. Основным принципом обучения является принцип постепенности – «от близкого к далёкому».

Средствами воспитания являются: - художественная литература; - предметы быта; - игрушки; - народное творчество;

224

- проведения национальных праздников. На всех возрастных этапах важно знакомить детей с художественной

литературой: чтение сказок, рассказов, стихотворений, народными промыслами не только своей страны, но и других народов. Знакомство с культурой других народов можно продолжать на занятиях по развитию речи и ознакомлению с окружающим.

В соответствии с программой развития детского сада организованная учебная деятельность по ознакомлению с культурой других национальностей проводиться по следующей тематике:

Путешествие по стране; Растительный и животный мир; Бытовая культура( одежда, национальная кухня, предметы быта) Национальные обычаи и обряды; Знакомство с художественной литературой; Знакомство с музыкальным творчеством; Подвижные национальные игры; Сюжетно – ролевые игры. В организованной учебной деятельности детей используются такие методы

и приёмы обучения как: беседа, объяснение, показ, обыгрывание обычаев и традиций, исполнение песен, танцев, слушание музыки, рассматривание музыкальных инструментов.

При посещении детского сада непродолжительное время дети узнали много интересного и познавательного не только о стране в которой они живут, но и о культуре других национальностей.

Проводились экскурсии в «Зал Дружбы»,где дети рассматривали предметы быта, национальную одежду других народов,играли в национальные подвижные игры.

Месяц заканчивается большим национальным праздником с участием родителей, с проведением игр, использованием песен, танцев.

Дети применяют полученные знания в общении друг с другом, исполняют национальные песни, игры.

Все полученные знания детей в организованной учебной деятельности закрепляются в сюжетно – ролевых играх, словесных, дидактических играх, различных викторинах на знание традиций, обычаев, музыкальных произведений, народного творчества и др., а также в КВН.

Закрепляя полученные знания, дети применяют их в повседневной жизни: обыгрывают обычаи, традиции, обряды под руководством педагога.

Закрепление знаний проводиться во вторую половину дня в группах, а также в «Зале Дружбы».Таким образом, в условиях сближения стран и народов, усиления их взаимодействия наряду с развитием собственной национальной культуры, ставится задача формирования умения общаться с людьми разных национальностей, понимать, ценить и уважать своеобразие других культур.

Литература: 1.Послание Президента к народу Казахстана.

225

2.Журнал «Дошкольное воспитание» № 6 – 1990г. 3.Журнал «Дошкольное воспитание» № 7 – 1989г. 4.Есенжолова Р.Д.,Камшилина В.К.,Оразбаева Н.К. Мы поем и рассказываем. Алматы, 1997.

АДАМГЕРШІЛІК – АСЫЛ ҚАСИЕТ! Сулейменова Айгуль Кенесовна

Қарағанды қаласы «Балақай» б/б КМҚК тəрбиешісі

Жақсы мінез бен ақыл күші біріксе – бұлар адамгершілік қасиеттер Ыбырай Алтынсарин

Адамгершілік - адам бойындағы ең асыл жəне жоғарғы қасиеті. Бұл қасиет адамды мейірімділікке, Отанын, елін, отбасын сүюге үйретеді. Егер адамда адамгершілік қасиет болмаса, ол адам өз-өзін сыйламайды. Адамгершілік əлемді жақсартады. Адамгершілігі мол,жүзінен иманы төгіліп тұратын, біреуге көмектесе алсам деген адамдардың өзі қазіргі кезде көп емес сияқты. Бұл өмірдің ашы да болса шындығы. Бірақта бұл қасиетті адам өз бойына дəріптеуге құлқылы.Мысалға айта кететін болсақ ата – ананың жас нəрестені жастайынан жақсы қасиеттерге үйретуі.«Адамгершілікке тəрбиелеу құралы – еңбек пен ата - ана үлгісі» - деп, Ы. Алтынсарин атамыз айтқандай, құнды қасиеттерге ие болу, рухани бай адамды қалыптастыру баланың туылған кезінен басталуы керек. Халықта «Ағаш түзу өсу үшін оған көшет кезінде көмектесуге болады, ал үлкен ағаш болғанда оны түзете алмайсың» деп бекер айтылмаған.Сондықтан баланың бойына жастайынан ізгілік, мейірімділік, қайырымдылық, яғни адамгершілік құнды қасиеттерді сіңіріп, өз-өзіне сенімділікті тəрбиелеуде отбасы мен педагогтар шешуші роль атқарады.

Адамгершіліктің қайнар көзі–халқында,отбасында,олардың өнерлерінде, əдет–ғұрыпында.Əр адам адам адамгершіліктң күнделікті тұрмыс- тіршілігінен,қоршаған ортадан бойына сіңіреді. Баланың бойына жалпы адамзаттық қасиеттерді сіңіру–өміріміздің мəні, сəні, салтанаты, мархабаты, мəртебесі. Өйткені, баланың əдепті өсуі,ұядан көрген тəрбиесіне байланысты. Балаларда ортақ пайдалы жұмысты істеуге тырысу, бірге ойнау, бір нəрсемен шұғылдану, ортақ мақсат қою жəне оны жүзеге асыру ісіне өздері қатысуға талпыныс пайда болады.Мұның бəрі де баланың жеке басының қоғамдық бағытын анықтайды,оның өмірге белсенді ұстанымын бірте-бірте қалыптастырады.

Əр баланың жеке басы- оның моральдық дамуы үшін қамқорлық жасау- бүгінгі күннің жəне алдағы күндердің талабы, оған педагогтың күнделікті көңіл бөлуі талап етіледіотбасы тəрбиесімен қоса, балабақшадан алған тəрбиесіне де байланысты. Халқымыз «баланы ойын өсіреді»деген сөзі тегін айтылмаса керек. Бала ойнап жүріп, ойланады, жүйкесі тынығады, ойы сергиді, денесі шымырланады.Өздерінің құрбы-құрдастарымен жақсы араласуды үйренеді. Сан алуан ойындар баланың дене тəрбиесін дамытып, жас жеткіншектің бойына адамгершілік, сүйіспеншілік, кішіге көмек, үлкенге құрмет көрсете

226

білуге,қиыншылықтан қорықпауға,мақсатқа жетуде төзімділікті ұлғайтуға тəрбиелеуде ерекше мəні бар. Ең бастысы, ойын баланы жан - жақты, тез ойланып шешім қабылдауға, ойын шыншыл ойнауға кешірімді, жанашырлыққа тəрбиелейтіні анық.

Адамгершілік тақырыбы - мəңгілік. Жас ұрпақтың бойына адамгершілік қасиеттерді сіңіру- ата - ана мен ұстаздардың басты міндеті. Көрнекті педагог В.Сухомлинский «Егер балаға қуаныш пен бақыт бере білсек, ол бала солай бола алады», — дейді. Демек, балаларға жан - жақты терең білім беріп, оның жүрегіне адамгершіліктің асыл қасиеттерін үздіксіз ұялата білсек, ертеңгі азамат жеке тұлғаның өзіндік көзқарасының қалыптасуына, айналасымен санасуына ықпал етері сөзсі анық.

Атақты педагог Сухомлинский; «Бала кезде үш жастан он екі жасқа дейінгі аралықта əр адам өзінің рухани дамуына қажетті нəрсенің бəрін де ертегіден алады. Тəрбиенің негізгі мақсаты- дені сау, ұлттық сана сезімі оянған, рухани ойлау дəрежесі биік, мəдениетті, парасатты, ар-ожданы мол, еңбекқор,іскер, бойында басқа да игі қасиеттер қалыптасқан ұрпақ тəрбиелеу. Ертегінің рухани тəрбиелік мəні зор. Ол балаға рухани ляззат беріп, қиялға қанат бітіретін, жасбаланың рухының өсіп жетілуіне қажетті нəрсенің мол қоры бар рухани азық», деп атап көрсеткен.

Сананың қалыптасуы-ол баланың мектепке бармастан бұрын, қоғам туралы алғашқы ұғымдарының қалыптасыуна, жақын адамдардың өзара қатынасынан басталады.Баланы жақсы адамгершілік қасиеттерге, мəдениетке тəрбиелеуде тəрбиелі адаммен жолдас болудың əсері күшті екенін халқымыз ежелден бағалай білген. «Жақсымен жолдас болсаң- жетерсің мұратқа, жаманмен жолдас болсаң-қаларсың ұятқа...»,«Жаман дос,жолдасын қалдырар жауға»—деген мақалдардан көруге болады. Мақал-мəтелдер, жұмбақ, айтыс, өлеңдер адамгершілік тəрбиенің арқауы. Үлкенді сыйлау адамгершіліктің бір негізі.Адамзаттық құндылықтар бала бойына іс-əрекет барысында,əр түрлі ойындар,хикаялар,ертегілер,қойылымдар арқылы беріледі.

Көрнекті педагог В.Сухомлинский «Егер балаға қуаныш пен бақыт бере білсек, ол бала солай бола алады», — дейді. Демек, алдымыздағы балаға жан-жақты терең білім беріп, оның жүрегіне адамгершіліктің асыл қасиеттерін үздіксіз ұялата білсек, ертеңгі азамат жеке тұлғаның өзіндік көзқарасының қалыптасуына, айналасымен санасуына ықпал етері сөзсіз.

Қай кезде болмасын адамзат алдында тұратын ұлы мұрат-міндеттерінің ең бастысы—өзінің ісін, өмірін жалғастыратын салауатты,саналы ұрпақ тəрбиелеу.

Халықтын əріден келе жатқан тəрбиесін ұрпаққа жеткізіп отырған жандар тəрбиешілер. Біз балабашада балаларымызды адамгершілікке тəрбиелеуде ұлттық педагогиканы жəне халық тəрбиесін үлгі етеміз. Осы арқылы адамгершілік қасиеттерді бала бойына сіңіреміз.

Əдебиеттер: 1.tarbie.kz 2.ineu.edu.kz

227

ИНКЛЮЗИВТІ БІЛІМ БЕРУДІҢ АРТЫҚШЫЛЫҚТАРЫ

Султанова Марина Орынбасаровна, Тулегенова Алтыншаш Мухтаровна

Ақтөбе қаласы, Ақтөбе гуманитарлық коллежі, педагогика пəнінің оқытушылары

Қазіргі өркениетке ұмтылған қоғам талабына сай,Қазақстан Республикасының дамыған елдермен иық тіресіп тұруы үшін, еліміздің болашағы мен қазіргі кезеңі үшін білімді зерделі, өз бетімен іс əрекет ете алатын, қоғамнан өз орнын таба алатын жастарды дайындау бүгінгі педагог алдындағы үлкен міндет.

Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңында «Білім беру жүйесінің басты міндеттеріне:білім бағарламаларын меңгеру үшін жағдайлар жасау жəне жеке адамның шығармашылық рухани жəне дене мүмкіндіктерін дамыту, адамгершілікпен салауатты өмір салтының берік негіздерін қалыптастыру жеке басының дамуы үшін жағдай жасау арқылы парасатты байыту» деп атап көрсеткен. Осыған байланысты қоғам алдына оқушының жеке басын үйлесімді дамытуа бағыттайтын міндеттер қойылып отыр.

Білім беру жүйесінде даму мүмкіндігі шектеулі балаларға айрықша орын бөлінген. Бұл балаларға қатысты біздің алдымызда тұрған негізгі міндет – олардың əлеуметтік бейімделуіне, қоғамдағы толыққанды өмірге дайындалуына жағдай жасау жəне көмек көрсету.

Қазақстан Республикасы Президентінің 07.12.2010 жылғы №1118 Жарлығымен бекітілген білім беруді дамытудың Мемлекеттік бағдарламасы инклюзивті білім беру жүйесін жетілдіруді қарастырады[1].

Инклюзивті білім беру оқыту процесінде балаға жеке көмек көрсету мен психологиялық-педагогикалық қолдауды қамтамасыз етеді, жалпы білім беретін мектепте мүмкіндігі шектеулі балаларға кедергісіз аймақ құру ғана емес, баланың психофизикалық мүмкіндігін ескере отырып құрылатын оқу-тəрбие процесінің ерекшілігінде ескерген жөн.

Ал бұл процессті жүзеге асыру үшін мектепте балаға психологиялық- педагогикалық қолдау қызметі ұйымдастырылуы қажет екенін түсініп, өзіміз соны іске асыруымыз қажет.

Мүмкіндігі шектеулі балалар қатарына атап айтсақ оның бірі психикалық дамуы тежелген оқыту бағдарламасын меңгеруде қиындықтарға кездесетін үлгермеуші балалар.

Психикалық дамуы тежелген балалардың ерекшілігі шаршағыштығымен, жұмысқа қабілеттілігі төмендігі, қоршаған орта туралы дамуында бұзылыстар байқалады.

Психикалық дамуы тежелген баланы психологиялық-педогогикалық қолдау қызметінің тиісті мамандарымен жүзеге асырылады. Түсініктері фрагментарлық, зейіндері тұрақсыз, тұтас қабылдау мүмкіндігі бұзылған, жалпы психикалық процестердің дамуында бұзылыстар байқалады, мұндайда əр маман өз бағыттары бойынша жұмыс істейді[2].

228

Жалпы инклюзивті білім беру – мүміндігі шектеулі балаларды оқытып-үйретудін бір формасы. Нағыз инклюзия білім берудің екі жүйесін: жалпы жəне арнаулы жүйелерді бір-біріне қарама-қайшы қоймай, қайта жақындатады.

Инклюзивті оқыту–мүмкіндігі шектеулі балалардың дені сау балалармен бірге олардың əлеметтендіру жəне интеграция процестерін жеңілдету мақсатындағы бірлескен оқыту.

Инклюзивті оқыту-барлық кемтар балаларға мектепке дейінгі оқу орындарында, мектепте жəне мектеп өміріне белсене қатысуға мүмкіндік береді,оқушылардың тең құқығын анықтайды, адамдармен қарым-қатынасына қажетті қабілеттілікті дамытуға мүмкіндік береді, барлық балаларды жалпы білім үрдісіне толық енгізу жəне əлеуметтік бейімдеуге, жынысына, шығу тегіне, дініне, жағдайына қарамай, балаларды айыратын кедергілерді жоюға, ата-аналарын белсенділікке шақыруға, балалардың білімділік қажеттіліктеріне бейімделуіне жағдай қалыптастыру, яғни жалпы білім беру сапасы сақталған тиімді оқытуға бағытталған мемлекеттік саясат.

Инклюзивті оқытуды ашқан мектептерде оқыған балалар адам құқығы туралы білім алуға мүмкіншілік алады, өйткені олар бір-бірімен қарым-қатынас жасауға, танып білуге, қабылдауға үйренеді[3].

Білім берудің бұл түрінде мүмкіндігі шектеулі баланың өз-өзіне сенімі артады, ол маңайындағылар тарапынан өзіне қолдау бар екенін сезінеді,бұл баланың өзін –өзі бағалай білуіне, қоршаған ортасына сүйіспеншілікпен қарауына, өзін қоғамның толыққанды мүшесі сезуіне жол ашады, осы сенімділіктерін дамыта түсуде педагогтардың ролі зор. Оқытудың бұл түрі арқылы мүмкіндігі шектеулі бала өз қабілетіне сай, ата- анасынан алшақтамай, арнайы мектеп -интернаттарда тұрып оқуға мəжбүр болмай, тұрғылықты жерде білім алып, əлеуметтік жағынан бейімделеді.

Ата-анасы да баласының дамуы мен тəрбиесіне белсене қатысып, жеткіншек алдында жауапкершіліктері артады.

Инклюзивті оқытудың негізгі принциптері: 1.Адам құндылығы оның мүмкіндігіне қарай қабіліттілігімен, жеткен жетісітіктерімен анықталады; 2.Əрбір адам сезуге жəне ойлауға қабілетті; 3.Əрбір адам қарым –қатынасқа құқұлы; 4.Барлық адам бір- біріне қажет; 5.Білім шынайы қарым-қатынас шеңберінде жүзеге асады 6.Барлық адамдар құрбы-құрдастарының қолдауы мен достығын қажет етеді. 7.Əрбір оқушы үшін жетістікке жету- өзінің мүмкіндігіне қарай орындай алатын əрекетін жүзеге асыру; 8.Жан-жақтылық адам өмірінің даму аясын кеңейтеді.

Даму мүмкіндігі шектеулі балалармен психологтың жұмыс жасаудағы ерекшелігі. 1. Мектеп жағдайына тез бейімделуге қажет əлеуметтік- адамгершілік жағымды мінез - құлық қалыптастыру; 2. Оқуға қызығушылығын дамыту;

229

3. Жеке тұлғалық ерекшеліктерін дамыту( оқу белсенділігі, өз бетімен жұмыс істеу т.б.) арқылы оқудағы қиындықтарды жою; 4. Жалпы интеллектуалдық біліктілігін жас ерекшелігіне қарай дамыту (салыстыру, қарым -қатынас, практикалық топ , ойлау т.б.); 5. Жалпы даму деңгейін көтеру жəне жеке дамуындағы ауытқушылықты түзету. 6. Өз жасына сəйкес баланың жалпы дамуын жəне біліктілігін дағдыларын нығайту үшін жағымды əлеуметтік орта қалыптастыру;

Күтілетін нəтиже: - Оқудағы негізгі қиындықтары жойылады; -Адамгершілік қасиеттері дамиды, жағымды мінез – құлық қалыптасады; - Өзіне деген сенімділігі артады. Инклюзивті білім беру - барлық балаларды жалпы білім үрдісіне толық

енгізу жəне əлеуметтік бейімдеуге, жынысына, шығу тегіне, дініне, жағдайына қарамай, балаларды айыратын кедергіліерді жоюға , ата-аналарын белсенділікке шақыруға, баланың түзету – педагогикалық жəне əлеуметтік қажеттіліктерін арнайы қолдау,қоршаған ортаның балаларды жас ерекшеліктеріне жəне білімдік қажеттіліктерінен бейімделуіне жағдай қалыптастыру, яғни, жалпы білім беру сапасы сақталған тиімді оқытуға бағытталған мемлекеттік саясат.

Білім беруде бəсекеге қабілетті жас маман, инклюзивті білім беру саласында жоғары білік жəне дағдыларға ие, сонымен қатар, шығармашылық мүмкіндіктері бар маман болуы тиіс. Мұғалім тек оқушыларды шығармашылық іс – əрекетке тартып қана қоймай, сонымен бірге, олардың өздерінің шығармашылық мүмкіндіктерін дамыту қажет. Мұғалімнің əр оқушымен қарым–қатынасқа түсу мүмкіндігі кəсіптік жетістіктің негізі болып табылады[4].

Болашақ педагог маманды инклюзивті білім беру жағдайында жұмыс жасауға даярлауда негізгі фактор болып – олардың өздерінің жекелік қасиеттерінің оқушылармен бірге жұмыспен сəйкес болуы болып табылады.

Инклюзвті білім беру негізінде барлық адамдарды бірдей қарым – қатынаспен қамтамасыз ету, бірақ ерекше мұқтаждықтары бар балаларға ерекше жағдайлар ұйымдастыру жəне балаларға деген қандай да болмасын кемістулерді болдырмау идеологиясы тұр. Тəжірибе көрсеткендей, кез – келген білім беру жүйесінен белгілі – бір балалардың бөлігі бөлініп қалады, себебі білім беру жүйесі бұндай балалардың оқуға деген жеке мұқтаждықтарын қанағаттандыра алмайды[5].

Сонымен қорыта айтқанда, инклюзивті оқыту-оқушылардың тең құқығын анықтайды жəне ұжым іс-əрекетіне қатысуға, адамдармен қарым-қатынасына қажетті қабілеттілікті дамытуға мүмкіндік береді. Инклюзивті оқыту арқылы барлық балалардың мұқтаждықтарын ескеріп, ерекше қажеттіліктері бар балалардың білім алуын қамтамасыз ететін жалпы білім үрдісін дамытуға болады. Мұндай оқыту түрі арнаулы білім беру жүйесінде дəстүрлі түрде қалыптасқан жəне даму үстіндегі формаларды ығыстырмайды, қайта жақындатады.

230

Инклюзивті бағыт арқылы мүмкіндігі шектеулі балаларды оқуда жетістікке жетуге ықпал етіп, жақсы өмір сүру мүмкіншілігін қалыптастырады. Осы бағытты білім беру жүйесіне енгізу арқылы оқушыларды адамгершілікке, ізгілікке, қайырымдылыққа тəрбиелей аламыз. Сонымен қоса, инклюзивті оқыту үрдісі балаларды толеранттылыққа тəрбиелеудің бастауы болмақ.

Пайдаланылған əдебиеттер: 1. «Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы».- А., 2010. 2. Психолого-педагогическое консультирование исопровождение развития ребенка: пособие для учителя-дефектолога /Под ред. Л.М.Шипицыной - М., 2005. 3. Бгажнокова И.М. «Школа для детей с нарушениями интеллекта: тенденции перспективы развития» Дефектология 2004ж 4. Кемтар балаларды əлеуметтік жəне медициналық-педагогикалық түзету арқылы қолдау туралы. ҚР 2002ж №343 заңы 5. Қазақстан Республикасының Білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарына арналған мемлекеттік бағдарламасы.-Астана, 2010. КОЛЛЕДЖ СТУДЕНТТЕРІНЕ БІЛІМ БЕРУДЕГІ ИННОВАЦИЯЛЫҚ

ТЕХНОЛОГИЯЛАРДЫ ПАЙДАЛАНУ Султашева Зина Штаконовна

Атырау облысы Жылыой ауданы Құлсары қаласы. Т. Байсырымов атындағы Құлсары гуманитарлық- техникалық колледжі

Мұнай-газ ісі бойынша арнаулы пəн оқытушысы

Ғылым мен техниканың жедел дамыған, ақпараттық мəліметтер ағыны күшейген заманда ақыл-ой мүмкіндігін қалыптастырып, адамның қабілетін, талантын дамыту білім беру орындарының басты міндеті болып отыр. Ол бүгінгі білім беру кеңістігіндегі ауадай қажет жаңару оқытушының ізденімпаздығы мен шығармашылық жемісімен келмек. Сондықтан да əрбір студенттің қабілетіне қарай білім беруді, оны дербестікке, ізденімпаздыққа, шығармашылыққа тəрбиелеуді жүзеге асыратын жаңартылған педагогикалық технологияны меңгеруге үлкен бетбұрыс жасалуы қажет.Өйткені мемлекеттік білім стандарты деңгейінде оқу үдерісін ұйымдастыру жаңа педагогикалық инновациялық технологияны енгізуді міндеттейді.

Осыған орай, Елбасымыздың халыққа жолдауында «Білім беру реформасы–Қазақстанның бəсекеге қабілеттілігін қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін аса маңызды құралдарының бірі. Бізге экономикалық жəне қоғамдық қажеттіліктеріне сай келетін осы заманғы білім беру жүйесі қажет» деп атап көрсетті. Келер ұрпаққа қоғам талабына сай тəрбие мен білім беруде мұғалімдердің инновациялық іс-əрекетінің ғылыми педагогикалық негіздерін меңгеруі – маңызды мəселе.

Инновация (жаңалық жаңарту)-қазіргі ойлау үлгісі мен дəстүрлі таным ерекшелігіне ұқсамайтын жаңа ойлау жүйесін тауып шығару, кезектегі білім мен материалдық мүмкіндіктерді пайдалана отырып көнені өңдеу, бар нəрсені

231

тіпті де жақсарту, кем нəрсені толықтыру, тың нəрсені байқау, жаңа зат, жаңа əдіс, жаңа жол, жаңа орта жаңалығымен өмірді жаңарту.

Инновация сөзін қазақтың "тапқырлық", "жаңалық" сөздерімен тең мағынада қолдануға рұқсат етіледі.. Əрине инновацияның қазіргі мағынасы ауқымды, ол көбінесе адамның рухани белсенділігі арқылы əуелде болмаған жаңа жоспарлау, жобалау, техника, мəдениет, сауда, жəне қоғамдық өмір салтын қалыптастыру, ал, тар мағынада тек жаратылыстану ғылымдары мен өндірістік техникада жаңа тапқырлық ашуды көрсетеді.

Қарапайым мағынада айтсақ, егер əлдебір өзгертулер, тапқырлықтар, жаңалықтар қоғамда жалпы қолданыла бастаса, онда ол жаңалық ашудың шындап толық іске асқанын көрсетеді. Көптеген салаларда заттар мен əдістерге жасалған жаңалық өмірде белгілі бір мағынаға ие болса, ол өмірдің көптеген салаларында өзгерістерге ықпал етеді.

Жаңа қоғамға жаңа адам керек. Мұндай адамды дамыту – қазіргі заманғы білім беру жүйесінің алдында тұрған басты міндет.

Елбасының «ХХІ ғасырда білімін дамыта алмаған елдің тығырыққа тірелері анық» деген қағидасына сүйенсек, қазіргі қоғамдағы дамудың басты факторлары:білім, ғылым, саяси тұрақтылық екенін, яғни заман өзгергенімен, мемлекеттің өркендеуі, халықтың əл-ауқатының көтерілуі білімсіз мүмкін емес.

Бүгінгі таңда əлемнің жетекші елдерінің көпшілігі білім беру жүйесін, білім берудің мақсатын, мазмұны мен технологияларын оның нəтижесіне қарап бағалайтын болды. Білім берудің негізгі мақсаты білім алып, білік пен дағды, іскерлікке қол жеткізу ғана емес, солардың негізінде дербес, əлеуметтік жəне кəсіби біліктілікке – ақпаратты өзі іздеп табу, талдау жəне ұтымды пайдалану, жылдам қарқынмен өзгеріп жатқан қазіргі заманға лайықты өмір сүру жəне жұмыс істеу болып табылады.

Қазіргі таңда əлемдік білім кеңістігінің даму тарихы жəне оның əр кезеңіндегі айқындаған тенденциялары əр халықтың гүлденіп, өркендеуінің, қоғамдағы прогрессивтік өзгерістердің білімге байланыстылығын, жалпы білім сапасының маңыздылығын дəлелдейді. Бұған мысал ретінде қазақтан шыққан тұңғыш ғалым, географ Шоқан Уəлиханов: «Əр халықтың кемеліне келіп гүлденуі үшін азаттық пен білім керек»,— деп білімнің маңызына ерекше мəн берген сөзі дəлел бола алады. Осы тұрғыдан алғанда Қазақ елінің ғылымы мен білімінің стратегиясы білім беру жүйесінің ұлттық білім мен тəрбие идеяларын сақтай отырып, əлемдік білім кеңістігіне замануи үдеріске кірігуімен анықталады.

Еліміздің əрбір облыс орталықтарында Ұлыбританиядағы Кембридж университеті ұстаздарының оқыту мен оқудағы жаңа əдіс-тəсілдерін оқып-үйрену үшін арнайы курстар өтуде. Арнайы бағдарлама бойынша теориялық жəне практика жүзінде мұғалімдер өз біліктіліктерін арттыруда Кембридж университеті мұғалімдерінің оқыту мен оқудағы жаңа əдіс- тəсілдерін оқытып үйрету бағдарламасының негізгі мақсаты:— педагог қызметкерлердің қосымша білім мен дағдыларды алудағы білімдік қажеттіліктерін қанағаттандыру,

232

қазақстандық мұғалімдердің қарқынды өзгеріп жатқан əлем жағдайында үздіксіз кəсіби дамуға дайын болуына көмектесу;

— білім берудегі əдістемелік жұмыстың тиімділігін қамтамасыз ететін инновациялық үдерістерді қолдау;

Мен өз тəжірибемде «Мұнай жəне газ скважиналарын бұрғылау техникасы мен технологиясы» пəнінен Шеврон компаниясы мен Орталық Азияның Еуразия Қорының қолдауымен ұйымдастырылған «Қазақстан Республикасында мұнай жəне газ облысында кəсіби – техникалық білім беруді жетілдіру» жобасының аясында Мұнай жəне газға пайдалану жəне барлау скважиналарын бұрғылау бойынша Бұрғылаушы көмекшісі модульді оқыту бағдарламасы бойынша оқып сертификат алдым.

Осы колледждің мұнай мамандығының студенттеріне бағдарламада пəн бойынша 14 модульдік тарау бар,əрбір тарау тест жұмысы мен қорытындыланады, яғни оқылған тақырыптарға байланысты қазақ тобына қазақша, орыс тобына орысша тест сұрақтарын салып қоямын, сол бойынша студенттердің білімі жəне меңгеру сапасы анықталады. . Тест соңында қанша пайызға студент жауап берді сол бойынша бағаланады . Дұрыс жауаптың пайызы 75 болуы керек.

Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңында «Білім беру жүйесінің басты міндеті-оқытудың жаңа технологияларын енгізу, білім беруді ақпараттандыру, халықаралық коммуникациялық желілерге шығу, ұлттық жəне жалпы адамзаттық құндылықтар, ғылым мен практика жетістіктері негізінде жеке тұлғаны қалыптастыруға, дамытуға жəне кəсіби шыңдауға бағытталған білім алу үшін қажетті жағдайлар жасау» - деп атап көрсеткендей, қазіргі кезде əрбір оқытушының алдына қойып отырған басты міндеттерінің бірі-оқытудың əдіс-тəсілдерін үнемі жетілдіріп отыру жəне жаңа педагогикалық үдерістегі технологияны меңгеру.

Ал білім беру жүйесінің алдындағы жаңа міндеттердің бірі инновациялық педагогикалық оқыту технологияларын пайдаланып білім сапасын арттыру.

Сондай-ақ, оқыту формасын, əдістерін, технологияларын таңдауда көп нұсқалық қағидасына мұғалімдердің өзіне ыңғайлы нұсқаны қолдануына мүмкіндік береді.Сонымен қатар, білім сапасының алдында шығармашылық бағытта жұмыс істейтін тың жаңалықтар ашатын ойлау қабілетімен ерекшеленетін жеке тұлғаны дамыту міндеті тұр.

Білім берудің озық технологияларымен оқытудың негізгі қағидалары білім алушыларға өз бетімен ықпал ету, өзіндік пікірлерін анық, жүйелі жеткізе алатын тұлға дамыту. Сондай-ақ білім алушылардың танымдық, шығармашылық қабілетін дамыту.

Педагогикалық технология оқушылардың жеке басын дамыту мен білім беру мақсатына жету жолындағы педагогикалық қызметтің , іс-əрекеттің жүйелі дамып отыратын жобасы ретінде студенттің белсенділігін арттыруды көздейді. Ал студент белсенділігінің артуы оны шығармашылыққа жетелейді.

Шығармашылық дегеніміз- адамның өмір шындығында өзін-өзі тануға, жаңалық ашуға, жаңа тəсілдер табуға ұмтылуы, ізденуі. Шығармашлық қабілет

233

əр баланың табиғатында болуы мүмкін. Біздің міндетіміз- студентке оның бойында жасырынып жатқан мүмкіндіктерін ашып көрсету. Өз тəжірибемде «Мұнай жəне газ кен орындарын пайдалану» жəне «Мұнай жəне газ скважиналарын бұрғылау» мамандықтары бойынша білім алып жатқан студенттердің шығармашылық қабілеттерін, сабақта немесе сабақтан тыс уақытта дамытуда Сын Тұрғысынан Ойлау жобасының көптеген стратегияларын қолданамын: -Тақырыпты мазмұнына қарай жинақтау ,арнаулы бір тақырыпқа пікір – талас тудыру /ой қозғау / -Берілген тапсырманы түрлендіру бағыттағы жұмыс/эссе , шығарма, сауаттылықты ашатын хаттар т.б.стратегиялар/ -Əңгіменің ұқсастығын салыстыру, бөліктерге бөлу, ат қойғызу, мəтіндегі ұқсастық пен айырмшылықты табуға /Венн диаграммасы, аялдамамен оқу стратегиясы/ -Шығармада екі кейіпкердің қарама-қарсы элементтерін сипаттау /қарама-қайшы элементтер стратегиясы/ -Өлең шумақтарын құрастыру /5 жолды өлең/

Соның бірі Сын Тұрғысынан Ойлау элементтерін қолдана отырып өткізген ашық сабағымды ұсынамын.

Сабақ тақырыбы: Скважиналарды бұрғылау туралы жалпы мағлұмат Сабақ мақсаттары: Білімділігі: Скважина туралы мағұлмат беру ,түрлерімен таныстыру,

қандай мақсатта қазылады жəне скважина элементтерімен таныстыру. Дамытушылығы:Логикалық ойлау қабілеттерін дамыту, əр оқушының

жеке қабілеттерін, топпен жұмыс жасауын дамыту. Тəрбиелігі:Белсенділікке тəрбиелеу, өз бетімен жұмыс жасауға тəрбиелеу,

жауапкершілікке, сөйлеу мəнеріне тəрбиелеу, өзін топ ішінде ұстауға тəрбиелеу.

Сабақ түрі: сайыс сабақ Сабақ əдісі: Жаңа технологияны қолдану Көрнекі құралдар:интерактивті тақта, оқулықтар,сызбалар,оқу

нұсқаулықтары. Сағат саны: 1сағат Пəнаралық байланыс:

1.Мұнай жəне газ скважиналарын бұрғылау жəне бұрғылау жұмыстарының техникасы мен технологиясы. 2.Мұнай кəсіпшілік машиналары мен механизмдері. 3.Жалпы мұнай газ кəсіпшілігінің геологиясы.

Сабақ жүрісі 1- тур Тақырыпты бөліп беру (7минут) Бір тақырыпты алып топқа бөлінген студенттерге жаңа жолдан

басталатын дəрісті бөліп беру.

234

Берілген уақыт ішінде топтағы студенттер өздерінің түсініктерін айтып қалған студенттерге түсіндіру.

Түсіндіру əдісін өздері таңдайды. Оқып дайындалу үшін 7 минут уақыт беріледі. Түсіндіру 3 минут.

(Дайындық кезінде мұнайдың шығу тегі туралы бейнетаспа көрсету.) 2-тур. Берілген сөзге кроссворд немесе сканворд құрастыру(7 минут) Топтың

атауына байланысты əрбір топ 7 минут уақыт ішінде кроссворд немесе сканворд құрастыру керек. Талдау 3 минут .

3-тур Ортақ сөзге төрт шумақ тақпақ шығару (7 минут) 4-тур Бұл турда бір топтың студент тері кезектесе келесі топтың студенттеріне

қимылмен құрал жабдықты көрсету керек, ал келесі топ соны анықтау керек. 5-тур Бұл турда студенттер берілген тапсырма бойынша құрал жабдықтың

макетін жасап ,құрал жабдықтың не үшін керек екенін түсіндіріп,соны аукционға салу керек.

6- тур. Қорытындылау. Пайдаланған əдебиеттер: 1.Технология бурение нефтяных и газовых скважин. Ю.В. Вадецкий . 2. Буровые машины и механизмы И.Л. Лесецкий 3. Мұнай жəне газ геологиясы Қ.Н. Аманниязов 4.Оқу- əдістемелік көмекші нұсқаулықтар. 5.Ғ.М.Нұрсұлтанов ,Қ.Н. Абайұлданов . Мұнай мен газды өндіріп өңдеу. –

Алматы.2000 Сыни тұрғыдан ойлау көбінесе қарсы пікір айтуға, баламалы шешімдерді

қабылдауға,ойлау жəне іс-əрекетімізге жаңа немесе түрлендірілген тəсілдерді енгізуге дайын болуға, ұйымдастырылған қоғамдық əрекеттерге жəне басқаларды сыни тұрғыдан ойлауға баулуды көздейді.Бұл Сын Тұрғысынан Ойлау элементтеріне сүйене отырып, студент ойындағы айтар сөзін жүйелеп жеткізуге тырысады, өзгелердің жауабынан ой түйіп,басқаша қырынан танылады, əрбір ситуациялық мəселелерді жан-жақты қарастыруға белсенділік танытады.

Инновациялық технологиялар жүйесімен оқытуда көрсетілетін əдістердің барлығы өзара байланыста қолданылады.Ақпаратты-коммуникациялық жүйемен оқытуда мультимедиялық презентациялар, бейнематериалдар көрсету,слайд-лекция,слайд- шоу, электронды оқулықтар, тренингтік компьютерлік бағдарламалар, қолдану арқылы жүзеге асыруға болады.

Бұл технологияның өзін мұғалім түрліше іске асыруы мүмкін. Бұл жерде технологияны жүзеге асырушының тұлғалық компоненті, белгілі бір ерекшеліктері елеулі түрде əсер етеді, сонымен бірге білім алушының əрекеті – оның қабылдауы, ынтасы, құштарлығы негізгі рөл атқарады.

235

Инновациялық білім берудің дамуы оқу үдерісінің мазмұнына жəне ұйымдастыруына өзгеріс енгізуді талап етеді. Қазіргі білім беру саласындағы оқытудың озық технологияларын меңгермейінше сауатты, жан-жақты маман болу мүмкін емес. Жаңа технологияны меңгеру мұғалімнің интеллектуалдық, кəсіптік адамгершілік, рухани, азаматтық жəне де басқа көптеген адами келбеттің дамуына игі əсерін тигізеді, өзін-өзі дамытып, өзін-өзі жетілдіру оқу үдерісін тиімді ұйымдастыруына көмектеседі.

Қазіргі кезде инновацияның білім беру жүйесіндегі маңызды мəселелерінің бірі – жаңалықтарды топтастыру. Мұғалім үшін ашылған жаңа əдісті жан-жақты түсіне білу үшін, бұл жаңалықтың басқа жаңалықтардан ерекшелігін, айырмашылығын, артықшылығын көре білу қажет.

Білім беру саласындағы инновациялық технологиялардың басты мақсаты күнделікті өзгеріп жатқан өмірге білім алушыларды дайындау болып табылады.

Инновациялық технология–мұғалімнің кəсіби қызметін жаңартушы жəне сатыланып жоспарланған нəтижеге жетуге мүмкіндік беретін іс-əрекеттер жиынтығы. Педагогикалық технологиядағы басты мақсат – білім алушының оқу-танымдық əрекетін жандандыра отырып, алға қойған мақсатқа толықтай жету. Оқыту процесін жандандыру білім алушылардың оқу материалының теориялық мазмұнын игеру жөніндегі еңбегін тиімді ұйымдастыру жəне олардың практикалық іскерлік пен дағдыларын қалыптастыру болып табылады.

Оқу процесінің тиімділігі мен сапасы мұғалімнің əдістемелік дайындығы жəне сабақ жүргізу тəсілдері мен əдістеріне, инновациялық технологияларды игерулеріне тікелей байланысты болады.

Педагогикалық технология кəсіптік қызметтің ерекше түрі болып табылады. Оқытудың инновациялық технологиясын меңгеру мұғалімнен орасан зор іскерлік пен шығармашылыққа негізделген ізденістерді қажет етеді. Осындай мақсат көздеген жүйелі ізденістер мұғалімнің жаңа технологияны, инновациялық жетілуіне əкеледі.

Қазіргі білім беру саласындағы инновациялық технологияларын меңгермейінше сауатты, жан-жақты білгір маман болу мүмкін емес. Инновациялық технологияны меңгеру мұғалімнің зейін-зерделік, кəсіптік, адамгершілік, рухани, азаматтық жəне басқа да көптеген ұстаздық келбетінің қалыптасуына игі əсерін тигізеді, өзін-өзі дамытып, оқу-тəрбие үрдісін жүйелі ұйымдастыруына көмектеседі.

Бүгінгі күнгі инновациялық білім беру, оқу жəне əлеуметтік - тəрбиелік іс-əрекеттің үдерісі мен нəтижесі, ол жеке адамның жəне жалпы қоғамның іс-əрекетінің жаңа түрін жоспарлайды жəне ынталандырады.

Тəуелсіз еліміздің ертеңі-жас ұрпақтың рухани байлығы, мəдениеті, саналы ойлау қабілеті мен біліміне байланысты болады.

Пайдаланған əдебиеттер:

236

1. Назарбаев Н. Ə., Инновациялар мен оқу-білімді жетілдіру арқылы білім экономикасына. / Еуразия университеті студенттері алдында оқылған дəріс / Н.Ə. Назарбаев// Егемен Қазақстан. 2. Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңы. Астана, . 3.Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ə.Назарбаевтың халыққа Жолдауы, 2012 ж., желтоқсан. 4. Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011 – 2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы.

МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ҚАБІЛЕТТЕРІН ДАМЫТУ

Суфалдиярова Ақтолқын Дəрсқалиқызы Атырау қаласы Ж.Қаражігітов атындағы №16 мектеп - лицейдің мектеп алды

даярлық сыныбының мұғалімі

Мектеп жасына дейінгі бала психикасының қалыптасуы мен дамуы оның есейген шағымен салыстырғанда шапшаң жүреді. Балалық шақтың осы таңғажайып мүмкіншіліктері мидың, белгілі бір жүйке құрылымдарының толысып,пісіп-жетілуіне жəне олардың функционалдық қасиеттеріне байланысты.Бұдан шығатыны мектепке дейінгі кезеңдегі баланың жас ерекшеліктеріне байланысты қасиеттер оның шығармашылық қабілеті дамуының негізін қалайтын жағдайларды тудырады.

Балалардың шығармашылық қиялы мен қабілеттерін дамыту, олардың практикалық дағдыларды именденуі сəбилік кезеңнен басталады. Баланың ақыл-ой ерекшеліктері жаратылыстан шығармашылық,ізденгіштік сипаттарға ие, алайда оны дұрыс бағытта дамыту жағдайлары əрқилы, сондықтан баланың ақыл-ой қабілетін дамыту, оның нақты дара ерекшеліктерін ескеріп тəрбиелеуге байланысты балалардың толыққанды ақыл-ой тəрбиесін сенсорлық процестерді қалыптастырудан бастау қажет.

Балалардың шығармашылық қиялы мен қабілеттерін дамыту, олардың практикалық дағдыларды именденуі сəбилік кезеңнен басталады. Тəрбиешінің бұл бағыттағы жұмысының ғылыми негізде құрылуының жəне талапты бірте-бірте,жүйелі күрделендіру, əр түрлі жастағы балалардың білімі мен іскерлігін саралап қарау принцирін сақтап, өнердің əр түрінің қазіргі кездегі даму деңгейін ескеретін белгілі бір бағдарлама бойынша жүргізілуінің маңызы зор.Баланың ақыл-ой ерекшеліктері жаратылыстан шығармашылық, ізденгіштік сипаттарға ие, алайда оны дұрыс бағытта дамыту жағдайлары əрқилы, сондықтан баланың ақыл-ой қабілетін дамыту, оның нақты дара ерекшеліктерін ескеріп тəрбиелеуге байланысты балалардың толыққанды ақыл-ой тəрбиесін сенсорлық процестерді қалыптастырудан бастау қажет.

Мектеп жасына дейінгі баланың шығармашылық қабілетін үш кезеңге бөлуге болады.

Бірінші кезең – материалды тез қабылдап, жылдам меңгеретін бала.

237

Екінші кезең – арнаулы тапсырманы мұқият орындайтын бала. Үшінші кезең – берілген көркемдік білімді баяу қабылдайтын бала. Осы орайда баланың ынта-жігерін арттыру арқылы шығармашылық

деңгейін дамытуға болады.Баланың қабілеттілігін дұрыс түсіну үшін баланың жас ерекшелігін психологиясын білу жəне ескеру қажет. Шығармашылықты тежейтін бірнеше кедергі бар: біреулер «жасай алмаймын, қолымнан келмейді» деп өздерін үрейге, қорқынышқа билетсе, екінші бала өз жұмысына өзі қанағаттанбайды;ал үшінші біреу– жасқаншақтық немесе ұяңдықтың кесірінен өз талантын танытуға енжар болады; төртіншісі– жалқаулыққа жеңдіреді. Психологиялық дайындық, яғни педагогтың психологиялық əсері шығармашылық кезеңде баланың шабытын оятып, құлшындырып еліктіріп отырады.

Шығармашылық шеберлік үшін балаға педагогтың берер психологиялық əсері төмендегідей:

«Сенің қолыңнан бəрі келеді», «сен қабілеттісің», деген сөздермен баланың ерік-жігерін билеп, сенім білдіру;

Бүлдіршіндердің кішкентай жетістігі болса да, жоғары бағалап, мадақтап, көтермелеу.

Шығармашылық сəтте балаға құптаушылық көзқарас білдіру, сезім күйін бақылау, қамқорлық таныту;

Балалар үшін педагог өзін қарапайым жан есебінде таныта білу, оқиға, сюжет, образ жасауда оларға сенім білдіру;

Баланың қойған сұрақтарына пейілмен дұрыс жауап беру, олардың еркіндігін қамтамасыз ету сияқты əрекеттерді педагог білуі тиіс.

Қазіргі таңда шығармашылық тапсырмалар мектепалды даярлық топтарында əр сабақта ұйымдастырылады. Ал қазір дəстүрлі оқу іс-əрекеті мен шығармашылық оқу іс-əрекетінің айырмашылығын көрсететін болсақ: Мектеп жасына дейінгі өнімді шығармашылық қызметін ұйымдастыруда, бейнелеу өнерінің сабақтары барлық жас топтарында өткізіледі. Мектеп жасына дейінгі балалар бейнелеу өнерімен жалпы топтық оқу іс-əрекетінен тыс та, ойынға бөлінген уақыт мезгілінде шұғылданады. Тəрбиеші бұл ынтаны,алынған бейнелеу дағдыларын қолдануға баланың шығармашылығын қолдап отырады. Іс-əрекетің түрлеріне үңілсек сурет салу, жапсыру, мүсіндеу, құрастыру – балалардың шығармашылық белсендігін көрсету үшін үлкен мүмкіндік беретін сабақтардың бірі. Мектеп жасына дейінгі балалар бейнелеу кезеңінде заттарды салыстыра алмауы мүмкін, дегенмен нəрсеге қарап сурет салуда дəл ұқсастықпен бейнелеуге мүмкіндік бар. Сондықтан бала бақша балаларына бейнелеу өнерінен білім беруде көрнекілік құралдарды жүйелі пайдаланғаны жөн.

Сурет салуда балалардың екі типін кездестіруге болады: байқағыштар жəне арманшылдар. Байқағыштардың шығармашылығындағы бейнелер мен сюжеттер өмірден алынған болса, ал арманшылдардың суреттерінде қиялдан алынған кейіпкерлер көбірек кездеседі. Біреулер əр түрлі көліктерді, үйлерді, өмірдегі оқиғаларды, енді біреулері тауды, космостық бейнелер, ойдан

238

шығарылған жануарлар бейнелерін салады. Бейнелеу өнерінде баланың шығармашылық қабілеті тек қана тəрбиешінің тікелей басшылығымен дами алады. Баланың жағымды эмоциялық жағдайы бейнелеу өнері оқу іс - əрекетінде міндетті түрде қажет.Баланың шығармашылық белсенділігін арттыруда ата-аналар мен тəрбиешінің қолдау жағдайы дұрыс болуы қажет. Бейнелеген затпен қоршаған ортаға баланың қызығушылығының артуы шығармашылық қабілетін дамуына септігін тигізеді. Бала өз жұмысын айналасындағыларға көрсетуге ұмтылады. Осыны тəрбиеші естен шығармай, дұрыс бағалауы жəне дұрыс бағыттауы қажет. Баланың байқау қабілеті, шыдамдылығы басым болса, оның жұмысыда соншалықты қызықты болады. Бала сурет сала отырып заттар мен құбылыстарды жай ғана бейнелемейді, суретінде өз сезімдерін білдіреді.

Баланың тілін дамытуда оның шығармашылдығы қалыптасқан белгілі тақырып бойынша əңгіме құрау, сурет бойынша əңгіме құрастыру əдістерімен қатар балалардың қиялы мен арманшылдығын дамытатын «Мен ұшқыш болсам», «Мен президент болсам», «Мен əке болсам» тақырыптарда əңгіме құрастыру тапсырмалары жиі қолданылса бала қоршаған ортада өз орнын таба білуді үйренеді.Баланың сөйлеуде тапқырлығы мен анық мəнерлеп сөйлеу қабілетін жетілдіруде жұмбақ, жаңылтпаш, мақал-мəтел айтуды басынан бастап аяғына дейін балаларға айтқызу ең кеңінен таралған əдістердің бірі. Балалардың əңгіме құрауда шығармашылдығын дамыту бағытында қуыршақ театры, саусақ жəне үстел үстіндегі театр құралдарының əсерін ерекше атап өту қажет.

Баланың шығармашылық іс-əрекетіне жағдай туғызу дегеніміз - баланы ойлай білуге үйрету екені сөзсіз.Мектеп жасына дейінгі баладан шығармашылық қабілетті талап етпестен бұрын, оны соған үйреткен жөн. Баланың зейінін, есін, қиялын, интеллектісін дамыта отырып, ойлау қабілетін, шығармашылық іс - əрекетін жоғары деңгейде көтеруге болады. Баланың математика оқу іс-əрекетінде шығармашылық қабілетін дамыту.

Балалардың зейінін жаттықтыруға жеке дамытуға берілген тасырмалар түрлері: Бала бейімділігі мен икемділігі сəби күннен қалыптаса бастайды. Оқу жəне еңбек үстінде ол əрі қарай дамып, нығаяды. Өмірді танып білу, əдетте,оқып-үйренуден бастау алады.Содан соң адам сол білімін шығармашылықпен пайдалануға, қоғамға пайда келтіруге ұмтылады. «Барлық мүмкіндіктер балалардың бойында» деп, Лев Толстой айтқандай, ашылмай бұйығып жатқан мол мүмкіндікті дер кезінде дұрыс жолға бағыттай білу керек.

Мектепке дейінгі балалардың шығармашылық қабілетін дамыту бағытында жүргізілген жұмыстар нəтижесінде:

-Ойын-тапсырмаларын орындау барысында балалардың қиялдары дамып, шығармашылық қабілеттері белсенді түрде артады.

-Шығармашылық тапсырмаларды орындау арқылы баланың өз мүмкіндіктері дамып жетіледі.

239

-Оқу əрекетінде бала өзін-өзі қалыптасуына өз идеясын жүзеге асыруына бағытталған жаңа əдіс- тəсілдерді іздеп, проблеманы өзінше, жаңаша шешуге талпыныс жасайды.

-Тілдік тапсырмаларды орындау барысында сөздерді өзгерте, жаңа сөздер ойлап табуға белсенді тəжірибелер жасайды, сөйлеу іс-əрекетіне шығармашылықпен кіріседі.

-Бейнелеу іс-əрекетінде зат пен қоршаған ортаға баланың қызығушылығының артуы шығармашылық қиялының дамуына септігін тигізеді.

-Музыкалық іс-əрекетте баланың жеке басын жан–жақты дамыту эстетикалық тəрбие, дене тəрбиелерімен өзара тығыз байланысы арқасында қамтамасыз етіледі.

-Баланың бойында батылдық, еркіндік, ұшқырлық, сезімталдық сияқты қасиеттермен қатар ерекше ой қызметі,қайшылықтарды түсіну, заңдылықтарды анықтау, шығармашылыққа деген құштарлық дамиды.

Балалардың осындай шығармашылығын ұйымдастыра отырып өмір сүруге қабілетті, өзіндік дамуға даяр, өзін таныта алатын жəне өзі үшін де, қоғам үшін де бар мүмкіндігі пайдаланатын шығармашыл, құзіретті тұлғаны тəрбиелеуге жұмыстанудың маңызы зор болмақ.

Қорыта айтқанда, ұзақ жылдар бойы шығармашылық барлық адамның қолынан келе бермейді деп қарастырылып келсе, қазіргі ғылым жетістіктері негізіне қабілеттің мұндай дəрежесіне белгілі бір шарттар орындалған жағдайда кез келген баланы шығармашылыққа бейімдеуге болатыны көп айтылуда. Адамның шығармашылыққа ынтасы оның өз даралығын, өз қабілеттерін іске асыруға жол ашады.

Пайдаланылған əдебиеттер: 1.Ж.Б.Қоянбаев. Р.М.Қоянбаев «Педагогика» Алматы 2000 ж. 2.М.М.Мұқанов «Жас жəне педагогикалық психология» Алматы 1982 ж.

ТРЁХЪЯЗЫЧИЕ СТАНОВИТСЯ РЕАЛЬНОСТЬЮ Таганова Т.В. Педагог - психолог

КГКП д\с «Балақай» г.Караганда

Президент Республики Казахстан Н.А.Назарбаев в обращениях к народу Казахстана и выступлениях неоднократно подчёркивает важность и значимость развития полиязычия для многонационального казахстанского общества.[1] Именно главой государства предложена поэтапная реализация проекта "Триединство языков", где он отмечает, что знание как минимум трёх языков важно для будущего наших детей.

Детский сад "Балакай", осознавая необходимость формирования полиязычной и поликультурной личности, на основе приказа областного управления образования и отдела образования города Караганды в 2010 году начал осуществлять опытно-экспериментальную работу по теме

240

"Поликультурное воспитание детей дошкольного возраста". Положительные результаты этой работы позволили открыть экспериментальную площадку на базе данного учреждения и успешно внедрять программу поликультурного воспитания. Так все 15 групп детского сада перешли на обучение казахскому, русскому и английскому языку со второй младшей группы. Основная цель эксперимента ( приведение в единую систему содержания полиязычного образования) позволит воспитанникам овладеть базовым уровнем языковой подготовки, что обеспечит высокую мотивацию к обучению в школе. Для этого был составлен банк данных участников проекта, определены "поля проблем", сформирован кадровый потенциал, материально-техническая база, изучен теоретический материал, разработана модель развития основ трёхъязычия как средства раннего поликультурного развития детей.

Внедрение трёхъязычия в детском саду проходит через весь учебно-воспитательный процесс, поэтому разработан учебно-методический комплекс по каждому языку. Методика преподавания позволяет осуществлять практические, общевоспитательные, общеразвивающие цели, способствующие не только овладению языками, но и воспитанию толерантной личности, уважительного отношения к культуре, традициям народа, развитию интеллектуальных и эмоциональных качеств личности ребёнка, созданию благоприятной творческой среды. Учитывая индивидуальные способности каждого и возрастные особенности всего детского коллектива, обучение строится в игровой форме: викторина, путешествие, ситуация, ролевая и интеллектуальная игра, игра-драматизация, "весёлая гостиная" и т.д. Показателем уровня овладения языками являются утренники, конкурсы, викторины, которые способствуют прочному закреплению речевых навыков. Особенно эффективны дни "погружения в язык", когда, например, на казахском языке нужно приветствовать друг друга, обращаться с информацией, называть предметы быта и одежды. В успешной работе данной программы заинтересованы и вовлечены и родители, они являются единомышленниками и активными помощниками. Они знакомятся с программным материалом, действующими словарями "Изучаем казахский (русский, английский) язык", что позволяет им дома заниматься со своими детьми на языке. Таким образом, воспитанники детского сада «Балакай», "погружаются" в языковую среду и достигают хороших результатов. Особенно эффективна традиционная форма организации вместе с родителями "семейных гостиных". Несмотря на то, что не все дети одинаково быстро усваивают материал, педагоги отмечают отличные результаты: у большинства воспитанников отличное произношение специфических звуков казахского, английского, русского языка, чтение наизусть стихотворений, исполнение песен на языке, умение анализировать, сравнивать на заданном языке, понимание простых вопросов и умение правильно отвечать на них в виде коротких предложений. Также сформирован навык названия предмета на трёх языках, его признаки и свойства. Наблюдались трудности с постановкой ударения в словах при произношении . Но достаточная языковая практика позволила эту проблему свести к минимуму.

241

Таким образом, педагоги детского сада «Балакай», отмечают рост уровня овладения языками воспитанниками дошкольного учреждения. Если в начале эксперимента допустимый уровень составлял около 52 %, то уже промежуточный мониторинг показывает достаточный уровень 80 %, а итоговый мониторинг определил высокий уровень до 85 %.

Психологи также отметили динамику развития у воспитанников психических процессов и их влияние на изучение трёх языков. Так в процентном соотношении возросли уровни словесно-логического мышления до 68 процентов, развитие сенсорного восприятия - до 54 процентов, внимания - до 55 процентов. Таким образом, можно сделать вывод, что изучение трёх языков детьми дошкольного возраста способствует повышению уровня всех видов восприятия, памяти и мышления. И в то же время данные психические особенности позволяют достаточно эффективно овладевать и родным, и иностранными языками. Одним из условий успешного обучения детей является разнообразие форм и методов работы на занятиях: игры, конкурсы. спектакли, концерты. встречи с людьми-носителями языка; дети занимаются физкультурой на изучаемом языке, ставят сказки, спектакли кукольного театра. К концу года воспитанники старших групп имеют в своём лексиконе более 300 лексических единиц в речевых структурах. Немаловажное значение имеет ведение рабочей тетради воспитанником. Занимательность, красочность, доступность заданий позволяют качественно закрепить уже знакомый изученный материал, а использование новых компьютерных технологий позволяет быстро включить воспитанника в процесс изучения языков. Для создания благоприятной языковой среды все мероприятия ориентированы на высокую эффективность овладения языками. При проведении недель языков каждое мероприятие позволило погрузиться в язык, выполнить поделки в стиле и традициях данного народа. Это позволяет говорить о полноценном развитии поликультурной и полиязычной личности. Результатами успешной работы данного проекта является Премия Акима Карагандинской области "Тилжанашары", высокая оценка коллег открытого занятия в рамках НЦПК "Орлеу", в декабре 2016 года воспитанники детского сада заняли пять первых мест в международном интеллектуальном марафоне "Пони". Трёхъязычие становится реальностью.

Литература: 1. Лекция Президента Республики Казахстан Н.А. Назарбаева «Казахстан на пути к обществу знаний» от 5 сентября 2012 года в Назарбаев университете; 2. Государственный общеобязательный стандарт образования Республики Казахстан по дошкольному воспитанию и обучению, Астана, 2012г.; 3. Государственный общеобязательный стандарт дошкольного воспитания и обучения, утвержденный постановлением Правительства Республики Казахстан от 13 мая 2016 года №292

БІЛІМ БЕРУДЕГІ ЖАҢА ТЕХНОЛОГИЯЛАРДЫ ҚОЛДАНУДЫҢ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ

242

Таутешова Бибинур Талғатқызы БҚО, Орал қаласы арнайы пəн оқытушысы

Бүгін əлемдік деңгейдегі білім беру - қазіргі білім берудегі басты бағыт. Яғни, оқытудағы білім алушыны жеке тұлға болып қалыптастыру, оқытудың заманауи əдістерін қолдану арқылы бəсекеге қабілетті тұлғаны жетілдіру, тұлғааралық қарым-қатынастарға бейімдеу болып табылады. Елбасы өз сөзінде,"Бүгін Қазақстанның əлеуметтік-экономикалық гүлденуі мен қауіпсіздігі халықтың білімі мен инновациялық əдістерді дұрыс қолдануына тікелей байланысты". Яки, ел болашағы үшін еліміздің əрбір азаматы мемлекеттің дамуына өз үлесін қосу керек. Міне, осындай мақсатта білім беру жүйесіне де айырықша мəн беріліп отыр. Яғни, ХХІ ғасыр деңгейіне сай білім беру. Ол дегеніміз ұстаздар қауымынан инновациялық білім беру, өз тəжірибесінде инновациялық əдіс-тəсілдерді жəне технологияларды қолдану болып табылады.Бұл заңды процесс, себебі елде болып жатқан саяси, экономикалық, əлеуметтік жəне басқа да өзгерістер білім жүйесін сол өзгерістер тұрғысында дамытуды талап етеді. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ə.Назарбаев Қазақстан халқына кезекті жолдауында "Бізге оқыту əдістемелерін жаңғырту жəне өңірлік мектеп орталықтарын құра отырып, білім берудің онлайн-жүйелерін белсене дамыту керек болады ".[1]

ХХІ ғасыр–техниканың озық дамыған ғасыры.Елбасы Н.Ə.Назарбаевтың сындарлы саясатының арқасында бүкіл мектеп компьютермен қамтамасыз етілді.

Компьютер оқушы үшін қоршаған əлемді танудың табиғи құралы болып табылады.Олай болса барлық сабақтарды компьютердің қуаттануымен жүргізуді үйрену–бүгінгі күннің кезек күттірмейтін өзекті мəселелерінің бірі. Біздің №1 орта мектептің жаратылыстану жəне математика пəндерін оқыту құралы ретінде компьютерді қолдану–оқу үрдісін белсенділігін, оқытуды жекешелендіруге, оқушының өзін-өзі бақылауына мүмкіндік туғызып отыр. [1] Білім беру жүйесін ақпараттандыру дегеніміз–берілетін білім сапасын көтеруді жүзеге асыруға бағытталған процесс, яғни еліміздің ұлттық білім жүйесінің барлық түрлерінде кəдімгі технологияларды тиімді жаңа комплекстік технологияларына алмастыру, оларды сүйемелдеу жəне дамыту болып табылады.

Электрондық есептеуіш технологиясымен жұмыс істеуге, оқу барысында компьютерді пайдалануға, модельдеуге, электрондық оқулықтарды, интерактивті құралдарды қолдануға, интернетте жұмыс істеуге, компьютерлік оқыту бағдарламасына негізделеді. Ақпараттық əдістемелік материалдар коммуникациялық байланыс құралдарын пайдалану арқылы білім беруді жетілдіруді көздейді.Интерактивті тақтаның мүмкіндіктері мұғалімдерге баланы оқытуда бейне жəне ойын бағдарламаларын тиімді пайдалануға мүмкіндік береді. Ақпараттық қоғамның негізгі талабы–оқушыларға ақпараттық білім негіздерін беру, логикалық–құрылымдық ойлау қабілеттерін дамыту, ақпараттық технологияны өзіндік даму мен оны іске асыру құралы ретінде

243

пайдалану дағдыларын қалыптастырып, ақпараттық қоғамға бейімдеу. Демек, ақпараттық бірліктердің білімге айналуы əлемнің жүйелік – ақпараттық бейнесін оқушылардың шығармашылық қабілеттері мен құндылық бағдарларын дамыту арқылы қалыптастыруды көздейтін, адамның дүниетанымының құрамдас бөлігі болып табылатын интеллектуалды дамуды қалыптастырудың бір жолы. [2] Қазіргі білім беру жүйесі ақпараттық технологиялар мен компьютерлік коммуникацияларды белсенді қолдануда. Əсіресе қашықтан оқыту жүйесі жедел қарқынмен дамуда, бұған бірнеше факторлар, ең бастысы – білім беру мекемелерінің қуатты компьютер техникасымен қамтылуы, оқу пəндерінің барлық бағыттыры бойынша электрондық оқулықтар құрылуы жəне Интернеттің дамуы мысал бола алады.Оқытудың əр сатысында компьютерлік тесттер арқылы оқушыны жекелей бақылауды, графикалық бейнелеу, мəтіндері түрінде, мультимедиалық, бейне жəне дыбыс бөлімдерінің бағдарламасы бойынша алатын жаңалықтарды іске асыруға көп көмегін тигізеді. Электрондық оқулықтарды қарапайым оқулықтарға қарағанда пайдалану ыңғайлы жəне оларда өзін–өзі тексеру жүйесі бар. Осы электрондық оқулықтың артықшылығы болып табылады. Сондықтан, өзін – өзі тексеру жүйесі оқушы мен оқытушының арасындағы байланысын алмастырады. Электрондық оқулықтарды пайдалану оқушылардың, танымдық белсенділігін арттырып қана қоймай, логикалық ойлау жүйесін қалыптастыруға шығармашылықпен еңбек етуіне жағдай жасайды. Осы уақытқа дейінгі білім беру саласында тек мұғалімнің айтқандарын немесе оқулықты пайдалану қазіргі заман талабын қанағаттандырмайды. Сондықтан қазіргі ақпараттандыру қоғамында бұл оқулықтарды пайдаланбай алға жылжу мүмкін емес. Оқыту үрдісінде оқыту əдістерін тиімді пайдалану, білім беру жүйесін тұтастай жаңа оқыту технологиясын енгізу оқыту процесінде толыққанды дамуына мүмкіндік жасайды. Оқыту процесінде компьютерге негізделген жеке əдістемелер оқу мақсаттары мен жағдайларына байланысты тиімді қолданылуы қажет.[3]

Оқытудың тиімділігі оқытудың жеке тұлғалық стиліне, яғни, оқушыға оқу материалын тиімді сипаттайтындай қабылдау механизміне тəуелді болады. Осыған байланысты оқу іс-əрекетін тиімді қамтамасыз ету бəрінен бұрын оқушылардың өзіндік іс-əрекетін, оқытушының əрбір оқушымен жеке тұлғалық оқу іс-əрекетін сүйемелдеуді жəне жобалар мен оқу жұмыстарын оқытушылармен бірге ұйымдастыруды жобалайды.

Осылайша жаңа технологиялардың дамуы жаңа əдіс-тəсілдердің пайда болуына көмектеседі жəне сонымен бірге оның сапасын жоғарылатады. Бұл технологияның өзектілігі қоғамның ақпараттандыру жылдамдығының артуымен сипатталады.Əр түрлі пəн сабақтарында жаңа технологияны пайдалану білім мазмұнын жаңартумен,ақпараттық ортаны қалыптастыруымен, сондай-ақ сапалы білім беру мүмкіндігінің жоғары болуымен ерекшеленеді. Соңғы кезеңде қазіргі заманғы педагогикалық ғылым мен практика түбегейлі өзгерістерге ұшырауда. Соның ішінде оқыту үрдісі ақпараттық–

244

коммуникациялық жағдайларда жаңа көрініс алу жолында басқаша жаңалаған жолмен ХХІ ғасыр талаптарына сай білгір, уақытты үнемдей алатын тұлғаны қалыптастыруға бағытталады. [5]

Қазіргі оқыту үрдісіне жаңа педагогикалық технологиялар кеңінен енуде.Оқушыны пəнге қызықтырумен қатар, саналы ойлауға тəрбиелейтін, қоғамдық көзқарастарын қалыптастыра алатын, өзіндік пікірі бар, қоғамдағы болып жатқан түрлі қарама-қайшылықтарды түсіне білетін, еркін сөйлеп, өз пікірін ашық айта алатын ойлы ұрпақ тəрбиелеуде сабақтың маңызы зор. Сол сабақ атты театрдағы басты кейіпкеріміз–оқушы болса, онда барлығымыздың бағытымыз бір, бағдарымыз байсалды болмақ. Əр мұғалім оқушыға көпқырлы сабақ беретін болған соң, қазіргі жаhандану саясатына сəйкес жаңа технологияны өз ыңғайына, пəніне лайықтап пайдалануы тиіс.Мұғалім шеберлігі – ізденіс нəтижесі. Сондықтан, орыстың ұлы педагог-ғалымы К.Д.Ушинскийдің “Мұғалім – өзінің білімін үздіксіз көтеріп отырғанда ғана мұғалім, оқуды, ізденуді тоқтатысымен оның мұғалімдігі де жойылады” – деген. Бұл “Ұстаз” атты ұлы сүрлеуге соқпағын салып жол тартқан көкірегі ояу, көзі ашық əрбір адамға берілген елеулі ескерту. Сабақты тартымды өткізіп, оқушылардың қызығушылығын арттыру үшін əр сабағымызды түрлендіріп отыру шарт. Ол үшін тек бір технологиямен шектеліп қалмай,əртүрлі технологияның элементтерін пайдалану қажет. [4]

Пайдаланылған əдебиеттер: 1. Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңы. 2007 ж. 2. Еркебаева Г.Ғ.Қазақстан Республикасының ұлттық білім беру жүйесінің міндеттеру, бағыттары мен мазмұны. Халықаралық ғылыми-практикалық конференция. Шымкент, 2011. – Б.6-9. 3. Смирнова С.А. Педагогика: теории, системы, технологии. –М., 2006. 4. Беспалько В.П. Слагаемые педагогической технологии. – М., 1989. 5. Халықова К.З., Абдулкəрімова Г.А. Педагогикалық информатика /білім беруді ақпараттандыру. –Алматы, 2007.

ҮШ ТІЛДІ БІЛІМ БЕРУ – ЖАРҚЫН БОЛАШАҚТЫҢ КЕПІЛІ Темірғалиев Рүстем

Атырау энергетика жəне құрылыс колледжі

Үш тілді білу – жаһандық өмірге жолдама алу Н.Ə. Назарбаев

Қазақстанның болашағы – қазақ тілінде. Ол – тəуелсіз ұлттың мəдениеті мен салт-санасының, рухани болмысының тірегі болып табылады. Тіл арқылы халық өзге халықтардан ерекшеленеді жəне өзінің даралығын анықтайтын белгісі. Қазіргі жаһанданған, ақпараттың дамыған ғасырында болып жатқан түрлі өзгерістер мен жаңашылдықтар еліміздің білім беру жүйесінеде өзінің тың жаңашылдықтарын енгізіп отыр.

Қазіргі таңда өзара байланысы мен өзара тəуелділігі басым əлемде жас ұрпақты бəсекелестікке дайындаудың бірден бір жолы үш тілде білім жəне

245

тəрбиелеу болып табылады. Қазіргі үш тілді білім беру – колледждегі оқу пəндерін екі немесе оданда көп тілде оқыту, жас ұрпақты білім кеңістігінде еркін самғауына жол ашады, əлемдік ғылым құпияларына үңіліп, өз қабілетін танытуына мүмкіншілік беретін ең басты қажеттілік деп атауға болады.

Елбасымыз көздеген əлемдік рейтинг кестесінің жоғары бөлігіне іліккен елдер қатарынан орын алуымызға мүмкіндік беретін басты негіздерінің бірі - жастарымыздың ерккін дамуына, жан-жақты білім алуына белсенді, шығармашыл болуына жағдай жасау болып табылады. Əлемдік білім беру жəне білім алу кеңістігінде бəсекеге барынша қабілетті кірігудің тиімді жолдарының бірі–əрбір қазақстандық кемінде 3-4 тіл білуі деп атап өтті.

Қазақстан–көпұлтты мемлекет. Əрбір ұлт өкілдері өз тілдерін, салт-дəстүрін сақтап қалуы үшін барлық жағдай жасалуда. Оны елбасымыз Н.Ə.Назарбаев та атап өткен болатын: «Біз көпұлтты қоғамбыз. Қазақстанда тұратын барлық ұлттар мен ұлыстардың тілін, мəдениетін жəне салт-дəстүрін дамытуға барынша жағдай жасауды алдыңғы уақытта да жалғастыра беретін боламыз» деп тіліміздің ,мəдениетіміздің дамуына бар мүмкіндік жасап отыр.

Химия пəнінен ағылшын тілімен байланыстыра оқыту оқушылардың сөздік қорын кеңейте отырып, жаңалық ашуға, əртүрлі бақылаулар, тəжірибелер жүргізуге құлшындырады.Қарапайым көрсетулер студенттердің өз бетімен ізденуге, танымдық жəне шығармашылық икемділіктерін дамытуға бағыттайды. Сонымен қатар алған білімді өмірге деген қажеттілік қанағаттандыру мақсатында меңгертілуі қажет екендегіне оқушы санасына сіңіріледі.Ең бастысы оқушылардың ағылшын тілін меңгеруі сөздік қоры толығады, сөйлеу дағдысы қалыптасады.Сабақ барысында қосымша берілетін химиялық терминдер сөздігі студентердің сөз қорын қалыптастыруға өз көмегін береді.

Қазақстандағы қазіргі білім берудің маңызды бөлігі – осы үштұғырлы тілде білім беру. Ол дегенім білім алушылардың басқа ұлтардың мəдениетін білуі,өмір сүру салтын,дəстүрін білу,халықтардың рухани құндылықтарын тану,өзге ұлтардың мəдени құндылықтарын сыйлау қадірлеу жүйесі. Осыған орай мемлекеттік тілдің қызметін арттыру үшін түрлі бағдарламалар, жобалалар қабылдана бастады. Солардың бірі– «Үштілділік» мемлекеттік бағдарламасы.Бастауын елбасымыз Н.Ə.Назарбаев салып берген бұл бағдарлама қазақ тіліне үлкен басымдылық беріп отыр. 2011 жылдан бастап мықтап қолға алынған жоба бүгінгі күні өз жұмысын бастап кетті əрі оң нəтиже беріп келе жатыр. Елбасымыз Қазақстан халқы ассамблеясының ХҮІІ сессия отырысында Қазақстан аймағында тұрып жатқан халықтардың басын қосатын тіл қазақ тілі болуы керек деп анық атап айтты:

«Қазақстанды, қазақты достықтың киелі шаңырағына теңесек, түрлі этностар оның алтын арайлы шуақтары іспетті.

Тілдер гармониясы. Тілдер гармониясы дегеніміз – тілдердің үйлесімде бірлесіп өмір сүруі. Бұл көпұлтты мемлекетке тəн құбылыс. «Ұлттардың бір-бірінен тілдік айырмашылығы олардың кеңістіктегі гармониялық бірлігін де қамтамасыз етеді. Дүниенің сұлулығы, табиғаттың кереметі – ондағы сан алуан

246

түстердің гармониясы болуымен құнды десек, адамзаттың рухани əлемнің байлығы – əртүрлі ұлт мəдениеті мен ұлт тілдерінің гармониялы дамуымен де ерекше».

«Үштілділік» бағдарламасының негізінде

қазақ тілі орыс тілі ағылшын тілідерін меңгеру көзделуде. Орыс тілін білу–тарихи артықшылығымыз.Орыс тілі арқылы

қазақстандықтар бірнеше ғасыр бойы қосымша білім алып, ел ішінде де, шет жерлерде де өз дүниетанымындары мен араласатын орталарын кеңейтіп жатыр.

Ағылшын тілін меңгеру– жастарға əлем танудың кілті болмақ. Ағылшын тілін білу біздің жастарға шексіз мүмкіндіктер ашады. Ол – жаһанданудың кепілі.

Қазақ тілі–мемлекеттік тіл.Еліміздің тəуелсіздігінің нышаны. Қазақстанның болашағы–қазақ тілінде, яғни қазақ тілі – болашақтың тілі.

Үш тілді білім беру–тұлғаны қалыптастырудың негізі. Қазіргі кезде қоғамдық қатынас жағдайында тұлғаның қалыптасу деңгейі көбінесе адамның өзін–өзі жүзеге асыра алуына,бəсекеге қабілеттілігіне жəне əлеуметтік ұтқырлығына тікелей байланысты.

Қазіргі оқу үрдісінде пəндердің мазмұнын кірістіру өзектілігін одан əрі артырып,осы үрдісті ақпаратық оқыту құралдарымен пəн мазмұнына сай жасақталу мəселені шешумен ұштастыру керек етіп отыр. Осы ретте химия пəнін орыс жəне ағылшын тілдерімен ақпараттандыру негізінде кіріктіріп оқыту тиімді. Пəн арқылы кіріктіру арқылы материал мазмұның тереңдігін жəне оны саналы меңгеруді қамтамасыз ете отырып, студенттердің өзіндік жұмыстарын орындалу деңгейін көтеруге қол жеткізуге болады.

Химия пəнін үш тілде оқытуда кіріктірудің оңтайлы жолдарын ақпараттың комуникациялық технологиялардың көмегімен жүзеге асыруға болады.Химия пəнінен үш тілде кіріктіре оқыту барысында тақырып бойынша тиісті бөлімдерін игеруді жақсартады,олардың кіріктірілген пəндерге деген танымдық қызуғушылығын артырады,сонымен қатар теориялық материяалдарды іс тəжірибеде қолдану шеберлігін артырады. Химия пəнін ағылшын тілімен кіріктіру арқылы бүгінгі студентке, ал ертенгі маман иесі өзге елдердің мамандарымен бəсекеге қабілеттілігін артырады, өзге мемлекеттердің мамандарынан үйренуге жол ашады.

Көптілді оқыту – жас ұрпақтың білім кеңістігінде еркін самғауына жол ашатын, əлемдік ғылым құпияларына үңіліп, өз қабілетін танытуына мүмкіншілік беретін бүгінгі күнгі ең қажеттілік. Үш тілде оқыту – заман талабы. Негізгі мақсаты: бірнеше тілді меңгерген, əлеуметтік жəне кəсіптік анықтауға қабілетті мəдениетті тұлғаны дамыту жəне қалыптастыру. Үштілдік туралы Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ə.Назарбаев білім жəне

247

ғылым саласы қызметкерлерінің III съезінде сөйлеген сөзінде: «Ағылшын тілінің қажеттілігі əлемге тəн қажеттілік, бүгінгі күн талабы.

Ал орыс тілін жақсы білу – біздің байлығымыз» десе, 2007 жылғы «Жаңа əлемдегі жаңа Қазақстан» атты Жолдауында: «Қазақстан бүкіл əлемде халқы үш тілді пайдаланатын жоғары білімді ел ретінде танылуға тиіс. Бұлар: қазақ тілі-мемлекеттік тіл, орыс тілі- ұлтаралық қатынас тілі жəне ағылшын тілі-жаһандық экономикаға ойдағыдай кірігу тілі» деген болатын. Қазақ, орыс, ағылшын тілдерін меңгеру адамның жеке жəне кəсіби қызметінің қазіргі қоғамның ажырамас компоненті болып отыр. Осының өзі үлкен көлемде адамдардың практикалық жəне кəсіби тұрғыда көп тілді меңгеру қажеттілігін тудыруда. Ағылшын тіліне ерте жастан оқыту жақсы əрі еркін меңгеруге ғана емес, сонымен бірге адамның интеллектуалдық, тəрбиелілік жəне рухани потенциалын жақсартатынын бүгінгі таңда түсіндіріп жатудың қажеті жоқ. Көпжылдық зерттеу көрсеткендей, ағылшын тіліне ерте жастан оқыту балалардың жалпы жəне тілдік дамуын реттейді, бастауыш мектепте тəрбиенің жалпы білімдік құндылығын көтереді, балаларды өзге ұлт мəдениетін білуге үйретеді. Бүгінде еліміз жаңа ғасырдың табалдырығын абыройлы көрсеткіштермен аттап, дамыған елу елдің қатарына қосылуға бет бұрғандықтан, еліміздің білім беру жүйесі де əлемдік білім талаптарына сəйкес болуы тиіс. Сондықтан ақпараттық жəне коммуникативтік құзыреттілікпен қатар, бүгінгі таңда полимəдениеттілік білімнің базалық құзыреттілігі ретінде танылып отыр.

Қорыта келгенде, Қазақстанның тілдер саясатындағы басты бағыт – тілдердің үштұғырлылығы. Тілдердің бірлік пен үйлесімде өмір сүруі жəне бір-бірін ығыстырмауы тілдер гармониясын құрып, солай аталып та жүр. Басымдылық мемлекеттік тілге беріліп отырғаны баршаға белгілі. Ағылшын тілін меңгеруге ден қойылуда. Алайда, Қазақстан жерінде тұратын азаматтардың басын біріктіретін тіл ретінде қазақ тілі көш бастауы керек. Келер ұрпақтың мемлекеттік тілде сөйлеуі заман талап етіп отырған жағдай. Елдің ертеі өсер биік ,дүниетанымы кең, кемел ойлы азаматтардың өсуі үшін бүгінгі ұрпаққа ұлттық рухани қазынаны əлемдік озық ой –пікірмен ұштастырған сапалы білім мен тəрбие берілуі қажет.

Пайдаланылған əдебиеттер: 1. Ақиқит. 2011жыл, №4. «Ел тəуелсіздігінің нышаны – мемлекеттік тіл», ф.ғ.к. М.Салқынбаев. 2. Ақиқат. 2013 жыл, №1. «Қазақстан – 2050» стратегиясы – қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ə.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы 3. Қазақстан Республикасының Конституциясы 4.Ақиқат.2011жыл, №5. «Қазақ тілін білу-əншейін бір ұран емес», Н.Ə.Назарбаевтың Қазақстан халқы ассамблеясының ХҮІІ сессиясында сөйлеген сөзі

248

5.Қазақстан Республикасының «Білім туралы» заңы (баптары бойынша түсіндірмелерімен) жəне оны жүзеге асыру жӛніндегі құжаттар. Алматы. – «Дастан» баспасы, 2000 – 336 бет. 6. www.egemen.kz

ТРЕХЪЯЗЫЧНОГО В СИСТЕМЕ ДОШКОЛЬНОГО ВОСПИТАНИЯ Терентьева Антонина Андреевна

Воспитатель КГКП д/с «Балакай» г. Караганда

В Послании Президента Республики Казахстан Нурсултана Назарбаева «Новый Казахстан в новом мире» в целях обеспечения конкурентоспособности страны и ее граждан предложена поэтапная реализация проекта «Триединство языков», согласно которому необходимо развитие трех языков: казахского как государственного языка, русского как языка межнационального общения и английского как языка успешной интеграции в глобальную экономику.

Великое множество культур,традиций и языков - это народное богатство и достояние Республики Казахстан. С самого начала независимости Республики Казахстан и в настоящее время, государством проводится самая мягкая на всем постсоветском пространстве языковая политика.

Современный Казахстан-это независимое и самостоятельное государство с активно развивающейся экономикой, политической и социальной сферами. Более ста тридцати народностей в нашей Республике живут в мире и согласии независимо от национальной принадлежности, политических взглядов и вероисповедания. Главным фактором укрепления общественного согласия,благополучного развития Казахстана является триединство языков, предложенное Главой государства.

В Республике Казахстан в настоящее время широко распространяется программа трехъязычия, направленная на усиленное, целеноправленное изучение гражданами Республики Казахстан-казахского,русского и английского языков.

Важно отметить, что в условиях многонационального Казахстана предложенное триединство языков является существенным фактором укрепления общественного согласия. При этом надо подчеркнуть, что приоритетное внимание развитию трех языков отнюдь не означает, что без внимания остаются другие языки народов Казахстана. Начиная с первых лет независимости государством проводится самая либеральная на всем постсоветском пространстве языковая политика, гармонично учитывающая интересы всего народа Казахстана. Она на деле обеспечивает соблюдение языковых прав всех этносов нашей страны, обеспечивает свободный выбор языка общения, воспитания, обучения и творчества.

В образовательной области намечена цель – воспитание полиязычной личности дошкольника,освоившего базовые ценности родного языка, готового

249

к социокультурному взаимодействию на государственном и других языках, способного общаться с окружающим миром. Результат изучения языков в триединстве предпологает развитие личностных и коммуникативных качеств детей дошкольного возраста.

Ребенок относится к каждому языку как к средству коммуникации, он готов на любом из них общаться, выражать свои мысли и чувства. Постепенно он привыкает к этому, даже если знает, что один из языков не является родным для него и его родителей. При специальном обучении ребенок относится к новому языку как предмету изучения, к новой игре, новому виду деятельности. Это признак искусственного билингвизма. Однако при создании особых условий, активном общении с носителем нового языка (друзьями, знакомыми, няней или гувернанткой) в течение длительного времени, новый язык тоже может стать для ребенка одним из средств коммуникации.

Организация специальной билингвистической среды для ребенка - дома, задача порой непосильная для родителей. Тут на помощь к ним приходят специализированные центры и детские сады. Общение со сверстниками, интересные занятия, построенные в форме веселых игр, внимательные педагоги и соответствующий уход за ребенком в течение всего дня - вот небольшой перечень преимуществ детского садика, в котором ведется обучение детей русскому, казахскому и английскому языку с 3 - 4 лет.

Трехлеток можно вполне успешно учить иностранным языкам. Обучение проходит легче из-за того,что дети в этом возрасте любознательны, им свойственна неисчерпаемая потребность в новых впечатлениях,жажда исследования. Основы человека закладываются в раннем возрасте, и об этом следует помнить. В 3 года, понятное дело, нереально научить ребенка грамматике и правильному произношению, но можно создать предпосылки для изучения языка в дальнейшем.

Для правильной организации обучения каждому из языков необходимо пользоваться системой материалов. Общепринятым и дающим хорошие результаты является распределение материала по тематическому принципу. Тематика занятий должна быть интересной детям, близкой по содержанию к их повседневной жизни. Темы должны усложняться по мере взросления ребенка. В каждой новой теме изученный материал повторяется, закрепляется,активизируется,переносится в новые контексты, на новые ситуации. Это обеспечивает гибкость приобретаемых способов выражения на изучаемом языке.

Формы организации образовательного процесса могут быть различными (занятия, развлечения, концерты, спектакли). Необходимо продумать, как можно ввести изучаемый язык в обиход. Дети могут заниматься на изучаемом языке ручным трудом,физкультурой,ставить спектакли кукольного театра.

Чтобы дети хорошо знали язык, нужно говорить с ними как можно больше. Рассказывать обо всем, что знаешь, видишь, чувствуешь. Говорить с ним тем же способом,каким он должен говорить с тобой. Говорить с другими, чтобы ребенок научился общаться с друзьями и с посторонними. Учить ребенка

250

слушать и понимать, реагировать словом, находить слова там, где, казалось бы, достаточно жеста, мимики.

Занятия иностранным языком в раннем возрасте развивают ребенка всесторонне.У него улучшается память, сообразительность, развивается наблюдательность.Также занятия хорошо готовят к его первому году в общеобразовательной школе.Правильно организованное обучение триединству языков в детском саду помогает решить задачи образования, воспитание и развития детей,подготавливает к жизни в современном полиязычное мире.

Применение современных методов обучения языкам, позволяет накопить пассивный и активный словарь детей дошкольного возраста словами, обозначающими названия предметов, явлений окружающего мира во всем их многообразии на трех языках. Обучение должно существенно отличаться от обучения в начальной школе и от общепринятой методики обучения иностранному языку и должно строится с учетом возрастных особенностей детей дошкольного возраста.

Правильно организованное обучение триединству языков в детском саду помогает решить задачи образования, воспитания и развития детей, подготавливает их к современной полиязычной жизни в современном мире.

Казахстан - наш общий дом, на каком бы мы не говорили языке. И еще с большим усердием прививать детям уважение к языкам и культуре народа нашей страны, а также повышать мотивации к изучению языков через вовлечение в различные виды детской деятельности (проведение конкурсов, тематических мероприятий).Это обеспечит создание условий для формирования гражданственности и патриотического воспитания детей в ходе учебной и игровой деятельности.

Идея триединства возникла не просто как красивая концепция и новый формат языковой политики, она была выработана в связи с жизненной необходимостью.Сегодня успешно развиваются те страны, которые внедряют у себя так называемую умную экономику и открыты миру.А успехи в этих областях и новые познания даются именно через овладение доминирующими на планете языками. Владение несколькими языками всегда расширяло коммуникационные и интеграционные способности стран и народов.

Идея языкового триединства, по сути, является частью национальной идеологии, нацеленной на становление и развитие конкурентоспособного Казахстана – равного среди лучших.

Литература: 1.Есенжолова Р.Д., Камшилина В.К., Оразбаева Н.К. Мы поем и рассказываем. Алматы, 1997. 2.Примерные конспекты занятий по обучению русскому языку в национальных дошкольных учреждениях. Алматы, 1990. 3. Государственная программа развития образования РК на 2011 - 2020 гг., Государственная программа развития и функционирования языков в РК на 2011-2020 годы. Утверждена Указом Президента РК от 29 июня 2011 года № 110–Астана,2011.

251

ӨЗІН-ӨЗІ ТАНУ ПƏНІН ЖАРАТЫЛЫСТАНУ ПƏНДЕРІМЕН ИНТЕГРАЦИЯЛАУ ЖОЛДАРЫ

Токсанбаев Н.Т. Ақтөбе гуманитарлық колледжінің химия жəне «Өзін-өзі тану» пəндері оқытушысы

Мұғалім – Нұр сыйлаушы жан, Оқушы – Нұр іздеуші жан Ш.А.Амонашвили

Адам жəне оны қоршаған əлем туралы жүйелі түсініктің күшеюімен, ғылым мен ғылыми бағыттардың өсуімен, адамның рухани-адамгершілік дамуы мен жалпы адамзаттық құндылықтарды танып-білуге байланысты бізге жаңа адами- ғылыми əдіснама қажеттігі қазіргі уақытта қатты байқалуда.Бұндай əдіснама философия,педагогика жəне психология ғылымдарының интеграциялануынан туындаған мета пəн «Өзін - өзі тану» пəні болып отыр. «Өзін-өзі тану» пəні тек жоғарыда аталған ғылымдардың ықпалдастығын ғана емес, ол адамзат өркендеуі үшін қолданылып отырған ғылымдардың ешқайсысын назардан тыс қалдырмайды, олардың барлығын да қамтиды.

Интеграция (лат. integratio – қалпына келтіру, орнын толтыру, integer – тұтас)

1) Жүйенің, ағзаның дифференциялды жеке бөліктері мен қызметтерінің біртұтастыққа байланысқан күйін білдіретін ұғым (Большой энциклопедический словарь);

2) Жеке бөліктердің біртұтастыққа бірігуі (Современный толковый словарь рус. языка Т.Ф.Ефремовой).

3) Интеграциялау - математикалық іс-əрекет, етістік (Толковый словарь русского языка Д.Н.Ушакова).

Интеграция артықшылықтары: -Балалар əлемді оның алуантүрлілігі мен біртұтастығы арқылы таниды; -Оқушылардың шығармашылық əлеуеті артады; -Себеп-салдарлы байланысты ойлауға жəне оны табуға деген құштарлық оянады; -Ойлау, зейін, естің, коммуникативтік қабілеттердің дамиды; -Салыстыру, жалпылау, қорытынды шығару біліктерінің жетіледі; -Оқушыларға көңіл бөлудің дəрежесі артады; -Қызметтің əр түріне ауысу арқылы оқушылардың шаршау дəрежесі азаяды; -Танымдық қызығушылықтары артады; -Мұғалімнің өзін-өзі жетілдіруіне, шығармашылығына мүмкіндіктер пайда болады.

Білім берудің екі аспектісінің үйлесімді екі бағытта жүреді: Сыртқы білім-интеллектуалды білім беру (ақыл үшін білім); Ішкі білім–рухани-адамгершілік беру (жүрек үшін білім). Аталған екі аспект бір-біірн толықтырғанда ғана біртұтас толыққанды

жанды білім шығады. Сыртқы жəне ішкі білім айырмашылықтары:

252

Ақылға арналған сыртқы білім Жанға арналған ішкі білім 1 Сыртқы интеллектуалды 1 Мен кіммін?

2 Кітаби білім 2 Практикалық білім

3 Жеке тəжірибесі жоқ болса да жəне оған сүйенбестен сыртқы əлемді зерттейді

3 Ішкі əлемді зерттей отырып, жеке тəжірибені игермей, оны тану мүмкін емес.

4 Сыртқы əлемге тартылады, тілек сезімін тудырады.

4 Əр адамның жүрегіндегі жалпыадамзаттық құндылықтарды жарыққа шығарады.

5 Əлемде өмір үшін күреске қажет. 5 Өмірдегі мақсатпен байланысты

6 Интеллектті дамытады 6 Интуицияны дамытады

7 Ақыл мен тəнге бағытталған 7 Жүрекке бағытталған

8 Сыртқы білімнің мақсаты - ақпарат 8 Ішкі білімнің мақсаты – өзгерістер трансформациясы

9 Интернет 9 Интернет- ішкі байланыс

10 Аллергия тудырады 10 Кұш-қуат пен өмірдің мəнін береді

11 Əлемде не бар? 11 Барлығы не үшін бар?

12 Барлығы қалай құрылған? 12 Барлығының мақсаты мен мəні неде?

13 Есептеу 13 Интуиция, терең ойлау, ажырата білу

14 Жансыз, шашыранды, қозғалыссыз білім

14 Жанды, біртұтас, сүйіспеншілікке құрылған білім

«Өзін-өзі тану» рухани-адамгершілік білім беру берудің жаңартылған

бағдарламасын пəндерге интеграциялау – бұл, ең алдымен білімді жандандыру, оның рухани-адамгершілік мəнін ашу, мəңгілік жалпыадамзаттық құндылықтар жəне алуантүрліліктің біртұтастығы негізінде барлық пəндерді біріктіру,біртұтас білім беру.

Өзін-өзі тану– бұл білім беру үрдісінің біртұтастығын, адамилығын жəне руханилығын қамтамасыз ететін метапəн.

Өзін-өзі тану пəнін интеграциялау түрлері: 1.Сыртқы интеграция (Өзін-өзі тану пəнінің əдс-тəсілдерін қолдану) 2.Ішкі интеграция (Адам мен əлемді тек қана биологиялық жəне əлеуметтік ғана емес, сонымен қатар жоғары рухани табиғатқа ие болатындығын біртұтас əдістемелік тұрғыдан түсінуге негізделген)

Сыртқы интеграциялау əдістері: 1) Сабақ жоспарын құру Сабақтың тəрбиелік міндетіндегі қасиеттер арқылы құндылық жарыққа

шығады: Мысалы химия пəнінеен бір тақырып мысалында интеграциялау əдістерін

көрсетуге болады. Сабақтың тақырыбы: Химиялық байланыстың түрлері. Кристалл

торларының түрлері Сабақта жарыққа шығарылатын құндылық: Дұрыс əрекет Сабақтың типі: Жаңа білім, білік, дағдыны игерту Сабақтың түрі: Өзін-өзі тану пəнімен интеграциялау сабағы

253

Сабақтың мақсаты:Студенттерде химиялық элементтер түзетін химиялық байланыстар мен кристалл торлары түрлері туралы білім қалыптастыру

Сабақтың міндеттері: Білімділік: студенттерге коваленттік, иондық, металдық жəне сутектік

байланыс туралы жəне олардың ерекшеліктері, кристалл торлар түрлері туралы білім беру.

Дамытушылық: химиялық байланыстың түзілу мəнін түсіну үшін студенттердің абстрактылы ойлауын дамыту;

Тəрбиелік: студенттерді əдепті сөйлеуге, сыйластыққа, құрметтеуге тəрбиелеу.

2) 5 Т ережесін мұғалім ең алдымен өзінен бастауы керек. Тəртіп + сүйіспеншілік Талап Тыныштық Тазалық Татулық 3) Тыныштық сəті (1-сабақта) «Нұрға бөлену» «Орманға ойша серуен» «Су асты патшалығына ойша саяхат» «Тыныс алуға зейін қою». Мұғалім мəтін мазмұнының тұтастығын бұзбай қысқарта алады (Мəтінді оқу емес айтуға жаттығу) 4) Дəйексөз - Тақырыпқа емес, Құндылыққа байланысты Дəйексөз (Дұрыс əрекет): Əрқашан дұрыс əрекет жаса. Бұл біреулерге қуаныш əкелсе, басқаларды

таң қалдырады. Марк Твен американ жазушысы (1835-1910) -Дəйексөздің мағынасын қалай түсіндіңіздер? -Неліктен дұрыс əрекет қуаныш əкеледі? -Дұрыс əрекетіңізбен біреулерді таң қалдырған жағдайды айтыңызшы! 2 рет ұлдар, 2 рет қыздар, барлығы 1 рет қайталайды, дəптерге жазады. Алгоритм: Талдау – қайталау - жазу 5) Топпен əн айту – құндылықпен байланысты Əннің аты, сөзі мен əнінің авторы(лары) Əн мəтіні құндылықпен байланысты Əн мəтініндегі негативті сөздерді алмастыру

Түпнұсқасы: Өңделген нұсқасы: “Рух пен тіл” Сөзі мен əні: М.Шаханов …Ұлтсыздану заманында,

Тілің нарық табанында,

“Рух пен тіл” Сөзі мен əні: М.Шаханов …Ұлтсыздану заманында,

254

Көнбістік бар қадамыңда, Рухыңды басып кетті қарын.

Тілің нарық табанында, Көнбістік бар қадамыңда, Рухыңды басып кетті тəнің.

Ішкі интеграция мысалдары Берілген сабақ мысалында судың құрамындағы сутектік байланыс типін

əңгімелегенде құндылықты жарыққа шығару үшін жапон ғалымы Масару Эмотоның ашқан жаңалығын таныстырамын. Мұндағы жаңалық– су əмбебап ақпарат тасымалдаушы болып табылады, онда кристалл түрінде адамның ойлары мен сөздері жазылады.

Сен ең əдемісің! Мен сені жақсы көремін! Саған алғыс айтамын! Сен тамашасың! Сенің қолыңнан бəрі келеді! Ризамын! Рақмет! Адам ағзасының 70 % судан тұрады Қорытынды: Дұрыс əрекет – басқаларға жақсы сөздер айта білу. Осы тақырыптағы Химиялық байланыстардың түзілуін түсіндіру

барысында мынадай заңдылықты түсіндіруге болады: Химиялық байланыс түзуге қатысатын электрондар - валентті

(дара,жалғыз) электрондар. Олар ортақ электрон жұптарын түзе отырып байланысады.

Ал қазақ халқындағы мақал-мəтелдер жалғыздықтан аулақ болуға шақырады:

Жалғыздың үні шықпас, Жаяудың шаңы шықпас. Жалғыздық тек Жаратқанға жарасады. Жалғыз батыр жауға жоқ, Жалғыз жігіт дауға жоқ. Қанша жуан болса да, Жалғыз ағаш үй болмас, Қанша жақсы болса да, Жалғыз жігіт би болмас. Осындағы тірек сөздер: жұптасу, жалғыз болмау. Қорытынды: Дұрыс əрекет – көпшіл болу, адал достарыңның көп болуы Биология мен өзін-өзі тану пəндерін ішкі интеграциялау мысалдары «Ішкі секреция бездері» тақырыбы. Эпифиз безімен танысу барысында төмендегідей əңгіме айтуға болады: Квазикристалдардың құрылысындағы Пенроуз ұяшықтары мен Құран-

Кəрім мұқабасы ұқсас. Ал квазикристалдар космостан келген метеориттерден табылған, ал Құран-Кəрім аспаннан келген қасиетті кітап.

Эпифиз – квазикристалдық орталық, ол ақпараттық голограммаларды оқи отырып, организмнің дамуын басқарады. Эпифизде – «ми құмы» бар, ол – функциясын атқарған эпифизден бөлінетін квазикристаллиттер, онда организм туралы ақпарат сақталады.

255

Квазикристалдарда – «алтын пропорция», яғни гармониялық бөліну бар. Соның ішінде 5 өсті симметрия Бес өсті симметрия тек қана тірі материяға ғана тəн! Луи Пастер: теңіз жұлдыздары, гүлдер, вирустар... Ал тасқа айналған органикалық текті кристалдарда бес қырлы симметрия

кездеспейді. Қорытынды: Квазикристалдар - тірі кристалдар! Квазикристалдар Табиғаттағы жалпы принциптермен үйлесімді

гармонияда «өмір сүреді». Сондықтан Эпифиздің Ақиқаты: Табиғатпен үйлесімді, гармонияда өмір

сүр жəне рухани дамы! Физика мен өзін-өзі тану пəндерін ішкі интеграциялау мысалдары «Жарық құбылыстары» тақырыбы “Кирлиан-эффект” Екі суреттің айырмашылығын табыңыздар: 1. Бостандық статуясы, нью-йорк 2. Николай Рерих. қасиетті Борис пен Глеб. 1942 ж. «Жұлдыз заңы мен гүл формуласы» М.Цветаева Жұлдыз болғың келе ме? Жұлдыз заңы – беру: Алуға емес, беруге үйрен! Əдемі болғың келе ме? Гүл формуласы: Даралық. Ерекше бол! Гүлдер мен жұлдыздар біледі: Барлығының барлық мəні - олардың Нұр

шашуы! Əдебиеттер тізімі:

1.Амонашвили Ш.А. Основы гуманной педагогики. Кн.1, 2. – М.: Амрита-Русь, 2012 2.Назарбаева С.А. Этика жизни – Алматы, 2001. 3.Мукажанова Р.А., Омарова Г.А. Методика преподавания дисциплины «Самопознание» в школе.Учебно-методическое пособие для учителей.-Алматы:ННПООЦ «Бөбек»,,2013.-96 с. «Самопознание» и другие учебные предметы возможности интеграции содержания и методов обучения. 4.Стульпинене И. Физика языком сердца. Донецк,2008 г. 5.Бак В. Ф. Биология языком сердца : [приложение к курсу биологии средней школы для духовно-нравственного воспитания] / Лаборатория гуман- ной педагогики, Артемовск. – Донецк : 2008.

ДАУН СИНДРОМЫ

Төлешова Лазат Саулебекқызы Қызылорда облысы, Шиелі ауданы,

Алғабас ауылы №157 қазақ орта мектебінің психологы

256

Даун синдромы – бүгінгі күні жақсы зерттелген хромосомалық сырқат. Яғни ауру хромосамалық бұзылыстардан туындайды. Ол алғаш рет 1866 ж. сипатталып, "монголизм" деп аталған. Дерттің жаңа туған сəбилер арасында кездесу жиілігі 1:700- 1:800-ге тең. Балалардың Даун синдромымен туылуы көбіне оның анасының жасына байланысты, əке жасының əсері бұдан гөрі төмен.

Даун синдромының туындауына негіз болған тектік ақаулар-туа біткен кемістіктер мен ақыл-естің кешеуілдеуіне себеп.Бұл дерттің таралуы айтарлықтай жиі-оған жаңа туған 670 баланың біреуі шалдығады. Даун синдромымен туылған баласы бар ата-анада тағы да осындай дертке шалдыққан баланың туылу қаупі 1 пайызды құрайды.

Ғалымдардың пікірінше, ананың жасы ұлғайған сайын оның ДС-на шалдыққан нəресте туу қаупі де арта түседі. 35 жастан асқан соң бұндай қауіп айтарлықтай ұлғаяды.

Даун синдромының цитогенетикалық түрлері əртүрлі. Бірақ көп жағдайда /94- 95 пайыз/ қарапайым толық трисомия-21 кездеседі.

Даун синдромының ер балалар мен қыз балаларда кездесу жиілігі - 1:1. Сырқаттың клиникалық сипаттамалары əрқилы: туа біткен даму ақаулары, жүйке жүйесінің постнаталды даму ақауы, екіншілік иммунитет тапшылығы, т.б. ДС бар сəбилер мерзімінде, алайда айқындылығы орташа пренатальды гипоплазиямен туылады. Дерттің көптеген синдромдары бала туылған кезде байқалып тұрады да одан əрі айқындала түседі. Кемінде 90 пайыз жағдайда білікті дəрігер нақтаманы перзентханада дəл қояды.Бас сүйегі-бет дизморфиялары ішінде көздің монголоидты пішіні /осы себептен ДС "монголоидизм" деп аталған/, жалпақ дөңгелек бет, жалпақ мұрын, эпикант, үлкен /əдетте сыртқа шығып тұратын/ тіл, брахицефалия, құлақ қалқаны деформацияланған.Туа біткен жүрек ақауы,клинодактилия, дерматоглификтер жиі. Асқазан-ішек ақаулары сирек.

"Даун синдромы" деген нақтама бірнеше үйлескен белгілердің айқындылығына қарай қойылады.

Олар: 1) Бет қырының жалпақтығы – 90%; 2) Моро рефлексінің болмауы – 85%: 3) Бұлшық ет гипотониясы – 80%; 4) Көз саңылауы сығырайған – 80%; 5) Мойындағы артық тері – 80%; 6) Буындардың босағдығы – 80%; 7) Жамбас дисплазиясы – 70%; 8) Құлақ жарғақтарының дисплазиясы – 60%; 9) Кіші саусақтың клинодактилиясы – 60%; 10) Алақанның төрт саусақты бүгу қыртысы – 45 %. Диагноз қою үшін баланың дене жəне ақыл-ой дамуының динамикасы өте

маңызды. Даун синдромы кезінде бұлар кешеуілдейді. Ересек науқастың бойы орташа көрсеткіштен 20 см-ге төмен. Егер арнайы оқыту əдістері

257

қолданылмаса, ақыл-ой дамуы да қатты кешеуілдейді. Бүл дертке шалдыққан балалар мейірімді, мүқият, тіл алғыш, шыдамды келеді. Сондықтан оларды оқыту қиын емес. Қоршаған ортаға деген реакциясы төмен. Сол себепті өкпе қабынуымен жиі ауырады, түрлі жұқпалы аурулар алдында да дəрменсіз. Сонымен бірге авитаминоз, тамақтану бұзылысы байқалады.

Мұндай балалардың ақыл-есі мен дамуында тежелу, сырт келбетінде өзгерістер болады: жалпақ бет, қырлы мұрын; қысқа жалпақ мойын, аяқ-қолдың қысқалығы (көбінесе бойы қысқа); бұлшық ет тонусы (гипотония) төмен.Сонымен қатар,Дауна синдромы бірқатар қосымша аурулардың болуымен: жүрек ақауы, құлақ, көз органдары қызметінің бұзушылығымен ілесе жүреді. Бұл балалар қалыпты жағдайға бейімсіз. Жақын адамдардың сүйіспеншілігі мен түсінуімен ғана мұндай синдромы бар балалар толыққанды өмір сүре алады.Балалардың мүмкіндігі шектеулі, өмір сапасының біршама төмендеуімен қоса жүреді. Ауыр науқастар адамдармен өзара қарым-қатынаста болуына,оқуына, өзіне-өзінің қызмет көрсету қабілеттілігіне əсер етеді. Өкінішке орай, бала қоғамдық өмірден тыс қалады. Ол өзіне көңіл бөлгенді жəне көп күтімді қажет етеді, бірақ олардың ақыл-есінің жетіспеушілігі жəне əлеуметке қарсылығы туралы айтылады, ол дұрыс емес. Бұл балалардың оқығандығы, олардың көңіл күйді бастан кешіретіндігі дəлелденген, басқа адамдар сияқты олардың өздік ішкі əлемі бар. Ата-аналарының қамқорлығы мен мейірімінен олар толыққанды өмір сүреді. Болашақта мұндай балалар мамандық алады да, еңбек ететін азаматтар қатарын толтырады.

Сəбилерге дəрігерлердің бақылауы,мамандардың консультациясы қажет, міндетті түрде оң нəтиже беретін қажетті дəрілерді, арнаулы рəсімдер мен тəртіпті қабылдау керек. Сонымен қатар, балаға қоршаған ортаға, əлеуметтік жағдайға бейімделуіне көмек көрсету қажет жəне өмірге қажетті дағдыларды үйрету керек. Егер Дауна синдромы бар балалар мейірімді ортада өмір сүрсе, арнаулы білім, медициналық көмек алса жəне қоғамда өздеріне деген оң көзқарасты сезінсе, онда олар өз қабілеттерін жақсы дамытады. Арнайы оқу баланың дамуына біршама өзгеріс əкеледі, оның өмір сапасына жəне одан əрі тағдырына əсер етеді. Дауна синдромы бар балалардың ата-анасына қиын екені рас. Бірақ, ең бастысы кез келген адам өмірі – бұл бақыт, өмірдің баға жетпес сыйы екенін түсіну.Мұндай баланың қоғамға қажет жəне керек болады. Ол толыққанды өмір сүре алады, тек оған көмек көрсету керек, онымен бірге даму жолында бірге болу керек. Келешекте ол міндетті түрде сізге алғысымен, мейірімділігімен, жақсы көруімен жауап береді.

Ішкі ағзалардың туа біткен ақаулары, бейімделу қабілетінің төмендігі салдарынан науқас балалар алғашқы 5 жыл ішінде қазаға жиі ұшырайды. Оларда аққан ауруы жиі.

Даун синдромы бар балаларға көрсетілетін көмек ерекше сипатта əрі əрқилы. Жүректің туа біткен ақауы оталау арқылы емделеді. Оларға денсаулықты жалпы күшейтетін ем, толыққанды тамақтану, мүқият күтім керек, сондай-ақ қоршаған ортаның зиянды əсерлерінен /жұқпалы аурулардан, суық тиюден/ қорғау қажет. ДС-мен туылған сəбилерді аман алып қалу жəне

258

оларды дамыту үшін арнайы оқыту əдістемелері, ерте кезден қолға алынған денсаулықты нығайту шаралары жақсы нəтиже береді. Трисомия-21 нақтамасы қойылған кейбір науқастар бүгінгі күні өз бетінше өмір сүруге, жеңіл кəсіптерді игеруге, отбасын құруға қабілетті.

Пайдаланылған əдебиеттер: 1.Исаева И.И. «О наследственности (хромосомы и хромосомные болезни человека)ң. 2.Штерн К. «Основы генетики человекаң. М., Медецина, 1965 г. 3.Бегімқұлов Б. К. «Генетикаң Алматы 2000 ж. 4.Стамбеков С. Ж. «Жалпы генетикаң Алматы 1993 ж

БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНДЕ КƏСІБИ ОҚЫТУ ПЕДАГОГЫН ДАЯРЛАУ

Төрежанқызы Жанар Ақтөбе гуманитарлық колледжінің арнаулы пəні оқытушысы

Бала жүрегі–кішкентай күйсандық. Ол күйсандықтың кілтін тапсаң ғана ашылады. Мұғалімнің қолында əр кезде сол кілт жүруі керек.

Мұхтар Шаханов

Бiлiм беру жəне ғылым саласына елеулi өзгерiстер енгiзiлiп жатқан қазiргi кезеңде мектепке дейiнгi ұйымдарда бiлiм мазмұнын жаңарту, баланың жеке басын дамыту, жас ұрпаққа бiлiм беру мен тəрбиелеуді жаңа сапалық деңгейге көтеру мiндетi–бүгiнгi күннiң кезек күттірмейтін көкейкестi мəселесi.

Мектепке дейінгі тəрбие мен білім беру үздіксіз білім беру жүйесінің алғашқы сатысы ретінде өзгермелі өмірге табысты бейімделуге қабілетті жас ұрпақты қалыптастыру мен дамытуға жағдай жасайды. Қазіргі кезде егемен еліміздің білім саласы əлемдік білім беру кеңістігіне ену жəне нəтижеге бағдарланған білім мен тəрбие беруді жүзеге асыру сияқты жауапкершілігі мол үлкен өзгерістерге бағыт алып отыр.

Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаевтың «Қазақстан халқының əл-ауқатын арттыру – мемлекеттік саясаттың басты мақсаты» атты Жолдауында»: «Кішкентай бүлдіршіндердің дамуына ықпал ететін үздіксіз білім берудің алғашқы сатысы ретіндегі мектепке дейінгі білім беруге баса назар аударған жөн. Жəне бұл сатыны олардың шығармашылық жəне интеллектуалдық қабілеттерін дамытуға артылған тиімді бағдарламалармен қамтамасыз ету қажеттігін» атап өткен болатын [1].

Дəл уақытында алынған мектепке дейінгі тəрбиенің əрбір бала үшін жəне мемлекет үшін де өмірлік маңызы зор.

Мектепке дейінгі жастағы балаларға білім беру жəне тəрбиелеу мəселесі қазіргі заманғы мектепке дейінгі педагогиканың аса маңызды мəселелерінің бірі болып отыр. Осы мəселені шешуде оқытудың ұстанымдарының алатын орны ерекше.

Педагогика теориясында ұстаным біртұтас педагогикалық үдерістің аса маңызды категорияларының біріне жатады. Соңғы жылдарға дейін ұстаным «принцип» делініп келді.

259

Ұстанымдар – бұл педагогтың өзінің тəжірибелік іс-əрекетінде жəне мінез – құлқында басшылыққа алатын негізгі, бастапқы жағдайлары. Оқыту ұстанымдары – оқытудың мазмұнына, ұйымдастырылуына жəне əдістемесіне қойылатын талаптар жүйесін анықтайтын негізгі жағдайлар.

Оқыту ұстанымдарының жүйесін тұңғыш ұсынған – Я.А.Коменский. Ол адам табиғаттың бір бөлігі болғандықтан, оқыту да табиғат пен адам

тəуелді болатын заңдарға байланысты екенін дəлелдейді. Сондықтан оның пікірінше, оқытудың ең басты принципі-табиғатқа сай болу принципі. И.Г.Песталоцци оқытудың көрнекілік принципін ерекше бағалап, оны логикалық ойлауды дамытатын маңызды құрал деп санаған.

К.Д.Ушинский оқытудың халықтық сипатына баса назар аударып, оқытудың принциптерін психологиялық тұрғыдан қараған. Ы.Алтынсарин оқыту ережелерін қазақ мектептеріндегі білім берудің ерекшеліктеріне байланысты қолдану керектігін айтқан.

Балабақша білім беру жүйесінің алғашқы сатысы ретінде балаларды мектепке даярлауда маңызды қызмет атқарады. Бала мектепке қаншалықты сапалы жəне уақтылы дайындалса, соғұрлым оның келешекте білім алуы нəтижелі болады.

Балабақшада тəрбиеші-бала бойына білім нəрін себетін басты тұлға. Яғни, балаларды тəрбиелеуде тиімді жағдайлар жасау көбіне тəрбиешіге тікелей байланысты.

Сондықтан жаңашыл тəрбиешіні даярлауға қойылатын талаптар ертеңгі педагог-тəрбиешілерді оқытудың жаңа түрлерімен қаруландыра отырып, қазіргі уақыттағы балабақша талабына сай кəсіптік дағдыларды игеруге бағытталған оқытудың жаңа жолдарын енгізуді көздейді.

Қазіргі заман педагогы мектепке дейінгі ұйым балаларының білім алуы мен дамуына əсер ететін оқытудың ұстанымдарын жүйелі əрі нақты, шығармашылықпен жүзеге асыру тиіс.

Ең маңыздысы, колледж студенттері болашақта мектепке дейінгі ұйым мекемелеріне орналасу мүмкіндігінің жоғарылауы олардың белсенділігі мен жауапкершілік сезімінің болуында. Меңгерген арнайы білімі, іскерлігі мен дағды жиынтығы, кəсіби білім беру аймағында табысты жұмыс етуге мүмкіндік береді.

Қорытындылай келе, айтарымыз: ХХI ғасырда жаңа технологиялар көз ілеспес жылдамдықпен дамып жатқанда, сол технологияларды үздік игерген болашақ тəрбиешілерді заман талабына сай мамандық бойынша кəсіби-педагогикалық қызметті толығымен орындауға, кəсіби əрекетінде өздігінен жетілуге қабілетті жеке тұлғаны қалыптастыру процесі көзделеді.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ƏДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ: 1.Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ə.Назарбаевтың 2015 жылы 30-қарашадағы Қазақстан халқына «Қазақстан жаңа жаһандық нақты ахуалда: өсім, реформалар, даму» Жолдауы 2.К.Əбдімажитұлының �Педагогикалық практика барысында студенттерді тəрбие жұмыстарына даярлау � тақырыбына жазған диссертациясы

260

3.Абдулина О.А., Загрязнина Н.Н. Педагогическая практика студентов: Учебное пособие для студентов пед.институтов. 2-ое изд.перераб. и доп. – М.:Просвещение, 1989. – с 10-19. 4.Кулиш Р.В. Пути повышения эффективности педагогической практики студентов пединститутов в общеобразовательной школе. Дис.конд.пед.наук. – Киев. 1978. – 159 с.

ИННОВАЦИЯЛЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАРДЫҢ БАСТАУЫШ МЕКТЕПТЕГІ БІЛІМ САПАСЫН АРТТЫРУДАҒЫ МАҢЫЗЫ

Тулегенова Актоты Гинятовна, Бірəлі Ботагөз Мақсотқызы

Орал қаласы, №40 орта жалпы білім беретін мектебінің бастауыш сынып мұғалімдері

Елбасының жолдауында «Білім беру жүйесі реформасының орталық

буыны осы заманғы білім беру үрдістерін, ақпараттық технологияларды жаппай енгізу, бұл кезеңде назарды оқушылардың біліктілігін арттыруына аудару қажет» дегеніндей, біз инновациялық оқытуды тəжірибемізге енгізіп, ойлау қабілеті дамыған, өз бетінше шешім қабылдай білетін білімді ұрпақты тəрбиелейміз.

Педагогикалық қызметке ынтасы жоғары, білім беру саласындағы үнемі жаңарып отыратын өзгерістерге икемді, жаңа технологияларды оқу-тəрбие үрдісінде қолдана алатын мұғалім ғана қоғамдағы өзгерістерге бейім оқушының жеке тұлғасын қалыптастыруда түйінді тұлға болып табылады. Бүгінгі таңда білім берудегі басты міндет-əртүрлі əдіс-тəсілдерді,жаңа технологияларды қолдана отырып, оқушының пəнге деген қызығуларын арттыру жəне білім сапасын жақсарту.

«Инновация» термині ғылымға ХІХ ғасырда енді. ХХ ғасырдың екінщі жартысында инновация əлеуметтік өзгерістердің жалпы үрдістерінің сатысы ретінде қаралып, оның негізігі элементтері атап көрсетілді: «жаңашылдық», «жаңашыл», «бағалаушылар». Үрдістің сындарлы, өзгермелі мерзімін қандай да бір жаңа енгізілмелерге сəйкес «бағалаушылардың» іс-əрекетіндегі өзгерістер айқындайды.

Жаңашылдық – нағыз құрал, ал инновация - осы құралды меңгеру үрдісі. Сауатты түрде таңдап алынған жаңашылдық барынша мүмкін дəрежеде жаңа енгізілімнің табысқа жетуіне кепілдеме беруі тиіс. Инновациялық үрдіс деп жаңалықты жасау, меңгеру, пайдалану жəне тарату бойынша жүргізілетін кешенді іс-əрекетті айтады. Бүгінгі жағдайда жаңа ғылыми, тəжірибелік білімді жасау жəне оларды меңгеру мен іске асыруды инновациялық тұрғыдан қарастыруға болады.

Педагогикалық технология оқу үрдісімен, яғни мұғалім мен оқушының іс-əрекетімен, оның құрылысымен, құралдармен, əдістері жəне түрлерімен түбегейлі байланысқан. Жаңа технологияны меңгеру мүғалімнен асқан шеберлікті, арнайы дайындық пен ізденісті, сауаттылықты қажет етеді.

261

Инновациялық оқыту білімді тереңдетумен қатар оқушыны оқу əрекетіне жетелеп, олардың оқуға деген ынтасын оятады. Бұл жаңа технологиялар шығармашыл қабілеттің дамуына жағдай туғызады.Əр мұғалім қазіргі жаһандану саясатына сəйкес жаңа технологияны өз ыңғайына, пəніне лайықтап пайдалануға тиіс. Сабақты тартымды өткізу жəне оқушылардың оқуға деген қызығуын арттыру үшін əр сабақты түрлендіріп, арттыруы шарт. Ол үшін тек бір технологиямен шектеліп қалмай, əр түрлі технологияның сан қилы элементтерін пайдалану артық етпесі анық. Сабақта мəселелік оқыту технологиясының басты мақсаты –оқушыны өз бетімен ізденуге үйрету, олардың танымдылығы мен шығармашылық икемділіктерін дамыту. Ерекшелігі: оқу материалында баланы қызықтыратындай құпиясы бар мəселе туғызу. Инновация көпсалалы, кең қолданыста. Педагогика ғылымында өзіндік категориясы болмаса да, зерттеуші ғалымдар білім беру жүйесіне жаңалық енгізу деп қолданып жүр.Инновация ұғымы ең алғаш мəдениеттанушылардың зерттеулеріне енді, ал қазір барлық салада кеңінен қолданылады.

Зерттеуші ғалым Ф.Янушкевич «жаңа технологиялық сабақ мұғалімнің өз əдісін жаңартуға арналған емес, оқушының пайдасына, қажеттілігіне арналу қажет, сонда ғана сапа болады»-дейді.Бұл пікірге қосылуға болады.Өйткені педагогтің жеке тұлға қалыптастырудағы іс-əрекетінің басты материалы-педагогикалық технология.Сондықтан мектепте жүргізілетін ғылыми-əдістемелік жұмыстың негізгі бағыты,мазмұны, формасы, мақсат пен міндет айқындалса, бұл мектепте оқу - тəрбие үрдісінің сапалық деңгейі жоғары болары сөзсіз. Ал оқу тəрбие үрдісінің технологиясы – оқушы тұлғасын дамытуға бағытталған мақсат, мазмұн, құрал, форма жəне əдістер жүйесі. Қазіргі кезеңде білім берудің ұлттық моделіне өту оқыту мен тəрбиелеудің соңғы əдіс тəсілдерін инновациялық педагогикалық технологияларды игерген, психологиялық-педагогикалық диагностиканы қабылдай алатын, педагогикалық жұмыста қалыптасқан бұрынғы ескі сүрлеуден тез арада арылуға қабілетті жəне нақты тəжірибелік іс-əрекет үстінде өзіндік даңғыл жол салуға икемді, шығармашыл педагог-зерттеуші, ойшыл мұғалім болуды қажет етеді.Ұлы ойшыл ғұлама əл-Фараби: «Адам бойындағы ең үлкен қасиет–қабілет өмірді түсіну,қанағат тұту, ұстанымдылық жəне өзгеге ұқсамайтын даралық»,- деген. [3, 301-бет] Ғұламаның осы өмірлік ұстанымы бүгінгі білімнің басты үйлесімділігінде екеніне көз жеткізуге болады. Сонымен инновациялық технология дегеніміз –педагогтың білімі, білігі, интеллектуалдық, кəсіби əдіс-тəсілдер жүйесін қолданудағы шығармашылық қабілет жиынтығы, мұндағы қажеттілік, қабілет, мүмкіндіктен туындайтын нəтиже даму мен ұмтылыс арқылы жүзеге асады. Білім беруді дамыту үрдісінің əлемдік үрдіске кірігуі, дамыған елдердің стандартына деген ұмтылыс қоғам дамуындағы қажеттіліктерді туындатып отыр. Педагогикалық технологияның тиімділігі педагогикалық шарттарға байланысты. Педагогикалық шарттарға, ең алдымен, педагогтің дербес ерекшеліктері: тұлғалық даралығын, мəдениеттілігін, қызығуын, т.с.жатқызуға болады. Сонымен бірге, оқушылармен қарым-қатынас жасау біліктілігі мен кəсіби шеберлігі ерекше мəнге ие болады.

262

Сабақты оқытуда жаңа педагогикалық технологиялардың көптеген түрлерін пайдалана отырып сабақ өткізуге болады.

Жаңа педагогикалық технологияны қолдана отырып, оқытуда төмендегідей басты ұстанымдарды ескеру қажет.

Жаңа педагогикалық технологияны пайдалану арқылы оқу материалдарын оқытуды бір жүйелікпен үздіксіз жүргізу.

Оқу-тəрбие үрдісінде оқытуда пəнаралық байланыстардың болуы. Оқытуда туындаған экологиялық, экономикалық, əлеуметтік

проблемаларды т.б анықтап, оны түсіндіруде өзара байланыстылығын ашу. Оқу-тəрбие үрдісінде жаңа педагогикалық технологияларды қолданудың

өзіндік ерекшеліктері бар.Инновациялық білім берудің нəтижесінде оқыту мен тəрбиелеудің соңы əдіс-тəсілдерін инновациялық-педагогикалық технологияны меңгерген, психологиялық-педагогикалық диагностиканы қабылдай алатын жəне нақты тəжірибелік іс-əрекет үстінде өзіндік даңғыл жол салуға икемді, шығармашыл педагог, зерттеуші жаңаша мұғалім болып шығады.

Инновацияны модификациялық, комбинаторлық, радикалдық деп үш түрге бөлуге болады .

Модификациялық инновация – бұл бұрын қолда барды дамытумен, түрін өзгертумен айналысу. Бұған В.Ф. Шаталовтың математикаға жазған тірек конспектісі жэне оны көптеген мұғалімдердің пайдалануы мысал бола алады.

Комбинаторлық модификация–бұрын пайдаланылмаған, белгілі əдістеме элементтерін жаңаша құрастыру. Бұған пəндерді оқытудың қазіргі кездегі əдістемесі дəлел.

Радикалдық инновация – білімге мемлекеттік стандарттарды енгізу жатады.Мемлекеттік стандарт білім беруде,негізінен,мөлшерлерді, параметрлерді,деңгейлік жəне сапалы оқытудың көрсеткіштерін қалыптастырады.

Инновациялық процестерді ендіру үш өзара байланысты күштер анықталады: енгізілген технологияның ерекшеліктерімен; жаңашылдардың инновациялық əлеуетімен; жаңалықты енгізу жолдарымен.

Шындығында да əрбір педагог жаңа инновациялық технологияны меңгеру барысында өзін-өзі дамытады жəне өзін-өзі қалыптастырады. Білім сапасын арттырудағы жаңа инновациялық технологияларды оқып, үйреніп, сараптай келе, мынадай тұжырым жасауға болады: -білім алушылардың білім, білік сапасын арттырудағы жаңа инновациялық технология түрлері сан алуан, оларды таңдау жэне одан шығатын нəтиже оқытушының кəсіби біліктілігіне тікелей байланысты; -жаңа инновациялык технологияларды енгізу жүйелі əрі мақсатты түрде жүргізілгенде ғана жетістікке жетуге болады; -жаңа инновациялық оқыту технологияларын енгізу барысында əрбір оқу орнының материалдық-техникалық базасының бүгінгі талапқа сай еместігі, əрі жетіспеуі, кадрлық əлеуметтің төмендігі көп кедергі жасайды.

Білім беру сапасы– қоғамдағы білім беру үрдісінің жағдайын, нəтижесін, сондай-ақ жеке тұлғаның кəсіптілігінің қалыптасуы жəне даму болашағының

263

қажеттілігін анықтайтын əлеуметтік категория. Білім беру сапасы білім беру мекемелеріндегі жастарды оқыту мен тəрбиелеу қызметтерінің əртүрлі көрсеткіштерінің жиынтығы, яғни білім беру мазмұны, оқыту формасы мен əдістері бойынша анықталады. Сондықтан педагогика ғылымының ерекшелігі де–баланың тұлғалық дамуына бағытталған жаңа оқыту технологияларын шығаруы болып отыр.

Бүгінгі таңда республикадағы жəне аймақтағы экономикалық нарықтық қатынастардың қалыптасу жағдайында еліміздің əлеуметтік- экономикалық дамуы қоғам өмірінің барлық саласында, оның ішінде мектепте оқыту мазмұны мен оқытудың қазіргі технологияларын жетілдіру өзекті мəселелердің бірі болып отыр.Дəстүрлі оқыту технологиясының білімді мемлекеттік стандарт деңгейінде толық меңгеруіне кепілдік бермей отырғандығы оқушылардың білім жетістіктерінің нəтижелерінен көрініс табуда. Осыған орай оқу-тəрбие үрдісін жетілдірудің қазіргі технологияларын жетілдіріп, мектепте сабақ беруде қолдану арқылы білім сапасын жақсартуға болатындығына басым бағыт берілуде. Қазіргі кезде мектептің оқу-тəрбие үрдісінде 50-ден астам педагогикалық технологиялардың қолданылып жүргені мəлім. Бұл технологиялардың бəрін бір сабақта қамту мүмкін емес. Сондықтан, мектептегі əрбір пəнді оқыту технологиясын таңдап, іріктеу жəне оны іс-əрекеттік тұрғыда жетілдіру арқылы оқушының білім жетістіктерін арттыруға болады. Мұнда оқушының əрекеті – технологияны қабылдауы, ынтасы, құштарлығына көңіл бөлінуі тиіс. Бастауыш сатыда əрбір пəн бойынша оқушылардың оқу жетістіктерінің өлшеуіштер тəсілдері ретіндегі деңгейлік тапсырмалар жүйесін дайындауға болады. Оқушының дайындық деңгейін саралау оқушының жеке танымдық мүмкіндігін ескерудің басты тəсілі ретінде қарастырылуы тиіс.

Жаңа ақпараттық технологияның ерекшелігі–мұғалімдер мен оқушыларға өз бетімен бірлесіп,шығармашылықпен жұмыс істеуге мүмкіншілік береді.

Мектептердің оқу үрдісіне жаңа ақпараттық технологияны енгізу арқылы оқу сапасы жақсарып, дамыта оқыту жүзеге асырылып, сабақ қарқыны жеделдетіліп, жеке тұлғамен жұмыс істей отырып, саралап, даралап оқытуға мүмкіндік туады. Жаңа ақпараттық технологияны шағын жинақталған мектептерде де пайдалануға болады. Онда сабақты тиімді өткізуге, оқушылардың танымдық белсенділігін арттыруға, əрбір оқушының өз беттерінше ізденіп білім алуларына көмектесуге болады. Жаңа технология оқушының өзіндік жұмыс атқаруына жəне ең бастысы – оқушының білім жетістіктерін жақсартуға ықпал етеді.

Оқу-тəрбие үрдісін ізгілендіру – жеке тұлғаның еркін дамуы үшін оның бойында жалпы азаматтық құндылықтардың қалыптасуын қамтамасыз ететін дидактикалық ұстаным ретінде басшылыққа алынуы тиіс. Мектептің бастауыш сатысында оқу-тəрбие үрдісін оқушылардың өзара іс-əрекетімен мұғалім мен оқушының өзара қарым-қатынасын дұрыс ұйымдастыру арқылы оқушының ойлау белсенділігін арттыруға, сабақта интерактивтік əдісті тиімді пайдалануға болады. Мұнда негізгі жəне жетекші үрдіс – іс-əрекетті оқытуды ұйымдастыру. Бұл технологияның ерекшелігі оқушылардың өздері ақпараттар жинап, өздері

264

жаңалық ашуға ұмтылып, ізденіп жауабын тауып, өзінің көзқарасын логикалық түрде дəлелдейді. Ол өз пікірін бір-біріне, топта, сынып алдында айта алады. Мұнда жеке тұлғаның рухын тəрбиелеуге, адамның адамгершілік болмысын қалыптастыруға басты назар аударылуы тиіс. Білім мазмұнын меңгеруде оқушылардың жаңа процессуальдық біліктілігіне, ақпаратты алдын ала болжау қабілеттерін жəне қойылған міндетті шығармашылықпен дамытуға көңіл бөлінеді. Əрбір сабақта оқушылардың оқу біліктілігімен қатар ойлауы, іс-əрекеті, өзара қарым-қатынасы жəне өзінің сана-сезімі дамып, қарапайым ойлау операциялары (анализ, синтез, салыстыру, сұрыптау) жəне шығармашылық іс-əрекеті қалыптасады. Қай салада болмасын, ондағы жұмыстың нəтижесі сапасымен өлшенеді. Мектептегі сан-саналы жұмыстың құйылатын арнасы да білімнің сапасында болатыны даусыз. Білім- қоғамды тұрақтандыратын, рухани мұраны сақтайтын, ұрпақты ұрпаққа сабақтастыратын құрал. Сондықтан алға басқан сайын біз халқымыздың тарихи құндылықтар, ұлттық тіл қазынасын, яғни халық қазынасының бағалы жақтарын келешекке өзімізбен бірге индустриясы дамыған, толық техникаланған болашаққа ала баруымыз керек. Сонда ғана біздің ұрпақ өз тілегін, өз тілін, сабаққа деген қызығушылығын, қабілетін дамытады.[1, 10 - бет]

Біздің басты мақсатымыз – білім сапасы. Білімнің сапалы болуы тікелей мұғалімге, оның білім дəрежесі мен іздену шеберлігіне байланысты. Мұғалім – тікелей оқыту мен тəрбиелеу үрдісіне жаңалықты енгізуші, оқушымен бірлесе жұмыс істейтін белсенді əрекет иесі. Сондықтан да, ол мектепке жаңалық енгізуде шешуші рөл атқарады.

Мектептегі оқу жұмысының сапасы мұғалімнің оқушылардың оқу əрекеті дұрыс ұйымдастыра білуіне, оның тиімділігін мейлінше жетілдіре білуіне байланысты болады. Оқушылар əрекетінің ең басты жəне жетекші түрі – оқу. Ғалым педагог Л.В.Занков: «Оқыту – оқушының рухани дамуын қамтамасыз етуі қажет», – дейді.

Көрнекті психолог Л.С.Выготский: «Жақсы оқыту деп, ол баланың дамуына ілгері жүретін, оны жетекке алатын оқытуды айтады»,–деп тұжырымдайды. Оқушының жұмысты шығармашылықпен ойлауы, қабілетінің дамуы, білуі мен танымдық белсенділігін арттыру–қазіргі кезде барлық мұғалімдер қауымын толғандырып жүрген мəселелердің бірі.Бұл сабаққа оқыту жүйесіне жоғары талап қоюды қажет етеді.Əр алуан оқыту əдіс-тəсілдерінің тиімді қолданылуы сабақта оқу-тəрбие мəселелерін барынша дұрыс шешуге себебі тиетіндерін, оқушылардың белсенділігі мен өздігінен іс-əрекет жасауын талап ететіндерін іріктеп алуға байланысты. Оқушыларға терең білім беру үшін жаңа технологияларды қолдана отырып, төмендегідей қағидаларды есте сақтаған жөн: -мұғалім пəнді өзі жетік терең біліп, оны балаларға жай, қарапайым тілмен, өмірмен байланыстыра отырып беруі қажет; -мұғалім оқушылардың жеке басының психологиясын (жан дүниесін) жете біліп, əр оқушының жүрегіне жол таба білуі қажет; -мұғалім əр оқушыға, бүкіл сыныпқа талап қоя білуі керек;

265

-мұғалім əр сабақта ғылым мен техника жаңалықтарын дұрыс қолдана білуі; -сабақта балалардың пəнге деген қызығушылығын арттыру үшін əртүрлі қызықты элементтерді пайдалану.

Қазіргі нарықтық экономиканың сұраныстарын қанағаттандыруға жəне экономиканың, өндіріс салаларының дамуына сай жастарға компетентті тұлға ретінде қалыптастыру үшін мұғалімдер оқытудың қазіргі технологияларын пайдаланып, оны одан əрі заман талабына сай жетілдіруі қажет. Осылай оқушылардың білім жетістіктерінің деңгейін көтеруге болады. Оқушының шығармашылық қабілеті практикалық əрекеттері, ізденімпаздығы арқылы дамиды. Шығармашылыққа үйрететін сабақтар–жаңа технологияларды қолдану болып табылады. Мұндай сабақтарда оқушыға ерекше ахуал, мұғалім мен оқушы арасында ынтымақтастық қатынас қалыптасады. Мұғалім - бұл жағдайда білімді түсіндіріп қоюшы, бақылаушы емес, бағалаушы емес, танымдық іс-əрекетін ұйымдастыратын ұжымдық шығармашылық істердің ұйтқысы.Тек осындай оқыту ғана оқушы интеллектісінің көзін ашып, шығармашылығын дамытады.

Қазақ жұртшылығын толғандыратын өзекті мəселелердің ең негізгісі – еліміздің болашағы. Еліміздің өркен жайып кеңге сермеуі үшін басты мəселе жас ұрпақтың білімді де тəрбиелі болып жетілуі екені белгілі. ХХІ ғасыр мектебін көптеген қиыншылықтарға қарамай өркендету, оның сапасын арттыру – біздің басты міндеттеріміз. Мектеп – келешек ел басқарар, жер – суына иелік етер, ел – халқын гүлдентер, мерейін өсіріп, мəртебесін биіктетер жасампаз жандарды шыңдар киелі ұя. «Ауылына қарап, азаматын таны» - дейді халық даналығы. Жас ұрпақтың иманжүзді білімдар азамат болып өсуі, ең алдымен, ата-анасы, одан соң білім алар алтын ұясы жəне қоршаған ортасына байланысты. Бастауыш саты - бұл оқушы тұлғасы мен санасының қарқынды дамитын құнды, қайталанбайтын кезеңі. Сондықтан бастауыш мектеп - оқушыны тұлға етіп қалыптастырудың алғашқы баспалдағы.

Президенттің жолдауында:«Ұлттың бəсекеге қабілеттілігі бірінші кезекте білім деңгейімен айқындалады»—деген байламы жеке адамның құндылығын арттыру, оны дайындайтын ұстаз жауапкершілігінің өсуі, тынымсыз еңбек, сапалы нəтиже деген ұғыммен егіз.

Тəуелсіз ел тірегі - білімді ұрпақ. Қазіргі мектеп жағдайындағы білім берудің ұлттық моделіне өту оқыту мен тəрбиелеудің соңғы əдіс-тəсілдерін, жаңа инновациялық педагогикалық технологияны игерген, психологиялық-педагогикалық диагностиканы қабылдай алатын, педагогикалық жұмыста қалыптасқан бұрынғы ескі сүрлеуден тез арада арылуға қабілетті жəне нақты тəжірибелік іс-əрекет үстінде өзіндік даңғыл жол салуға икемді, шығармашыл педагог-зерттеуші, ойшыл мұғалім болуын қажет етеді.

Мемлекеттік білім стандарты деңгейіне оқыту үрдісін ұйымдастыру жаңа педагогикалық технологияны ендіруді міндеттейді. Сондықтан оқу-тəрбие үрдісіне жаңа инновациялық əдіс-тəсілдерді енгізу оқушылардың білімге деген қызығушылығын, талпынысын арттырып, өз бетімен ізденуге, шығармашылық еңбек етуге жол салу.

266

Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңында оқыту формасын, əдістерін, технологияларын таңдауда көпнұсқалық қағидасы бекітілген, білім мекемелерінің педагогтарына өзіне оңтайлы нұсқаны тиімділігіне қарай пайдалану мұғалімнен үлкен шеберлікті талап етеді.[2, 5-бет]

Бастауыш мектеп оқушыны тұлға етіп қалыптастырудың алғашқы баспалдағы. Инновациялық технологиялардың бастауыш мектептігі білім сапасын арттыру: -əр сабақта интерактивті əдістерін қолдану; -əр оқушының психологиялық ерекшеліктерін ескеру; -міндетті деңгейдегі білімді қалыптастыра отырып, мүмкіндік деңгейлерін ашу; -инновациялық технологияларды сынау арқылы тиімділігін арттыру, мектеп жағдайына бейімдеу; -бастауыш сынып мұғалімдері өз сабақтарында оқушылардың тілін дамытуда, өздік жұмыс жасау, өз дағдыларын қалыптастыруда өз ойларын еркін жеткізе алуға баулуда.

Заман талабына сай технологияларды қолдану ауқымы, түрлері өзгеріп отырады.Бірақ, ең басты технологияларды тиімді, жүйелі қолдану керек. Қазақстандық білім берудің өзіндік ұлттық үлгісі мен жаңа мазмұндағы жүйесінің басты міндеті–қазіргі заманғы ғылым мен тəжірибенің жетістіктері негізінде алынған білімді қажет жағдайда пайдалану икемділігін меңгерген, өз бетінше дұрыс, тиімді шешімдер қабылдайтын, бəсекеге қабілетті жеке тұлғаны қалыптастыру болып табылады. Сондықтан да,білім саласындағы міндеттерді жүзеге асыру үшін, мектеп ұжымында əр мұғалім күнделікті ізденіс арқылы барлық жаңалықтар мен өзгерістерді сабақтарында енгізіп отырады.Қазіргі білім беру саласындағы оқытудың озық технологияларын меңгермейінше жан-жақты сауатты маман болу мүмкін емес. Жаңа технологияны меңгеру мұғалімнің интеллектуалдық, кəсіптік, адамгершілік жəне көптеген адами қабілеттің қалыптасуына игі əсерін тигізеді. Өзін-өзі дамытып, оқу-тəрбие үрдісін тиімді ұйымдастыруына көмектеседі. Оқыту мен тəрбиелеуге тың əдіс-тəсілдер енгізілді. Нəтижесінде тұтас педагогикалық үрдістер өзгертіліп, білім берудің тиімді деп танылған жаңа технологиялары дүниеге келеді. Кез-келген оқыту технологиясы мұғалімнен терең теориялық, психологиялық, педагогикалық, əдістемелік білімді, үлкен педагогикалық шеберлікті, шəкірттердің жан дүниесіне терең үңіліп, оны ұғына білуді талап етеді. Сондықтан оқушының рухани өсуіне жағдай туғыза алатын, жаңалықтарды қабылдауға даяр, өз əрекетіне өзгеріс енгізе алатын педагогтар ғана бүгінгі қоғамның мүддесі мен əр баланың үрдісінен шыға алады. Ойы жүйрік, ақылы жетік, бəсекеге қабілетті, өзгерістерге бейім, жеке тұлғаны тек қана педагог қалыптастыра алады. Бастауыш сынып мұғалімі үшін оқушы жазылмаған тақта секілді таза, пəк. Бастауыш сыныпта оқытудың негізгі міндеті - баланың жеке басының жан-жақты қалыптасуын қамтамасыз ету, оның қабілеттерін анықтау мен дамыту, білімдерін ашу, дұрыс түсінік қалыптастыру. Бұл міндетті жүзеге асыру оқушыны іс əрекетті атқарушы объектіден нəтижесінде жеке тұлғаның өз ісін өзі басқаруға, орындауға қабілетті субьектіге көшіру арқылы мүмкін

267

болады. Инновациялық тұрғыдан білім беру жүйесі ақпараттандырумен тығыз байланысты.Білім беруді ақпараттандыру дамуының жаңа кезеңінің ерекшелігі–бұл проблеманың инструментальдық емес,мазмұндық аспектілерінің басымдылығында жəне олардың шешілуінен білім сапалығы, оның əлеуметтік мəнділігінің орны анықталады. Оқушылардың бастауыш мектепте қазіргі ақпараттық технологияларды адамзат іс-əрекетінің түрлі салаларында қолдана білудің қажетті дағдыларын игеріп үлгеруіне мүмкіндік туады. Бастауыш білім–үздіксіз білім берудің баспалдағы. Мұғалімнің негізгі ұстанған мақсаты - білімнің жаңа үлгісін жасап, белгілі бір көлемдегі білім мен білік дағдыларын меңгерту,оқу мен тəрбие үрдісін ұйымдастырудың сан түрлі жаңа əдіс-тəсілдерін іздестіру, жаңа технологияларды сабаққа тиімді пайдалана білуі, бір сөзбен айтқанда - оқу үрдісін дамыту. Бұған Елбасымыз Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауында айтылған «ХХІ ғасырда білімін дамыта алмаған елдің тығырыққа тірелетіні анық» деген пікірі нақты дəлел.

Бүгінгі таңда алдымызға қойып отырған басты мақсат–оқушыларға тек білім,білік дағдыларын меңгерту ғана емес, өзін - өзі дамытуға ұмтылатын, ақылды, алғыр, ой - өрісі кең, ақпарат көздерін өз бетімен қолдана алатын, талантты жастарды тəрбиелей отыра, еліміздің мүддесіне қызмет етуге бағыт-бағдар беру. Жаңа технологияны жүзеге асыру, тиімділігіне қарай пайдалану үшін, əр мұғалім өзінің алдында отырған оқушыларының жас ерекшеліктерін ескере отырып,педагогикалық мақсат-мүддесіне байланысты, өзінің шеберлігіне байланысты таңдап алады.Жаңа технологияны жүзеге асыруда мұғалім белсенділігі, шығармашылық ізденісі, өз мамандығына деген сүйіспеншілігі, алдындағы шəкірттерін бағалауы ерекше орын алады.

Пайдаланылған əдебиеттер тізімі: 1.«Бастауыш мектеп» № 7-8, 2010 жыл; 2. Қазақстан Республикасының «Білім туралы» заңы 3.«12 жылдық білім беру жағдайында бастауыш сынып мұғалімдерінің функционалдық сауаттылықтарын қалыптастыру» облыстық ғылыми-тəжірибелік семинар материалдары, 301 бет

РАЗВИВАЮЩАЯСЯ МОДЕЛЬ ОРГАНИЗАЦИИ ОБРАЗОВАНИЯ- ЭТО РЕАЛИЗАЦИЯ ИННОВАЦИОННЫХ ОБРАЗОВАТЕЛЬНЫХ

ТЕНДЕНЦИЙ Аимбетова Г.Б.

СОШ №81, г.Караганда

«Общей целью образовательных реформ в Казахстане является адаптация системы образования к новой социально-экономической среде. Международный опыт подтверждает,что инвестиции в человеческий капитал и, в частности, в образование, начиная с раннего детства до зрелого возраста, способствуют существенным отдачам для экономики и общества»[1].

268

Исходя из вышесказанного, я понимаю, что такие преобразования в школе как: высокий уровень качестваобучения, умение учащихся мыслить критически, функциональная грамотность–это не только политика государства, но и требование современного мира.

И поэтому, для меня, как руководителя организации образования, важными являются вопросы: как реформировать школьную практику? что для этого необходимо выполнить?

Для того, чтобы процесс внедрения изменений в деятельность школы, был системным,целенаправленным и эффективным необходимо сделать объективный анализ стартового состояния школы.

Для его проведения считаю важным использование аналитических данных, которые отражают объективную ситуацию состояния школы.

Сбор данных о стартовом состоянии школы необходимо организовывать с учётом голосов учителей, учеников, родителей. Почему именно эти респонденты? Потому что объективность анализа учебно-воспитательного процесса в школе обеспечивает мнение всех выбранных категорий респондентов в совокупности.

Считаю, что полученные выводы позволили выделить ряд проблем: -Педагоги не имеют достаточно чёткого видения стратегических перспектив развития школы. -Учителям школы в недостаточной степени предоставляются возможности в выполнении лидирующих функций. -Недостаточность положительных взаимоотношений:школа-родитель-ученик -Низкий уровень школьной культуры. -Низкий уровень принципиальных изменений в организации уроков учителей, прошедших курсы повышения квалификации. -Недостаточный уровень владения ИКТ. -Несовершенство системы оценивания. -Отсутствие критериальных оценок по показателям уровня сформированности профессионально-личностных компетентностей педагогов [3]. -Низкий уровень владения рефлексивными умениями для профессионального саморазвития.

Все выявленные проблемы порождают определённые трудности в администрировании, в руководстве школой и, конечно, в развитии школы. Отсутствует распределённое лидерство, поэтому администрация школы чрезмерно загружена. Учителям школы в недостаточной степени предоставляются возможности в выполнении лидирующих функций. Планирование работы школы являлось прерогативой лишь администрации, заместителя директора по научно-методической работе, так как, педагоги не принимали участие в планировании деятельности школы. Соответственно, и план работы,зачастую, нереален, неизмерим, невыполним. Часты в практике школы обращения родителей о, якобы, несправедливо выставленной оценке. Данный факт говорит о несовершенстве системы оценивания в школе, об

269

отсутствии индивидуализации и дифференциации.Недостаточность положительных взаимоотношений:школа-родитель-ученик.

В связи с этим, приходит пониманиенеобходимости изменений в школьной практике. Поэтому в настоящее время для учителей основным аспектом является улучшение преподавания, необходимо обучать учащихся навыкам двадцать первого века. Следовательно, фокусом преподавания учителей должны стать новые подходы преподавания и обучения учащихся.

Ключевая цель работы любой школы - повышение качества образования. Успешность обучения зависит от процесса преподавания. На каком уровне находится практика преподавания и обучения в школе? Следущим шагом для ответа на данный вопрос, стал анализпроблемы, планаи основных акцентов деятельности школы. Ключевым шагом стало то, что была проработана и создана Стратегия развития школы. Стратегию развития школымы обозначили, как «Профессиональное совершенствование педагога через развитие лидерских качеств посредством самоанализа и самооценки». Для реализаций поставленных в Стратегии целей,необходим ряд мероприятий. Исходя из приоритета развития школы, определена SMART-цель.Цель реализации Стратегии развития школы:профессиональное развитие педагога через развитие лидерства посредством самоанализа и самооценки[2].С целью организации собственной деятельности по внедрению изменений, необходимо создание команды развития школы. На административном совещании был определён состав, куда вошли: администрация школы, сертифицированные учителя, руководители методических объединений, психологи школы. Были чётко распределены роли между членами команды развития. Нами были организованы встречи с менти, соответствующие тематике планирования. Организована работа по реализации проекта Lessonstudy. Старались курировать и корректировать работу всех направлений Стратегии развития школы.

Для успешного внедрения изменений,мы планировали активное привлечениепомимо команды развития, учителей начальной школы, учителей мотивированных, нацеленных на преобразования в школе. Это именно те люди, которые являются активной движущей силой при внедрении любых инноваций.В педагогическом коллективе школы имеется достаточное количество сертифицированных учителей,создана коллаборативная среда, ведётся активное внедрение групповой формы работы, которая раньше вызывала скептические чувства, ныне показана и доказана, как одна из самых действенных форм обучения.

Если раньше Стратегия развития школы виделась нами как некий необходимый формальный документ, ныне это - программа к действию, двигатель прогресса школы. Самое главное, ставить измеримые и реальные, а именно-SMART-цели, грамотно проводить аудит, мониторинг и эвалюацию всех этапов деятельности школы. Такие формы работы, как менторинг и коучинг способствуют качественному обучению педагогического коллектива. Раннее незнакомое нам словосочетание «LessonStudy», ныне - необходимый подход в преподавании и обучении, позволяющий развитию навыков

270

исследования, самоанализа, взаимоанализа педагогов. Активное внедрение данных подходов уже начато. Очень важно, чтобы в школе была создана коллаборативная среда, где педагог будет иметь возможность общения и взаимодействия как внутри школы, так и в сетевых сообществах, за её пределами.

Полагаю, только реализуя все запланированные аспекты Стратегии развития школы,нам удастсянаправить педагога на деятельность мотивированную,с полной самоотдачей.Побудить желание самообразовываться и самосовершенствоваться.И,как следствие, только такой педагог сумеетвоспитать и обучить социально-адаптированную, востребованную личность.

Литература:

1.«Система образования Республики Казахстан в сравнении с образованием ряда зарубежных стран» Инфоурок. 2.Стратегия развития школы КГУ «Средняя общеобразовательная школа №81» на 2017-2019 гг. 3.«Новые подходы в преподавании и обучении» Инфоурок. 4.Статья по теме "Лидерство и управление" https://kopilkaurokov.ru/

БІЛІМ БЕРУДІҢ ЖАҢА ПАРАГДИМАСЫ ЖƏНЕ МҰҒАЛІМНІҢ РОЛІ

Блялова Багила Крымовна Атырау қаласы Каспий өңірінің қазіргі заманғы колледжі

Мұғалім - өзінің білімін үздіксіз көтеріп отырғанда ғана мұғалім, ал оқуды, ізденуді тоқтатқанмен оның мұғалімдігі де жойылады.

К.Д.Ушинский

271

Қазіргі білім беру жүйесінің мақсаты-бəсекеге қабілетті маман дайындау.Мектеп–үйрететін орта, оның жүрегі-мұғалім.Ізденімпаз мұғалімнің шығармашылығындағы ерекше тұс - оның сабақты түрлендіріп, тұлғаның жүрегіне жол таба білуі.Ұстаз атана білу,оны қадір тұту, қастерлеу, арындай таза ұстау - əр мұғалімнің борышы. Ол өз кəсібін, өз пəнін, барлық шəкіртін, мектебін шексіз сүйетін адам.Өзгермелі қоғамдағы жаңа формация мұғалімі – педагогикалық құралдардың барлығын меңгерген, тұрақты өзін-өзі жетілдіруге талпынған, рухани дамыған, толысқан шығармашыл тұлға. Нарық жағдайындағы мұғалімге қойылатын талаптар : бəсекеге қабілеттілігі, білім беру сапасының жоғары болуы,кəсіби шеберлігі,əдістемелік жұмыстағы шеберлігі. Осы тұрғыдан қарағанда нəтижеге бағытталған білім моделі мен басқарудың жаңа парадигмасы аясында жекелеген ұғымдар мен нормаларды жəне тиімді педагогикалық технологияларды меңгеру үшін педагогтардың кəсіби мəдениетін дамытуға бағытталған озық үлгі қажет. Қазіргі білім беру парадигмасы «білікті адамға» бағытталған білімнен «мəдениет адамына» бағытталған білімге көшуді көздейді.Бұл білім берудің философиялық, психологиялық, педагогикалық негіздерін, теориясы мен тəжірибесін тереңірек қайта қарауды қажет етеді. Бұрынғы оқушы тек тыңдаушы, орындаушы болса, ал қазіргі білім беру жүйесінде оқушының өздігінен білім іздейтін жеке тұлға екендігіне ерекше мəн беріледі. Қазіргі оқушы: Дүниетаным қабілеті жоғары; Дарынды, өнерпаз;Іздемпаз, талапты: Өз алдына мақсат қоя білу керек; Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңында да мектеп оқушылары бойында адамгершілік жəне тұрмыс негіздерін қалыптастыру, азаматтыққа тəрбиелеу жəне олардың ақыл – ойын айқындау басты міндет екендігі айтылған. Осы орайда, «Сабақ беру– үйреншікті жай шеберлік емес,ол–үнемі жаңадан жаңаны табатын өнер» деген де орынды. Дарындылық - сапалы қабілеттердің өзіндік бірлесуі: оның арқасында іс-əрекет жақсарады.Жалпы,қабілеті дами білген оқушы математика, физика, биология, əдебиет сабақтарын бірдей жақсы игереді. Оқушыны дамытуда ежелгі замандардан бері математиканың алар орны ерекше.Шығармашылық-психологиялық тұрғыдан алғанда жаңа материалдық рухани құнды дүние тудыратын əрекет. Ал педагогикалық тұрғыдан алсақ,шығармашылық дегеніміз-адамның белсенділігі мен өз бетінше жұмыс істеуінің жоғары түрі жəне ол əлеуметтік қажеттілігі мен өзінің ерекшелігімен бағаланады. Ең бастысы, шығармашыл тұлғада шығармашылыққа деген тұрақты қажеттілік,тұрақты сұраныс болып,өз ісіне қанағат табу сезімі болуы қажет. Мектеп балаларымен жұмыс істеу-ерекше маңызды педагогикалық проблема. Осыған байланысты дарынды балалармен жұмыс істеудің төмендегідей кезеңдерін анықтауға болады:

Баланың жеке ерекшелігін, дарынын зерттеу; Балалар шығармашылық өнімдерін жариялау; Игерілген нəтижелерді бақылау. Дарынды баланың бойындағы дамыған

сана белсенділігі мен таным белсенділігі, тума қабілеті. Ол қабілет мектепте

272

сан алуан ғылыми салалардан білім алу арқылы жəне ұстаздардың көмегі арқылы ашылады жəне дамиды. Сондықтан:

Дарынды оқушының ақыл-ойының, эмоционалдық жəне əлеуметтік дамуы мен ерекшеліктерінің өзіндік ашылу деңгейі мен өлшемін ескеру;

Жан-жақты ақпараттандыру; Коммуникативті бейімдеу; Дарынды оқушының шығармашылық бағытының ашылуына, дамуына,

қоршаған ортаға өзін-өзі жарнамалауына көмек көрсету. Осы мақсаттар мен міндеттерді орындауда мектеп ұстаздары мынандай

жұмыс түрлерін өз іс-тəжірибелерінде пайдаланса нəтижеге қол жеткізе алады: - Икемді жəне ұтқыр оқу жоспарын құру; - Жеке пəндерді оқытуда тəуелсіз қозғалыс жасау; - Дарынды оқушының өзінің жұмысын өзі жоспарлап, шешім қабылдауына

ықпал ету; - Дарынды оқушының қызығушылығына байланысты оқу жоспарын құру; Осындай жұмыс түрлерін ұйымдастыруда ұстаздар мынандай мəселелерге

баса назар аударулары керек: - Пəн сабақтарында шығармашылық сипаттағы тапсырмаларды іріктеу,

орындау, талдау жұмыстарын жүйелі жүргізуге; - Дарынды оқушылардың білім деңгейі мен олардың өз мүмкіндіктерін

пайдалану көрсеткішін арнайы əдістемелер бойынша жүйелі түрде тексеріп отыруға;

- Сабақтан тыс мезгілде жүргізілетін жұмыстарға - пəндік олимпиада, ғылыми конференцияға, интеллектуалдық турнирлер мен шығармашылық байқауларға дайындық жұмыстарын жыл бойы жоспарлы жүргізуге;

- Білім беру мекемелерінде дарынды оқушылар үшін арнайы сыныптар мен топтар құрып,оқу бағдарламаларын жеделтетіп оқытуды ұйымдастыруға;

Осы тақырыпты меңгеру барысында мынадай міндеттер шешімін табуға тиіс:

- Оқушының психологиялық даму ерекшелігін пəнге деген қызығушылығын анықтау;

- Тілдік қорын,мəдени сөйлеуін жетілдіру; - Оқушылардың өздігінен іздене отыра,шығармашылық қабілеттерің

арттыруға икемдеу,соған байланысты жұмыс түрлерін жасау; - Оқу мен тəрбие егіз екендігін ескере келе,тəрбие жұмыстарында

да,оқушының танымдық белсенділігін арттыру. Жоғарыда аталған міндеттерді жүзеге асыруда оқушылардың көмегімен

мынадай зерттеу жұмыстары жүргізілді: 1.Сауалнама 2.Тест: психологиялық, пəндік 3.Кесім алу 4.Бақылау жұмысы

Есте сақтау қабілеттерін арттыруда берілген мəтіндерді, өлең-шумақтарды, аңыз-əңгімелерді оқушы есінде көбірек сақтап қалу мақсатында түрлі кестелер толтырылады.

Сабақтың кейбір кезеңдерінде оқушылардың сабаққа белсенділігін арттыруда өз ойын жазбаша жазуын, логикалық ойлауын үнемі қарастырылады.

273

Оқушылардың сөйлеу мəдениетін, өзін-өзі ұстауын, өз ойын еркін жеткізуі, оқушы бойында инабаттылық болуы қажет. Əр ұстаз – ХХІ ғасыр мұғаліміне сай болу үшін – ізденімпаз ғалым, нəзік психолог, жан-жақты шебер, тынымсыз еңбекқор, терең қазыналы білімпаз, кез-келген ортаның ұйытқысы болу керек. Сондықтан баланы жеке тұлға ретінде өздігінен дамуға итермелеуіміз керек. Себебі жаңа білім парадигмасы бірінші орынға баланың білім алу арқылы өз бетінше дамуын қойып отыр. Бұл мақсатқа жетуде өз бетінше жұмыстардың алар орны ерекше. Сонда білімді меңгеру, дағды мен біліктіліктің қалыптасуы, қабілеттердің дамуы мынадай кезеңдерді қамтитын логикалық тізбекке ие болады: а) оқу материалын қабылдау; ə) ішкі байланыстар мен қарама-қайшылықты түсінуге əкелетін ойлау; б) еске түсіру жəне есте сақтау; в) практикалық іс-əрекетте меңгергенді қолдану. Төмендегі шарттарды қадағалағанда оқытуда жоғары дəрежеге жетуге болады: а) оқушылардың оқуға деген белсенді ынтасын қалыптастыру; ə) оқу материалын белгілі тізбекте беру; б) жаттығулар арқылы ақыл-ой жəне практикалық іс-əрекеттің əртүрлі тəсілдерін көрсету жəне бекіту; в) білімді практикада қолдану. Оқыту үрдісінде жаңа ұғымдарды енгізу 4 сатыда жүреді: -Мұғалім ұсынған математикалық, лингвистикалық немесе басқа жағдаймен танысу, оны бағдарлау. -Осындай материалдың берілген түрдегі есепті шешудің негізі қызметін атқаратын неғұрлым маңызды қатыстарды айқындайтын үлгісін меңгеру. -Сол немесе басқа модельдегі формада анықталған қатынасты белгілеу.

Белгіленген қатынастың қасиеттерін айқындау, олар арқылы бастапқы дербес есепті шешудің шарттары мен тəсілдерін анықтау лəзім. Білім беруде белгілі нəтижеге қол жеткізу үшін озық технологияларды пайдалануға ерекше мəн беріледі.

Оны:инновацияны модификациялық, комбинаторлық, радикалдық деп үштүрге бөлуге болады. Модификациялық инновация– бұл бұрын қолда барды дамытумен, түрін өзгертумен айналысу. Бұған В.Ф. Шаталовтың математикаға жазған тірек конспектісі жəне оны көптеген мұғалімдердің пайдалануы мысал бола алады. Комбинаторлық модификация – бұрын пайдаланылмаған, белгілі əдістеме элементтерін жаңаша құрастыру. Бұған пəндерді оқытудың қазіргі кездегі əдістемесі дəлел. Радикалдық инновация – білімге мемлекеттік стандарттарды енгізу жатады. Мемлекеттік стандарт білім беруде, негізінен, мөлшерлерді, параметрлерді, деңгейлік жəне сапалы оқытудың көрсеткіштерін қалыптастырады. Оған болашақ мамандарды қалыптастыру, құндылық қарым-қатынас, болашақ маманның өзінің кəсіби шеберлігін дамытуға талпынуы, болашақ мамандығын ерекше жақсы көруі, ұрпақ тəрбиесінде ұстаздың жетекші орнын сезінуі, кəсіби жеке біліктілік деңгейін көтеруге бағыттылығы,инновациялық іс-əрекетке ұмтылу əрекеттері кіреді.Бейімділік өлшемдеріне болашақ маманның барлық жағдайға бейімделе алу қабілеті жатады.

Олар : - бейімділік жағдаятына бағдарлана алуы,

274

-микро орта өзгерістеріне сай қолайлы инновациялық педагогикалық технологияларды таңдай алуы. Бейімділік өлшемдері болашақ маманның білімгер мəртебесінен оқытушы, ұстаз мəртебесіне ауысуының ерекшелігін сезіне білуімен бейімділік іс-əрекетті жүзеге асырудың жаңа əдіс-тəсілдерін пайдалана алуларымен ерекшеленеді. Осы аталған көрсеткіштердің əсерінен білім, кəсіп, іскерлік, іс-əрекет, игеру, нəтиже құралады. Білім жалпы, кəсіби, техникалық, арнайы білім болып бөлініп кəсіппен ұштасады. Ал кəсіп – мамандық таңдау, мамандықты меңгеру. Білім алып кəсіп иесі болу үшін іскерлік қажет.Іскерлік–оқу,білім,кəсіп,тəжірибе,ізденушілік, өзіндік жұмыс, іс-шаралар, дағдыдан туындайды. Іскер болу үшін іс-əрекетті меңгеру қажет.

Іс-əрекет:əрекеттен,операция, қимыл-қозғалыстан тұрады. Барлық үрдіс байланыса орындалғаннан соң нəтиже көрсеткіші пайдаболады. Қорыта келгенде, жаңа инновациялық педагогикалық технологияның негізгі, басты міндеттері мынадай: - əрбір білім алушының білім алу, даму, басқада іс-əрекеттерін мақсатты түрде ұйымдастыра білу; - білім мен білігіне сай келетін бағдар таңдап алатындай дəрежеде тəрбиелеу; -өз бетінше жұмыс істеу дағдыларын қалыптастыру,дамыту; - аналитикалық ойлау қабілетін дамыту.

Білім беру парадигмасы өзгеруде. Оқытудың жаңа технологиялары енгізілуде. Жаңа білім парадигмасы бірінші орынға баланың білім,білік дағдысын емес,оның тұлғасын,білім алу арқылы дамуын қойып отыр. Қазіргі уақытта педагогика ғылымының бір ерекшелігі- баланың тұлғалық дамуына бағытталған жаңа оқыту технологияларын тұрақтандыруға ұмтылуда.

Ұстаз еңбегі-оқушы білімінің өлшемі. Оқыту процесі басқарылатын процесс болғандықтан,жеке оқушының ерекшелігін ескеру- мұғалімнің міндеті. Пайдаланылған əдебиеттер: 1.Макаренко А.С. Педагогические сочинения. М., «Педагогика»,1988. 2.Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңы // Алматы 2010.6-б 3.ҚР 2015жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы//Астана. 2004.. 4. Қабдықайыров Қ. Инновациялық технологияларды диагностикалау.–А., 2004 6. 5.Жүнісбек Ə. Жаңа технология негізі–сапалы білім.–//Қазақстан мектебі, №4, 2008

ИНКЛЮЗИВТІ БІЛІМ БЕРУДІ ӨЗЕКТЕНДІРУ МƏСЕЛЕЛЕРІ Тұрсынхан Назерке Оразбайқызы

Оңтүстік Қазақстан облысы, Шымкент қаласы Оңтүстік Қазақстан облыстық үш тілде оқытатын

мамандандырылған № 1 мектеп – интернатының биология пəні мұғалімі

Елбасы Н.Ə.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауында «Мүмкіндігі шектеулі азаматтарымызға көбірек көңіл бөлу керек. Олар үшін Қазақстан

275

кедергісіз аймаққа айналуға тиіс. Бізде аз емес ондай адамдарға қамқорлық көрсетілуге қажет. Бұл өзіміздің жəне қоғам алдындағы парызымыз. Білім беру мекемесінің ортасы денсаулығының мүмкіндігі шектеулі балалардың қажеттілігіне бейімделуі тиіс, «кедергісіз» болуы керек, өйткені мүгедек балалардың толыққанды кірігуін қамтамасыз етуі қажет»,–деп атап өткен.Сол себепті де білім беру саласындағы өзекті мəселенің бірі– инклюзивті білім беру. Соңғы жылдары арнаулы білім жүйесінде мүмкіндігі шектеулі балаларды сапалы біліммен қамту өзекті мəселенің біріне айналды. Мəселелерді тұңғыш рет мемлекеттік деңгейде көтеріліп, ҚР білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған бағдарламасында инклюзивті білім беру жүйесін дамыту жан-жақты қарастырылған.

«Инклюзивті білім» ұғымы, біздің өмірімізге 1996 жылдан бастап енді, қазір көп елдерде заң жүзінде бекітілген. Бұл Батыс Европада да, Америкада да, Латын Америкасына да қатысты. Шет мемлекеттерде де табыспен жүзеге асуда. Сонымен, инклюзия бұл қазіргі кездегі қажеттілік. Əр баланың жеке тұлғасы қымбат бола тұра, біздер сенімдіміз, ерекше қажеттілігі бар балаларға əлеуметтік ортаға кіру үшін отбасынан басқа орта керек, басқа балалармен араласу керек, ата-анадан басқа мұғалім қажет.

Инклюзивті білім беру–балаларды жалпы білім беру процесіне толықтай қосу үшін балаларды бір-бірінен ажыратып, кедергілерге ұшырамауға бағытталған жəне олардың жасына, жынысына, этикасына, дініне қарамастан əлеуметтік бейімдеуге бағытталған мемлекеттік саясат.Инклюзивті білім берудің мақсаты– барлық оқушыларға барынша толыққанды əлеуметтік өмір, ұжымға, жергілікті қауымдастыққа белсене қатысуға мүмкіндік бере отырып, сол арқылы оларға бір-бірімен қауымдастық мүшелері ретінде толық өзара əрекеттестік пен қамқорлықты қамтамасыз ету.Бұл мəселенің шешімі балалардың сапалы білімге қолжетімділігін қамтамасыз етеді, олардың өмірмен байланысының кедергісін жоюға жəне жалпы қоғамға кірігуіне жағдай жасайды.

Мүгедек балалар мен «қалыпты» балаларды бірлесе оқыту басқа адамның ерекшеліктеріне толерантты қарым-қатынассыз, оны табиғи қабылдамай, онымен бəселестік емес, достық, əріптестік байланыс орнату іргелі даярлықсыз мүмкін емес. Балалар басқа адамдарға жəне жалпы əлемге деген өздерінің қарым-қатынасын қалыптастыра отырып, ересектерден көрген ұстанымдарға бағдарланады. Біздің мектептерде «ерекше» баланы психологиялық тұрғыдан қабылдауға дайын, шынымен оның сынып кеңістігіне қалай орнығатынын, басқа балалармен қарым-қатынас қалай орнайтынын ойлайтын мұғалімдер көп пе? Инклюзивті білімді жүзеге асыратын мекеме қалыпқа айналу керек. Бұл арнайы білім беру жүйесі жойылуы тиіс дегенді білдірмейді, керісінше, біріншіден, балалар мен олардың ата-аналарының таңдау құқығы болуы үшін, екіншіден, инклюзия қағидаттарына көшіп жатқан жалпы білім беру жүйесін өзінің атқарған жұмыстарымен, нəтижелерімен жəне технологиялармен толықтыру үшін ол дамуы тиіс.Түрлі пəндерді жалпы жəне арнайы педагогтармен ынтымақтастық жəне бірлесе оқытудың алуан түрлі модельдерін

276

даярлау керек.[5] Нақ коррекциялық мектеп мұғалімінің бай тəжірибесі – инклюзияның əдістемелік көмегінің қайнар көзі болып табылады. Жалпы алғанда, ата-аналардың инклюзивті үдеріске деген көзқарасы мен білім беру жүйесіне деген сұранымы инклюзивті практиканы дамытудың маңызды факторы болып табылады.Екіншісі–жалпы мектептің педагогтарының инклюзивті тəсілді жүзеге асыруға даярлық мəселесі. Инклюзияны жүзеге асыру табыстылығы тікелей оған деген мұғалімдердің оң көзқарасына байланысты.

Инклюзивті оқыту негізінде балалардың қандай да бір дискриминациясын жоққа шығару, барлық адамдарға деген теңдік қатынасын қамтамасыз ету, сонымен қатар оқытудың ерекше қажеттілігі бар балаларға арнайы жағдай қалыптастырудың идеологиясы жатыр. Тəжірибе көрсеткендей қатаң білім беру жүйесінен балалардың бір бөлігі шығып қалып жатады. Мұндай қалыптасқан жүйе баланың даралық қажеттілігін қанағаттандыра алмайды. Инклюзивті бағыт мұндай балаларды оқуда жетістікке жетуге ықпал етіп, жақсы өмір сүру мүмкншілігін қалыптастырады.

Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңында «Білім беру жүйесінің басты міндеттеріне: білім бағдарламаларын меңгеру үшін жағдайлар жасау жəне жеке адамның шығармашылық рухани жəне дене мүмкіндіктерін дамыту,адамгершілікпен салауатты өмір салтының берік негіздерін қалыптастыру жеке басының дамуы үшін жағдай жасау арқылы парасатты байыту» деп атап көрсеткен. Осыған байланысты қоғам алдына оқушының жеке басын үйлесімді дамытуа бағыттайтын міндеттер қойылып отыр.

Білім беру жүйесінде даму мүмкіндігі шектеулі балаларға айрықша орын бөлінген. Бұл балаларға қатысты біздің алдымызда тұрған негізгі міндет – олардың əлеуметтік ақталуы мен бейімделуіне, қоғамдағы толыққанды өмірге дайындалуына жағдай жасау жəне көмек көрсету қажеттілігі мақалада айтылған.[2]

«Тірі адамның жүректен аяулы жері бола ма? Біздің қазақтың жүректі кісі дегені – батыр кісі дегені. Онан басқа жүректің қасиеттерін анықтап біле алмайды. Рақымдылық, мейірбандылық, əртүрлі істе адам баласын өз бауырым деп, езіне ойлағандай оларға да болса игі еді демек, бұлар – жүрек ісі» А. Құнанбаев.

Мүмкіндігі шектеулі балаларға білім беру жағдайын сараптауда, отандық тəжірибеде ерекше мұқтаж балаларды жалпы білім беру процесіне қосуда əр түрлі елдердегі шетел ғалымдары инклюзивті процестерін халықаралық құқықтық акт туралы жұмыстарда игеру қажет. Осы əр түрлі жер бетіндегі елдердің мəдени-тарихи жəне əлеуметтік-экономикалық деңгейлерінің дамуына байланысты инклюзивті білім беру принциптері анықталады:

- Жалпы білім берудің жоғарғы сапалары; - Балалардың отбасындағы жағдайы; - Мұғалімдердің əр түрлі өзгерістерге дайын болуы, балалардың

құқықтары мен қабілеттерін есепке алып отыру; - Жалпы білім беру мекемелерінде тиімді білім жағдайларын туғызу;

277

- Нəтижелі əлеуметтендірумен оқытудың жүзеге асырылуы инклюзивті білімді қолдану кезінде ғана табысқа жетілуі;

- Мүмкіндігі шектеулі балаларды тиімді білімділікпен, коррекциялаумен, əлеуметтік жағдайларына араластыру;

Ата-аналар,мұғалімдер,тəрбиешілер мен мамандар іс-əрекетінде бірлестік, жүйелілік болса ғана инклюзивтік тəрбие жұмысы жақсы нəтиже көрсетеді. Қазіргі уақытта дамуында ақауы бар балалар саны артып отыр. Оларды оқыту кеңейіп, түзетіп қолдау технологиялары жетілдіруде. Инклюзивті білім беру ерекше балаға білім беру саясатының негізгі құралы. Инклюзивті білім беру – сау балалармен бірге жалпы білім беру мектептерде немесе арнайы құрастырған топтарда, сыныптарда дамуда мүмкіндіктері шектеулі балаларды оқыту.[1] Инклюзивті оқыту мүмкіндігі шектеулі баланың жалпы білім беретін ортада əлеуметтенуі мен оның дамуына жəне оқыту процесінде баланың жетістіктерге жетуіне мүмкіндік туғызады. Қазақстанда мүмкіндігі шектеулі балалар арнайы мекемелерде оқытылатындықтан, олар өзге балалардан бөлектенген.Бұл мекемелерде көбінесе медициналық əдістемелер қолданылады. Қазақстанда қазір оларда бір жағынан кемістік болғанымен, екінші жағынан олардың да дені сау екендігін түсіндіріп, оларды дені сау балалармен қатар, жалпы ортаға бейімдеу керек. Тек олардың сырқаты мен өзгешеліктерін ескере отырып, жай мектептің оқу бағдарламасына кіріктірген жөн.Ол үшін мемлекеттік деңгейде стратегиялық реформа жүргізу керек. Мемлекеттік деңгейде мектептерге жəне мектепке дейінгі ұйымдарға жаңа стандарттар енгізіліп, жүйе өзгертілгеннен соң ғана құрал-жабдықтар, ғимараттар бейімделеді.

Ғалымдардың жəне практик мамандардың ( Коноплева А.Н, Ямбург Е.А) зерттеу нəтижелері көрсеткендей, даму мүмкіндігі шектеулі балалар жалпы білім беру мектеп жағдайында əлеуметтенуі де, оқу материалдарын игеруі де табысты өтеді, олар балалар арасында көшбасшы да бола алады. Өкінішке орай, көбінесе, осы «басқаша» балалар өздерін оқшау ұстап, бұл əлемнен бөлектеніп, көңіл-күйі біршама жайсыздау \дискомфорт\ болады.

Кемтар балаларды əлеуметтік жəне медициналық-педагогикалық түзу арқылы қолдау туралы Қазақстан Республикасының 2002 жылғы 11 шілдедегі заңында даму мүмкіндігі шектелген барлық балалар психологиялық-медицина-педагогикалық кеңестің қорытындысына сəйкес арнайы түзету мекемелерінде жəне мемлекеттік білім жалпы беретін мектептерде тегін оқуға құқылы делінген.

Атап айтсақ, мүмкіндігі шектеулі балаларды жалпы білім беретін ортаға кіріктіру мақсатында 2009 жылғы ҚР инклюзивті білім беруді дамыту тұжырымдамасының жобасы əзірленген, сонымен қатар 2010 жылдың 1 ақпанында бекітілген ҚР білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасын атауға болады.[3]

Бұл бағдарламаның басты міндеттерінің бірі–еліміздің инклюзивті оқытуды дамыту болып саналады.Осы баяндама негізінде мектеп тəжірибесіндегі психикалық дамуы тежелген, шекаралық интеллектуалдық

278

дамудағы, интеллектуалдық жетіспеушілігі бар балалармен жұмыс істейтін педагогтардың кəсіби құзіреттілігі жайлы айтылады. Интеграциялық білім беретін мектептегі мұғалімнің кəсіби құзіреттілігі ол, оның адами құндылықтар мен кəсіби жəне өмірлік тəжірибесіне сүйене отырып, түрлі проблемалар мен міндеттерді шешу мүмкіндігі. Мектептерде қалыптасқан стереотиптер көп. Оны бұзу өте қиын. Қазіргі таңда білімнің көптігі емес, оның тиімділігі яғни, білік артып тұр,əсіресе интеллектуалдық жеткіліксіздігі бар балаға. Білімді алуын алар, ал ол оған қажет пе? Əсіресе, алған, жаттаған білімі жай бір керексіз ақпарат болса, баланың өмірлік қажеттілігіне ешбір қатысы болмаса. Дені сау, төрт құбылысы тең баланың бəрі химик, математик болып кетпейді, ол айдан анық. Ал дамуында тежелуі, немесе интеллектуалдық дамуы қалыпты емес бала қайтеді?

Ең маңыздыс айналадағы дүние өзгерістерін адекватты түсініп, қатынас таныта алатын жағымды қасиеттері бар, мобильды тұлға тəрбиелеу деп, түсінеміз.

Инклюзивті оқытудың негізгі принциптері: -Адам құндылығы оның мүмкіндігіне қарай қабілеттілігімен,жеткен жетісітіктерімен анықталады. -Əрбір адам сезуге жəне ойлауға қабілетті. -Əрбір адам қарым –қатынасқа құқылы. -Барлық адам бір- біріне қажет. -Білім шынайы қарым –қатынас шеңберінде жүзеге асады. -Барлық адамдар құрбы –құрдастырының қолдауы мен достығын қажет етеді. -Əрбір оқушы үшін жетістікке жету- өзінің мүмкіндігіне қарай орындай алатын əрекетін жүзеге асырады. -Жан–жақтылық адам өмірінің даму аясын кеңейтеді.

Инклюзивті білім беру саласында əлеуметтік педагогтың, сихологтың, дефектолог маманның ролі ерекше.Бұл саладағы оқушылар ерекше назарда болады.Даму мүмкінділігі шектеулі балалардың кейбіреулерінде өзіндік қабілет,ерекшелік бар.Мысалы:кейбіреулері би билеуге,спортқа,сурет салуға қызығады,осындай қызығушылығы мол балаларды əрі қарай дамыту əлеуметтік педагог пен əрбір мұғалімнің міндеті.

Инклюзивті білім беру - барлық балаларды жалпы білім үрдісіне толық енгізу жəне əлеуметтік бейімдеуге,жынысына,шығу тегіне,дініне,жағдайына қарамай, балаларды айыратын кедергілерді жоюға,ата –аналарын белсенділікке шақыруға,баланың түзету – педагогикалық жəне əлеуметтік қажеттіліктерін арнайы қолдау,қоршаған ортаның балаларды жас ерекшеліктеріне жəне білімдік қажеттіліктеріне бейімделуіне жағдай қалыптастыру,яғни,жалпы білім беру сапасы сақталған тиімді оқытуға бағытталған мемлекеттіксаясат.

Сонымен,инклюзивті білім беру жағдайында жұмыс жүргізетін мектептерде білім мазмұнын үш түрлі бағдарлама бойынша реттеген абзал. Атап айтқанда: - жалпы мектептерге арналған типтік оқу бағдарламалары;

279

- мүмкіндігі шектеулі балалардың ақаулық типтеріне сəйкес арнаулы білім беру бағытындағы оқу бағдарламалары; - мүмкіндігі шектеулі балалардың психофизикалық ерекшеліктерін есепке ала отырып əзірленетін оқытудың жеке бағдарламасы.[4]

Инклюзивті білім беруді жүзеге асыру ерте жəне мектепке дейінгі жастағы дамуында проблемасы бар балаларға коррекциялық-педагогикалық көмектің тиімділігіне,оларды кіріктіре тəрбиелеу жəне оқытуды жүзеге асыру мүмкіндіктеріне байланысты.Бұл жалпы жəне тілдік дамудың жас нормасына тең немесе жақын деңгейіне қол жеткізуге жағдай жасайды жəне оған барынша ерте сатысында қалыпты дамып жатқан құрдастырының ортасына еніп кетуіне мүмкіндік береді. Сонымен бірге ата-аналарды (заңды өкілдерді) дер кезінде кеңес беру,қолдаумен қамтамасыз етуге жəне қоғамды мүмкіндігі шектеулі адамды қабылдауға дайындауға арналған жағдайлар жасалуда.

Жалпы білім беретін мектепте инклюзивті практиканы құру, егер орта жəне жоғары кəсіби білім жүйесінде инклюзивті тəсілді дамыту көзделмесе, шектеліп қалмақ. Инклюзивті білім беру тұжырымдамасы тек орта ғана емес, кəсіби жəне қосымша білім беру жүйесінде де түбірлі өзгерістерді талап етеді.

Еліздің Ата заңында барлық бала жалпы орта біліммен қамтылуы тиістігі жазылса да, өкінішке орай мүмкіндігі шектеулі балаларды оқыту өзекті мəселе күйінен түспей тұр.

«Білім туралы» ҚР-ның Заңының 21-тармағының 3 тармақшасына сəйкес инклюзивті білім беру–оқытудың тиісті білім беретін оқу бағдарламаларына білім алушылардың өзге де санаттарымен тең қолжетімділікті, арнайы жағдайларды қамтамасыз ету арқылы дамытуға түзету-педагогикалық жəне əлеуметтік қолдауды көздейдін,мүмкіндігі шектеулі адамдарды бірлесіп оқыту жəне тəрбиелеу.Сондықтан мамандар елімізде инклюзивт білім беруді дамыту қажет екендігін алға тартады.

Қолданылған əдебиеттер: 1.Зарубежный и отечественный опыт включения детей с особыми нуждами в общеобразовательный процесс. Проблемы и пути решения. Алматы, ИД «КАПринт» 2001 г., - 208 с. С. 162. 2.Ратнер Ф.Л., Юсупова А.Ю. Интегрированное обучение детей с ограниченными возможностями в обществе здоровых детей/ Учеб. Пособие для специалистов коррекционных учреждений.-М: «Владос», 2006.-175с. 3.Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлектеттік бағдарламасы 4.«Инклюзивное образование: построение и организация инклюзивного образовательного пространства» 5.Коррекционная педагогика: Основы обучения и воспитания детей с отклонениями в развитии: Учеб.пособие для студ. сред. пед. учеб. заведений/ Под ред. Б.П. Пузанова. – М: Издательский центр»Академия», 2001.-160с.

280

СПЕЦИФИКА РАБОТЫ ПО КООРЕКТИРОВАНИЮ И РАЗВИТИЮ УМЕНИЙ И НАВЫКОВ СВЯЗНОЙ МОНОЛОГИЧЕСКОЙ РЕЧИ У

ДЕТЕЙ СТРАШЕГО ДОШКОЛЬНОГО ВОЗРАСТА С ОНР С ИСПОЛЬЗОВАНИЕМ С ЭЛЕМЕНТОВ СКАЗКОТЕРАПИИ

Тыряткина Наталья Николаевна

Воспитатель КГКП детский сад «Балақай» г. Караганда

Очень важна роль обучения рассказыванию в развитии монологической формы речи. К основным методам обучения детей связной монологической речи относятся обучение пересказу, рассказыванию (о реальных событиях, предметах, по картинам и т.д.) и устному сочинению по воображению.

Каждый из этих видов обучения рассказыванию как метод формирования связной речи имеет свои особенности, конкретную структуру обучающих занятий и набор методов и приемов. Рассматривая основные особенности работы по формированию связной монологической речи старших дошкольников с ОНР (Ш уровень речевого развития) в процессе разных занятий по обучению рассказыванию:

1. Занятия по пересказу. Особая значимость пересказа в развитии связной монологической речи

детей подчеркивается многими исследователями: В.П. Глуховым, Н.С. Жуковой, Т.Б. Филичевой, Э.П. Коротковой, Ф.А. Сохиным и др., как в общей дошкольной, так и специальной педагогике.

При этом улучшается конструирование отдельных предложений и целого текста. Обучение пересказу способствует обогащению лексикона, развитию восприятия,памяти и внимания.Работа с высокохудожественными текстами детской литературы позволяет эффективно проводить занятия по воспитанию "чувства языка" - внимания к лексической, грамматической и синтаксической сторонам речи, а это очень нужно и важно в коррекционной деятельности с детьми с ОНР.

Во время обучения детей с ОНР пересказу могут применяться вспомогательные методические приемы, облегчающие составление связного последовательного сообщения, а это очень важно на первоначальных ступенях работы. Во время первого года обучения дошкольники овладевают навыками воспроизведения текста с опорой на иллюстрации и помощь взрослого. К числу облегчающих приемов могут относиться: выделение основных содержательных этапов сюжета произведения по ходу составления пересказа (пересказ по опорным вопросам, показ иллюстраций, последовательно показывающих содержание произведения, а в последующем - отдельных иллюстраций с изображением персонажей и главных деталей). Изначально дети пересказывают по одному фрагменту текста; в последующем постепенно переходят к индивидуальному пересказу нескольких фрагментов и текста в целом. К концу первого года (III период обучения) они учатся пересказывать по основополагающему плану-схеме. Опорные вопросы к тексту даются в виде развернутого словесного плана до

281

начала пересказа. На втором году обучения дети должны уметь пересказывать без опоры на наглядность.

Работа по развитию фразовой речи на занятиях по пересказу предусматривает:

усвоение нормативных основ построения фраз различных синтаксических структур; упражнения в правильном употреблении фраз на языковом материале литературных произведений с последующим применением полученных навыков при самостоятельном составлении пересказа;

развитие внимания к синтаксису языка, умения замечать ошибки в построении фраз в рассказах других детей и ошибки в собственных высказываниях.

На первом году обучения отрабатываются следующие ведущие структуры: а) простые распространенные предложения из 3-5 слов с включением дополнения,обстоятельства места,определения;б) осложненные конструкции-с двумя однородными сказуемыми или дополнениями; в) сложносочиненные предложения с союзами "и", "а" и сложноподчиненные с придаточными времени (с союзом "когда"), изъяснительными (с союзом "что"), причины, определительными (с союзом "который"). На втором году обучения на занятиях по пересказу обращается внимание на овладение детьми навыками построения предложений с несколькими однородными сказуемыми, выраженными глаголами прошедшего времени совершенного вида, а также бессоюзных сложных предложений и сложноподчиненных с 'придаточными места (с союзом "где'), условия (с союзом "если") и т.д.

2. Обучение рассказыванию по картинам. Обучение рассказыванию по картинам занимает важное место в общей

коррекционной работе по развитию связной, грамматически правильной речи детей с ОНР. Методика обучения строится с учетом отмечаемых у таких детей речевых нарушений и особенностей психического и познавательного развития. Это касается проведения специальной подготовительной работы, отбора и последовательности использования картинного материала, структуры занятий и приемов коррекционной работа. Уделяется внимание приемам, направленным на развитие внимания, зрительного и слухового восприятия, логического мышления и др.

При обучении старших дошкольников с ОНР описанию предметов ставятся следующие задачи:

формирование умений выделять существенные признаки и основные части (детали) предметов,

развитие обобщенных представлений о построении рассказа-описания предмета;

овладение языковыми средствами, необходимыми для составления описательного рассказа.

С этой целью рекомендуется поэтапное обучение, включающее следующие виды работы: подготовительные упражнения к описанию

282

предметов; формирование первоначальных навыков самостоятельного описания, описание предметов по основным признакам; закрепление полученных навыков составления рассказа-описания, в том числе при проведении игровых и предметно-практических занятий; усвоение первоначальных навыков сравнительного описания предметов.

3. Обучение рассказыванию с элементами творчества. Под творческими рассказами понимают придуманные детьми рассказы с

самостоятельным выбором содержания (ситуаций, действий, образов), логически построенным сюжетом, облеченным в соответствующую словесную форму. Методические разработки даны А.М. Бородич, Л.П. Федоренко,Г.А. Фомичевой, А.П.Николаичевой, Е.И. Тихеевой.

Обучение творческому рассказыванию играет важнейшую роль в развитии словесно-логического мышления, представляя большие возможности для самостоятельного выражения ребенком своих мыслей, осознанного отражения в речи разнообразных связей и отношений между предметами и явлениями, способствует активизации знаний и представлений об окружающем. Творческое рассказывание максимально приближает ребенка-дошкольника к тому уровню монологической речи, который потребуется ему для перехода к новой ведущей (учебной) деятельности. К основным его видам относятся рассказы по аналогии, придумывание продолжения и завершения рассказа, составление его по нескольким опорным словам и на предложенную тему.

Составление творческого рассказа предполагает умение связно и последовательно отображать в речи те или иные события, а также наличие у детей представлений о некоторых правилах построения рассказа-сообщения (зачин, развитие сюжетного действия, концовка, определение времени и места событий и т.д.). Поэтому обучение составлению творческих рассказов осуществляется при условии сформированности у них определенных навыков связных развернутых высказываний (пересказ, составление рассказа по картине, о предмете и др.).

Сюда же, возможно, можно отнести и занятия с элементами сказкотерапии. В атмосфере сказки дети раскрепощаются, становятся более открытыми к восприятию действительности, проявляют большую заинтересованность в выполнении различных заданий. Таким образом, через использование сказки, её сюжетных линий становится возможным решать многие коррекционные задачи. В связи с этим повышается эффективность логопедической работы за счёт включения эмоционального компонента в обучающую сферу. Коррекционные задачи, решаемые с помощью сказкотерапии вполне можно интегрировать в существующие сегодня в дошкольном обучении образовательные области: познание, коммуникация, социум, творчество, здоровье. Можно привести в пример лишь некоторые игры и упражнения, которые могут быть использованы в коррекционной работе с детьми старшего

283

возраста с ОНР. Описание некоторых игр и игровых упражнений приводится в Приложении А.

Все это говорит о необходимости особого внимания к организации занятий по обучению дошкольников с ОНР составлению рассказов с элементами творчества и применению инновационных приемов обучения с учетом особенностей этой группы.

Основной формой коррекционной работы по развитию связной монологической речи детей с ОНР, являются индивидуальные занятия, которые проводятся 2 в неделю, по 20-25 минут с каждым ребенком. Примерные примеры конспектов индивидуальных коррекционных занятий с применением приёмов сказкотерапии приведены в Приложении Г. Элементы сказкотерапии в традиционное занятие включались 3-4 раза в месяц с каждым ребенком, такое занятие длится не менее 25-30 минут. Примерные примеры включения элементов сказкотерапии в традиционные индивидуальные коррекционные занятия приведены в Приложении Д.

Можно выделить основные этапы применения метода сказкотерапии при работе по формированию связной речи детей с ОНР.

I этап. Кратковременные наблюдения, разработанные в соответствии с сюжетом сказочного произведения. Основная цель наблюдений – подготовить детей к пониманию содержания сказки.

Задачи: • развивать чувственное восприятие сказки и эмоциональное отношение к ней; • побуждать детей к пониманию и объяснению наблюдаемых ситуаций; • выполнять трудовые действия, направленные на освоение сказки.

II этап. Знакомство со сказкой, пересказ Задачи:

• подводить детей к пониманию содержания сказки, опираясь на непосредственный эмоциональный и чувственный опыт, с которым дети встречаются в сказке; • развивать у детей интерес и чуткость к образному сказочному языку; • расширять знания о художественном слове, его эмоциональной окраске; • создавать условия для усвоения различных изобразительно-выразительных средств раскрытия сказочного образа и применению их в своих рассказах; • развивать у детей умение излагать сказку связно, последовательно, логично, передавать в пересказе основные моменты сказочного произведения; • развивать у детей умение вживаться в образ, передавать его эмоционально.

При чтении сказки используются эмоциональные средства (использование игрушек, ярких иллюстраций, продуктов детской деятельности, выделение голосом ярких выражений, мимика, жесты, пантомимика). Во время беседы всё время побуждать детей высказываться в соответствии с личным опытом. На этом же этапе можно подводить ребёнка к пересказу сказки.

284

Непосредственное обучение пересказу проходит по следующей схеме: первое прочтение сказки без установки на запоминание. Цель данного этапа-целостное эмоциональное и чувственное восприятие ребёнком сказочного произведения;

второе прочтение, но уже с установкой на запоминание; Беседа по содержанию произведения. Цель этого этапа - усвоение содержания сказки;

третье прочтение сказки с расстановкой смысловых акцентов, выделение смысловых отрывков. Непосредственно пересказ сказки ребенком.

Можно предлагать дошкольникам различные вариации пересказов, например: 1. «Расскажи самому себе». Пересказ шепотом небольшого (из 3-5 предложений) текста перед зеркалом (каждый ребенок рассказывает, глядя в свое зеркальце). 2. Пересказ в диалогических парах. Дети поворачиваются друг к другу и поочередно пересказывают текст. 3. Пересказ по кругу. Дети садятся, образовав два круга, и происходит общение диалогических пар. И так далее дети внутреннего круга передвигаются в одном направлении, и образовавшиеся пары вновь делятся своими пересказами.

4. Пересказ группе детей. Дети работают в группах, составленных в соответствии со сформированностью уровня рассказывания. Каждый ребенок рассказывает определённый отрывок текста. После этого каждый из детей пересказывает сказку для группы. Очень важно, чтобы начиная пересказ, наиболее развитый по уровню сформированности связной речи ребенок дал более стеснительному и время для адаптации.

При обучению детей пересказу, воспитателю обязательно надо использовать такие методы и приемы как выразительное двух- и трехкратное чтение текста, беседа о прочитанном, показ иллюстраций, речевые упражнения, указания относительно способов и качества выполнения задания, оценка и т. д. О правильном применении их будет свидетельствовать повышение от одного занятия к другому активности и самостоятельности детей при выполнении речевых заданий.

Любому виду пересказа должен предшествовать анализ текста с точки зрения смысловой и выразительной. Это поможет детям овладеть всеми причинно-следственными отношениями, без чего правильный пересказ не возможен. Упражнения в творческом пересказе граничат с составлением устных сочинений. Сочинения – это верхняя ступень развития связной речи детей. Здесь концентрируется наблюдательность, память, творческое воображение, логическое и образное мышление, находчивость, умение увидеть общее в частном.

III этап. Путешествие по сказке. Задачи: • побуждать детей к видоизменению сюжета сказки;

285

• использовать положительную направленность содержания сказок на решение проблем;

• формировать умения детей высказывать свои собственные оценочные суждения о содержании и качестве выдуманных сказок (своих, и сказок своих сверстников);

• воспитывать доброжелательное отношение к сочинениям друзей, умение внимательно слушать их, давать оценку.

Предлагая детям сочинить продолжение сказки, сказочного персонажа ставить в различные проблемные ситуации, где ему нужна помощь ребенка. Эффективным приемом "путешествия" по сказке может стать участие самого ребенка в решении проблемы или перенесение на себя одного из сказочных образов. При этом использовать различные приемы: вариативные опорные схемы-образцы продолжения сказки, пример речи, вопросы, подталкивающие к продолжению сказки, побуждение к обдумыванию замысла, составления плана сказки. После рассказывания привлекать детей к оценке сказок, которые придуманы детьми, обращая внимание на использование эмоциональных и выразительных средств языка во время придумывания сказки.

IV этап. Активная самостоятельная творческая деятельность детей по сочинению сказки.

Для этого использовать разнообразные приемы привлечения детей к сочинению сказок.

Виды сказок. В работе по составлению сказки различают сказки трех видов: 1. По восприятию (на основе непосредственного зрительного восприятия сказочного образа). Например, сказки по серии сюжетных картинок, по сюжетной картинке, по предметным картинкам или предметам, по несложным пейзажным картинам. 2. По представлению (в основе их лежит личный опыт ребенка, т. е. прошлые восприятия). 3. По воображению (это придуманные сказки, которые представляют собой результат фантазии ребёнка). Это может быть: составление сказки по предложенному сюжету, по заданной теме, про знакомого героя, по названию, по опорным схемам.

Использование составления творческого рассказа «придумаем сказку» можно применять после первого месяца эксперимента в работе с детьми с общим недоразвитием речи. Это являлось необходимой частью методики, так как творческое рассказывание «сочинение сказки» существенно приближает ребенка к уровню монологической речи, который необходим ему для перехода к новой ведущей (учебной) деятельности. Кроме того, творческое рассказывание, «сочинение сказки» играет большую роль в развитии для самостоятельного выражения ребенком своих мыслей, сознательного отражения в речи всевозможных связей и отношений между предметами и явлениями, способствует активизации знаний и представлений об

286

окружающем мире. На занятиях были использованы такие основные виды рассказывания как: придумывание и завершение сказки, составление сказки на предложенную тему с опорой на иллюстрированный материал, коллективное сочинение сказки.

Сказка влияет на формирование таких качеств личности, как автономность, которая выражается в стремлении проявить свое личное мнение, позицию или взгляды; активность, которая предполагает способность владеть инициативой в общении, умение организовывать внимание партнеров, стимулировать их коммуникативность, управлять процессом общения, эмоционально откликнуться на состояние партнеров; социальная компетентность, которая состоит из нескольких компонентов

Следовательно, сказка – эффективное развивающее, коррекционное и психотерапевтическое средство в работе с детьми с общим недоразвитием речи. И чтобы это средство дало результат, надо использовать сказки в полной мере.

Список использованной литературы: 1. Александрова О. Разыгрываем сказки. Дошкольное воспитание. 2. Алексеева М.М., Ушакова О.С. Взаимосвязь задач речевого развития детей на занятиях // Воспитание умственной активности у детей дошкольного возраста.- М, 2008. - с.27-43. 3. Алексеева М.М., Яшина В.И. Методика развития речи и обучения родному языку дошкольников: Учеб. пособие для студ. высших и сред. пед. учеб. заведен. - М.: Издательский центр "Академия", 2009. - 400 с. 4. Арушанова А.Г. К проблеме определения уровня речевого развития дошкольника // в сб. научных статей: Проблемы речевого развития дошкольников и младших школьников /Отв. ред. А.М. Шахнарович. - М.: Институт национальных проблем образования МОРФ, 2008. - с. 4-16. 5 Балобанова В.П. Диагностика нарушений речи у детей и организация логопедической работы в условиях дошкольного образовательного учреждения / В. П. Балобанова, Л. Г. Богданова, Л. В. Венедиктова. - СПб.: Детство - пресс, 2008. - 201 с. 6.Богуславская З.М.,Смирнова Е.О.Развивающие игры для детей дошкольного возраста. - М.: Просвещение, 2010. - 213 с. 7.Божович Л.И. Избранные психологические труды. Проблема формирования личности / Под ред. Д. И. Фельдштейна. -М. : Педагогика, 2009. - 212с.

ЗНАЧИМОСТЬ РАЗВИТИЯ ТРЕХЯЗЫЧНОГО ВОСПИТАНИЯ У ДОШКОЛЬНИКОВ

Тюнис Тамара Борисовна Воспитатель, КГКП д/с «Балақай», г.Караганда

Ткаченко Олеся Васильевна Учитель английского языка, КГКП д/с «Балақай», г.Караганда

287

В Республике Казахстан всегда с особым вниманием и заботой относились к развитию языкового богатства народов государства, понималась его роль в развитии современного общества.

На сегодняшний день в казахстанском обществе проводится политика трехъязычия, направленная на освоение казахстанцами казахского, русского и английского языков. Политика трехъязычия не требует забывать родной язык, наоборот она возводит казахский язык на первое место, возвращая казахскому языку статус родного и государственного языка.

Важной задачей является изучение английского и других иностранных языков. Это один из ключевых компонентов лексического капитала казахстанцев является знание иностранных языков как средства делового и международного общения.

Полиязычное образование становится нормой жизни нашего общества. Сегодня перед педагогом стоит задача: формирование поликультурной личности. Знание иностранных языков - необходимость современного мира. Изучение языков расширяют кругозор личности, содействуют ее многогранному развитию, способствуют формированию установки на толерантность и объемное видение мира Понимая, что английский язык - язык международного общения, все больше родителей стремятся вложить в уста своего ребенка иностранную речь с первых лет жизни. Дошкольный возраст призван психологами наиболее благоприятным периодом для раннего обучения второму языку. Формирование в дошкольном возрасте у детей ключевых компетентностей имеет огромное значение. У детей развиваются способности самостоятельно и творчески решать разнообразные задачи и проблемы, уметь выражать свои мысли и чувства разнообразными творческими способностями. Цели поликультурного и поли язычного образования: воспитание поликультурной, формирование компетентной личности ребёнка, готового к социокультурному взаимодействию на государственном и других языках. Формировать человека, способного к активной жизнедеятельности в многонациональной и поликультурной среде, обладающего развитым чувством понимания и уважения других культур, умением жить в мире и согласии с людьми разных национальностей.

В нашем саду уже второй год в учебно-воспитательный процесс внедряются элементы трехъязычного образования.

Почему же так важно знать три языка? Казахский язык является не только государственным языком, но и родным языком для каждого казахстанца. И русский и английский языки являются не только средствами общения, но и оптимальными каналами получения мировых знаний. Изучение нескольких языков будет способствовать более активной интеграции Казахстана в экономическую и культурную сферу мирового сообщества.

Цель введения трехъязычия на современных занятиях в деском саду – развитие и формирование социально и профессионально ориентированной культурной личности, владеющей несколькими языками.

288

Именно через язык ребенок познает культуру, традиции, национальное достояние, богатства, унаследованные от предков. Изучая языки других народов, ребенок не только просто узнает слова, как они звучат и что они означают, но и глубже познает культуру этих народов, их обычаи, традиции, знакомится с устным народным творчеством, национальными играми. И через познание многообразия мировой культуры формируется чувство любви к Родине, гражданский патриотизм, гордость за свой народ и свой язык.

Сегодня, при растущей глобализации, мы должны знать английский язык – это бесспорно. При этом мы должны беречь свой казахский язык – наследие казахского народа. Для нас важен как русский язык, обладающий многими культурными функциями, язык межнационального общения во многих регионах Казахстана, так и сохранение языков этносов. Процесс изучения и владения языком сложный, но мы должны к какому-то отрезку времени стать достаточно конкурентными в этом плане, сохранив при этом свои знания, укрепив прочно позиции государственного языка.

В соответствии со стандартами образования Республики Казахстан начальный этап обучения предоставляет наиболее благоприятные возможности для формирования у дошкольников коммуникативно-познавательных потребностей и интересов. Обучение языкам на начальном этапе способствует приобщению детей к общемировой культуре, помогает становлению личности.

Развитие навыка свободного владения дошкольниками государственным, русским и английским языками в рамках требований к лексико-грамматическому и фонетическому развитию для своей возрастной группы.

Уже в самом раннем возрасте ребенок впитывает первые элементы поликультурного языкового пространства. Он включается в языковую деятельность, приобретает навыки и усваивает стандарты нормативно-оценочного поведения, получает первые поликультурные представления из сказок, приобретает в ролевых играх понятия о функциях языкового пространства и его представления постепенно формируются, хотя и в примитивную, детскую, но собственную картину поликультурной жизни. В этот период представляется возможность реализации задач и развитие языковой активности детей.

Полиязычное и поликультурное развитие детей реализуется: 1. В организованной учебной деятельности: казахский язык, английский язык, русский язык. 2. Использование пословиц, поговорок, загадок, дидактических игр не только на специализированных занятиях, но и в организации жизни и воспитания. 3. Создание социально-насыщенной языковой среды. 4. Использование инновационных технологий развивающие ключевые компетенции. 5. Привлечение к сотрудничеству родителей с целью изучения языков.

На занятия по изучению иностранных языков преподавателями создается художественная среда.Это может быть и музыкальное сопровождение уроков, литературная деятельность.Такое разнообразие вызывает неподдельный

289

интерес у малышей. Формируется и развивается личность ребенка, его особенности, эстетический вкус и даже характер.

Формы организации деятельности: Речевые и фонетические разминки; стихотворные примеры, рифмовки;

игры, ролевые игры, инсценировки; рисование, конструирование, лепка. Раннее обучение детей дошкольного возраста, а именно детей с 3 -5 лет,

является правомерным, т.к. возможность успешного овладения языками позволяет сохранить положительную мотивацию их обучения в дальнейшем. Именно на раннем этапе обучения закладывается интерес к иноязычному общению, а языковая база, приобретённая в дошкольном возрасте, впоследствии помогает преодолеть страх к освоению иностранной речи, возникающей у некоторых школьников. Специалисты отмечают, что раннее обучение ребенка иностранному языку строится на интуитивно-практическом подходе с самого рождения малыша и до его первых занятий в школе. То, что такое занятие оказывает влияние на общее развитие ребенка, давно стало фактом. Таким образом, формируется основа для изучения языка в школе на более высоком уровне.

Изучения иностранного языка–это всегда креатив, будь то в дошкольном возрасте или во взрослом, более сознательном. Изучая язык, каждый человек пытается изобрести что-то свое, чтобы запомнить слова, грамматические правила, слова и т.д. Так, мы строим ассоциации с родным языком, рисуем схемы, придумываем картинки в сознании и т.д. То есть мы пытаемся искать нестандартные подходы к решению задач. И это происходит уже в детстве: так, в школе, дети заинтересованные иностранными языками проще справляются с решением поставленных задач, так как они более развиты творчески.

Владение казахским, русским и иностранным языками становится в современном обществе неотъемлемым компонентом личной и профессиональной деятельности человека. Все это в целом вызывает потребность в большом количестве граждан, практически и профессионально владеющих несколькими языками и получающих в связи с этим реальные шансы занять в обществе более престижное как в социальном, так и в профессиональном отношении положение. Грамотное и правильное внедрение трехъязычия даст возможность выпускникам наших детских садов быть коммуникативно-адаптированными в любой среде.

Список использованной литературы: 1. Государственная программа развития образования в РК до 2010 г. от 11.10.2004 г. № 1459 – Алматы: Юрист, 2007. 2. Закон РК «Об образовании» от 07.06.1999 № 389 - Алматы: Юрист, 2007. 3. Конституция Республики Казахстан. 4. Комплексная программа воспитания в организациях образования

ПОВЫШЕНИЕ МОТИВАЦИИ НА ФАКУЛЬТАТИВНОМ КУРСЕ ПО АНГЛИЙСКОМУ ЯЗЫКУ АНГЛИЙСКАЯ ГРАММАТИКА

290

Тюякпаева Данна Аскаровна Атырауская область Курмангазинский район

Средняя школа имени Абая учитель английского языка

Актуальность темы исследования. XXI век- это - век образованных людей и требует от нас все больше знаний. При этом учеба становится все более трудной.Например,владение английским языком.Кем бы определенный человек ни работал, желательно, чтобы он владел английским языком.

Кроме того, в своем послании народу Казахстана Президент Нурсултан Назарбаев отметил, что владение английским языком- это требование времени, в будущем это требование станет обязательным. Это говорит о том, какую бы профессию в будущем школьник не выбрал, он обязательно должен владеть английским языком.

Чтобы хорошо владеть английским языком, в школах одних основных курсов не хватает, требуются дополнительные курсы. В таких ситуациях польза факультативных курсов английского языка огромна, так как факультативные занятия являются самой массовой формой, доступной для всех школьников.

В свою очередь, факультативный курс по сравнению с основным курсом английского языка обладает некоторыми преимуществами:

позволяет учащимся убедиться в устойчивости своих интересов, глубже знать и критически оценивать свои возможности.

расширяет и углубляет знания и умения,приобретаемые школьниками при изучении основного курса.

позволет формировать и развивать у учащихся разносторонние интересы, культуру мышления, умение самостоятельно восполнять знания, приобщает школьников к самостоятельной исследовательской работе.

Факультативные курсы позволяют наиболее успешно применять индивидуальный подход к каждому школьнику с учётом его способностей, более полно удовлетворять познавательные и жизненные интересы учащихся. При этом форма организации занятий более свободна и предполагает в большей степени творческую активность учащихся. К тому же программы факультативных курсов не являются жёсткими и допускают коррекцию.

Как развивать эти качества на факультативных занятиях по английскому языку? На сегодняшнем этапе в школах наблюдается значительный рост интереса учеников к изучению английского языка.

Что делать учителям, когда нет англоязычной среды, когда ученики не слышат английскую речь, предпочитая всё свободное время проводить в социальных сетях. Наши ученики самостоятельно не ищут знания.

Имея опыт ведения факультативных занятий я, первым делом обозначила себе основную проблему,которая требует от учителя основательной подготовки для её разрешения. Ниже представленная диаграмма показывает истинное положение дел на моих первых факультативных занятиях.

291

На занятия приходят те, кто заинтересован, но таких совсем мало. Надо

было в корне менять такую установку. Ведь факультативные занятия несут в себе много плюсов.

+можно не оглядываться на время +ученики чувствуют себя свободнее. +не надо ставить оценки в журнал, с первых занятий подавая ученику

тревожный сигнал, что он не справится. Для этого надо хорошо организовать сами занятия. Ввести в них новые

формы. Факультативные занятия, основанные на диалоге с учениками, помогают

заинтересовать учеников процессом чтения, вводить его в удивительный мир художественной литературы, формировать эстетический вкус читателей-подростков, обогащать словарный запас и совершенствовать грамматический строй речи. Такие занятия учат ребят вниманию и уважению.

В отличие от внеклассных занятий, факультативы проводятся по области программы, по расписанию, в рамках отведенного времени, с постоянным составом учащихся. В современных школах факультативные занятия ведутся с 1-го класса, тематика курсов постоянно увеличивается. По своей природе факультативное занятие по иностранному языку, с одной стороны, базируется на нормативной программе, а с другой стороны, представляет собой звено в цепочке занятий, преследующей отличающиеся от нормативной программы цели.

Соответственно, в основу факультативного курса по иностранному языку в неспециализированной школе желательно положить принцип, а именно развитие максимального количества речевых умений на минимум с лексического и грамматического материала.В подобной ситуации факультативный курс должен быть ориентирован не столько на расширение словарного и структурного запаса, сколько на овладение способами речевого поведения в разнообразных жизненных ситуациях и при решении разнообразных проблем.Следовательно,работа над лексическими и грамматическими навыками на факультативных занятиях должна ориентироваться на развитие гибкости навыка и его готовности к включению.

Теперь надо было подготовить рабочую программу, которая сумела бы своим содержанием, построением, методическим подходом заинтересовать учеников. Программа факультативного курса, по моему убеждению, должна расширять представления школьников о грамматике английского языка, должна им помочь получать знания из различных каналов и оценить свои возможности в процессе обучения.

10

20

10

100

0 20 40 60 80 100 120

ПОСЕЩАЕМОСТЬ

ЗАИНТЕРЕСОВАННОСТЬ

САМОСТОЯТЕЛЬНАЯ РАБОТА

НЕ ОЦЕНИВАЕТСЯ

292

В соответствии с задачами указанного курса мною была подготовлена авторская программа под названием "Английская грамматика".

Данная программа рассчитана для 5 класса. Прил.1. Авторская программа Факультативный курс направлен на совершенствование навыка перевода и

навыка устной и письменной речи учащихся. Знание грамматики является необходимым условием для успешного использования всех видов речевой деятельности: говорения, чтения, письма и аудирования.

Английская грамматика насчитывает 12 времён. Их усвоение и употребление в речи представляет наибольшую трудность для учащихся. При отсутствии или недостаточном объёме тренинга, обучающиеся английскому языку испытывают затруднения в выборе той или иной временной формы глагола. Для устранения данной проблемы учащиеся должны, прежде всего, изучить грамматический строй английского языка. Поскольку мышление детей организовано на родной язык, тесное взаимодействие родного языка и английского в процессе обучения играет исключительную роль.

Программа предусматривает обучение учащихся английской грамматике через выявление различий и сходства между грамматическими явлениями в обоих языках, что даёт возможность свести к минимуму появление типичных ошибок.

Цель курса: формирование лингвистической культуры учащихся на основе базового

знания иностранного языка. Задачи факультатива: сформировать осознанное умение использования времён в устной и

письменной речи; научить пониманию грамматических структур при чтении и аудировании. Умения и навыки учащихся: адекватное использование грамматических правил при чтении,

говорении, письма, аудировании; Языковой материал. Материалы учащихся должны быть построены на

следующем языковом материале: продуктивный и рецептивный лексический минимумы основного курса,

включающий: существительные в притяжательном падеже в единственном и

множественном числе; прилагательные в сравнительной и превосходной степени; количественные числительные от 21 до 100; порядковые числительные; указательные местоимения; грамматический материал основного курса для продуктивного усвоения,

включающий: глаголы в Present Simple, Present Continuous в утвердительной,

отрицательной и вопросительной формах;

293

модальный глагол can для выражения просьбы; модальный глагол may для выражения разрешения; наречия usually, now, tonight, then, upstairs, downstairs; предлоги времени at (one o’clock), on (the first of January; предлоги with, for (breakfast), союз but. Речь учащихся включает: простые повествовательные и вопросительные предложения с глаголами

to be, to have в Present Simple, простые повествовательные и вопросительные предложения со

значимыми глаголами в Present Simple и Present Continuous; повелительные предложения; предложения с однородными членами; безличные предложения с формальным подлежащим it (It’s warm. It’s

spring); утвердительные, отрицательные и вопросительные предложения с

оборотами there is / there are, to be going to. Что значит сформировать мотивацию к обучению? Я задумалась. Почему ученик, у которого есть масса других интересных

дел, должен утром приходить на занятия, выполнять задания, и при всём при этом не получать оценок в журнал, чтобы потом показать родителям и самоутвердиться в некотором роде. Учителю надо постараться, чтобы ученики не просто посещали занятия, а ещё и полноценно работали в группе, не требуя оценок в дневник.

Учитель должен поделиться с учеником инструментами оценивания, раскрыть ему критерии, по которым производится оценивание, и дать возможность воспользоваться результатами оценивания в своих интересах. И здесь пригодится разнообразный, подтвердивший свою эффективность в зарубежной школе инструментарий внутриклассного оценивания и, прежде всего, формативного оценивания или Оценивания для Обучения.

Оценивание для обучения Формативное (формирующее) оценивание–это целенаправленный

непрерывный процесс наблюдения за процессом обучения учащегося и является «неформальным» (чаще всего безотметочным) оцениванием. Целью формативного оценивания является корректировка деятельности учителя и учащихся в процессе обучения.

Самым первым делом я объяснила критерии оценивания ученикам, чем смогла их заинтересовать. Красный круг Нужна большая подготовка Желтый треугольник Нужна небольшая подготовка Зелёный квадрат Хорошая работа, но есть ошибки Золотая звёздочка Отличная работа, нет ошибок

294

Мы условились, что жетоны будут раздавать сами ученики, а по необходимости – я стану им помогать.

На вершинах звездочки у меня необходимые пункты оценивания для

обучения. На каждом занятии я стараюсь проделать все виды работ, чтобы углы звездочки сошлись для каждого ученика.

Знание целей учениками. После выявления темы занятия, я с учениками определяю цели и пишу их на доске, чтобы ученик помнил, каких целей он должен достигнуть. И во время выполнения задания надо то и дело напоминать ученикам о достигнутой цели.

Обратная связь информирует о достижениях и пробелах в знаниях каждого ученика.

Максимальная активность учащихся, пробуждение их самостоятельности и творческого мышления достигается диалогом между учителем и учеником, между учеником и учеником. В процессе практики обратной связи можно заметить и оценить работу, ход мыслей ученика, уровень его подготовленности.

Самооценивание и взаимооценивание играют важную роль на безотметочных занятиях. Хоть я их поставила на разные вершины углов звездочки, для меня инстременты самооценивания и взаимооценивания взаимосвязаны. Слушая очередное оценивание, я слышу самооценивание и взаимооценивание. И перечисленные далее инструменты оценивания я использую для двух пунктов сразу. Ученики, оценивая работу соседа, зачастую негласно комментируют и свою работу тоже.

И в конце каждого занятия- проводится рефлексия, дающая возможность учащимся проанализировать собственную работу. Формулируя цели занятия, я подвожу учеников к необходимым результатам.

Цели перед ними на доске, если они достигли их, то получили положительный результат.Если к концу занятия, ученик не полностью достиг желаемого результата, он для себя поймет, что у него хорошо получается и над

295

чем ему стоит поработать. Положительный результат ученик может и не разглядеть, работа учителя, указать самому ученику и остальным ученикам, пускай на маленькую, но устойчивую победу.

Постановка обучающимся целей своего образования предполагает их выполнение и последующую рефлексию— осознание способов достижения поставленных целей. Рефлексия в этом случае — не только итог, а ещё и стартовое звено для новой образовательной деятельности и постановки новых целей.

Подводя итоги о проделанной работе можно сказать, что в преподавании иностранного языка факультативные занятия занимает важное место и проводится в соответствии со спецификой предмета. Она решает две главные задачи: во-первых, развитие интереса,углубление знаний, совершенствование навыков и умений по данному предмету; во-вторых, организация свободного времени учащихся с целью их общего развития.

Заканчивая свою речь могу сказать, что факультативные курсы (занятия) английского языка полезны учащемся при: 1.Развитии познавательных навыков в области изучения иностранных языков; 2.Развитии творческого мышления, воображения, фантазии, самостоятельности; 3. Развитии личностной активности; 4. Развитии умения самостоятельно выражать свои мысли, говорить в нормальном темпе; 5. Развитии умений ориентироваться в информационном пространстве;

Факультативный курс по иностранному языку имеет большое общеобразовательное, воспитательное и развивающее значение. Эта работа не только углубляет и расширяет знания иностранного языка, но и способствует также расширению культурологического кругозора школьников, развитию их творческой активности, эстетического вкуса и, как следствие, повышает мотивацию к изучению языка и культуры другой страны.

ТРЕХЪЯЗЫЧИЕ В КАЗАХСТАНЕ. ТРИ КИТА: КАЗАХСКИЙ, РУССКИЙ

И АНГЛИЙСКИЙ ЯЗЫКИ Уразалиева Гульнара Сериковна

Атырауский аграрно-технический колледж, преподаватель английского языка город Атырау

Границы моего языка означают границы моего мира Людвиг Витгенштейн,

австрийский философ, логик.

Трехъязычие–это направление, которому сейчас уделяется большое внимание, как со стороны государства, так и со стороны общества. Сегодня проблему трехъязычия, методы развития этой программы многие видят по-разному. Нонужно помнить о том, что это НАША общая задача и ответственность. Потому что МЫ сегодня, строим своё завтра. Количество

296

языков, на которых человек может свободно излагать свои мысли, всегда было одним из показателей образованности и уровня культуры, а в некоторых странах и показателем гостеприимности. Реальность сегодняшнего дня такова, что каждый в нашей стране, кто хочет развиваться,пытается изучить казахский, русский и английский языки.

Естественно, знать один язык – мало, чем больше человек знает языков, тем более он конкурентоспособен. Чехов говорил: «Человек столько раз человек, сколько он знает языков». Каждый язык – это мир целого народа. Потому что вся культура, все ценности сосредоточены в языке.

Казахи, являют собой лучший пример одновременного владения даумя языками – казахским и русским. Давайте вернемся немного в историю, после распада СССР каждая республика объявилао суверенитете и принялась устанавливать порядок в своей национальной квартире. В том числе решать, на каком языке отныне будут говорить обитатели её общего дома. И вот прошло 25 лет, а языковые споры продолжают звучать – в разной тональности. Казахстан пошел дальше всех, взяв курс на трехъязычие: изучение казахского, русского и английского языков.

В Казахстанском обществе проводится политика трехъязычия, направленная на освоение казахстанцами казахского, русского и английского языков. Язык— это ключевое явление культуры, вероятно, главный механизм национального единения,инструмент возникновения и воспроизводства нации как социальной структуры и сохранения языкового многообразия в Казахстане. В рамках данной задачи предполагается, прежде всего, создание условий для обучению родному языку представителей этносов, проживающих в Казахстане. «Если великий Абай в конце 19 века видел в билингвизме будущее казахского народа, и его мечта осуществилась, то наш Президент в 21 веке считает, что будущее Казахстана, и это очень важная составляющая конкурентоспособности нации в эпоху глобализации, – это знание трех языков», - заявил министр.

Cегодня в мире есть множество стран, в которых местные жители говорят сразу на нескольких языках. К таким государствам относится и Казахстан.

Огромное количество казахстанцев владеют казахским и русским. В последнее десятилетие в стране также активно пропагандируется знание английского языка. Знаете ли вы, что в некоторых отечественных школах, колледжах и вузах обучение уже ведется одновременно на трех языках?

Сегодня государство и каждый человек понимает, насколько важно знание языков. Говорить на одном языке недостаточно, потому что мы живём в определённом геополитическом пространстве. Современный молодой человек, не зная языков, будет отставать в получении той информации, которая необходима для профессионального роста.

Трехъязычие декларируется, но в обществе еще поддержку не получало. Потому что для начала мы должны решить проюлему с казахским языком, так как она существует, а потом делать шаги по направлению к двух и трехъязычию. Цель прекрасна, но очень сложно научить трем языкам всех учеников в школах.

297

Если говорить о казахской литературе,то у нас не хватает хорошего контента на казахском языке, современного и интересного.

Например, в Бразилии, когда Пеле начал играть в футбол, добился больших успехов,он написал автобиографическую книгу, которая называется «Я Пеле». Миллионы людей выучили язык, научились читать только ради того, чтобы прочесть эту книгу. Есть хрестоматийные строки Маяковского: «Я русский бы выучил только за то, что на нём разговаривал Ленин». В мире есть миллионы людей , кторые выучили английский язык, просто чтобы понимать, о чём поёт Beatles. Сегодня нельзя сказать, что у нас нет учебных пособий по изучению казахского языка. На казахском языке пишут про аул, скот, степь и любовь. Но пока у нас нет современной разноплановой литературы, литературных течений.

Для развития языка нужна языковая среда. У нас в Казахстане есть казахская, русская, а среда английская у нас слабая. Но, оказывается, в стране работают около 3,5 тысяч иностранных компаний. Поэтому необходимо создание искусственной языковой среды.

Идеально, когда на всевозможные носители, телефоны можно будет загрузить хорошие учебные материалы по изучению казахского, русского и английского. Едешь, например, в автобусе, одел наушники, и читаешь, слушаешь или изучаешь. Вот это то, что необходимо делать. Но для этого нужна сильная команда неравнодушных профессионалов, преподавателей и программистов, разработчиков, которые совместно будут создавать такие вещи специально для казахстанцев.

В своей практике придерживаюсь принципа триединства языков. Казахский язык для меня родной. Это язык моего народа, культура наших предков очень дороги мне. Русским языком владею в совершенстве, изучаю культуру и традиции русского народа. Английским языком увлечена с детства, и сейчас я преподаватель английского языка. Я уже давно практикую проведение мероприятий на трех языках. Для моих студентов стало привычным быть ведущими мероприятий на трех языках – казахском, русском и английском. Провожу интегрированные уроки. На разных этапах урока стараюсь говорить на трех языках. На мой взгляд современным учителям повезло. Мы живём во времена сверхскоростей, интенсивной трансформации общества, во времена больших амбиций и невероятных возможностей. Студенты первые везде и во всем. В колледже преподаватель оказывается в центре информационного поля. Это невероятно захватывающе, но в то же время подразумевает большую ответственность, поскольку преподаватель является не только проводником знаний и накопленного культурно-исторического опыта, но также отвечает за успешную социализацию студента в современном обществе. Сегодня все стремятся быть первыми, первыми в учёбе, в спорте, в профессиональной деятельности, студенты высокомотивированы и настроены на результат, на успех, готовые преодолевать серьезную конкуренцию. Главное в нашей работе – результат. Наши дети должны быть готовы к выходу в реальную речевую деятельность.

298

Для реализации трехъязычия на сегодняшний день в нашем Атырауском аграрно-техническом колледже осуществляется углубленное обучение английскому языку. Директор нашего колледжа Мукашкереева Клара Фазыловна., как руководитель учебного заведения, поддерживающий идею развития инновационного будущего, предложили нам, преподавателям колледжа организовать курсы по изучению английского языка. На сегодняшний день в колледже имеются все условия для нового начинания. С целью повышения стимула обучающихся, а также для развития обучения новой формации и использования инновационных методов обучения мы используем учебники издательства Oxford InterPress. Преимуществом книг этого издания является то, что материал изъясняется легко, доступно, тексты и упражнения взяты из современных и интересных издании Британии и США. Также наши студенты ежегодно участвуют в лингвистических конкурсах и занимают призовые места (инсценируют сказки на английском и русских языках, поют иностранные песни). В рамках колледжа совместно со студентами проводим недели английского языка, русского языка, где студенты показывают свои творческие работы- видеопроекты, презентации, стенгазеты, плакаты и т.д.. Мы проводим открытые уроки по английскому языку, а также внеклассные мероприятия в виде викторин, соревнований, игр, онлайн-игр.Совместно с учителями таких дисциплин, как профессиональный казхский язык, русский язык и литература, история Казахстана проводим интегрированные уроки по таким темам, как: «Путешествие в англо-язычные страны», «Литературный вечер», «Мировые языки», «Исторический экскурс» и т.д.

Понимание роли языков в современном мире с остротой ставит перед нами вопрос о результативности обучения языкам и повышение уровня языковой подготовки учащихся. Полиязычие – основа формирования полилингвальной личности. Целью полиязычного образования, заключается в формировании человека, способного к активной эизнедеятельности в многонациональной и поликультурной среде, обладающего развитым чувством понимания и уважения других культур, умения жить в мире и согласии с людьми разных национальностей, рас и верований. [5]

Язык, являясь средством общения, формирует человека как личность. Именно через язык человек познает национальное достояние, богатство, унаследованое от предков. Изучая языки других народов, человек не только просто узнает слова, как они звучат и что они означают, но и глубже познает культуру этих народов, их обычаи, традиции, знакомится с устным народным творчеством, национальными играми. И через познание многообразия мировой культуры формируется чувство любви к Родине, гражданский патриотизм, гордость за свой народ и свой язык. Знание трех языков – это наше будущее! Мы должны быть интеллектуально развиты, знать как можно больше языков. Ведь, это мы – будущее страны!

Современный человек сегодня характеризуется как личность, свободно владеющая двумя и более языками. В связи с этим в нашей стране в вузах и школах начата поэтапная реализация культурного проекта «Триединство

299

языков». Идею триединства выражает простая и понятная формула: развиваем государственный язык, поддерживаем русский и изучаем английский.

В Послании Президента Республики Казахстан «Стратегия «Казахстан- 2050»: новый политический курс состоявшегося государства»- лидер нации Н.Назарбаев говорит,«Чтобы стать развитым конкурентоспособным государством, мы должны стать высокообразованной нацией». А что такое конкурентоспособность нации?

Конкурентоспособность нации-это способность страны выдержать борьбу за достижение больших выгод, преимуществ в национальных приоритетах, а также готовность каждого отдельного человека позитивно противостоять соперничеству во всех сферах жизни. Пути реализации данной идеи Лидер государства видит через инновационное развитие системы образования,информационной революции и духовного воспитания молодежи.

Как призыв звучат слова лидера страны: «Нам нужны люди, которые знают, как работать в XXI веке. Профессионалы, прекрасно разбирающиеся во внутренних и международных процессах. Патриоты, ставящие государственные интересы выше частных». Отсюда можно сделать вывод, что необходимо в первую очередь взращивать новую генерацию людей, обладающих способностями креативно мыслить, умеющих порождать новые знания, создающих инновации в своей деятельности.

Список литературы: 1.Назарбаев Н.А. Новый Казахстан в новом мире // Казахстанская правда. №33(25278). – 2007. – 1марта. 2.Назарбаев Н.А. Социальная модернизация Казахстана: Двадцать шагов к Обществу Всеобщего Труда // Казахстанская правда.- 2012г. - №218-219 – 10 июля. 3.Государственная программа развития языков в Республики Казахстан на 2011-2020годы // edu.gov.kz 4.Сулейменов О. Всегда был и остаюсь интернационалистом / «Лидер», 4 сентября 2008г 5.Сысоев П.В. Языковое поликультурное образование: что это такое? // Иностранные языки в школе. 2006г.- №4

ИНКЛЮЗИВТІ БІЛІМ БЕРУДІ ӨЗЕКТЕНДІРУ МƏСЕЛЕЛЕРІ Уразғалиева Мейрамгүл Тыныштыққызы

Атырау қаласы. №11 Ы. Алтынсарин орта мектебінің Биология пəні мұғалімі

Қазіргі таңда барлық əлем жұртшылығының назарын аударып отырған мəселе балалардың жеке сұраныстары мен ерекшеліктеріне ортаның, отбасының қатысуымен білім беру үрдісіне толық қосуды қарастыратын инклюзивті білім беру.Осы жаһандық мəселеге əлем ғалымдары мынадай анықтама береді: инклюзивтік білім беру дегеніміз-барлық балаларды, соның ішінде мүмкіндіктері шектеулі балаларды жалпы білім үрдісіне толық енгізу

300

жəне əлеуметтік бейімдеуге,жынысына,шығу тегіне,дініне,жағдайына қарамай,балаларды айыратын кедергілерді жоюға, ата-аналарын белсенділікке шақыруға, баланы түзеу –педагокикалық жəне əлеуметтік мұқтаждықтарына арнайы қолдау жасау, қоршаған ортаның балаларды жас ерекшеліктеріне жəне білімдік қажеттіліктеріне бейімделулеріне жағдай қалыптастыру,яғни жалпы білім беру сапасы сақталған тиімді оқытуға бағытталған мемлекеттік саясат.

ҚР Білім туралы заңында [1], «Кемтар балаларды əлеуметтік-медициналық-педагогикалық түзеу арқылы қолдау туралы» [2] жолдауында даму мүмкіндігі шектеулі жандарға айрықша назар аударып ,қамқорлық көрсету басты назарда болатыны айтылды.Білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекттік бағдарламасында [3] «Балалардың сапалы тəрбие жəне оқытумен толық қамтылуын,олардың мектепке дейінгі тəрбие ,оқыту бағдарламаларына теңдей қол жеткізуін жəне «инклюзивті білім беру жүйесін жетілдіруін» қамтамасыз ету көзделген.Инклюзивті оқыту-ерекше мұқтаждықтары бар балалардың жалпы білім беретін мектептердегі оқыту үрдісін сипаттауда қолданылады.Демек,инклюзивті оқыту негізінде балалардың қандай да бір дискриминациясын жоққа шығару,барлық адамдарға деген теңдік қатынасты қамтамасыз ету,сонымен бірге оқытудың ерекше қажеттілігі бар балаларға арнайы жағдай қалыптастыру идеологиясы жатыр.Осы бағыт балаларды оқуда жетістікке жетуге ықпал етіп,жақсы өмір сүру жағдайын қалыптастырады.

Мемлекеттік бағдарлама негізінде 2020 жылға қарай мектептерде мүгедек балалар үшін көтергіш жабдықтар, пандустар, санитарлық бөлмелерде арнайы құралдар орнату, тұтқалармен, арнайы парталармен,үстелдермен жəне басқа да компенсаторлық құралдармен жабдықтау арқылы «кедергісіз аймақтар» құру жоспарланған. 3030 мектепте мүмкіндіктері шектеулі балаларды оқытуға жəне тəрбиелеуге тең қол жеткізу үшін жағдайлар жасалу міндеті (мектептерде педагог-дефектологтардың, балаларды психологиялық-педагикалық сүйемелдеудің, арнайы жəне компенсаторлық құралдардың болуы) алға қойылған. Үйде білім алатын мүгедек балалар, жеке мүмкіндіктері мен қажеттіліктерін ескеріле отырып, компьютерлік техникамен қамтамасыз ету сияқты істері жүзеге асырылмақшы.Осылайша мемлекетіміз мүмкіндігі шектеулі жандарды əлеуметтік қорғау, олардың қоғамға етене араласуына, оларды оңалту, жұмысқа орналастыру жəне жаңа жұмыс орындарын құру, білім алу, оқыту, қайта мамандандыруда қолдан келгенше жағдай жасамақшы. Ал бұл процессті жүзеге асыру үшін мектепте балаға психологиялық- педогогикалық қолдау қызметі ұйымдастырылуы қажет.

Мүмкіндігі шектеулі балалар қатарына атап айтсақ оның бірі психикалық дамуы тежелген (ПДТ) оқыту бағдарламасын меңгеруде қиындықтарға кездесетін үлгермеуші балалар. Психикалық дамуы тежелген балалардың ерекшілігі шаршағыштығымен, жұмысқа қабілеттілігі төмендігі, қоршаған орта туралы дамуында бұзылыстар байқалады. Психикалық дамуы тежелген баланы психологиялық-педогогикалық қолдау (ППҚ) қызметінің тиісті мамандарымен жүзеге асырылады. Түсініктері фрагментарлық, зейіндері тұрақсыз, тұтас

301

қабылдау мүмкіндігі бұзылған, жалпы психикалық процестердің дамуында бұзылыстар байқалады, мұндайда əр маман өз бағыттары бойынша жұмыс істейді.

Сонымен, инклюзивті білім беру жағдайында жұмыс жүргізетін мектептерде білім мазмұнын үш түрлі бағдарлама бойынша реттеген дұрыс, Атап айтқанда:-жалпы мектептерге арналған типтік оқу бағдарламалары;-мүмкіндігі шектеулі балалардың ақаулық типтеріне сəйкес арнаулы білім беру бағытындағы оқу есепке ала отырып əзірленетін оқытудың жеке бағдарламасы.

Инклюзивті білім беру мəселесі шетелдерде 1970 жылдан бастау алады, ал 90 жылға қарай АҚШ пен Еуропа елдерінің білім беру саясатына осы бағдарламаны толық енгізді. Ал, біздің елімізде инклюзивті білім беру жүйесінің дамуы туралы ресми дерек «Қазақстан Республикасының Білім беруді дамытудың 2010-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында» көрсетілді. Осы бағдарлама төңірегінде инклюзивті білім беруді жетілдіру мəселелері қарастырылып, 2015 жылға мына міндеттерді шешу көзделген: -мүмкіндіктерді шектеулі балаларды біріктіріп оқытудың модульдік бағдарламалары жасалады; -мүмкіндіктері шектеулі балаларды жалпы білім беретін ортада біріктіріп оқыту ережесі əзірленеді; -түрлі кемістігі бар балалар үшін бірігу нысандары анықталады; -мүгедек балаларға қашықтықтан білім беруді ұйымдастыру қағидалары əзірленеді;

Саламан Декларациясына сəйкес инклюзивті білім беру саясатының міндеттері мынадай: -əрбір бала білім алуға құқылы жəне оны алуға тиіс - əрбір баланың дара қабілеттері, қызығушылықтары, қажеттіліктері жəне оқуға деген мүқтаждықтары болады. -білім беру жүйесіне оң өзгерістер, яғни осы мқұтаждықтарды қанағаттандыру мақсатына орай өзгерту.

Осыған орай, инклюзивті білім берудің 8 принципі туындайды.Яғни ол мына принциптер: 1.Адам құндылығы оның мүмкіндігіне қарай қабілеттілігімен, жеткен жетістіктерімен анықталады. 2.Əрбір адам сезуге жəне ойлауға қабілетті. 3.Əрбір адам қарым-қатынасқа құқылы. 4.Барлық адам бір-біріне қажет 5.Білім шынайы қарым-қатынас шеңберінде жүзеге асады. 6.Барлық адамдар құобы-құрдастарының қолдауы мен достығын қажет етеді. 7.Əрбір оқушы үшін жетістікке жету өзінің мүмкіндігіне қарай орындай алатын əрекет жүзеге асыру. 9.Жан-жақтылық адам өмірінің даму аясын кеңейтеді.

Осы бағытты білім беру жүйесіне енгізу арқылы оқушыларды адамгершілікке, ізгілкке, қайрымдылыққа тəрбилей аламыз.

302

«Психологиялық түзету- дамыту жұмысы арқылы бойындағы даралық қабілеттерді қалыптастыру емес жаңа əрекеттерге аяқ баса алатын интерпсихикалық кеңістік қалыптастыруы қажет.Яғни, ауытқушылық мінез-құлықты түзетуге, өзіне-өзі сенімділікті оятуға ықпал етеді»- деп Г.А.Цукерман айтқандай оқушылардың жеке тұлға ретінде қалыптасуына белсенді түрде психологиялық əдіс-тəсілдер арқылы ықпал етіп жалпы психикасы жағынан ауытқушылықтар мен кемшіліктерді түзету барысында оқушыларға ойын- тренингтер, сауалнама, ойын терапия өткізудің маңызы зор.

Мүмкіндіктері шектеулі жəне психикалық ауытқушылығы бар балаларға тəрби жұмысында əдістерді тандап алу оқушылардың жас жəне психологиялық, дене, дербес ерекшеліктеріне, өмір тəжірибесіне, кемістіктің күрделілігіне, құрамына тəуелді. Сондықтан мүмкіншілігі шектеулі балаларды оқыту мен тəрбие жұмысында əр баланың жеке даму ерекшелгін еске алған жөн. Қорыта айтқанда, инклюзивті білім беру дегеніміз- қалыпты деңгейде дамыған балалармен бірге бір сыныпта мүмкіндігі шектеулі балалардың білім алуы.

Пайдаланған əдебиеттер: 1.Білім туралы- Қазақстан Республикасының Заңы – Астана 2007 2.Кемтар балаларды əлеуметтік жəне медициналық- педагогикалық түзету арқылы қолдану туралы. ҚР 2002 ж. №343 заңы 3.Білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы. www.egov.kz. 4.Ж.Жанділдаева Инклюзивті білім берудің мазмұны // Қазақстан мектебі, 2011, №7, 60-61 б.

ИНКЛЮЗИВТІ БІЛІМ БЕРУДІҢ ИННОВАЦИЯЛЫҚ ЖОЛДАРЫН ЖҮЗЕГЕ АСЫРУ

Уразтаева Мейрамгуль Куандыковна Ақтөбе қаласы, Ақтөбе гуманитарлық колледжі Жаратылыстану ғылымдарының магистрі

Инклюзивті білім беру дегеніміз не? Инклюзив - сөзі латын тілінен аударғанда «өзімді қосқанда», ал ағылшын тілінен аударғанда «араластырамын» деген мағынаны білдіреді. Сонда инклюзивті білім берудің мақсаты даму мүмкіндігі шектеулі балаларды қалыпты балалармен бірге білім беру болып табылады. Бүгінгі таңда инклюзивті білім беруді қолдау бағытында жалпы білім беретін мектептерде белгілі себептермен ақыл - ой дамуында ауытқуы бар немесе психикалық дамуы тежелген оқушылар білім алуда. Əр оқуышының білім алуда өз ерекшеліктері бар. Мəселен əр оқушының эмоционалдық жəне психикалық таным процестерінің дамуы деңгейі əртүрлі. Десекте қазіргі таңда əр оқушыға жеке тұлға ретінде қарап, саналы тəрбие сапалы білім беру өмір талабы болып табылады.

Инклюзивті білім беру дегеніміз–балалардың жынысына, жас ерекшеліктеріне, географиялық тұратын жеріне, қимыл-қозғалыстық жəне

303

ақыл-есінің жағдайына, əлеуметтік-экономикалық жағдайына қарамастан, сапалы білім алу жəне өздерінің потенциалдық дамыту мүмкіндігіне ие болу.

Инклюзивті оқытудың негізгі принциптері: Адам құндылығы оның мүмкіндігіне қарай қабілеттілігімен, жеткен

жетістіктерімен анықталады. Əрбір адам сезуге жəне ойлауға қабілетті. Əрбір адам қарым - қатынасқа құқылы. Барлық адам бір - біріне қажет. Білім шынайы қарым - қатынас шеңберінде жүзеге асады. Барлық адамдар құрбы - құрдастарының қолдауы мен достығын қажет

етеді. Əрбір оқушы үшін жетістікке жету - өзінің мүмкіндігіне қарай орындай

алатын əрекетін жүзеге асыру. Жан - жақтылық адам өмірінің даму аясын кеңейтеді. Инклюзивті оқыту–барлық балалардың мұқтаждықтарын ескеретін,

ерекше қажеттіліктері бар балалардың білім алуын қамтамасыз ететін жалпы білім үрдісінің дамуы. Инклюзивті оқыту балалардың оқу үрдісіндегі қажеттіліктерін қанағаттандырып, оқыту мен сабақ берудің жаңа бағытын өңдеуге талпынады. Егер инклюзивті оқытудың оқыту мен сабақ беруге енгізілген өзгерістері тиімді болса, онда ерекше қажеттіліктері бар балалардың жағдайлары да өзгереді.

Инклюзивті оқыту-барлық балаларға мектепке дейінгі оқу орындарында, мектепте жəне мектеп өміріне белсене қатысуға мүмкіндік береді. Инклюзивті оқыту-оқушылардың тең құқығын анықтайды жəне ұжым іс-əрекетіне қатысуға мүмкіндік береді. Инклюзивті оқыту - адамдармен қарым - қатынасына қажетті қабілеттілікті дамытуға мүмкіндік береді. Инклюзивті білім беруді ашқан оқу орындарында оқыған балалар адам құқығы туралы білім алуға мүмкіндік алады. Инклюзивті оқыту балаларды жалпы білім беру үрдісіне толық енгізу жəне əлеуметтік бейімделуге, жынысына, шығу тегіне, дініне қарамай балаларды айыратын кедергілерді жоюға ата-аналарын белсенділікке шақыруға балалардың түзеу-педагогикалық жəне əлеуметтік қажеттіліктерін арнайы қолдау, қоршаған ортаның балаларды жас ерекшеліктеріне бейімделуіне жағдай қалыптастыру, яғни жалпы білім беру сапасы сақталған тиімді саясат.

Инклюзивтік білім беру негізінде барлық адамдарға тең қарым- қатынас, балалар арасында дискриминацияны болдырмау, арнайы білім беруді қажет ететін балаларға арнайы жағдай жасау.

Бұл бағдарлама БҰҰ-ның Бас Ассамблеясы мақұлдап, БҰҰ-нң Конвенциясында 2006 жылдың 13 желтоқсанында енгізілген болатын. Инклюзивті білі беру мəселесі шет елдерде 1970 жылдан бастау алады, ал 90 жылға қарай АҚШ пен Еуропа өздернің білім беру саясатына осы бағдарламаны толық енгізді. Ал, біздің елімізде инклюзивті білім беру жүйесінің дамуы ресми дерек Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында көрсетілді. Инклюзивті білім жүйесін дамыту: 2015 жылға қарай мүмкіндігі

304

шектеулі балаларды біріктіріп оқытудың модульдік бағдарламалары; мүмкіндігі шектеулі балаларды жалпы білім беретін ортада біріктіріп оқыту ережесі əзірленеді, түрлі кемістігі бар балалар үшін бірігу нысандары анықталады,; 2020 жылға қарай мектептерде мүгедек балалар үшін қөтергіш жабдықтар, пандустар, санитарлық бөлмелерде арнайы құралдар орнату, тұтқалармен арнайы парталар, арнайы үстелдер жəне басқа да компенсаторлық құралдармен жарақтандыру арқылы «кедергісіз аймақтар» құрылады делінген. Сондай-ақ аталмыш бағдарламада мүмкіндігі шектеулі балаларды оқытып, тəрбиелеуге тең қол жеткізу үшін жағдайлар жасалмақ. Бүгінгі таңда үйден оқып білім алатын мүмкіндігі шектеулі балалардың бірлі –жарымы компьютерлік техникамен қамтамасыз етіліп отыр. Арнайы оқытуда компьютерлік технологияны қолданудың екі жұмыс істейтін міндеттің шешіміне байланысты: жаңа құралдарды қолдану қызметімен балаларды үйрету; ерекше білім беру қажеттілігі бар балалардың жалпы дамуы жəне бұзылысын түзету мақсатында жаңа компьютерлік технологияны қолдану.

Оқытуда басқа құралдармен салыстыру бойынша компьютерлік технологиянының артықшылығы:

- жеке түзетумен оқыту мүмкіншілігі; білімді меңгеру тəсілімен тек қана оның теңдестік темпі үшін əр балалға қамтамасыз ету мүмкіншілігі;

- дербес өнімді қызметтер мүмкіншілігін ұсынуда; - кепілденген жүйелік көмекті қамтамасыз ету. Əртүрлі елдерден түзету педагогика саласындағы жетістік талдауы

пайымдау негіз береді, бұл арнайы білім беруде компьютерлік технологияның рольі шегінен шығуда. Компьютерлік технологияны дамытуда терең жəне кешенді ауытқуы бар балалар үшін өзара іс-қимылды қабілетті қамтамасыз ету мен қоршаған ортамен қатынас, бірегейлі құралдар болып табылатындығын мойындаған. Компьютерлік технология арқасында мүмкіндіктер пайда болды:

Баланы оқыту қызметін ынталандыру жағдайында басқа құралдармен мүмкін емес;

Тек қана осы технология базасында ғана мүмкін, жаңа жолға шығу жолын оқытуды құру;

Технология əзірлеуде оқыту мен дамыту арасындағы арақатынасты анықтау;

Дəстүрлі оқыту мен түзетулер міндетін шешуге тиімді əдісінен аса мəнді болып табылдады;

Сапалы жеке оқытудағы жаңа əдістерді əзірлеу; Оқу үрдісіндегі компьютерді қолдану міндеттері: Оқу үрдісіндегі кейінгі байланысты қамтамасыз ету; Оқу үрдісін көрнекіліктермен қамтамасыз ету, Кең таралағн білім көздерінен ақпаратты іздестіру, Оқу үрдістерін немесе құбылыстарын құру; Ұжымдық жəне топтық жұмыстарды ұйымдастыру; Компьютер білім беру саласында түрлі қызметтер атқарады; 1. Оқыту пəні ретінде;

305

2. Педагогикалық меңгеру жүйесінің компаненті (сыңары) ретінде; 3. Білім беру мекемелерін басқару сыңары ретінде; 4. Ғылыми –педагогикалық қызмет ретінде; Оқыту құралдары ретінде компьютермен жұмыс істеу тəсілдері əртүрлі:

топпен, жеке, аудиториямен.Психологиялық сипаттамаға сай беріліп отырған бағдарлама оқуға деген ынталандыруға қалай əсер етуін, қызығушылығын жоғарлату немесе төмендету оқушыларға өзіндік күшіне сенімсіздік тудырмау қажет. Белгілі ғалымдар Ж.Пиаже («Психогенездік білім» 1961) жəне Л.С.Выготский («Оқыту үрдісінде балалардың ақыл-есінің дамуы» 1935) ұйымдастырылған жаңа білімге немесе жаңа əрекетпен оқыту бойынша қызмет жағдайында ғана педагогтар оқыту үрдісін тиімді дамытуына үміт артатындығын өзінің жұмыстарында жазды. Демек кез-келген оқыту тек білім беруден басқа түзете-дамыту жұмыстары болатын көрнекті-тəжірибелік сиқырлы іс-əркет,ол виртуальдық іс-əрекет деңгейіндегі компьютермен жұмыс істеу.Жоғарыда атап өткендей мүмкіндігі шектеулі балаларды түзете-дамыта оқытудың негізгі жүйесі инклюзивті білім берудің практикалық адымы неғұрлым ерте ғылыми теориямен өзіндік үндестігін тапса, онда еліміздегі мүмкіндігі шектеулі тұлғаларға деген оң көзқарас оңалар еді. Сондай-ақ, инклюзивті білім берудің инновациялық жолдарын оның ішінде компютерлік технология, интерактивті тақта сияқты білім беруге қажетті жаңа ақпараттық технологиямен қаматамсыз етілсе,келешекте мүмкіндігі шектеулі балаларға білім беру жүйесінде ешқандай кедергілер болмақ емес.

Қорыта айтқанда, қазіргі таңда Қазақстан Республикасында мүмкіндігі шектеулі балаларды оқытудың келесі формалары белгілі: арнайы мектептер мен интернаттар, орта мектептердегі коррекциялық (түзету) сыныптар, үйде оқыту жəне қашықтықтан оқыту. Соңғы уақытта елімізде атқарылып жатқан келесі істер инклюзивті білім беру жүйесінің қалануына негіз болары анық. Жас нəрестенің дені сау болса, отбасына зор қуаныш пен бақыт əкеледі. Елімізде өркениетті қоғам құру үшін, тəрбиелі, дені сау азаматтар мен азаматшалар тəрбиелеу керек.

Пайдаланылған əдебиеттер: 1.«Қазақстан Республикасының білім беруді дамытудың 2011-2020 жылға арналған Мемлекеттік бағдарламасы» Астана, 2010 ж 2.Кемтар балаларды əлеуметтік жəне медициналық педагогикалық түзету арқылы қолдау туралы. ҚР 2002ж №343 заңы

САТЫЛАЙ КЕШЕНДІ ТАЛДАУ ТЕХНОЛОГИЯСЫ АРҚЫЛЫ БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ БІЛІМІН ЖЕТІЛДІРУ

Халел Рита Атырау қаласы №11 Ы.Алтынсарин атындағы орта мектептің жоғары санатты

бастауыш сынып мұғалімі

306

Мектеп-келешек ел басқаратын,жер-суына иелік ететін, ел-халқын гүлдендіріп, мерейін өсіретін,мəртебесін биіктететін жасампаз жолдарды шыңдайтын киелі ұя.

Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың: "Қазақстан-2050" Стратегиясы-қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты" атты Қазақстан халқына арнаған Жолдауы білім беру қызметінің жоғары сапасын қамтамасыз етуге мол мүмкіндік алып отыр.

Елбасымыз сындарлы саясаттың да үлкен даңғыл жолы-білім-ғылым. Еліміздің дамуындағы маңызды сала ретінде білім берудің ұлттық үлгісін жасау, бəсекеге қабілетін арттыру еліміз үшін əрқашан басымдық беруді талап етеді.

Ұстаз үшін ең басты мəселе-оқыту əдісін дұрыс таңдау.Жаңа технологиялар оқушының жеке тұлғалық күшін арттырып,шығармашылық ойының дамуына басты рөл атқарады.

Жаңа технологияларды меңгеру,мұғалімнің кəсіптік, адамгершілік, рухани, азаматтық жəне басқа да көптеген адами келбетінің қалыптасуына игі əсерін тигізеді, оқу тəрбие үрдісін дұрыс тиімді ұйымдастыруына көмектеседі.

Əр саланың өз жаңалығы болса, біздің тіліміздегі тілдік таңдауларға қажетті жаңалықтың бірі- "Сатылай кешенді талдау" технологиясы.

Мен де 2011-2012 жылдары Н.А. Оразахынованың "Сатылай кешенді талдау" технологиясы бойынша 1,2,3- үйренушілік деңгейі меңгеру курсынан өткен болатынмын. Бұл технология қазіргі күнде тек қазақ тілі пəнінде ғана емес, басқа пəндерге де жаппай енгізілуде. Мен де өз сабақтарымды осы технологияны пайдалана отырып жүргіземін. Оразахынованың "Сатылай кешенді талдау" технологиясы фонетиканың қыр-сырын жете меңгерулері үлкен, тіл білімінің ең кіші бөлшегі болса да, өзіндік қиындығы, əрі қызығы да бар ғылым саласы.

Оқушы қабілеті мен қабылдау əрекеттері əр балада əртүрлі қалыптасады. Берілген білімді бірінің қабылдауы жоғары, енді бірі төмен қабылдайды осы технологияны қолдану барысында қиындықты шешудің жолын қарастырдым. Оқушылардың өз бетімен ізденуге көмектесуге тырыстым.

Бұл технологияның берері мол. Мен өз сабақтарымда Сатылай кешенді талдаудан алдыңғы сабақта өткен білімдерін жаңа біліммен байланыстыра отырып күнделікті қолданамын. Əр сабақтағы талдау өткен тақырыптарды естеріне сақтауға көп көмегін тигізіп отырды. Сонымен қатар оқушылардың сабаққа деген қызығушылығы оянып, сынып түгел талдауға белсене қатысады. Егер оқушылар төменгі сыныптардан бастап талдауды қолданып, жақсы меңгерген болса, жоғары сыныпқа барғанда ҰБТ- ға дайын болады. Бұл талдауда күнделікті сабақта білімді бірте-бірте үстемелеп қосып отыру керек, сонда ғана жеңіл болып оқушыда дағды қалыптаса бастайды. Оқушы талдауды толық меңгерсе, талдауға 3-4 минут уақыт қана кетеді.

Сатылай кешенді талдау дегеніміз- оқыту мақсаты, міндеттері, əдіс- тəсілдері, өзіндік ерекшелігі бар жəне оқушыларға білімді ғылыми негізде

307

сатылай, жүйелі, кешенді меңгертіп, оларға ұлттық құндылықтарды бағалай, қолдана білуге машықтандыруды оқыту.

"Сатылай кешенді талдау" технологиясының тиімділігі мынада: *Теориялық білімді ғылыми тілде меңгертеді. *Есте сақтау қабілетін дамытады. *Ережелерді жатқа айтады. *Тіл мəдениетін арттырады. *Сауаттылыққа үйретеді. *Ұқыптылыққа, жүйелілікке дағдыландырады. *Кез- келген тапсырманы орындай алады. Мен өз тəжірибемде сатылай кешенді талдауды бірінші сыныптан бастап,

бірнеше тəсілдердерін қолданып келемін. Бұл технология арқылы оқушылар білімді терең меңгереді жəне берілген тапсырмаларды жылдам қызыға орындайды.

Ол тəсілдер мыналар: *Дыбыстарға дыбыстық мінездеме беру. *Дыбыстарға математикалық тəсілмен мінездеме беру. *Сөзсазындық талдау жасау. *Фонетикалық талдауды сызбамен сатылап жүргізу. *Фонетикалық талдауды ықшамдау принципі. Бірінші сыныпта сауат ашу кезеңінен бастап, əріп пен дыбыстың дауысты,

дауыссыз, жуан, жіңішке, еріндік, езулік, буын түрлерін, яғни ашық буын, бітеу буын екенін бірден естеріне сақтау мүмкіндігін қолдануға болады.

Мысалы:1.О дыбысына дыбыстық мінездеме беру О

1. О- дауысты дыбыс. Себебі, бұл дыбысты айтқанда өкпеден шыққан ауа ауыз

қуысында ешбір кедергіге ұшырамай, ауа еркін шығады. 2.Тілдің қатысына қарай- тіл арты немесе жуан дауысты дыбыс. Себебі,

бұл дыбыс ты айтқанда тілдің ұшы сəл артқа қарай тартылып, үсті сəл дөңестенеді. 3.Жақтың ашылу дəрежесіне қарай- жартылай ашық дауысты дыбыс.

Себебі, бұл дыбысты айтқанда жақ жартылай ашылып, ауа еркін шығады. 4.Ерін мен езудің қатысына қарай- еріндік дауысты дыбыс. Себебі, бұл

дыбысты айтқанда ерін дөңгеленіп, алға қарай сүйірлену арқылы жасалады. Қ ,Д, М дыбыстарына дыбыстық мінездеме беру Қ 1. Бұл- дауыссыз дыбыс. Себебі, ..... 2. Үн мен салдырдың қатысына қарай -қатаң дауыссыз дыбыс. Себебі, бұл

дыбыс тек салдырдан тұрады. Д

308

1. Бұл- дауыссыз дыбыс. Себебі,........ 2. Үн мен салдырдың қатысына қарай- ұяң дауыссыз дыбыс. Себебі, бұл

дыбысты айтқанда, үннен гөрі салдыр басым. М 1. Бұл- дауыссыз дыбыс. Себебі,...... 2. Үн мен салдырдың қатысына қарай- үнді дауыссыз дыбыс. Себебі, бұл

дыбысты айтқанда, салдырдан гөрі үн басым. Дыбыстарға мінездеме беру арқылы оқушы бірінші сыныптан бастап

төртінші сыныпқа дейін өткен білімдерін бірте-бірте қосу арқылы толық білімін жинақтап, əрі үнемі қайталап отырғаннан естерінде жақсы қалады. Онда

*дауысты, дауыссыз дыбыс *жуан, жіңішке дыбыс *жақтың ашылу дəрежесіне қарай: ашық, жартылай ашық, қысаң *ерін мен езудің қатысына қарай: еріндік, езулік *үн мен салдырдың қатысына қарай: үнді, ұяң, қатаң *айтылу, жасалу тəсіліне қарай: ызың, шұғыл, мұрын жолды, діріл. Берілген тапсырманы сауатты, жоғары деңгейде шығармашылықпен

орындай білуге төселдіреді. Сатылап оқытқанда екі жағдайды ескеріп отыру керек. Ол шəкірттің шамасымен есептесу жəне оқу мағлұматтарын дұрыс қолдану.

ІІ.Дыбыстарға математикалық тəсілмен дыбыстық мінездеме беру Берілгені: Мектеп сөзінде қанша дыбыс бар, оның нешеуі дауысты, нешеуі

дауыссыз екенін бізден сұрайды? Ол былай өрнектеледі:

Берілгені: Мектеп = =?

Шешуі: Мектеп сөзінде алты дыбыс бар. Оның екеуі, олар е,е -дауысты дыбыстар. Себебі, бұл дыбыстарды айтқанда өкпеден шыққан ауа ауыз қуысында ешбір кедергіге ұшырамай, ауа еркін шығады.

Төртеуі, олар: м, к, т, п -дауыссыз дыбыстар. Себебі, бұл дыбыстарды айтқанда, өкпеден шыққан ауа ауыз қуысында түрлі кедергілерге ұшырап, ауа қысылып шығады. Ол былай өрнектеледі:

6о = е,е

м,к,т,п

а) Тілдің қатысына қарай екі дауысты дыбыстың екеуі де тіл алды жіңішке дыбыстылар. Себебі, бұл дыбыстарды айтқанда тілдің ұшы сəл алға қарай созылып, үсті сəл төмендейді.

ІІІ. Сөзге сөзсазындық талдау жасау Кітаптар 1.Бұл сөз айтылу, жасалу, жазылу жолдарына қарай- аралас буынды сөз.

Себебі, сөздің құрамындағы дауысты дыбыстар жуан, жіңішке немесе жіңішке, жуан болып араласып келеді.

2. Бұл сөз: кі- тап- тар болып үш буынға бөлінеді. Себебі, сөздің құрамында үш да уысты дыбыс бар. Кі- буыны ашық буын. Себебі, дауыссыз

309

дыбыстан басталып,дауысты дыбысқа аяқталып тұр.Тап- тар буындары- бітеу буындар. Себебі, буындар дауыссыз дыбыстардан басталып, дауыссыз дыбыстарға аяқталып тұр.

3. Бұл сөз: Кі- болып екі жағдайда тасымалданады. Себебі, сөз үш буыннан тұр тап- немесе сөз буын жігіне сəйкес тасымалданған. тар- 4. Қазақ тілінде сөз екпінінің орны біршама тұрақты. Сөзге қосымша

жалғанған сайын екпін сөздің соңғы буынына қарай ығысып тұрады. Сондықтан бұл сөзде екпін тар буындағы а дауысты дыбысына түсіп тұр.

5. Сөзде түбір мен қосымшаның арасында буын үндестігі бар. Себебі,түбірдің соңғы буыны тап жуан болғандықтан оған жалғанатын қосымшаның да жуан (-тар) нұсқасы келіп тұр. Сондықтан біз оның (-тер) жіңішке нұсқасын алмаймыз.

Өз тəжірибемде "Сатылай кешенді технологиясын" қолдану арқылы біраз жетістіктерге жеттім деп айтуыма болады. Себебі оқушыларым өте жақсы меңгергендері бірін-бірі үйретуге, сауатты жазуға, жүйелі сөйлеге, өздігімен ізденуге дағдыланды. Оқушыларым жат жазуды орындай отыра, ондағы берілген тапсырмаларды орындаған кезде 24 оқушы- дан 3-4 оқушы ғана 3-тік баға алса, қалған оқушы 4 жəне 5 деген бағалар алып отырады. Тіпті, əдебиеттік оқу, дүниетану пəндерінен өздігінен ізденіп, авторлар жайлы мəлімет жинап, мақал- мəтелдер жаттап, сатылай талдауға жақсы дайындықпен келетін болды. Сабақты нашар оқитын, дайындалмай келетін оқушының өзі талдау арқылы қызығушылығы оянып, сабаққа үнемі дайындалатын болды.

Саналы да, сапалы білім арқылы əр сөзін таңдап- талдап қолдана алатын, кез келген орта-да ойын ашық та айқын жеткізе алатын ұрпақ тəрбиелеп отырғанымызды мақтан етеміз.

Осы технологияны қолдануда қандай нəтижеге қол жеткіздім? Оқушылар тез ойлауға, шапшаң сөйлеуге дағдыланды. Тілдік материалдарды жүйелі, дұрыс баяндауға қалыптасты. Қорыта келе, "Сатылай кешенді талдау" технологиясы - мемлекеттік білім

беру стандартының міндетті дайындық деңгейіне қойылатын талаптарына жауап бере алатын бірден- бір технология.

Пайдаланылған əдебиеттер: 1.Оразахынова Н.А., Шалова Р.М. Бастауыш сыныпта тілдік бірліктерді сатылай кешенді талдау. Алматы,2012 2.Абдукодирова М.Е., Қазыбай А.Қ., Көшпенбетова Қ.М.Тіл дамыту 1-сынып Алматы,2012 3.Абдукодирова М.Е., Сейтбекова Э.А., Балқыбекова А.Қ., Саркулова А.А.Тіл дамыту 2-сынып Алматы, 2012 4."Білім технологиялары" ғылыми - əдістемелік, педагогикалық журналдары . 5.Мұғалімге арналған нұсқаулық (үшінші деңгей) 6.ҚР Президентінің халыққа арналған Жолдауы.

310

«МƏҢГІЛІК ЕЛ» ҰЛТТЫҚ ИДЕЯСЫН ЖҮЗЕГЕ АСЫРУ АЯСЫНДА ЖЕКЕ ТҰЛҒАНЫ ТƏРБИЕЛЕУ Юсупова Индира Төлегенқызы

«Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы Атырау облысы бойынша ПҚБАИ «Инновациялық дамуды əдістемелік қамтамасыз ету» бөлімінің бас маманы, химия

магистрі

Елбасы Нұрсұлтан Əбішұлы Назарбаев Қазақстан халқына арнаған жолдауында мəңгілік ел ұлттық идеясын ұсынды.Ұлттық идеяның мəні– ұлттың тағдырды анықтағыш тілегі,ниеті,оны ілгері қадам басуға жұмылдырушы фактор.

«Қазақ елінің ұлттық идеясы қандай болуы керек?» деген сауал жиі талқыға түсіп жүр. Осы мақсатта біз үшін болашағымызға бағдар ететін, ұлтты ұйыстырып, ұлы мақсаттарға жетелейтін идея бар екендігін паш еттті. Ол–Мəңгілік Ел идеясы. Қазақстан Президенті қашанда ел ертеңі білімді ұрпақтың қолында екенін айтып, ұдайы білім беру саласын қолдап отырады. Ендігі мақсат-Мемлекет басшысы Жолдауында келтірілген, алдымызға қойылған міндеттерді басшылыққа алып, жұмыс атқаруда.

Елбасымыз Мəңгілік Елге бастайтын, абыройлы əрі мəртебелі жолды жалғастыратын жастарға сенім артып отыр.Өйткені,Отанымыздың болашағын баянды етіп, аға буын салып кеткен сара жолды жалғастыратын –, Жастар! Сондықтан, əлемнің дамыған 30 елінің қатарына ену жолында аянбай еңбек етіп, Қазақ Елін төрткүл дүниеге таныту – тікелей жастардың қолында! Ұлт Көшбасшысының, ел ертеңі – жастарға көбірек жүгіне сөйлеуі – осының айшықты дəлелі.

Егеменді еліміздің алғы шарттары өркениетті елдер қатарына ену керек болса, өркениетке жету үшін жан – жақты дамыған, рухани бай тұлғаны өсіру керек. Жас ұрпақтың бойындағы қабілетін көру, оны жетілдіру ізденгіштік қасиетін дамыту мұғалімнің ізденушілік, шеберлік қабілеттеріне байланысты. Ж.Аймауытов «сабақ беру үйреншікті жай ғана шеберлік емес, ол жаңадан жаңаны табатын өнер»-деген, яғни оқу үрдісін жаңаша ұйымдастыру, оқушылардың əрекеті арқылы ойлау дағдыларын жетілдіруге, шығармашылық қабілеттерін дамытуға негізделуі қажет.

Елбасы Н.Ə.Назарбаев халыққа жолдаған жолдауында «Біздің міндет жаңа технологияларды, идеялар мен көзқарастарды пайдалана отырып, білім мен бəсекеге қабілетті ұрпақ тəрбиелеу» деп ұстаздар қауымының алдына жаңа міндеттер қойды.Жаңа оқыту технологияларының басты мақсаттарының бірі баланы оқыта отырып, оның еркіндігін, белсенділігін қалыптастыру, өз бетінше шешім қабылдауға дағдыландыру. Баланы қызықтыра тəрбиелеп басқару оқушының білімге,ғылымға деген құлшынысын күшейтеді, өркендеуіне өте қажет шығармашылық қасиеттерін ашады.Мəңгілік ел педагогы өзін–өзі ұстай білуі, ілтипаттылығы, алғырлығы, сөзге шешендігі, төзім мен сабырлылығы жəне жан-жақты болу қасиеттерімен қатар сенім болуға тиіс.

311

Мəңгілік ел ұрпақтары ұлттық құндылықтарымызды əлемдік деңгейге шығаруға қабілетті тұлға тəрбиелеу үшін:

- оқушылардың ұлттық сана-сезімін қалыптастыру; - жас ұрпақ санасына туған халқына деген құрмет, сүйіспеншілік,

мақтаныш сезімдерін ұялату, ұлттық рухын дамыту; - ана тілі мен дінін, оның тарихын, мəдениетін, өнерін, салт-дəстүрін,

рухани-мəдени мұраларды қастерлеу; -жас ұрпақ бойында жанашырлық, сенімділік, намысшылдық тəрізді

ұлттық мінездерін қалыптастыру сияқты міндеттерді орындағанда ғана басты мақсатқа жетеміз.

Мектеп қабырғасында тəрбиеленіп жатқан жас ұрпақтарға білімді өз бетінше ізденуіне, ұлттық тəрбиені сіңіріп, оның ерекшелігін терең білуге, құрметтеуге, үйретуге тиіспіз.Қазақ халқының салт-дəстүрінің ұрпақ тəрбиесіне қосар үлесі аса зор, мəні үлкен. Ендеше ата-аналарымызға, ұстаздарымызға, оқушыларымызға білім беру барысында ұлттық салт-дəстүрлерді пайдалану олардың ұлттық рухты қалыптастыруға мол үлесін қосу қажет. Мектеп оқушыларының санасына халқымыздың тəрбие негізі, асыл қазынасы – салт-дəстүрлерін дұрыс жеткізе білсек, ертеңгі күні олардан ұлтжанды қазақ азаматы шығатынына кəміл сенуге болады. ХХІ ғасыр – бұл ақпараттық қоғам дəуірі, технологиялық мəдениет дəуірі,айналадағы дүниеге, адамның денсаулығына, кəсіби мəдениеттілігіне мұқият қарайтын дəуір. Жалпы жаңа ғасыр мұғалімі алдында үлкен жауапкершілік бар.

Келешек ұрпaқ – Мəңгілік Қазақтың Перзенті. Сол Мəңгілік қaзaқтың пeрзентіне дұрыс тəрбие мен білім беруде ұстаздaр қауымының үлестері зор.

Мəңгілік Ел-жалпы қазақстандық ортақ шаңырағымыздың ұлттық идеясы. Бабаларымыздың арманы. ҚР Президенті Н.Ə. Назарбаевтың бастамасымен Астанада асқақ рухымыз бен мəңгілік мұраттарымызды паш етіп тұрған «Мəңгілік Ел» салтанат қақпасының салынуы «Мəңгілік Ел» идеясының мелекеттік идеологияға айналғандығының бір дəлелі. «Мəңгілік Ел» сөзінің терең тарихи тамыры жəне үлкен мағыналы мəні бар.

«Мəңгілік ел» - ата-бабамыздың сан мың жылдан бергі асыл арманы екенін барлығымыз білеміз. Ол арман əлем елдерімен терезесі тең қатынас құратын, əлем картасынан ойып тұрып орын алатын тəуелсіз мемлекет атану еді. Ол арман тұрмысы байқуатты, түтіні түзу шыққан, ұрпағы ертеңіне сеніммен қарайтын бақытты ел болу еді. Қазіргі таңда асу армандар ақиқатпен ұштасуда.

Пайдаланылған əдебиеттер: 1. «Қазақстан жолы - 2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ», атты халыққа арнаған жолдауы. « Егемен Қазақстан» газеті, 2014, 17 қаңтар 2. Сатай Сыздықов «Мəңгілік Ел» идеясының бастауы. 3. "Мəңгілік ел" - Халықаралық ғылыми-көпшілік журналы.

312

ҰСЫНЫСТАР

1.«Мəңгілік Ел» жалпы ұлттық идеясын жүзеге асыру аясында барлық оқу пəндерінің тəрбиелік ықпалын күшейту; 2.Білім беру мазмұнын жаңартудағы педагогтың кəсіби дамуын жетілдіру; 3.Білім беру жүйесінде оқушыларға қазақстандық патриотизмді, толеранттылықты, рухани-адамгершілік қасиеттерді дамыту; 4.Уақыт талабына лайық педагогтердің біліктілігін арттыруда жаңаша көзқарас қалыптастыру; 5.Шетелдік озық іс-тəжірибелерді зерделеп, тиімдісін Отандық білім жүйесіне енгізу; 6.Білім беру жүйесін жаңарту жағдайындағы тəрбие мен білім берудің тың жолдарын іздестіру; 7.Профессорлық оқытушы құрамының ғылыми-зерттеу, жобалық, əдістемелік жұмыстарын ынталандыру; озат тəжірибе тарату аумағын кеңейту; 8.Тəрбие мен білім беру мазмұнын жаңарту жағдайында педагог мəртебесін қалыптастыру жəне кəсіби шеберлігін жетілдіру бойынша ғылыми-əдістемелік жұмыстың мазмұны мен формаларын жаңарту. 9.Мүмкіндігі шектеулі балалармен түзете-дамыту тəрбиелеу жұмысын жүргізетін дефектолог-логопед мамандардың кəсіби құзыреттілігін жетілдіру; 10.Білім беру ұйымдарының оқу-тəрбиелік үдерісіне инновациялық технологияларды енгізу бойынша; инклюзивтік білім беруді енгізу бойынша; білім беру мазмұнын жаңарту бойынша; біліктілікті арттыру жүйесінде АКТ ресурстарын қолдану бойынша үздік педагогикалық тəжірибенің тиімді таралуын қамтамасыз ету;

313

11.Педагогтардың кəсіби дамуын ғылыми-əдістемелік тұрғыдан қолдау; 12.Педагогикалық қызметкерлердің кəсіби дамуындағы жеке траекториясын құру бойынша педагогтарға жүйелік кеңес беру; 13.Инклюзивтік білім беру мұғалімдерінің түзету-педагогикалық жұмыстарындағы іскерлік пен дағдыны жетілдіру; 14. Жаһандану кезеңіндегі «Үштұғырлы тіл» идеясының жүзеге асуын жетілдіру; 15. Жаңа форматтағы кəсіби мамандардың педагогтық ізденістерін үштілде оқытуды тəжірибеге ендірудегі саралау жұмыстарын жетілдіру.