1

Σοφιστές και ΦιλόσοφοιΣοφιστές και ΦιλόσοφοιΑπό τον 6Από τον 6οο έως τον 4 έως τον 4οο αι. αι.

π.Χ.π.Χ.

ΑΕΦΦ100ΑΕΦΦ100Παράδοση 5Παράδοση 5ηη

Ραφαήλ, Σχολή των Ραφαήλ, Σχολή των ΑθηνώνΑθηνών

2

θέματαθέματα Ποιοι είναι οι σοφιστές; Ποιοι είναι οι σοφιστές; Ποιο είναι το πολιτισμικό πλαίσιο που Ποιο είναι το πολιτισμικό πλαίσιο που

τους γέννησε και σε ποιο πνευματικό τους γέννησε και σε ποιο πνευματικό πλαίσιο εντάσσονται; πλαίσιο εντάσσονται;

Τι διδάσκουν; Ποια είναι η παιδευτική Τι διδάσκουν; Ποια είναι η παιδευτική μέθοδός τους; μέθοδός τους;

Ποια η σχέση Σωκράτη και σοφιστών;Ποια η σχέση Σωκράτη και σοφιστών; Ποια η σχέση σοφιστικής και Ποια η σχέση σοφιστικής και

φιλοσοφίας; φιλοσοφίας;

3

Σοφιστές και Αθηναϊκή Σοφιστές και Αθηναϊκή παιδείαπαιδεία

Η Αθήνα τον 5Η Αθήνα τον 5οο αι. π.Χ. αι. π.Χ. Η Δημοκρατία. Η Δημοκρατία. Ο δημόσιος λόγος στα δημοκρατικά Ο δημόσιος λόγος στα δημοκρατικά forafora (υποστήριξη (υποστήριξη

και διαξιφισμοί θέσεων και επιχειρημάτων).και διαξιφισμοί θέσεων και επιχειρημάτων). Οι Σοφιστές εκπαιδεύουν τη νεαρή αθηναϊκή Οι Σοφιστές εκπαιδεύουν τη νεαρή αθηναϊκή

καλοκαγαθίακαλοκαγαθία.. Η καχυποψία απέναντι στους Σοφιστές. Η καχυποψία απέναντι στους Σοφιστές.

(Αριστοφάνης, (Αριστοφάνης, Νεφέλες, η εκπαίδευση σε Νεφέλες, η εκπαίδευση σε φροντιστήριο σοφιστών [του Σωκράτη] οδηγεί τον φροντιστήριο σοφιστών [του Σωκράτη] οδηγεί τον γιο να δείρει τον πατέρα του).γιο να δείρει τον πατέρα του).

Έτσι, ο Αριστοφάνης είναι ο «πρώτος κατήγορος» όχι Έτσι, ο Αριστοφάνης είναι ο «πρώτος κατήγορος» όχι μόνο του Σωκράτη αλλά και των Σοφιστών.μόνο του Σωκράτη αλλά και των Σοφιστών.

Ακολουθεί ο Πλάτων.Ακολουθεί ο Πλάτων.

4

ΑθήναζεΑθήναζεΟι εξέχοντες Σοφιστές δεν ήταν Αθηναίοι πολίτες Οι εξέχοντες Σοφιστές δεν ήταν Αθηναίοι πολίτες

αλλά κατάγονταν από μακρινές περιοχές. αλλά κατάγονταν από μακρινές περιοχές.

Πρωταγόρας από τα Άβδηρα (Πρωταγόρας από τα Άβδηρα (ca.ca.490 π.Χ.)490 π.Χ.) Γοργίας από τους ΛεοντίνουςΓοργίας από τους Λεοντίνους (ca. 490 (ca. 490 π.Χ.) π.Χ.) Πρόδικος από την Κέα (Πρόδικος από την Κέα (ca. ca. 490/460 π.Χ.)490/460 π.Χ.) Ιππίας από την Ήλιδα (5-4Ιππίας από την Ήλιδα (5-4οςος αι. π.Χ.) αι. π.Χ.) Αντιφών (Αθήνα, δεύτερο μισό 5Αντιφών (Αθήνα, δεύτερο μισό 5ουου αι. π.Χ.) αι. π.Χ.) Θρασύμαχος (από τη Χαλκηδόνα Βοσπόρου, Θρασύμαχος (από τη Χαλκηδόνα Βοσπόρου, ca. ca.

460 π.Χ.)460 π.Χ.) Αντισθένης (Αθήνα, μαθητής του Σωκράτη)Αντισθένης (Αθήνα, μαθητής του Σωκράτη)

5

6

Σοφοί, Σοφιστές και Σοφοί, Σοφιστές και φιλόσοφοιφιλόσοφοι

Σοφίζομαι (ασκώ τη σοφία) – Ησίοδος Σοφίζομαι (ασκώ τη σοφία) – Ησίοδος ((Έργα και ΗμέραιΈργα και Ημέραι): απόκτηση ): απόκτηση επιδεξιότητας στη ναυπηγική. επιδεξιότητας στη ναυπηγική.

Στις απαρχές του, ο όρος Στις απαρχές του, ο όρος σοφόςσοφός αναφερόταν στον αναφερόταν στον ειδικό σε μια τέχνηειδικό σε μια τέχνη (π.χ. ναυπηγός, μάντης, γλύπτης, (π.χ. ναυπηγός, μάντης, γλύπτης, [Όμηρος]).[Όμηρος]).

Αρχικά οι λέξεις Αρχικά οι λέξεις σοφόςσοφός και και σοφιστήςσοφιστής ήταν συνώνυμοι (Ηρόδοτος Βιβλ. 1ήταν συνώνυμοι (Ηρόδοτος Βιβλ. 1οο ο ο Σόλων είναι σοφιστής). Σόλων είναι σοφιστής).

7

Η σημασιολογική Η σημασιολογική εξέλιξηεξέλιξη

Οι ποιητές: σοφοί και σοφιστέςΟι ποιητές: σοφοί και σοφιστές [τέχνη – γνωμικά – ηθική καθοδήγηση] [τέχνη – γνωμικά – ηθική καθοδήγηση] Ο όρος Ο όρος σοφόςσοφός συνδέεται με μια συνδέεται με μια ειδικήειδική

δεξιότηταδεξιότητα, στον χώρο της , στον χώρο της πολιτικής πολιτικής ζωήςζωής ή/και στις ή/και στις πρακτικέςπρακτικές τέχνες. τέχνες.

Οι επτά Οι επτά σοφοί σοφοί (εφαρμογή πολιτικής (εφαρμογή πολιτικής ικανότητας στην πράξη). [Ηρόδοτος ικανότητας στην πράξη). [Ηρόδοτος Βιβλ. 1Βιβλ. 1οο]]..

8

Οι αρνητικές Οι αρνητικές αποχρώσεις…αποχρώσεις…

Το δεύτερο μισό του 5Το δεύτερο μισό του 5ουου αι. π.Χ. η αι. π.Χ. η λέξη λέξη σοφιστήςσοφιστής αρχίζει πια να αρχίζει πια να χρωματίζεται αρνητικά.χρωματίζεται αρνητικά.

ΣοφίζομαιΣοφίζομαι πλέον σημαίνει «ξεγελώ», πλέον σημαίνει «ξεγελώ», «εξαπατώ», «είμαι υπερβολικά «εξαπατώ», «είμαι υπερβολικά λεπτολόγος». λεπτολόγος».

Ευριπίδης Ευριπίδης Πλάτων Πλάτων

9

Ποιοι είναι οι σοφιστές; Ποιοι είναι οι σοφιστές; ΔιανοούμενοιΔιανοούμενοι μεταξύ δύο μεταξύ δύο

παραδόσεων…παραδόσεων…Οι σοφιστές θεωρούνται κληρονόμοι και Οι σοφιστές θεωρούνται κληρονόμοι και συνεχιστές της εκπαιδευτικής παράδοσης συνεχιστές της εκπαιδευτικής παράδοσης

των των ποιητώνποιητών και και των των προσωκρατικώνπροσωκρατικών φιλοσόφων φιλοσόφων

(ο διαχωρισμός είναι θέμα στη (ο διαχωρισμός είναι θέμα στη βιβλιογραφία και μάλλον βιβλιογραφία και μάλλον

αναχρονιστικός αφού και οι δύο ομάδες αναχρονιστικός αφού και οι δύο ομάδες συνθέτουν ποιητικό λόγο.) συνθέτουν ποιητικό λόγο.)

10

Ι) Αρχαϊκή εποχή: Ι) Αρχαϊκή εποχή: Ποιητές και εκπαίδευσηΠοιητές και εκπαίδευση

Eric HavelockEric Havelock:: Τα ομηρικά έπη ήταν η πολιτισμική Τα ομηρικά έπη ήταν η πολιτισμική εγκυκλοπαίδεια των Ελλήνων.εγκυκλοπαίδεια των Ελλήνων.

Κατά την αρχαϊκή εποχή οι ποιητές συγκεντρώνουν Κατά την αρχαϊκή εποχή οι ποιητές συγκεντρώνουν στο πρόσωπό τους πολλαπλούς ρόλους: στο πρόσωπό τους πολλαπλούς ρόλους:

1. 1. διδάσκουνδιδάσκουν και και ψυχαγωγούνψυχαγωγούν το ακροατήριό το ακροατήριό τους,τους,2. 2. καλλιεργούνκαλλιεργούν (και διαιωνίζουν) τους (και διαιωνίζουν) τους ηθικούςηθικούς κώδικες και κώδικες και κανόνεςκανόνες συμπεριφοράςσυμπεριφοράς της της κοινωνίας και της αριστοκρατίας (βλ. συμπόσια),κοινωνίας και της αριστοκρατίας (βλ. συμπόσια),3. συντελούν στα θρησκευτικά και λατρευτικά 3. συντελούν στα θρησκευτικά και λατρευτικά δρώμενα της κοινωνίας τους. δρώμενα της κοινωνίας τους.

11

Παιδεία και Παιδεία και μουσικήμουσική

12

Οι διδασκαλίες (1): Λόγος - Οι διδασκαλίες (1): Λόγος - γλώσσαγλώσσα

Η πολιτική αρετή Η πολιτική αρετή vs vs παραδοσιακή παραδοσιακή αρετή του Αθηναίου αριστοκράτη. αρετή του Αθηναίου αριστοκράτη.

Εστίαση στη γλώσσα: Ρητορική, Εστίαση στη γλώσσα: Ρητορική, άσκηση πειθούς – μελέτη της άσκηση πειθούς – μελέτη της γλώσσας (ορθότης ονομάτων και γλώσσας (ορθότης ονομάτων και ορθοέπεια).ορθοέπεια).

13

Οι διδασκαλίες (2): Λόγος - Οι διδασκαλίες (2): Λόγος - γλώσσαγλώσσα

Ρητορική και διαλεκτική.Ρητορική και διαλεκτική. Από τον προφορικό, ποιητικό λόγο στην Από τον προφορικό, ποιητικό λόγο στην

έρρυθμη πεζογραφία (Γοργίας). έρρυθμη πεζογραφία (Γοργίας). Η ρητορική των σοφιστών ακολουθεί το Η ρητορική των σοφιστών ακολουθεί το

μοντέλο σύνθεσης ποιημάτων. Οι σοφιστές μοντέλο σύνθεσης ποιημάτων. Οι σοφιστές αμφισβητούν από τη μια την εγκυρότητα αμφισβητούν από τη μια την εγκυρότητα του ποιητικού λόγου (πραγμάτευση του του ποιητικού λόγου (πραγμάτευση του μύθουμύθου), από την άλλη όμως υιοθετούν τα ), από την άλλη όμως υιοθετούν τα χαρακτηριστικά του στοιχεία (δηλ. ρυθμό χαρακτηριστικά του στοιχεία (δηλ. ρυθμό και ύφος) στοχεύοντας στο και ύφος) στοχεύοντας στο συναίσθημασυναίσθημα του ακροατηρίου τους. του ακροατηρίου τους.

14

Οι διδασκαλίες (3): Λόγος - Οι διδασκαλίες (3): Λόγος - γλώσσαγλώσσα

Ο ΓοργίαςΟ Γοργίας από τους Λεοντίνους από τους Λεοντίνους

Ελένης ΕγκώμιονΕλένης Εγκώμιον Απολογία ΠαλαμήδουςΑπολογία Παλαμήδους Περί του Μη Όντος (ή Περί Φύσεως)Περί του Μη Όντος (ή Περί Φύσεως)

15

Οι διδασκαλίες (4): Λόγος - Οι διδασκαλίες (4): Λόγος - γλώσσαγλώσσα

Ουδετερότητα της γλώσσας ως προς Ουδετερότητα της γλώσσας ως προς τους σκοπούς και τις αξίες του τους σκοπούς και τις αξίες του ομιλητή. ομιλητή.

Απαγκίστρωση της γλώσσας από το Απαγκίστρωση της γλώσσας από το πρόβλημα της αλήθειας και της πρόβλημα της αλήθειας και της έγκυρης γνώσης (Γοργίας και έγκυρης γνώσης (Γοργίας και Πρωταγόρας).Πρωταγόρας).

16

Οι διδασκαλίες (5): λόγος, Οι διδασκαλίες (5): λόγος, ηθική, γνώσηηθική, γνώση

Σκεπτικισμός και σχετικισμόςΣκεπτικισμός και σχετικισμόςΕπιχειρηματολογία υπέρ μιας θέσης Επιχειρηματολογία υπέρ μιας θέσης

και της αντίθετής της. και της αντίθετής της. 1. Τὸν ἥττω λόγον κρείττω ποιεῖν.1. Τὸν ἥττω λόγον κρείττω ποιεῖν.2. Χρημάτων ἁπάντων μέτρον 2. Χρημάτων ἁπάντων μέτρον

ἄνθρωπος. Τῶν μὲν ὄντων ὡς ἔστιν, ἄνθρωπος. Τῶν μὲν ὄντων ὡς ἔστιν, τῶν δὲ οὐκ ὄντων ὡς οὐκ ἔστιν. τῶν δὲ οὐκ ὄντων ὡς οὐκ ἔστιν.

17

Οι διδασκαλίες (6): Οι διδασκαλίες (6): Γλώσσα και αλήθειαΓλώσσα και αλήθεια

Η σχέση της γλώσσας με το Η σχέση της γλώσσας με το περιεχόμενό της. Η γλώσσα περιεχόμενό της. Η γλώσσα περιγράφει ή κατασκευάζει τον περιγράφει ή κατασκευάζει τον «κόσμο»; «κόσμο»;

Εξαντλείται ο «κόσμος» σε αυτό που Εξαντλείται ο «κόσμος» σε αυτό που βλέπουμε; Είναι δυνατόν βλέπουμε; Είναι δυνατόν μέσω της μέσω της γλώσσαςγλώσσας να γνωρίσει κανείς τον να γνωρίσει κανείς τον «φυσικό κόσμο»; Είναι δυνατόν να «φυσικό κόσμο»; Είναι δυνατόν να γνωρίσει «το όν»; γνωρίσει «το όν»;

18

ΙΙ) Οι προσωκρατικοί ΙΙ) Οι προσωκρατικοί φυσικοί φιλόσοφοιφυσικοί φιλόσοφοι

1)1) Παρμενίδης από την Ελέα (515 π.Χ.)Παρμενίδης από την Ελέα (515 π.Χ.)2)2) Περί Φύσεως (ποίημα σε δακτυλικό εξάμετρο)Περί Φύσεως (ποίημα σε δακτυλικό εξάμετρο)Η γλώσσα μας φανερώνει τον νόμο της αλήθειας, Η γλώσσα μας φανερώνει τον νόμο της αλήθειας,

την πληρότητα του ειναι. Δεν μπορούμε να την πληρότητα του ειναι. Δεν μπορούμε να πούμε κάτι που δεν υπάρχει. πούμε κάτι που δεν υπάρχει.

Μια διάκριση: εἶναι Μια διάκριση: εἶναι vs vs φαίνεσθαι.φαίνεσθαι.

2) Ηράκλειτος2) Ηράκλειτος από τη Έφεσο (540 π.Χ.)από τη Έφεσο (540 π.Χ.)Αποφθεγματικός λόγος, προφητικός, η γλώσσα Αποφθεγματικός λόγος, προφητικός, η γλώσσα

αντικατοπτρίζει την αλήθεια… αντικατοπτρίζει την αλήθεια… «Τὰ πάντα ῥεῖ καὶ οὐδὲν μένει.»«Τὰ πάντα ῥεῖ καὶ οὐδὲν μένει.»

«ὁδὸς ἄνω κάτω μία.»«ὁδὸς ἄνω κάτω μία.»

19

Θρησκεία και Ηθικές Θρησκεία και Ηθικές αξίες αξίες

Νόμος Νόμος vs. vs. Φύσις (Συμβατικότητα Φύσις (Συμβατικότητα vs. vs. Πραγματικότητα)Πραγματικότητα)Τι είναι «φύσει» δίκαιο και τι «φύσει» άδικο; Τι είναι «φύσει» δίκαιο και τι «φύσει» άδικο; Μήπως όλα αυτά είναι απλώς συμβάσεις διαφορετικών Μήπως όλα αυτά είναι απλώς συμβάσεις διαφορετικών

κοινωνιών; κοινωνιών;

ΗρόδοτοςΗρόδοτοςΠλάτων, Πλάτων, ΠολιτείαΠολιτεία 2 2οο Βιβλίο Βιβλίο Θουκ. Διάλογος Αθηναίων-Μηλίων Θουκ. Διάλογος Αθηναίων-Μηλίων

Θρησκευτικός αγνωστικισμός/αθεϊσμόςΘρησκευτικός αγνωστικισμός/αθεϊσμός

ΠρωταγόραςΠρωταγόρας (βλ. και Ξενοφάνη): «Για τους θεούς δεν (βλ. και Ξενοφάνη): «Για τους θεούς δεν μπορώ να ξέρω τίποτα, ούτε αν υπάρχουν ότι υπάρχουν, μπορώ να ξέρω τίποτα, ούτε αν υπάρχουν ότι υπάρχουν, ούτε αν δεν υπάρχουν ότι δεν υπάρχουν». ούτε αν δεν υπάρχουν ότι δεν υπάρχουν».

20

Τα Έργα… Τα Έργα… Πρωταγόρας, Πρωταγόρας, ἈλήθειαἈλήθεια ἢ ἢ

καταβάλλοντες λόγοικαταβάλλοντες λόγοι, , ἈντιλογίαιἈντιλογίαι Πρόδικος, Πρόδικος, ὯραιὯραι Θρασύμαχος, Θρασύμαχος, Περί ΠολιτείαςΠερί Πολιτείας Αντιφώντας, Αντιφώντας, Περί Αλήθειας, Περί Περί Αλήθειας, Περί

Ομονοίας, Πολιτικός και Περί Ομονοίας, Πολιτικός και Περί ΚρίσεωςΚρίσεως..