АНАЛИЗА НА ТРОШОЦИТЕ

АНАЛИЗА НА ТРОШОЦИТЕ

Паричните издатоци, односно плаќања, што претпријатието ги врши за ангажираните фактори на производство, во економијата се викаат трошоци. Трошоците се централна економска категорија којашто најдиректно е врзана со профитот на претпријатието, односно со успешноста на работењето на претпријатието, бидејќи профитот на секое претпријатие се покажува како разлика помеѓу вкупниот приход и вкупните трошоци. Секое зголемување на трошоците на претпријатието, при други непроменети услови, ја смалува разликата помеѓу вкупниот приход на претпријатието и вкупните трошоци, значи го смалува пофитот на претпријатието.Затоа секое претпријатие преку сметководство педантно ги евидентира сите трошоци врзани за работењето, детално ги анализира и настојува да постигне што е можно поголеми ефекти(поголемо производство и поголем вкупен приход) со што е можно помали трошоци.

ВИДОВИ ТРОШОЦИ

ВКУПНИ ТРОШОЦИ: ФИКСНИ И ВАРИЈАБИЛНИ

Различните трошоци на претпријатието различно се однесуваат, различно реагираат на промените во обемот на производството(аутпутот). Од овој аспект, трошоците, разгледувани на кус рок, ги делиме на фиксни и варијабилни. Фиксните трошоци(FC) не реагираат на промените на обемот на производството, односно на промените на аутпутот на претпријатието. Такви трошоци се: закупнините за изнајмените згради, машини и друга опрема, амортизација, плаќањата на камати за порано добиените кредити, плаќања за осигурување, одделни видови на трошоци за труд, пред се платите на менаџерите и сл.

Варијабилните трошоци(VC) се менуваат во зависност од промените во производството(аутпутот на претпријатието). Варијабилните трошоци најчесто се врзани за потрошокот на суровини, помошни материјали, плати на вработените и сл.

Вкупните трошоци(TC) претставуваат збир, сума на вкупните фиксни и вкупните варијабилни трошоци:

TC=FC+VC TC- вкупни трошоци FC- фиксни трошоци

VC- варијабилни трошоци

ПРОСЕЧНИ ТРОШОЦИ

Просечните трошоци се добиваат кога одделните видови вкупни трошоци се поделат со бројот на произведените единици. На тој начин може да се пресметуваат вкупните просечни трошоци(ATC), просечните фоксни трошоци (AFC) и просечните варијабилни трошоци (AVC).

Вкупните просечни трошоци(ATC) ATC=TC/Q

Просечните трошоци фактички се трошоци по единица производ. Тие, како што е воочливо од табелата, во почетокот имаат опаѓачка тенденција, а потоа манифестираат тенденција на благ пораст. Просечните фиксни трошоци(AFC) по иста аналогија, се еднакви на :

AFC=FC/Q Просечните фиксни трошоци перманентно опаѓаат со пораст на обемот на производството. Со зголемувањето на бројот на производните фиксни трошоци по единица производ опаѓаат, бидејќи иста големина (фиксните трошоци во маса се дадена големина) се дли со растечкиот број на производи.

Просечните варијабилни трошоци(AVC) се еднакви на: AVC=VC/Q Од табелата се гледа дека тие во почетокот опаѓаат, а потоа растат.Табела 7/1 Различни видови трошоци

Различни видови трошоци Бр. на произ-води

Фиксни трошоци

Вари-јабилни трошоци

Вкупни трошоци

Марги-нални трошоци

Просечнификсни трошоци

Просечни вари-јабилни трошоци

Просечнивкупни трошоци

Q FC VC TC MC AFC AVC ATC 0 50 0 50 - - - - 1 50 30 80 30 50 30 80 2 50 55 105 25 25 27.5 52.5 3 50 77 127 22 16.7 25.7 42.4 4 50 102 152 25 12.5 25.5 38 5 50 132 182 30 10 26.4 36.4 6 50 169 219 37 8.3 28.2 36.5 7 50 216 266 47 7.1 30.9 38 8 50 278 328 62 6.3 34.8 41 9 50 363 413 85 5.6 40.3 45.9

Графикон 7/1 Фиксни, варијабилни и вкупни трошоци

МАРГИНАЛНИ ТРОШОЦИ

Маргиналниот(граничниот) трошок(MC) фактички претставува неопходен трошок за производство на секоја дополнителна единица на производ. Поинаку кажано, маргиналниот трошок ги мери промените во вкупните трошоци како резултат на дополнително произведена единица на производ. Графиконот на просечните трошоци и на маргиналниот трошок е еден од клучните графикони во економијата. Тој покажува дека фиксните трошоци на единица производ(просечните фиксни трошоци), опаѓаат со порастот на бројот на производите. Тој е еден од значајните аспекти на законот за економиите од обем, од кој бенефицираат и претпријатијата и потрошувачите. Графиконот исто така покажува дека кога маргиналниот трошок е под вкупните трошоци овие манифестираат тенденција на опаѓање и обратно. Врската помеѓу производството и трошоците е најпосредна, најдиректна. Движењата и тенденциите на кривите на трошоците се само одраз на движењата и тенденциите на кривата на вкупниот, маргиналниот и просечниот производ. Најголемиот број од кривите на трошоците на кус рок имаат форма на латинската буква U. Тоа е така заради дејството на законот за опаѓачките приноси. Односот помеѓу маргиналниот производ и маргиналниот трошок тоа најдобро го илустрира. Имено, според законот за опаѓачките приноси , под претпоставка дека другите фактори на производство се фиксни, во почетокот имаат тенденција на пораст, што предизвикува опаѓање на маргиналниот трошок. Подоцба дополнителните вложувања даваат опаѓачки приноси што предизвикуваат пораст на маргиналниот трошок. Така, маргиналниот трошок ја добива формата на латинската буква U.

Графикон 7/2

Крива на маргиналниот производ и крива на маргиналниот трошок

На долг рок сите фактори на производство стануваат варијабилни, променливи. Во услови на дадена технологија и дадени цени на инпутите, претпријатието, на долг рок, е во можност да ги минимизира вкупните просечни трошоци со избор на обемот на производството, односно на големината на аутпутот. Врз овие основи можно е да се утврди кривата на вкупните просечни трошоци на долг рок(LRTAC) којшто ни ги покажува најниските трошоци на производството за различни нивоа на аутпут, при дадената технологија и дадени цени на факторите.

Графикон 7/3 Крива на вкупните просечни трошоци на долг рок-LRTAC

ОСНОВНИТЕ СМЕТКОВОТСТВЕНИ БИЛАНСИ И ОПОРТУНИТЕТНИТЕ ТРОШОЦИ

Помеѓу сметководсвените биланси на претпријатието два се најзначајни: билансот на состојбата и билансот на успехот. Билансот на состојба претставува преглед на средствата, обврските и нето вредноста на претпријатието, во даден момент, најчесто на крајот на годината. Левата страна на билансот на состојбата ја сочинуваат средствата на претпријатието, односно активата, а десната страна ја сочинуваат обврските на претпријатието и неговата нето вредност, односно пасивата. Билансот на успехот преставува преглед на вкупните приходи и трошоци на работењето на претпријатието за определен временски период, најчесто една година, односно за остварениот финансиски резултат од работењето на претпријатието-реализираниот профит (добивка) или реализираната загуба. Затоа билансот на успехот често се нарекува и сметка или биланс на добивка и загуба. Во рамките на билансот на успехот за претпријатието најзначајна категорија е нето профитот по оданочувањето кој се добива кога од вкупниот приход на претпријатието се одбијат сите обврски кон деловните партнери, вработените и државата. Нето профитот служи за исплата на дивиденти на акционерите и за проширување и модернизирање на претпријатието, преку чинот на инвестирање. Сметководителот секогаш ги регистрира само експлицитните трошоци, за кои се направени реални парични издатоцо: трошоци за набавка на суровини и помошни материјали, амортизација, плати и сл. За разлика од него, економистот во своите калкулации секогаш ги има пред вид и имплицитните, опортунитетните трошоци: наемнина на сопственикот на бизнисот кој овој, иако вложува труд, не ја добива, но би ја добивал ако место во сопствен бизнис, ангажирал труд во туѓ бизнис, камата на сопствените средства, која не се добива, но би се добивала доколку парите беа вложени место во сопствениот бизнис во банка и сл. Затоа, сметководствениот профит е разлика помеѓу вкупните приходи и вкупните трошоци на претпријатијата, онака како што се евидентираат во сметководството, врз основа на реализираните аутпути и купените инпути на пазарот. Економскиот профит е поширок поим кој покрај експлицираните трошоци, за кои претпријатието прави конкретни парични издатоци, ги вклучува и имплицитните, опортунитетните тришоци.

Analiza na tro{ocite i ekonomi~nosta

Brojot i visinata na tro{ocite {to se pravat vo vr{eweto na proizvodstvenata faza se najgolemi vo sporedba so tro{ocite {to nastanuvaat vo drugite fazi i funkcii vo raboteweto na pretprijatieto. Tokmu poradi toa analizata na tro{ocite na ovaa faza e od golemo zna~ewe, bidejki taa ovozmoùva za{tedi koi najmnogu }e pridonesat za zgolemuvawe na ekonomi~nosta vo raboteweto.Vo ekonomskata literatura se sre}avaat mnogubrojni definicii na tro{ocite, zatoa e neophodno da se napravi razlika pome|u potro{ok i tro{ok, od edna i od druga strana, pome|u tro{ok i rashod.Pod potro{ok se podrazbira pari~en izraz na sekoe tro{ewe na sredstva na edno pretprijatie. Ova tro{ewe ili se ogleduva vo menuvaweto na oblikot na sredstvata vo nivnoto kru`no dvièwe i napraveno so cel za dobivawe u~inoci, ili toa se tro{ewa na sredstvata koi ne se nu`ni ili neophodni za redovnata dejnost i pretstavuvaat zagubeni sredstva na stopanskata organizacija. Nakuso pod potro{oci se podrazbira pari~nata vrednost na site tro{ewa bez ogled dali se dobiva kako ekvivalent nekoj u~inok ili ne. Potro{ocite od prviot karakter gi vikame redovni ili produktivni, a potro{ocite od vtoriot karakter – neredovni ili neproduktivni.

5.1. Redovni produktivni tro{ociRedovni - produktivni potro{oci se, sredstvata koi se tro{at poradi vr{ewe na dejnosta, a so cel za dobivawe u~inoci. Ovie tro{ewa pretstavuvaat del od kru`noto dvièwe na sredstvata, a ekonomski zna~at pretvorawe na eden oblik sredstva vo drug. So ovaa transformacija se sozdavaat u~inoci koi, ili sluàt kako sredstvo za sozdavawe na novi u~inoci ili za proda`ba, pa na toj na~in se pretvaraat vo pari, koi ovozmoùvaat zapo~nuvawe na novo kru`no dvièwe, odnosno nov reproduktiven proces.Pokraj navedenite potro{oci vo pretprijatijata nastanuvaat i drugi koi ekonomski ne se nu`ni, tuku nastanuvaat vrz osnova na propisi i dogovori koi {to preptrijatieto go sklu~ilo so drugi sli~ni subjekti, a koi potro{oci pretstavuvaat anticipiran del na vi{okot {to e sozdaden vo

firmata. Kako vakov vid potro{oci vo pretprijatieto se javuvaat pridonesite, danocite i potro{ocite za drugi nameni od vakov karakter (skrateno pridonesi i danoci), ili kako ~esto se vikaat zakonski i dogovorni obvrski. Iako ovie potro{oci ne se nepohodni za izvr{uvawe na zada~ata, bidejki moè da se raboti i toga{ koga takvi ne postojat, tie treba da se tretiraat kako redovni, bidej}i sekoga{ se javuvaat, pa e nu`no i tie da se zemat vo predvid pri utvrduvawe cena na u~inocite od presmetkovniot period, za da se sogleda dali i nivnata vrednost, kako i vrednosta na ,,ekonomskite” potro{oci }e moè da bide pokriena od ostvarenata vrednost na u~inocite od istiot presmetkoven period.Isto taka i prose~niot nadomest na trudot treba da sluì kako merilo za utvrduvawe na ekonomi~nosta na vloèniot ìv trud, kako {to potro{ocite na osnovnite sredstva, materijalite i uslugite se merilo za utvrduvawe ekonomi~nosta na minatiot trud. Goleminata na normalniot-prose~niot nadomestok na ìviot trud, pretprijatijata go iskaùvaat kako normalen nadomestok na vloèniot trud iznosot na plati na svoite rabotnici {to go presmetuvaat kako tro{ok.Spored toa koga }e se zboruva za redovni potro{oci i tro{oci kako takvi }e se zemaat, pokraj potro{ocite za osnovni sredstva, potro{ocite na materijalite, uslugite i normalniot nadomest za vloèniot trud, koi imaat ,,ekonomski” karakter, taka i pridonesite i danocite, koi imaat presmetkoven -,,neekonomski” karakter. Ottuka, treba da se razlikuvaat dve zna~ewa na terminot tro{ok, eden ekonomski vo tesna smisla i drug presmetkoven, koj go dobiva takviot karakter samo od stanovi{te na utvrduvawe na vrednosta na u~inocite. Poradi toa, pod tro{oci treba da se podrazbere vo pari izrazena vrednost na redovnite-produktivnite potro{oci na sredstvata za proizvodstvo, normalnite nadomestoci za vloèniot trud, vrednosta na uslugite, kako i pridonesite, danocite, ~lanarinite i izdatocite od sli~en karakter, koi {to se odnesuvaat na u~inocite na presmetkovniot period i se presmetuvaat vo nivnata vrednost.

5.2. Neredovni, neproduktivni tro{oci

Vo raboteweto na preptrijatieto nastanuvaat neredovni-neproduktivni potro{oci koi {to ne pridonesuvaat za sozdavawe na u~inoci i imaat karakter na zagubeni sredstva, t.e. nastanuvaat rashodi, kako {to se otpi{anite pobaruvawa, kusocite na materijalite, proizvodite i stokite preku normalna visina, potro{ocite predizvikani od vi{a sila i sl.Sekako deka najve}e potro{oci se vrzani za proizvedstvenata faza, poradi {to, ~esto, vo praktikata, pa i kaj nekoi teoreti~ari, poimot tro{oci se povrzuva so proizvodstvoto. Me|utoa, za tro{ocite moè da se zboruva sekoga{ koga potro{ocite se napraveni za sozdavawe na u~inoci. A u~inocite ne se samo proizvedeni gotovi proizvodi i izvr{enite uslugi, tuku i nedovr{enoto proizvodstvo, nabavenite materijali i stoki.

5.3. Analiza na tro{ocite

Tro{ocite moàt da se ispituvaat od razni aspekti vo zavisnost od toa {to se saka preku niv da se sogleda. Taka preku niv moè da se ustanovi koi potro{oci se napraveni, potoa, koj gi napravil, kade tie nastanale. Koi potro{oci ja ~inat cenata na ~ineweto, za koi u~inoci se napraveni i kako dejstvuva obemot na proizvodstvo vrz cenata na ~ineweto. Na krajot po ispituvaweto na tro{ocite od razni aspekti, treba da se konstatira ekonomi~nosta na raboteweto. Poradi toa, analizata na tro{ocite treba da gi opfati:1, analiza na tro{ocite spored nivnite vidovi,2. analiza na tro{ocite grupirani spored elementite na kalkulacijata,3. analiza na tro{ocite spored mestoto na nivnoto nastanuvawe,4, analiza na tro{ocite spored nositelite za koi se pravat,5. vkrstuvawe na rezultatite od oddelni analizi na tro{ocite6, dejstvoto na obemot na proizvodstvo vrz cenata na ~ineweto i7. utvrduvawe na ekonomi~nosta i mo`nostite za namaluvawe na tro{ocite

5.3.1. Analiza na tro{ocite spored nivnite vidoviVo raboteweto na pretrpijatijata se tro{at dva vida

fizi~ki sredstva: potro{ok na osnovni sredstva (amortizacija) i potro{ok na materijalite. Grupiraweto na tro{ocite spored vidovi ima za zada~a:1. da pokaè {to i kolku e potro{eno vo raboteweto na pretprijatieto, bidejki preku tro{ocite spored vidovi najdobro se sogleduva kakvi se tro{oci se napraveni, bez ogled na toa kade tie nastanale i od koi u~inoci se predizvikani;2. da ja prikaè strukturata na tro{ocite, vrz osnova na koja moè da se utvrdi odnosot pome|u oddelnite vidovi tro{oci i nivnoto oddelno u~estvo vo vkupniot niven iznos. Preku sogleduvaweto na strukturalniot odnos na tro{ocite se sogleduvaat onie tro{oci koi se od najgolema va`nost vo raboteweto, taka {to pri analizata }e se obrne osobeno vnimanie na onie tro{oci koi vo strukturata imaat najgolemo u~estvo;3. da posluì kako osnova za kontrola na variraweto na tro{ocite od eden vremenski period vo drug, kako i za sporedba so planiranite tro{oci, bilo vo vkupnata nivna visina ili spored oddelnite vidovi tro{oci. Vakvata kontrola osobeno se vr{i kaj onie vidovi tro{oci ~ija visina e odnapred limitirana, kako {to toa moè da bide slu~ajno so tro{ocite za reklama, reprezentacija, investiciono odrùvawe i sli~no, za da se utvrdi dali opredeleniot limit e pre~ekoren;4. da se dobie slika za samostojnosta na pretprijatieto vo izvr{uvawe na zada~ite. Ova se utvrduva so iznao|aweto na odnosot pome|u tu|ite uslugi i vkupnite tro{oci. Dokolku u~estvoto na tu|ite uslugi e pogolemo, dotolku zavisnosta na pretprijatieto e pogolema;5. da go ovozmoì ponatamo{noto grupirawe na tro{ocite od drugi perspektivi. So ogled na toa {to ovaa kalsifikacija e osnovna, od stepenot na nejzinoto to~no, dostatno i pravilno ras~lenuvawe zavisi dali i ponatamo{nite klasifikacii }e bidat celishodno i pravilno izvr{eni;6. da posluì kako baza za planirawe na tro{ocite. Vrz osnova na podatocite na fakti~kite tro{oci vo eden vremenski period se planirat tro{ocite za idnite periodi, zemaj}i gi predvid promenite na obemot na zada~ata i na uslovite na raboteweto i dr.

Grupiraweto na tro{ocite spored nivnite vidovi e od osobeno zna~ewe koga tie treba da se ispitat vo nivnata celina, bidejki samo taka moè da se konstatira opravdanosta na tro{ewata. Poradi toa, ispituvaweto na opravdanosta na tro{ocite, kako {to se amortizacijata, tu|ite uslugi i danocite, pridonesite i drugite izdatoci od sli~en karakter, se vr{i koga tie se iskaàni vo nivnata celina, odnosno koga tie se grupirani spored vidovite. Taka dokolku se utvrdi deka nastanalo zgolemuvawe na amortizacijata, pri~inite za toa zgolemuvawe }e se otkrijat samo ako amortizacijata kako tro{ok se ispituva vo nejzinata celina, spored vidot, a ne kako del na op{tite tro{oci na proizvodstvenite ili neproizvodstvenite organizacioni edinici, ili kako del na op{tite tro{oci na edna organizaciona edinica, i toa osobeno ne koga rasporeduvaweto na amortizacijata se vr{i vrz osnova na nekoj klu~, a ne vrz osnova na nekoe objektivno merilo.

5.3.2. Analiza na tro{ocite grupirani spored elementite na kalkulacijata

Za da moè da se iznajde cenata na ~ineweto na oddelni proizvodi, odnosno uslugi, potro{ocite prethodno se grupiraat vo onie za koi odnapred se znae za koi proizvodi, odnosno izvr{eni uslugi se odnesuvaat, pa tie neposredno se presmetuvaat vo cenata na ~ineweto, i vo onie {to se odnesuvaat na site proizvodi, ili {to go ovozmoùvaat raboteweto na samata proizvodstvena faza ili raboteweto na celoto pretprijatie, poradi {to nemoè da se presmetaat neposredno vo cenata na ~ineweto na oddelni proizvodi, odnosno uslugi. Sepak, za da se izvr{i takvoto presmetuvawe, prethodno ovie tro{oci se grupiraat spored toa dali nastanale vo vr{eweto na proizvodstvenata faza ili na nekoja druga faza ili funkcija, pa taka grupirani se rasporeduvaat na proizvodite i uslugite, vrz osnova na nekoj od faktorite {to stoi vo najdobar odnos pome|u tie tro{oci i proizvodite i uslugite. Prvata grupa se vika direktni (neposredni), kako {to se materijalite za izrabotka i normalniot nadomestok za vloèniot trud za izrabotka; a vo vtorata grupa spa|aat indirektnite (posredni), kako {to se op{tite tro{oci na proizvodstvenite i neproizvodstvenite organizacioni edinici.

Pokraj ovie dve grupi tro{oci, vo cenata na ~ineweto vleguva i amortizacijata, kako potro{ok na osnovnite sredstva, vo zavisnost od toa dali oddelni osnovni sredstva sluàt za izrabotka na odreden ili odredeni proizvodi, ili na site proizvodi.Cenata na ~ineweto se utvrduva po pat na presmetka koja se narekuva kalkulacija. Kalkulaciite moàt da bidat planski i fakti~ki. Planski kalkulacii se onie koi {to se pravaat na krajot od godinata za idnata, ili na po~etok na godinata za tekovnata godina i toa za predvideno proizvodstvo, a vrz osnova na planskite tro{oci. Fakti~kite kalkulacii se onie koi se pravat na krajot od sekoj presmetkoven period za ostvarenoto proizvodstvo vrz osnova na fakti~ki nastanatite tro{oci za toa proizvodstvo i vrz osnova na podatocite {to gi dava knigovodstvenata evidencija.So sporeduvaweto na fakti~kata so planskata cena na ~ineweto se dobivaat podatoci za eventualnoto sniùvawe, odnosno poka~uvawe, na fakti~kata cena na ~ineweto.Zada~ata na analizata na cenata na ~ineweto se sostoi vo toa {to so nea treba:1, da se utvrdi otstapuvaweto na fakti~kata cena na ~ineweto od bazi~nata, kako i otstapuvawata na fakti~kite potro{oci grupirani vo cenata spored elementite od bazi~nite takvi potro{oci;2, da se ispita realnosta na cenata na ~ineweto, {to e neophodno za da se oceni to~nosta na finansiskiot rezultat od proda`bata;3, da se utvrdi realnosta na napravenite potro{oci za da se proveri dali sredstvata za prosta reprodukcija se obezbedeni;4, da se ispita zavisnosta na proda`nata cena od cenata na ~ineweto, bidej}i makar kolku taa da e uslovena od uslovite na pazarot, sepak ~esto se opredeluva vo zavisnost od cenata na ~ineweto i dr.

5.3.3.Analiza na tro{ocite spored mestoto na nivnoto nastanuvawePod mesta na nastanuvawe na tro{ocite se podrazbiraat onie podra~ja na pretprijatijata {to se opredeluvaat prostorno, funkcionalno ili spored

odgovornosta, no pod uslov nivnite tro{oci da moàt posebno da se utvrduvaat. Vakvite podra~ja se narekuvaat mesta na tro{oci.Koga mestata na tro{ocite se opredeluvaat spored prostorot na koj se vr{i nekoja dejnost poradi koja se sozdavaat tro{oci, toga{ se zboruva za topografsko opredeluvawe na tie mest. Takvi mesta moàt da bidat pogonite ili rabotilnicite koga se nao|at vo razli~ni prostorii. Mestata na tro{ocite se opredeluvaat i spored funkciite odnosno fazite vo ramkite na oddelni funkcii, {to se vr{at vo dejnosta na stopanskata organicacija. Taka za upravnata i rabotovodna funkcija moè da postoi mesto na tro{ocite - uprava, za planskata - planska slu`ba, za finansii - finansiskata slu`ba i dr.Isto taka mestata na tro{ocite se opredeluvaat i spored podra~jata na odgovornosta na odredeni rakovoditeli za da se ovozmoì kontrola na tro{ocite od toj aspekt. Pri formiraweto na mestata na tro{ocite vo praktikata ne se primenuva samo eden od spomenatite kriteriumi, tuku tie treba da se sozdavaat so primena na kombinacija od najmalku dva kriteriuma.Grupiraweto na tro{ocite spored mestata na nivnoto nastanuvawe, ima glavno zada~a:1. da gi utvrdi tro{ocite i ekonomi~nosta na oddelnite podra~ja na stopanskata organizacija;2. da ovozmoì stimulirawe na za{tedi i da pridonese za pravilno utvrduvawe na li~nite dohodi na oddelnite grupi rabotnici;3. poto~no da se utvrdi cenata na ~ineweto na gotovite proizvodi, odnosno na izvr{enite uslugi.

5.3.4. Analiza na tro{ocite spored nositelite za koi se pravatGrupiraweto na tro{ocite spored nositelite, ima za cel da ja utvrdi cenata na ~ineweto na oddelnite dejnosti, grupa proizvodi ili oddelni proizvodi, odnosno izvr{eni uslugi. Za ova utvrduvawe postojat razni metodi, a site se sozdadeni so intencijata, cenata na ~ineweto porealno da se iznajde i so pomo{ na nea da se sogleda, od edna strana ekonomi~nosta, a od druga, finansiskiot rezultat {to se realizira na oddelni proizvodi odnosno izvr{eni uslugi.

Grupiraweto na tro{ocite po nositeli od stanovi{te na analizata ima za cel:1. da ja pokaè ekonomi~nosta na potro{ocite {to se pravat za oddelni proizvodi, odnosno uslugi:2. da go ovozmoì sporeduvaweto na fakti~kata cena na ~ineweto so planiranata ili so cenata od izminatiot period;3. da ovozmoì sporeduvawe na fakti~kata cena na ~inewe so proda`nata i da pridonese za pravilno formirawe na proda`nata politika na pretprijatieto;4. da ovozmoì stimulirawe na rabotnicite za za{tedi i da pridonese za popravilno utvrduvawe na li~nite dohodi.

5.4.Vkrstuvawe na rezultatite od oddelni analizi na tro{ociteKonstataciite koi se dobivaat od site razli~ni ispituvawa e mo{ne korisno da bidat vkrsteni za definitivniot zaklu~ok da bide to~en i pri~inite jasni. Vkrstuvaweto vsu{nost, zna~i osvetluvawe na tro{ocite od razni aspekti i dobivawe jasna slika za opravdanosta na pogolemite, odnosno pomalite tro{ewa; za zaslugata, odnosno vinata, na licata koi {to pridonele za toa; za proizvodite, odnosno uslugite, pri koi toa e napraveno; i vremeto koga e toa storeno, a dokolku seto toa se utvrdi }e moè da se prevzemat merki i za namaluvawe na tro{ocite vo idnoto rabotewe, t.e. za zgolemuvawe na ekonomi~nosta.

5.5.Dejstvoto na obemot na proizvodstvo vrz cenata na ~inewetoTro{ocite moàt da bidat, kako {to e poznato fiksni i varijabilni, a ovie ponatamu, proporcionalni, degresivni i progresivni. Proporcionalen karakter imaat poedine~ni tro{oci i toa koga se direktni. Indirektnite tro{oci poradi svojata kompleksnost se relativno fiksni i nivnata fiksnost zavisi od toa dali kaj niv preovladuvaat fiksni, proporcijalni, degresivni ili progresivni tro{oci.Pri zgolemuvaweto na obemot na proizvodstvo direktnite tro{oci relativno proporcionalno se zgolemuvaat, taka {to po edinica proizvod, odnosno izvr{ena usluga ostanuvaat pribli`no isti. Me|utoa toa ne e slu~aj so indirektnite tro{oci. Op{tite tro{oci na proizvodstvenite i neproizvodstvenite organizacioni edinici, odnosno reìite, se indirektni i relativno fiksni tro{oci, pa poradi takviot

niven karakter, pri zgolemuvaweto na obemot na proizvodstvoto, pod nivnoto dejstvo cenata na ~ineweto po edinica proizvod opa|a, dodeka sprotivno, pri namaluvawe na obemot na proizvodstvo cenata na ~ineweto raste. So drugi zborovi bidejki pome|u reìskite tro{oci ima i takvi koi {to se fiksni, a i takvi koi {to se degresivni, cenata na ~ineweto po edinica proizvod se menuva so samoto zgolemuvawe, odnosno namaluvawe na obemot na proizvodstvoto.

5.6. Utvrduvawe na ekonomi~nosta i mo`nostite za namaluvawe na tro{ociteEkonomi~nosta kako eden od osnovnite principi na raboteweto, koj {to se ogleda vo toa u~inocite da se postignat so {to pomalku potro{oci na faktorite za proizvodstvo, moè da se utvrduva za oddelni ili za site u~inoci, kako i za izvr{uvawe na zada~ite na edna organizaciona edinica ili na celoto pretprijatie. Samata ekonomi~nost moè da se utvrduva, principielno vo naturalni ili vo vrednosni pokazateli. Naturalnite pokazateli se upotrebuvat samo koga treba da se utvrdi dali ostvareniot u~inok e postignat so pogolem ili so pomal potro{ok na odelnite faktori za proizvodstvo.Poradi toa {to tro{ewata na odelnite faktori za proizvodstvo ne moàt da se izrazat vo naturalni pokazateli, ekonomi~nosta se utvrduva samo vo vrednosni pokazateli.

E = V/TPri {to: E- vrednosno izrazena ekonomi~nost; V- vrednost na proizvodstvoto;T-tro{oci kako vrednosen izraz na potro{ocite na elementite na proizvodstvoVaka izrazena ekonomi~nosta pokaùva dali opredeleni u~inoci, odnosno za izvr{uvawe na zada~ata e potro{eno pove}e ili pomalku faktori za proizvodstvo i toa izrazeno vo vrednosni pokazateli.

(Primer)Struktura i dinamika na tro{ocite vo AD ,,Makedonska po{ta”Vkupnite rashodi vo AD ,,Makedonska po{ta” vo 2007 godina iznesuvaat 1,334, milioni denari i se sporedbeno so 2006 godina za 2,9% pomali od rashodite vo minatata

godina. Realizacijata na Operativniot i finansiskiot plan iznesuva 93,0%

Rashodi

2006Plan 2007 2007

To{oci za surovini i materijali 124.6 128.4 113.0Nabavna vred. na prod.stoki 45.7 50.3 41.6Uslugi 133.9 151.3 127.5Amortizacija 85.1 89.2 79.7Plati 721.0 748.6 703.3Tro{oci za ishrana 76.7 90.9 89.0Tro{oci za prevoz 21.8 24.3 23.0Tro{oci za dogovor na delo 25.7 6.1 12.0Uslugi na platen promet (Po{tenska Banka) 50.7 53.0 51.1Ostanati rashodi 88.9 91.9 93.8

vkupno1,374.1 1,434.0 1,334.0

2006 P l an 2007 2007

124.6

45.7133.9

85.1

721

76.7 21.825.750.7

88.9

113

41.6127.5

79.7

703.3

89 231251.1

93.8

128.4

50.3151.3

89.2

748.6

90.924.36.153

91.9

0

200

400

600

800

1000

1200

1400

1600-vo mi l .denari

RASHODI

Ostanat i rashodi

Usl ugi na pl atenpromet (P o{ tenskaBanka)Tro{ oci za dogovor nadel o

Tro{ oci za prevoz

Tro{ oci za i shrana

P l at i

Amort i zaci ja

Usl ugi

Nabavna vred. naprod.stoki

To{ oci za sur . imater i jal i

STRUKTURA NA RASHODI TE

8.5%9.0%9.1%

3.1%3.5%3.3%

9.6%10.6%9.7%

6.0%6.2%6.2%

52.7%52.2%52.5%

6.7%6.3%5.6% 1.7%1.7%1.6%0.9%0.4%1.9%

3.8%3.7%3.7%

7.0%6.4%6.5%

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

90%

100%

2006 P l an 2007 2007

Ostanat i rashodi

Usl ugi na pl atenpromet (P o{ tenskaBanka)Tro{ oci za dogovorna del o

Tro{ oci za prevoz

Tro{ oci za i shrana

P l at i

Amort i zaci ja

Usl ugi

Nabavna vred. naprod.stoki

To{ oci za sur . imater i jal i

Od grafikonite se sogleduva deka kaj oddelni grupi tro{oci ima razli~na dinamika na nivnoto ostvaruvawe:- Tro{ocite za surovini i drugi materijali se za okolu 9,3% pomali od tro{ocite napraveni vo minatata godina, a realizacijata na Planot iznesuva 88,0%.- Nabavnata vrednost na prodadeni stoki beleì opa|awe vo sporedba so minatata godina za okolu 9,0%, a realizacijata na Planot iznesuva 82,7%.- Tro{ocite za uslugi se za okolu 4,8% pomali od minatogodi{nite tro{oci, dodeka realizacijata na Planot iznesuva okolu 84,2%.- Izvr{enata presmetka na amortizacija pokaùva deka istata e za 6,3% pomala od minatogodi{nata amortizacija i deka Planot e realiziran so 89,4%.- Tro{ocite za plati se za 2,4% pomali od minatogodi{nite tropoci, a realizacijata na Planot iznesuva 94,0%. - Prose~niot broj na vraboteni spored vkalkuliranite ~asovi na rabota vo 2007 godina iznesuva 2274 vraboteni i e za 116 vtaboteni pogolem od prose~niot broj vraboteni minatata godina. Prose~nata neto plata po rabotnik vo 2007 godina iznesuva 15494,00 denari i e za 3,5% poniska od prose~nata plata po rabotnik isplatena minatata godina.- Tro{ocite za ishrana i za prevoz na rabota beleàt porast vo sporedba so minatata godina za okolu 16,1% odnosno 5,6%. Visinata na ovie izdatoci e vo ramkite na zakonski dozvolenata visina, a porastot proizleguva od zgolemeniot broj vraboteni.- Tro{ocite za dogovor za delo se okolu 53,5% pomali od napravenite tro{oci vo minatata godina i za okolu dva pati povisoki od planiranite tro{oci.- Tro{ocite za uslugi za platen promet se za okolu 0,7% pogolemi od minatogodi{nite i za 3,6% pomali od planiranite tro{oci.Oddelni vidovi rashodi vo poslednite nekolku godini se realizirat so slednava dinamika:

DI NAMI KA NA RASHODI TE

260.6242.5

282304.2

273.8

728.7

686.9

649.3

721703.4

172.2139.9

117.979.785.1

249257.9

283.5284.9270

0

100

200

300

400

500

600

700

800

2003 2004 2005 2006 2007

-vo mi l . denari

Mater i jal nitr o{ oci

P l ati

Amor ti zaci ja

Ostanatitr o{ oci nar abotewe(nematr i jal ni idr .ostanati tr .)

5.7. Tro{ocite spored reagiraweto na obemot na proizvodstvo

Tro{ocite spored reagiraweto na obemot na proizvodstvo se delat na fiksni i varijabilni tro{oci. Varijabilnite tro{oci mo`at da bidat proporcionalni (proporcionalno da se zgolemuvaat so zgolemuvaweto na obemot na proizvodstvo), progresivni (da rastat so rasteweto na obemot na proizvodstvo) i digresivni ( da pa|aat so zgolemuvaweto na vkupniot obem na proizvodstvo ). Sekoe pretprijatie pri proizvodstvo na opredelen proizvod pravi najraznovidni pari~ni izdatoci, odnosno kako {to nie velime tro{oci. Pretprijatieto tro{i zgradi(administrativni zgradi i fabri~ki zgradi), ma{ini i druga oprema. Ova se komponenti na takanare~en fiksen kapital koi vo procesot na proizvodstvo se tro{at postepeno, se prenesuvaat del po del od svojata vrednost vrz vrednosta na nekoj nov proizvod. Ako na primer imame ma{ina so nabavna vrednost od 100.000 pari~ni edinici a procesot na proizvodstvo trae deset godini, prose~no godi{no prenesuva vrz vrednosta na noviot proizvod po 10.000pari~ni edinici. Ova e procesot na amorizacija. Amortizacijata se odnesuva na

komponentite na fiksniot kapital( ma{ini oprema, zgradi) koi vo procesot na proizvodstvo celosno u~estvuvaat no se tro{at i amoritiziraat postepeno niz pove}e proizvodstveni ciklusi. Prose~nata godi{na amortizacija na ma{inata so nabavna vrednost od 100.000peri~ni edinici i vek na traewe od 10godini iznesuva 10.000pari~ni edinici. Ovie 10.000pari~ni edinici se prenesuvaat vrz vrednosta na noviot proizvod i so negovata realizacija, proda`ba se vra}a nazad vo pretprijatieto, kade ovie pari pretprijatieto gi ~uva na posebna smetka taka nare~ena amortizacija. Za 10godini na smetkata na amortizacijata }e se kumuliraat 100.000 pari~ni edinici, kade iznosot }e bide ednakov na nabavnata vrednost na ma{inata koi potoa }e se upotrebat za zamena na istro{enata ma{ina, ili poto~no kaàno za kupuvawe na nova ma{ina. Spored seto ova, osnovnata funkcija na amortizacijata e da ovozmoì zamena na potro{enite komponenti na fiksniot kapital. Pri proizvodstvoto pretprijatieto tro{i i komponenti na obrtniot kapital kako {to se surovinite, energijata i nekoi drugi pomo{ni materijali, plati za vrabotenite. Komponentite na obrtniot kapital za razlika od fiksniot kapital naedna{ se tro{at vo proizvodstveniot proces kade i naedna{ ja prenesuvaat svojata vrednost vrz vrednosta na noviot proizvod. Kako vo primerot zemen za proizvodstvoto na ~evli kade vo tekot na eden proizvoden ciklus ja tro{i koàta, lepiloto, |onot, gumata i sekoja nedela im dava plata na vrabotenite. Razli~nite tro{oci na pretprijatieto razli~no se odnesuvaat, razli~no reagiraat na promenite na obemot na proizvodstvoto(autputot). Od seto ova {to go navedovme moè da kaème deka tro{ocite od ovoj aspekt, koi se na kratok rok, gi delime na fiksni i varijabilni tro{oci.

Fiksni tro{oci(Fixed Costs- FC) - vakviot vid na tro{oci ne reagira na promenite na obemot na proizvodstvoto, odnosno na promenite na atputot na pretprijatieto. Poednostavno da kaème deka vkupnite fiksni tro{oci vo masa ostanuvaat isti, nepromeneti, bez ogled dali proizvodstvoto na pretprijatieto se zgolemilo ili pak se namalilo. Ovie tro{oci realno postojat i se ispla}aat duri

toga{ koga pretprijatieto voop{to ne raboti i voop{to i ne proizveduva. Takvi tro{oci se: zakupnini za iznajmeni zgradi, ma{ini i nekoja druga oprema;amortizacija;pla}awa na kamati za porano dobieni krediti;pla}awa za osiguruvawe;oddelni vidovi tro{oci za trud, pred se osnovnite plati na menaxerite.Moè da kaème deka eden od ovie tro{oci ima dogovoren karakter. Ako nekoe pretprijatie ne raspolaga so dovolen sopstven deloven prostor moè da zakupi delovna zgrada za koja }e mora da plati odnapred dogovorena zakupnina ili kako {to velime kirija koja moè da se javi kako fiksen mese~en ili godi{en tro{ok, kako na primer 10.000 pari~ni edinici - mese~no kade seedno e dali proizvodstvoto }e raste ili pak opa|a ili pak }e se javi vo slu~aj pretprijatieto voop{to da ne raboti. Isto moè da go spomeneme i primerot so iznajmenata ma{ina, opremata i sl. Kade vkupnata godi{na amortizacija na ma{inata so nabavna vrednost iznesuvala 10.000 pari~ni edinici so vek na traewe 10 godini, isto taka fiksniot iznos ke bide 10.000 bez ogled na obemot na proizvodstvoto vo pretprijatieto. Pretprijatieto dali proizveduvalo ili ne toa mora da si pla}a kamata na bankata za porano mobiliziranite krediti, bidejki tie pretstavuvaat fiksna obvrska, dodeka vo sprotivnost bankata }e go tuì pretprijatieto.

Varijabilnite tro{oci( Variable Costs- VC)reagiraat, se menuvaat vo zavisnost od promenite na obemot na proizvodstvoto ( autputot na pretprijatieto). Varijabilnite tro{oci naj~esto se povrzani za potro{okot na surovini, pomo{nite matrijali, platite na vrabotenite i sli~no. Ako na primer za proizvodstvoto na 100 para ~evli se potrebni 20kgr. koà, za 1000 para ~evli }e bidat potrebni 200kgr. koà. Ako pretpostavime deka pretprijatieto {to proizveduva ~evli vrabotil 100 rabotnici za ~ii{to plati nedelno se potrebni 10.000 pari~ni edinici Dodeka pak pretprijatieto re{ilo da go zgolemi proizvodstvoto za 50% i ako samoto bara angaìrawe na 50 novi rabotnici, nedelniot platen fond na pretprijatieto }e se zgolemi na 15.000 pari~ni edinici. Vo na{iot primer varijabilnite

tro{oci rastat so porastot na obemot na proizvodstvoto, od 50 pari~ni edinici za prvata edinica na proizvodot na 130 pari~ni edinici za pettata edinica na proizvodot i 385 pari~ni edinici za poslednata edinaesetata edinica na proizvod.

Vkupni tro{oci ( Total costs- TC) - stanuva zbor za suma, zbir na site tro{oci na pretprijatieto koi se vrzani za daden obem na proizvodstvo. Po prakti~no kaàno vkupnite tro{oci se sveduvaat na zbirot na fiksnite i na varijabilnite tro{oci, koi se iskaàni vo masa, vo vkupniot obem. Postoi odredena formula za vkupnite tro{oci i toa

TC=FC+VC Da ja pojasnime formulata: TC- vkupni tro{ociFC- fiksni tro{oci VC- varijabilni tro{oci

Moè da dademe eden tipi~en primer za kratkoro~ni tro{oci na edna firma:

Broj na proizvodi

Fiksni tro{oci

Varijabilni tro{

Vkupni tro{

Grani~ni tro{oci

Prose~ni fiksni tro{

Prose~ni varijabilni

Prose~ni vkupni

FC VC TC GC AFC AVC ATC0 50 0 50 1 50 50 100 50 50 50 1002 50 78 128 28 25 39 643 50 98 148 20 16,7 32,7 49,34 50 112 162 14 12,5 28 40,55 50 130 180 18 10 26 366 50 150 200 20 8,3 25 33,37 50 175 225 25 7,1 25 32,18 50 204 254 29 6,3 25,5 31,89 50 242 192 38 5,6 26,9 32,410 50 300 350 58 5 30 3511 50 385 435 85 4,5 35 39,5

Vkupnite tro{oci rastat so porastot na vkupniot obem na proizvodstvo. Za da go sogledame toa podobro }e napravime edna tabela koi }e poka`uvaat deka vkupnite tro{oci iznesuvaat 50 pari~ni edinici i toga{ koga e vo situacija pretprijatieto da ne raboti.

5.7.1. Prose~ni tro{ociProse~nite tro{oci se dobivaat koga oddelnite vidovi vkupni tro{oci se podelat so brojot na proizvodnite edinici. Ovi tro{oci gi imame vo prathodnata tabela kade vkupnite prose~ni tro{oci, prose~nite fiksni to{oci i prose~nite varijabilni tro{oci. Vkupni prose~ni tro{oci (Average Total Costs – ATC) ovie tro{oci mo`eme lesno da gi presmetame dokolku vkupnite tro{oci gi podelime so brojot na proizvodenite edinici. Prose~nite tro{oci pretstavuvaat tro{oci po edinica proizvod (Unit-Costs) .

Prose~ni fiksni tro{oci (Average Fixed Costs- AFC) Prose~nite fiksni tro{oci permanentno opa|aat so zgolemuvawe na obemot na proizvodstvo. So samoto zgolemuvawe na brojot na proizvodite, fiksnite tro{oci po edinica proizvod opa|aat bidejki istata golemina se deli so raste~kiot broj na proizvodi kade vo na{iot primer ni se dadeni za prvata proizvodna edinica koi iznesuvaat 50

pari~ni edinici a za pettata edinica 10 pari~ni edinici za devettata 5.6 pari~ni edinici a za poslednata edinaesetata edinica ni se dadeni samo 4.5 pari~ni edinici. Pretprijatijata {to se vo mo`nost da organiziraat masovno seriski proizvodstvo imaat korist od ekonomiite vo obem, bidejki so silniot porast na brojot na proizvodi opa|aat fiksnite tro{oci po edinica proizvod a so toa i vkupnite prose~ni tro{oci.Spored ova moè da naglasime deka go poeftinuvat proizvodstvoto poradi {to imaat korist i potro{uva~ite. Prose~nite varijabilni tro{oci (Averaga variable Costs- AVC)kako {to moè da zaklu~ime i sogledame od tabelata {to ja napravivme prethodno deka tie na po~etokot opa|aat a potoa rastat.

5.7.2. Grani~ni tro{oci Grani~nite ili marginalnite tro{oci (Marginal Costs- MC) vleguvaat vo redot na najzna~ajnite ekonomski kategorii, bidejki so pomo{ na niv se utvruva optimalniot obem na proizvodstvoto na pretprijatieto, bez ogled na toa vo kakva pazarna struktura toa raboti. Marginalnite koi u{te se narekuvaat i grani~ni tro{oci fakti~ki pretstavuvaat neohoden tro{ok za proizvodstvoto na sekoja dopolnitelna edinica na proizvod. Marginalniot tro{ok gi meri promenite vo vkupnite tro{oci kako rezultat na dopolnitelno proizvedena edinica na proizvod. Vo tabelata koja ni e dadena vkupnite tro{oci za proizvodstvo na tretata edinica proizvod iznesuvaat kako {to moè da vidime 148 pari~ni edinici. Ako po izvesno vreme pretprijatieto odlu~i da odi na proizvodstvo na dopolnitelnata ~etvrta edinica na proizvod, vkupnite tro{oci }e porasnat od 148 pari~ni edinici na 162 pari~ni edinici ili poto~no }e se zgolemat za 14 pari~ni edinici. Pa spored ova grani~niot tro{ok za proizvodstvo na dopolnitelnata ~etvrta edinica na proizvod iznesuva 14 pari~ni edinici. Po istata analogija moè da se utvrdi marginalniot tro{ok za sekoja naredna dopolnitelno proizvedena edinica na proizvod. Marginalnite tro{oci vo po~etokot pokaùvaat tendencija na opa|awe, a potoa po~nuvaat brzo da rastat.

5.8. Vrska me|u proizvodstvoto i tro{ocite Vrskata me|u proizvodstvoto i tro{ocite pretstavuva najneposredna, najdirektna. Pretprijatieto za da otpo~ne proces na proizvodstvo, mora da nabavi inputi, faktori na proizvodstvo, odnosno da napravi pari~ni izdatoci, tro{oci za nivnoto kupuvawe. Razli~nite proizvodni tehniki dozvoluvaat razli~na kombinacija na faktorite na proizvodstvo pri produkcija na ist vid proizvod. Zatoa racionalniot proizvoditel vo uslovi na pazarnata konkurencija, prinuda }e nastojuva da izvr{i optimalna kombinacija na faktorite koja {to na dolg rok }e mu ovozmoì maksimalno proizvodstvo so niski ili minimum tro{oci. Dvièwata i tendencijata na krivite na tro{ocite se samo odraz na ona {to se slu~uva vo sferata na proizvodstvoto na dvièwata i tendenciite na krivite na vkupniot, marginalniot i prose~niot proizvod.

Kriva na marginalniot proizvod i kriva na marginalniot tro{ok

Margi nal en proi zvod

Marhinalen Proizvod

trud

mar

gina

len

proi

zvod

na

trud

bB

A

D

Series1

A

B

D

MC

Broj na proi zvodi (auput)

Margi nal en tro{ ok

Oa krivata na marginalniot proizvod moème da zabeleìme deka na po~etokot ima raste~ka progresija koja ni e pretstavena so to~kata A do to~kata B a potoa kako {to moè da vidime deka se pove}e i pove}e opa|a odnosno od to~kata B kon to~kata D.

Marginalniot proizvod ni go pokaùva efektot od dopolnitelnoto vloùvawe na edinica promenliv faktor na proizvodstvoto pod pretpostavka deka site drugi faktori na proizvodstvo, inputi se fiksni odnosno nepromeneti. Marginalniot proizvod fakti~ki raste se dodeka vkupniot proizvod se zgolemuva so raste~ka progresija. Potoa zaradi dejstvuvaweto na zakonot za opa|a~kite prinosi, marginalniot proizvod se namaluva. Dodeka vo krivata na grani~niot tro{ok moème da vidime deka opa|a od to~kata A kon B. Vo to~kata B marginalniot proizvod go stignuva svojot maksimum a dodeka marginlniot tro{ok svojot minimum. Pa zatoa zaradi dejstvoto na zakonot za opa|a~kite prinosi marginalniot tro{ok raste. Zaradi seto ova krivata na marginalniot tro{ok ja dobiva formata na latinskata bukva U, poprecizno kaàno najgolemiot broj na krivi na tro{ocite na kratok rok imaat oblik na latinskata bukva U, tokmu zaradi dejstvoto na zakonot za opa|a~kite prinosi.

Sporedbata se razbira moè da prodolì i ponatamu so delot na soodnosite me|u marginalniot i prose~niot proizvod i marginalnite tro{oci i vkupnite prose~ni tro{oci, kade doa|ame do odredeni zaklu~oci:dodeka krivata na marginalniot proizvod je se~e krivata na prose~niot proizvod vo to~kata na negoviot maksimum, krivata na marginalniot tro{ok ja se~e krivata na vkupnite prose~ni tro{oci vo to~kata na nivniot minimum; koga krivata na marginalniot proizvod e nad krivata na prose~niot proizvod prose~niot proizvod pokaùva tendencija na porast. Dodeka obratno e kaj tro{ocite koga krivata na marginalniot tro{ok e pod krivata na vkupnite prose~ni tro{oci, toga{ vakvite tro{oci pokaùvaat tendencija na opa|awe;i koga krivata na marginalniot proizvod e pod krivata na prose~niot proizvod, prose~niot proizvod pokaùva tendencija na opa|awe. Obratno e kaj tro{ocite koga krivata na marginalniot tro{ok e nad krivata na vkupnite

prose~ni tro{oci kade vkupnite prose~ni tro{oci poka`uvaat tendencija na porast.

АНАЛИЗА НА ТРОШОЦИТЕ

Documents