Malo j e ko j i o d n a š i h a r h i t e k a t a s t a r i j e generac i ­j e doživio t a k o raz l ič i te oc j ene svoga dje la k a o a r h i t e k t H u g o E h r l i c h . S v o j e d o b n o p o j a m u zagre­b a č k i m g r a đ a n s k i m k r u g o v i m a , a r h i t e k t ko j i je d a o p e č a t ci jeloj j e d n o j e p o h i n a š e g g rad i t e l j s t va , k a s n i j e z a b a č e n i n e g i r a n , E h r l i c h j e sve do d a n a s o s t a o s p o r n a po j ava , k o j a p r e d n a s p o s t a v l j a oz-b i l j an z a d a t a k k r i t i č k o - z n a n s t v e n e r eva lo r i zac i j e c j e l o k u p n o g svoga djela . N e m a s u m n j e d a j e p r i t o m n u ž n o o d b a c i t i n e k e u v r i j e ž e n e i k r a j n j e jed­n o s t r a n e k r i t e r i j e ko j i j o š uv i j ek o p a s n o s a p i n j u je­d a n dio n a š e a r h i t e k t o n s k e k r i t i k e . Čes to se, n a i m e , z a b o r a v l j a da su m n o g e o c j e n e o n a š o j s t a r i j o j ar­h i t e k t u r i — u či ju se i s p r a v n o s t d o n e d a v n a n i j e smje lo p o s u m n j a t i — p r i j e p r o i z v o d p o s e b n i h okol­n o s t i n a s t a l i h n a g l o m s m j e n o m g e n e r a c i j a pos l i j e p r v o g a sv je t skog r a t a i b u č n i m n a s t u p o m a rh i t ek ­t o n s k e a v a n g a r d e , te o p ć e n i t o p r o m j e n o m shvaća­n ja s a m o g po loža j a i funkc i j e a r h i t e k t u r e u d r u š ­tvu, nego š to se o s l an j a ju n a t r i j e z n e i p r o v j e r e n e k r i t i č k o - z n a n s t v e n e ana l ize . P r i h v a t i m o li čes to is­t i c a n u tezu da svako d o b a i m a p r a v o n e s a m o n a v l a s t i t u a r h i t e k t u r u , n e g o i n a v las t i t i o d n o s p r e m a a r h i t e k t o n s k o j b a š t i n i , t r e b a se i p a k p r i s j e t i t i d a is­p r a v n a k r i t i č k a p r o c j e n a n e k e p o j a v e u p r o š l o s t i p r e t p o s t a v l j a š i r o k o s a g l e d a v a n j e sv ih o k o l n o s t i u n u t a r k o j i h se o n a j av l j a i d o v o đ e n j e te p o j a v e u re lac i j e n e s a m o s n a š i m d o b o m , nego , š t o mi se čini j o š i važn i j im, 1 s o n i m k o j e j o j j e p r e t h o d i ­lo. U s t a n o v i t o m smis lu , n a i m e , s v a k o se u m j e t n i ­č k o dje lo , p a p r e m a t o m e i a r h i t e k t o n s k o , m o ž e shva t i t i k a o o d g o v o r n a n e k i p r e t h o d n i izazov, b i lo da se on j av l j a n a raz in i s t i la ili n a r az in i r ješava­n ja n e k o g p r a k t i č n o - t e h n i č k o g z a d a t k a , p a j e otu­d a p o z n a v a n j e p r a v e s u š t i n e t o g a izazova b i t n o i za I s p r a v n o t u m a č e n j e djela . Z a p o s t a v l j a n j e toga o d n o s a , š to čes to pro iz laz i iz o l a k o g i p a u š a l n o g s t a v a p r e m a s v e m u š to p r i p a d a p r o š l o s t i , b i lo je , a čes to j e j o š i d a n a s , izvor m n o g i h n e s p o r a z u m a , p o g r e š n i h t v rdn j i , p a i s t a n o v i t o g d u h o v n o g slje­p i la za sve s u v r e m e n e o d g o v o r e n a p i t a n j a k o j a su p o l o ž e n a u d u b l j e s lo jeve v r e m e n a , a s a m i m t i m i l j u d s k e svi jes t i . S a m o se p o seb i r a z u m i j e da će te o p ć e n i t e n a p o m e n e n a ć i t e k d j e l o m i č n u pr i ­m j e n u u anal iz i k o n k r e t n o g a r h i t e k t o n s k o g o p u s a koj i j e p r e d m e t ovoga č l a n k a , i d a o n e više izraža­va ju n a m j e r u nego š to g a r a n t i r a j u r e z u l t a t ili upu­ću ju n a n e k i s t rog i m e t o d o l o š k i p o s t u p a k . I p a k , o n e n u ž n o u k a z u j u n a o d r e đ e n i p r i s t u p u k r i t i č k o m v r e d n o v a n j u E h r l i c h o v a djela , ko j i će se u g l a v n o m k r e t a t i u dva s m j e r a : u s m j e r u n a s t o j a n j a d a se djelo osvi je t l i u svojoj a u t o n o m n o s t i k a o izraz jed­n o z n a č n e i neponov l j i ve s t v a r a l a č k e o s o b n o s t i au­t o r a , i z a t i m u s m j e r u p o k u š a j a da se s m j e s t i u one r e a l n e p o v i j e s n o - d u h o v n e o k v i r e ko j i su b i t n i za n j egovo r a z u m i j e v a n j e , vodeć i r a č u n a n e s a m o o o n o m e č i m e to djelo z a d u ž u j e b u d u ć n o s t , n e g o i o o n o m e š to ono s a m o d u g u j e p r o š l o s t i .

regulacija strossmayerovog šetališta crtež iz 1911.

39

arhitekt hugo ehrlich

žarko domljan

hugo ehrlich vila karma crtež iz 1908.

40

N e t r e b a z a n e m a r i t i č in jen icu da E h r l i c h po t j eče iz g r a d i t e l j s k e obi te l j i i da j e već od r a n e m l a d o s t i i m a o p r i l i ke s lu ša t i o z a m a š n i m p o s l o v i m a k o j e j e izvodi lo g r a đ e v n o p o d u z e ć e n j egova oca H e r m a n a E h r l i c h a . H e r m a n j e 1876. dose l io iz N a š i c a u Za­g r e b i t u r a z g r a n a o pos lovan j e , a n a p o č e t k u de­v e d e s e t i h g o d i n a (1891.?) s a g r a d i o j e n a v r h u Josi-p o v c a vi lu s r e s t a u r a c i j o m (»Vila Ehr l i ch« ) k o j a j e u b r z o p o s t a l a o m i l j e n o iz le t i š te Z a g r e p č a n a . 1 U ku-

1

Ovu vilu Herman je navodno sagradio prema vlastitim nacrtima. Građena je bila u obliku romaničkog ljetnikovca, djelomično u drvu; srušena je između dva rata, a na njenom mjestu podigli su S. Benedyk i A. Baranyai današnju zgradu za industrijalca A. Marica. Herman se brinuo i za uljepšanje prostora oko svoje vile, pa je na Gospodarskoj izložbi 1891. kupio i dao prenijeti u Tuškanac tri drvena paviljona, od kojih jedan i danas stoji na svome mjestu. Vidi: Herman Ehrlich, Zagreb (revija), 1935., br. 2, str. 52—54.

ću E h r l i c h o v i h zalazil i su ne s a m o p o s l o v n i l jud i , n e g o i m n o g i u m j e t n i c i , p a j e m l a d i H u g o na jv j e ro ­j a t n i j e b io d o b r o o b a v i j e š t e n o d o g a đ a j i m a ko j i su t i h g o d i n a p o t r e s a l i z a g r e b a č k e k u l t u r n e i u m j e t ­n i č k e k r u g o v e . Bi lo j e to v r i j e m e p o b u n e m l a d i h u m j e t n i k a p r o t i v m o ć n o g K r š n j a v o g a , n j i h o v e sece­si je iz s l u ž b e n o g D r u š t v a u m j e t n o s t i i o r g a n i z i r a n j a H r v a t s k o g s a l o n a (1898.), k o j i m z a p r a v o z a p o č i n j e pov i j e s t n a š e m o d e r n e u m j e t n o s t i . R a s c j e p m e đ u l i k o v n i m u m j e t n i c i m a p o v u k a o j e za s o b o m m n o ­go š i r a p i t a n j a , o d e s t e t s k i h i f i lozofsko-re l ig ioznih do po l i t i čko -nac iona ln ih . N a sve s t r a n e v o d e se o g o r č e n e p o l e m i k e , i t ek izuze tn i p o j e d i n c i , po­p u t K s a v e r a Š a n d o r a Đa l skog , u v i đ a j u da t a po­b u n a n i je t ek m l a d e n a č k i h i r , n e g o n a j a v a m n o g o d u b l j i h s u k o b a do k o j i h j e n a k o n g o d i n a k r u t e K h u e n o v e v l a d a v i n e m o r a l o doći .

vila karma 1908.—12.

41

P o b u n a m l a d i h p r o t i v s v a k o g a u t o r i t e t a , uz is t ica­n j e i n d i v i d u a l i z m a , s u b j e k t i v i z m a i a p s o l u t n e slo­b o d e s t v a r a l a š t v a , b i l a j e p r v a p r e t p o s t a v k a p re ­v l a d a v a n j a h i s t o r i c i z m a i o s l o b a đ a n j a s t v a r a l a č k i h p o t e n c i j a l a za r j e š a v a n j e n o v i h z a d a t a k a ko j i su se jav l ja l i p r e d m l a d o m u m j e t n i č k o m g e n e r a c i j o m . S t v o r i t i u m j e t n o s t k o j a će nos i t i b i l jeg v l a s t i t o s t i p o j e d i n c a i n a r o d a , k o j a će z a h v a t i t i u n a j d u b l j e s lo jeve o s o b n e d u š e v n o s t i , ali i s to t a k o i u b o g a t u r i zn icu n a r o d n e k u l t u r e , to j e u n a j š i r e m s m i s l u b io p r o g r a m h r v a t s k e M o d e r n e . 2 U p r a v o zbog to-

2

Iste godine kad mladi bučno napuštaju Društvo umjetnosti (1897.) Antun Radić objavljuje svoju »Osnovu za sabiranje i proučavanje građe o narodnom životu« u kojoj piše: »Ako i na­rod ima svoju kulturu, treba ispitati u čem stoji, kakova je; treba joj, pa bila kakova mu drago, odrediti mjesto uz druge, a ne pod drugima.« — Otprilike u isto vrijeme mladi Holjac i Pilar, na poticaj Društva inžinira i arhitekata, obilaze hrvatsku pokrajinu i skiciraju pučku arhitekturu, što će kasnije objaviti kao »Hrvatski građevni oblici« (1906.).

ga M o d e r n a se i u k a z u j e k a o p r i v i d a n p a r a d o k s . K o z m o p o l i t i z a m i i n d i v i d u a l i z a m , svi je t i n a r o d , po­l i t ika i k u l t u r a , sve se t o u n u t a r M o d e r n e p r e p l e ć e i sve j e to z a p r a v o t r a ž e n j e v l a s t i t o g u p o r i š t a , vla­s t i t e d u h o v n e p o d n i c e s k o j e će b i t i m o g u ć e o t i s n u t i se u n o v e h o r i z o n t e š to su se p r e d m l a d o m genera­c i j o m poče l i o t v a r a t i .

P r o g r a m M o d e r n e u a r h i t e k t u r i iznio j e V i k t o r Ko-vačić 1901. u p r v o m b r o j u č a s o p i s a m l a d i h »Život«. On o d b a c u j e b e s p l o d n i h i s t o r i c i z a m , poz iva se n a m o d e r n o o r u đ e i m o d e r n e m a t e r i j a l e , ali se i s to­d o b n o za laže za v r e d n o v a n j e a r h i t e k t o n s k e baš t i ­ne i n j e n o p r i l a g o đ i v a n j e p o t r e b a m a m o d e r n o g

slavenska banka 1921—23.

42

mihanovićeva ul. 14 1911.

regulacija strossmayerovog šetališta 1911.—12.

43

života . 3 To j e vizi ja o n e poz i t i vne s in teze p r o š l o g i s adašn j eg , t r a d i c i j e i s u v r e m e n o s t i , š to će da t i t r a j a n bi l jeg a r h i t e k t u r i V i k t o r a Kovač ića , a jed­n a k o t a k o i n jegova d u g o g o d i š n j e g s u r a d n i k a H u g a E h r l i c h a .

Došavš i 1897. u Beč n a s t u d i j e E h r l i c h za t ječe si­t u a c i j u s l ičnu ono j u Z a g r e b u . N a d n e v n o m su re­d u s u k o b i i p o l e m i k e , a c j e l o k u p n a u m j e t n o s t za­h v a ć e n a j e o n i m d e k a d e n t n i m i n t e l e k t u a l n i m ne­m i r o m k a r a k t e r i s t i č n i m za r a s p o l o ž e n j e fin de si-èclea, š to na laz i svoj n a j a d e k v a t n i j i iz raz u bole­ćivoj m e k o ć i i k a p r i c i o z n o s t i seces i j ske l ini je . Na j ­u t j e c a j n i j a l i čnos t u a r h i t e k t u r i t i h g o d i n a n e s u m ­nj ivo j e O t t o W a g n e r , u v j e r e n i m o d e r n i s t , ko j i o d 3

»I moderan život nije počeo s tabulom rasom — i on se po­malo razvijao s prilikama. Pa tako i arhitektura. No ona ne smije ostati niti kod antike niti kod renaissance dok život svakim časom juri napred. Novo oruđe, novi materijal, drugi način života upućuje nas da se i forma građevine mora mijenjati. Time se ne zabacuju naprečac svi stilovi — dapače elementi pojedi­nih stilova, ukoliko se dadu organički upotrebiti, za cijelo će naći u kompoziciji mjesta ...«

1894. vod i svo ju spec i j a l ku n a b e č k o j a k a d e m i j i , a 1895. ob j av l ju j e svoj u m j e t n i č k i p r o g r a m u knji­zi » M o d e r n a a r h i t e k t u r a « . Ali to j e i v r i j e m e k a d Loos , v ra t iv š i se iz A m e r i k e , p o č i n j e u b e č k i m no­v i n a m a ob jav l j iva t i se r i ju p o l e m i č k i h č l a n a k a , u k o j i m a s d u h o v i t o m p o r u g o m i s m j e h u j e p r e t j e r a -n o s t i s eces ion i s t i čke m o d e i, z a g o v a r a j u ć i r ed , tr i­j e z n u p r a k t i č n o s t i j e d n o s t a v n o s t , s t j eče sve više p r i s t a š a o s o b i t o u m l a đ e m n a r a š t a j u . Čini se, me­đ u t i m , d a t a i zuze tna i n t e l e k t u a l n a a t m o s f e r a Be­ča n i je , b a r u p o č e t k u , z n a t n i j e u t j e c a l a n a m l a d o g E h r l i c h a , j e r o n n e od laz i p o p u t K o v a č i ć a n a aka­d e m i j u , nego se u p i s u j e n a V i s o k u t e h n i č k u ško lu , u k l a s u K a r l a Kön iga , F e r s t e l o v o g n a s l j e d n i k a i j e d n o g o d s t u p o v a b e č k o g h i s t o r i c i z m a . 4 K ö n i g j e

4

Karl König (1841.—1915.) bio je nadaren arhitekt kao što poka­zuje njegov neobarokni Philippshof (1884.), jedna od najljepših najamnih kuća Beča. Kasnije gradi isključivo u neorenesansi (Poljoprivredna burza u Taborstrasse, 1890.; Ziehrerhaus na Neuer Marketu, 1896.). Projektirao je i novo krilo Visoke tehničke škole s nizom stupova na pročelju koje je Ehrlichu poslužilo kao uzor za zapadno pročelje Slavenske banke.

44

kuća deutsch 1920.

b i o i s k u s a n p r o j e k t a n t i d o b a r p e d a g o g pa , č ini se, p o s v e zadovo l j ava a m b i c i j e E h r l i e h a ko j i i u slo­b o d n o v r i j e m e r a d i u n j egovu a t e l j eu p o m a ž u ć i m u p r i r e s t a u r i r a n j u h i s t o r i j s k i h dvo raca , m e đ u osta­l i m a i d v o r c a Sch losshof k r a j M a r c h e g g a u Don jo j Aus t r i j i . Svo je p r v o n a m j e š t e n j e p o t r a ž i o j e E h r l i c h u a t e l j eu H u m b e r t a W a l c h e r a , p o z n a t o g r e s t a u r a ­t o r a , i s n j i m s u r a đ u j e u pos l j edn jo j fazi o b n o v e z n a m e n i t o g d v o r c a K r e u z e n s t e i n a k r a j K o r n e u b u r -ga n e d a l e k o od Beča . K r e u z e n s t e i n j e zan iml j iv k a o g r a n d i o z a n p r i m j e r k o n z e r v a t o r s k o g e k l e k t i c i z m a i, k a k o j e t o b i o j e d i n s t v e n p o t h v a t , b e č k a j e š t a m p a čes to i zv ješ tava la o r a d o v i m a ; p o š t o j e d o v r š e n , o n j e m u su o b j a v l j e n e i dvi je o p s e ž n e m o n o g r a ­fije. 5 U n j i m a se n igd je ne s p o m i n j e E h r l i c h o v o i m e , p a j e K r e u z e n s t e i n v a ž a n s a m o k a o n a z n a k a o k v i r a u n u t a r ko j ega se odv i j a la E h r l i c h o v a p r a k s a p r v i h g o d i n a pos l i j e z a v r š e t k a s tud i j a . Zan iml j i vo j e s v a k a k o d a E h r l i c h t i h god ina n i j e b io s a m o W a l c h e r o v p o m o ć n i k nego i n jegov s u r a d n i k , š t o n e d v o j b e n o pro iz laz i iz j e d n o g žiga n a p r o j e k t u za h o t e l u G a s t e i n u iz 1904./5., n a k o j e m u se n j iho­va i m e n a j a v l j a j u r a v n o p r a v n o (WALCHER U. E H R L I C H ) .

5

Na primjer: J. Paukert, Kreuzenstein, Beč 1911.; H. Walcher i J. Paukert, Burg Kreuzenstein an der Donau, Beč 1914.

P o s r e d s t v o m W a l c h e r a i v l a s n i k a K r e u z e n s t e i n a g rofa Wilczeka E h r l i c h u j e b io o m o g u ć e n p r i s t u p u b e č k e a r i s t o k r a t s k e k r u g o v e , p a j e , u n a t o č š t u r o j d o k u m e n t a c i j i iz t oga r a z d o b l j a , go tovo s i g u r n o da j e E h r l i c h u to v r i j e m e i s a m o s t a l n o i zvod io n e k e p r o j e k t e , n a p o s e za u n u t r a š n j e u r e đ e n j e , i d a j e t i m r a d o v i m a s t e k a o p o v j e r e n j e svoj ih k l i j e n a t a . To p o t v r đ u j e n a r u d ž b a k o j u d o b i v a 1908. za dovr ­šen je vile K a r m e n a Ž e n e v s k o m j eze ru , k o j u j e b i o zap o čeo Loos al i se n a k o n n e k i h n e s p o r a z u m a s v l a s n i k o m p o v u k a o , p a j e vi la s t a j a l a n e d o v r š e n a p u n e dvi je god ine . V l a s n i k vile, u g l e d n i b e č k i psi ­h i j a t a r T h e o d o r Beer , želio j e d a K a r m a b u d e po­s l j edn ja r i j eč m o d e r n e a r h i t e k t u r e , i z a t o j e oda­b r a o L o o s a ko j i se b i o p r o č u o s v o j i m p o l e m i č k i m n a p i s i m a i u s p j e l i m a d a p t a c i j a m a . L o o s o v p r o j e k t iz 1904. do i s t a j e r e v o l u c i o n a r a n : k u b i č n a g rađev i ­n a g l a t k i h p loha , s t e r a s o m n a v r h u i n i z o v i m a ši­r o k i h l o đ a k o j e se o t v a r a j u p r e m a j e z e r u p r o p u š ­t a juć i svje t lo i z r a k u u n u t r a š n j o s t z g r a d e . L o o s o v b e s k o m p r o m i s n i m o d e r n i z a m b io j e t e š k a k u š n j a za E h r l i e h a , o d g o j e n o g u a t e l j e j i m a K o n i g a i Wal -c h e r a ; b io j e to ne s a m o n jegov p rv i veći s a m o s t a ­lan z a d a t a k , nego i p o t p u n i r a s k i d s n j e g o v o m do­t a d a š n j o m p r a k s o m . E h r l i c h j e d j e l o m i č n o »ko­r ig i rao« Loosov p r o j e k t un i j evš i n e k o l i k o d o d a t ­n ih , s l ikov i t ih a k c e n a t a , p o p u t k r o v n e p e r g o l e s v i seć im ze len i lom, ili z l a t n i h r e š e t a k a n a o t v o r i m a lođa , ko j i j a s n o u k a z u j u n a seces ion i s t i čk i u k u s

kuća nikić 1927.

45

projekt za oficirski dom u zagrebu 1930.

46

i s k l o n o s t s c e n o g r a f s k i m e f e k t i m a . U u n u t r a š n j e m u r e đ e n j u E h r l i c h j e s v iše r a z u m i j e v a n j a s l i jedio L o o s o v e in tenc i j e , d i j e lom m o ž d a i z a to š to su m u k a o u z o r mog l i pos luž i t i Loosovi b e č k i i n t e r i j e r i . Bez o b z i r a n a to š t o su n e k e o k o l n o s t i o k o dovrše ­n j a K a r m e ne j a sne , 6 p o s e b n o š to se t iče s i g u r n o g r a z g r a n i č e n j a E h r l i c h o v a i Loosovog ud j e l a u grad­n j i , k a o i s t u p n j a do k o j e g a j e E h r l i c h i n t e r v e n i ­r a o u o r i g ina ln i Loosov p r o j e k t , K a r m a j e neospo r ­n o a v a n g a r d n o dje lo m o d e r n e a r h i t e k t u r e i v e o m a

6

Ehrlich je 1928. uputio pismo arhitektu Robertu van der Muhlu, u kojemu detaljno opisuje što je izveo prema Loosovim nacrti­ma, a što je samostalno projektirao. To su pismo prvi publicirali J. Gubler i G. Barbey (Loos's villa Karma, The Architectural Review, 1969, br. 865, str. 215—216]. Karmom se u posljednje vrijeme posebno bavila Vera Behalova (Die Villa von Adolf Loos, Kunst (Beč), 1970, br. 113).

r a n a an t i c i pac i j a o n i h a r h i t e k t o n s k i h r j e šen j a k o j a če don i j e t i t ek g e n e r a c i j a a r h i t e k a t a pos l i j e p r v o ­ga sv je t skog r a t a . Z n a č e n j e K a r m e o s t a l o j e saču­v a n o u s j e can ju m l a đ i h a r h i t e k a t a i, z ahva l j u juć i to­m e , E h r l i c h u j e k a o j e d i n o m od n a š i h a r h i t e k a t a b io u p u ć e n poziv da sud je lu j e n a o s n i v a č k o m k o n ­g r e s u CIAM-a u La S a r r a z u 1928., k o j e m u se o n iz n e p o z n a t i h r az loga n i je o d a z v a o .

N e p u n u g o d i n u d a n a n a k o n š to j e p r e u z e o K a r m u , u j e s e n 1909., E h r l i c h se v r a ć a u Z a g r e b , p o v e z u j e se s V i k t o r o m K o v a č i ć e m , s t a r i m d r u g o m j o š iz b e č k i h s t u d e n t s k i h d a n a , i već n a p o č e t k u 1910. os­n i v a j u za j edn ičk i a t e l j e KOVAČIĆ I E H R L I C H . N j i h o v će a te l je u p r e l o m n i m g o d i n a m a do p r v o g a sv j e t skog r a t a i m a t i o d l u č n u r i j eč u b o r b i za u m j e t ­n i č k e ci l jeve a r h i t e k t u r e i a f i r m a c i j u m o d e r n i h ar­h i t e k t o n s k i h nače la , za š t o se d o t a d a za l aga la t e k n e k o l i c i n a m l a đ i h š k o l o v a n i h a r h i t e k a t a p o p u t

47

Bas t l a , F i še ra , Šena , t e g r u p a o k u p l j e n a o k o Ko-vač ića i K l u b a h r v a t s k i h a r h i t e k a t a . Rezu l t a t i su se u b r z o pokaza l i , p a inače v e o m a t r i j e zan k r i t i č a r L u n a č e k p i še o t i m g o d i n a m a s o d u š e v l j e n j e m : »U p o s l j e d n j e se v r i j e m e b a š p o d u t j e c a j e m ove mla­de a r h i t e k t i č k e gene rac i j e p r e t r e s a s v a k o j a v n o g r a đ e v n o p i t a n j e i a k o v a z d a n e u s p i j e t o m p i t a n j u n a m e t n u t i i u m j e t n i č k u s a d r ž i n u , n e k o l i k o j e p u t a to i p a k u sp j e lo . . . . Naš i su g rad i t e l j i i a r h i t e k t i izvojš t i l i p o b j e d e i t o veče n e g o li n j ihov i d r u g o v i d r u g i h v r s t a u m j e t n i č k e p r o d u k c i j e . « 7

Za jedn ičk i r a d E h r l i c h a i Kovač i ća p u n i h šes t go­d i n a p o s t a v l j a i v e o m a os je t l j ivo p i t a n j e a u t o r s t v a za o n e g r a đ e v i n e i p r o j e k t e ko j i su u t o m r a z d o b l j u n a s t a l i . N a to j e već u p o z o r i o Š e n u svojo j m o n o ­graf i j i o Kovač iću , 8 a s v a k a k o j e zan iml j ivo da E h r l i c h u svo ju m o n o g r a f i j u , k o j a j e t i s k a n a ne­k o l i k o g o d i n a kasn i j e , o s i m vile R a d o i v r b o v a č k o g m a u z o l e j a , n i je u v r s t i o n i j e d a n d r u g i p r o j e k t na­s t a o u r a z d o b l j u z a j e d n i č k o g r a d a s Kovač i ćem 9 . Iz u g o v o r a o s u r a d n j i i s a č u v a n e d o k u m e n t a c i j e p r o ­izlazi da j e svak i o d n j i h vod io pos love o d v o j e n o , i a k o su p r o j e k t e za jedn ičk i po tp i s iva l i , p a se n a t e m e l j u t i h p o d a t a k a i k a r a k t e r i s t i č n i h ob l ikov­n i h znača jk i m o ž e p r i l i č n o s i g u r n o u t v r d i t i š t o j e ko j i od n j i h p r o j e k t i r a o . I p a k , t r e b a u p o z o r i t i n a speci f ične o k o l n o s t i s v a k o d n e v n o g z a j e d n i č k o g ra­da u a te l jeu , u k o j i m a se, č ak i o n d a k a d j e m o g u ć e sa s i g u r n o š ć u u t v r d i t i a u t o r s t v o , n e m o ž e i sk l j uč i t i p o s t o j a n j e m e đ u s o b n o g u t j eca ja , o s o b i t o u fazi n a s ­t a j a n j a i d e j n o g p r o j e k t a . N e d v o j b e n o j e m e đ u t i m d a j e , b a r u p o č e t k u za j edn i čkog r a d a , s t a r i j i Kova-čić zre l i ja i s t v a r a l a č k i i zg rađen i j a l i čnos t , i da nje­govo veće i s k u s t v o da je o s n o v n i t o n n j i hovo j su­r a d n j i . N a t a k a v z a k l j u č a k u p u ć u j e paž l j iv i ja ana­liza n j i ho v ih p r v i h p r o j e k a t a , k a o i t o š to j e E h r l i c h , n a k o n r a s k i d a s K o v a č i ć e m , u d a r i o d r u g i m smje­r o m , š to se u n izu n j e g o v i h s a m o s t a l n i h p r o j e k a t a n a s t a l i h pos l i j e 1920. j av l j a ju e l e m e n t i e k l e k t i č k o g m a n i r i z m a k a o n e k i da lek i i z akašn j e l i o d j e k nje­gova b e č k o g r a z d o b l j a i š to će on i n e k o l i k o i d u ć i h g o d i n a o s t a t i p r e p o z n a t l j i v e z n a č a j k e E h r l i c h o v i h g r a đ e v i n a .

7

Vladimir Lunaček, Izložba hrvatskog društva umjetnosti, Savre-menik, 1913., str. 421.

8

Edo Šen, Arhitekt Viktor Kovačić, mapa-monografija, Zagreb 1927.

9

Hugo Ehrlich (monografija), izdao G. Konrad u seriji »Neues Bauen und Wohnen«, Beč-Berlin 1932. Što se tiče mauzoleja u Vrbovcu, o kojemu ovdje neće biti riječi, izvodio ga je Ehrlich, iako je idejno rješenje najvjerojatnije Kovačićevo.

N a j r a n i j i E h r l i c h o v p r o j e k t za Z a g r e b n a s t a o je j o š za n j egova b o r a v k a u Beču : t o j e n a t j e č a j n i p r o j e k t za n o v u v l a d i n u p a l a č u n a M a r k o v u t r g u iz 1907. U n j e m u se E h r l i c h , u p o t r i j e b i v š i d o d u š e kla­s ični z a b a t sa s t u p o v i m a , z n a o d o b r o p r i l a g o d i t i p o v i j e s n o m k a r a k t e r u i m j e r i l u M a r k o v a t r ga , p a ga j e L u n a č e k s p r a v o m n a z v a o j e d n o m o d »naj­s j a jn i j ih o snova« . U n a t o č p o z i t i v n i m o c j e n a m a E h r l i c h o v p r o j e k t , k a o u o s t a l o m ni Kovač ićev , n i j e b i o p r i h v a ć e n , a n e z g r a p n a i bez l i čna g r a đ e v i n a ko­j a j e p o t o m p o d i g n u t a i d a n a s p o s v j e d o č u j e Lunače-k o v u p r o n i c a v u t v r d n j u iz 1913.: »Danas n a r a v n o t a o s n o v a i m a d e t ek h i s t o r i j s k u v r i j e d n o s t . . . I s toč­n a j e f r o n t a n a M a r k o v o m t r g u j e d a n p u t zauv i jek k a k o se t o o b i č a v a k a z a t i ' z a fušana ' i o s t a t će to.« 1 0

I p r v e E h r l i c h o v e izvedbe n a k o n d o l a s k a u Z a g r e b vezane su s t j e c a j e m o k o l n o s t i uz G o r n j i g r a d . To je r e g u l a c i j a J e z u i t s k o g t r g a (1910.) i d j e l o m i č n o u r e đ e n j e S t ro i s smayerova še t a l i š t a (1911.). D o k j e u s luča ju J e z u i t s k o g t r g a E h r l i c h b i o s a m o real i­z a t o r r a n i j e Kovač ićeve osnove — uz n e k e i z m j e n e k o j e j e , k a k o s a m is t iče u j e d n o m p i s m u G r a d s k o m p o g l a v a r s t v u , uč in io u d o g o v o r u s K o v a č i ć e m , p ro ­j e k t za S t r o s s m a y e r o v o še ta l i š t e n j egov j e p o s v e s a m o s t a l a n r a d . V j e š t i n a s k o j o m E h r l i c h r j e š ava z a d a t a k o t k r i v a n j egovu s k l o n o s t za j a k e p o t e z e i e f ek tne v izure , š to će doći do i z r a ž a j a i u n e k i m n j e g o v i m k a s n i j i m p r o j e k t i m a . U osi n e k a d a š n j e B r e g o v i t e u l ice , n a p o t e z u d a n a š n j e u s p i n j a č e , Eh­r l i ch p r o j e k t i r a m o n u m e n t a l n i u s p o n sa dva k r a k a s t u b i š t a , l o đ o m n a m e đ u t e r a s i i pav i l jonom-v id i -k o v c e m n a v r h u , do ko jega od p o d n o ž j a v o d i oko­m i t i lift, d o k i s t o č n u i z a p a d n u s t r a n u r j e š ava j e d n o s t a v n i m m a s i v n i m z i d o m ko j i e v o c i r a neka­d a š n j e g r a d s k e b e d e m e . U p r a v o u t o j j e d n o s t a v n o ­st i i n e k o j t v a r n o j oč i tos t i , k o j i m a E h r l i c h usp i je ­va, bez p o s e z a n j a za p r o k u š a n i m h i s t o r i c i s t i č k i m r e k v i z i t a r i j e m , o s t v a r i t i m o n u m e n t a l a n d o j a m , i j e s t v r i j e d n o s t t oga p r o j e k t a , š to j e k r i t i k a i sp rav ­n o zapaz i la . S t r o s s m a y e r o v o še t a l i š t e p r u ž a d a n a s k r n j u s l iku j e r j e izveden s a m o i s t očn i p o t e z z ida . K o n z e r v a t i v i z a m g r a d s k e u p r a v e o n e m o g u ć i o j e i ta j E h r l i c h o v p r o j e k t ko j i j e za t a d a š n j a s h v a ć a n j a oč i to b i o p r e s m i o n . N o v a c j e n a v o d n o u p u ć e n k a o p r i p o m o ć r a n j e n i c i m a u d r u g o m b a l k a n s k o m r a t u , al i se č in i d a su p o s r i j e d i i p a k bi l i d r u g i raz loz i . N a to a l u d i r a i E h r l i c h o v č l a n a k iz 1913. ko j i za­v r š a v a p r i l i č n o g o r k o m k o n s t a t a c i j o m : »Pr idoda ­j e m d a i m a m o m a l o n a d e da će o s n o v a i k a d b i t i i zvedena . . . . Pa o n d a m o j o s o b n i s t i l , č in i se, n i j e

10

Vladimir Lunaček, n. dj.

48

s i m p a t i č a n v e ć e m d i je lu o d l u č u j u ć i h o s o b a . N e p r e o s t a j e d r u g o n e g o č e k a t i d o k d o đ u o p e t debe le g o d i n e i d o k se n e p r o m i j e n e nazor i .« 1 1

D o k j e o b l i k o v a n j e j e d n o g r e p r e z e n t a t i v n o g p r o s t o ­r a p o p u t S t r o s s m a y e r o v a š e t a l i š t a v e o m a spec i f ičan p r o j e k t a n t s k i z a d a t a k , z g r a d e n a m i j e n j e n e s t ano ­v a n j u više nego i j e d n a d r u g a a r h i t e k t o n s k a t e m a p o k a z u j u p r a v i d o m a š a j a r h i t e k t u r e u o d r e đ e n o m t r e n u t k u , a j e d n a k o t a k o i e v e n t u a l n u p o j a v u svje­ž ih i de j a i po t i ca j a . P o č e t a k z a j e d n i č k o g r a d a Ehr l i ­c h a i K o v a č i ć a u z n a k u j e ve l ik ih p o s l o v a i in tenz iv­n o g r a d a n a p r o j e k t i m a . U svega n e k o l i k o g o d i n a n a s t a j e d e s e t a k s t a m b e n i h z g r a d a i o b i t e l j s k i h ku­ća, a uz to i niz n a t j e č a j n i h p r o j e k a t a , p a su t e go­d ine z a j e d n i č k o g r a d a , s o b z i r o m n a b r o j i kval i te­t u p r o j e k a t a , n j i hove n a j p l o d n i j e s t v a r a l a č k e godi­n e . T e m p e r a m e n t n i i p o d u z e t n i E h r l i c h , p o d u p r t d o b r o u v e d e n i m o b i t e l j s k i m p o d u z e ć e m , d a v a o j e n j i hovo j s u r a d n j i d i n a m i č a n t o n , a Kovač ić , k o j i j e g o d i n a m a t e š k o do laz io do pos la , n a š a o se odjed-

11

Hugo Ehrlich, Regulacija Strossmayerovog šetališta, Vienac, 1913., br. 7.

n o m u p o s l o v n o m v r t l o g u u k o j e m u se, b a r u po ­č e t k u , n i j e b i lo l a k o snać i . E h r l i c h j e n e s u m n j i v o b i o p r a k t i č n i j i d u h o d Kovač i ća , v i še p r o j e k t i r a i l akše se k r e ć e m e đ u r a z l i č i t i m u t j e c a j i m a , al i po­v r e m e n e osc i lac i je u kva l i t e t i p r o j e k a t a p o k a z u j u d a j e u p o s l o v n o j u ž u r b a n o s t i s t v a r a l a č k o p r o m i ­š l j an je čes to b i lo n a d o m j e š t e n o p r o j e k t a n t s k o m ru­t i n o m .

Da b i se oc i j en io Kovač ićev i E h r l i c h o v d o p r i n o s n a p o d r u č j u s t a m b e n e a r h i t e k t u r e , t r e b a a n a l i z i r a t i n j i hove g r a đ e v i n e p o d j e d n a k o s g l ed i š t a ob l ikova­n j a g r a đ e v n e m a s e i r a š č l a m b e p r o č e l j a k a o i s g l ed i š t a o rgan izac i j e u n u t r a š n j e g p r o s t o r a z g r a d e . U o d n o s u n a o b a t a m o m e n t a on i d a j u n o v a r j e š e n j a i s t v a r a j u t ip m o d e r n e g r a d s k e n a j a m n e k u ć e i obi­t e l j ske vile k o j e v iše n i s u o b l i k o v a n e p r e m a n e k i m d a l e k i m s t i l s k i m ili e g z o t i č n i m u z o r i m a , n e g o su p r o i z a š l e iz i z m i j e n j e n o g p o g l e d a n a s a d r ž a j i funk­c i ju a r h i t e k t u r e , n a p o s e u p o g l e d u p r a k t i č n o s t i i u d o b n o s t i s t a n o v a n j a , o d r a ž a v a j u ć i t a k o u a r h i t e k ­t u r i o n a s h v a ć a n j a k o j a j e sa s o b o m d o n i o p o k r e t M o d e r n e . I n d i v i d u a l i z a m i s u b j e k t i v i z a m , k a o dva na j i z raz i t i j a svo j s tva m o d e r n i z m a n a p o č e t k u s to­l jeća, izazval i su i u a r h i t e k t u r i p r o m j e n e a n a l o g n e o n i m a u o s t a l i m u m j e t n o s t i m a . T raž i se s a d r ž a j a n e f o r m a , l og ika i s k l a d u n u t r a š n j e g p r o s t o ­ra , a n e n a m e t l j i v a r e p r e z e n t a t i v n o s t p r o č e -

kompleks »nadarbine« 1926.—30.

gajeva ul. 2 1934.

l ja, š to j e do j u č e r b io z n a k d o b r o g u k u s a u a rh i ­t e k t u r i i vidl j ivi s i m b o l d r u š t v e n o g s t a t u s a vlasni­ka . Taj p o m a k od o b j e k t i v n o g (vanjskog) p r e m a s u b j e k t i v n o m ( u n u t r a š n j e m ) p o i m a n j u a r h i t e k t u ­re i m a o j e v i š e s t r u k i u č i n a k n a c j e l o k u p n o a rh i ­t e k t o n s k o ob l i kovan j e , o m o g u ć i v š i p o s v e n o v od­n o s i z m e đ u u n u t r a š n j e g p r o s t o r a i f a s a d n o g p l a t n a g r a đ e v i n e . O n o više n i je o r g a n i z i r a n o s i m e t r i č n o o k o j e d n o g i s t a k n u t o g i a u t o n o m n o g p l a s t i č n o g m o t i v a (pa rov i s t u p o v a , z aba t , k u p o l a ) , nego slije­di log iku r a s p o r e d a p r o s t o r a p o k a t o v i m a , u v o d e ­ći t a k o n o v u , h o r i z o n t a l n u r a š č l a m b u p roče l j a , d o k u s a m o j p l a s t i č n o j a r t i ku l ac i j i p o k a z u j e t ežn ju da š to d i r e k t n i j e izrazi n a p e t o s t i i d i n a m i k u unu­t r a š n j e g p r o s t o r a zg rade .

Uz i zuze tak p r v e E h r l i c h o v e s t a m b e n e k u ć e u Ku-mič ićevo j 2 (1910.), gdje se j o š j a v l j a »ekspres ivni« s r ed i šn j i r iza l i t k a o p l a s t i č k a o k o s n i c a p roče l j a , sve o s t a l e n jegove s t a m b e n e z g r a d e p r o j e k t i r a n e u t o m r a z d o b l j u — M i h a n o v i ć e v a 14 i 20, Medu l i ćeva 2, I l ica 100 — p o k a z u j u z n a t n u r e d u k c i j u f a s a d n e p l a s t i k e k o j a gub i d e k o r a t i v n o - r e p r e z e n t a t i v n u funkc i j u p r e t v o r i v š i se, o n d j e gdje se j o š jav l ja , u p l i t k e re l jefne m o t i v e koj i t e k v izue lno r a šč lan ju ­j u ovo jn i cu p roče l j a . T a k o se i u a r h i t e k t u r i m a n i ­f e s t i r a ona j p o m a k o d t a k t i l n i h (p las t i čn ih ) p r e m a o p t i č k i m (s l ikovi t im) v r i j e d n o s t i m a , š to j e o p ć a ka­r a k t e r i s t i k a u m j e t n o s t i n a p o č e t k u s to l jeća . Iz iz­m i j e n j e n o g o d n o s a p r e m a s a d r ž a j u i funkc i j i a rh i ­t e k t o n s k o g o b l i k o v a n j a p ro iz i š l a su i n e k a n o v a

r j e šen ja , k a o š to j e n a g l a š a v a n j e p r i z e m l j a k o j e se k a r a k t e r o m poč in j e r az l i kova t i o d g o r n j i h s t a m b e ­n i h k a t o v a , č i m e n a s t a j e nov i t ip s t a m b e n o - p o s l o v -ne z g r a d e k o j a će p r e v l a d a v a t i u r a z d o b l j u i z m e đ u dva r a t a .

P o m a k t ež i š t a o d o b l i k o v a n j a p r o č e l j a p r e m a u n u ­t r a š n j e m p r o s t o r u g r a đ e v i n e i m a o j e za pos l jed i ­cu i p o v e ć a n u b r i g u za t l o c r t n i r a s p o r e d i n jego­vo p r i l a g o đ i v a n j e s u v r e m e n i m u v j e t i m a s t anova ­n ja . U u s p o r e d b i s k r u t i m i n e f u n k c i o n a l n i m t i p o m u z d u ž n o g t l o c r t a ko j i j e t i p i čan za s t a r i j u a rh i t ek ­t u r u , ove r a n e Kovač ićeve i E h r l i c h o v e z g r a d e p r v e d o n o s e t i p s u v r e m e n o g »poprečnog« t l o c r t a , u ko­j e m u j e p r o v e d e n a log ična d i f e renc i j ac i j a s t a m b e ­n o g i g o s p o d a r s k o g di je la s t a n a r a z d v o j e n i h u p ra ­vi lu h o d n i k o m i s a n i t a r n i m č v o r o m . Taj t i p t locr­ta , ko j i se p r v i p u t u r a z v i j e n o m o b l i k u j a v l j a u Kovač ićevo j kuć i Lus t ig (1910.), p o s t a j e t i p i č a n za u g r a đ e n e n a j a m n e s t a m b e n e z g r a d e i s m a n j i m će se m o d i f i k a c i j a m a — n a p r i m j e r z a m j e n o m hod­n i k a p r o s t r a n i m h a l o m — z a d r ž a t i sve do p o č e t k a t r i d e s e t i h god ina .

U g o d i n a m a z a j e d n i č k o g r a d a s K o v a č i ć e m E h r l i c h j e p r o j e k t i r a o i n e k o l i k o o b i t e l j s k i h Vila, k o j e se u p r a v o t a d a j a v l j a j u k o d n a s k a o n o v a a r h i t e k t o n ­s k a t e m a , z a m j e n j u j u ć i p o s t e p e n o o t m j e n u rezi-d e n c i j a l n u p a l a č u u g r a d u . Ob i t e l j ske k u ć e , gra­đ e n e u ze len i lu p o s j e v e r n i m o b r o n c i m a g r a d a , do­p u š t a l e su i n t i m n i j e m je r i l o i s l o b o d n i j e i s t i c a n j e

49

50

p o s e b n o g , i n d i v i d u a l n o g k a r a k t e r a g r a đ e v i n e , š to j e b i lo u s k l a d u s n a j d u b l j i m t e ž n j a m a d o b a . Ni­p o š t o , n a i m e , n i je s l u č a j n o da j e o b n o v a ob i t e l j ­s k o g g r a d i t e l j s t v a započe l a u p r a v o u k r i l u ob i te l j ­ske a r h i t e k t u r e , i to o s a m d e s e t i h g o d i n a p r o š l o g s to l jeća , s e n g l e s k i m p o k r e t o m D o m e s t i c Revival či­j i su odjec i d o p r l i do n a s p r e k o N j e m a č k e i Beča i o d l u č n o u t j eca l i n a n o v ob l i kovn i i p r o s t o r n i kon­cep t ob i t e l j ske k u ć e k a k o su ga u n a s razvi l i E h r l i c h i Kovač ić . Ut jeca j t o g a p o k r e t a oč i tu j e se u s lobod­n o m p r o s t o r n o m r a s p o r e d u i a s i m e t r i j i p roče l j a , te u u v o đ e n j u s r e d i š n j e g h a l a u funkc i j i p r o s t o r n e j ezg re kuće , al i m o ž d a j o š v iše o d t o g a »engleski stil« o d a j u n e k i k a r a k t e r i s t i č n i de ta l j i k a o š to j e k a m i n ili č e s t a u p o t r e b a p r i r o d n i h m a t e r i j a l a , p re ­t ežno o p e k e i d r v a . Sve te e l e m e n t e n a l a z i m o u pr­v i m E h r l i c h o v i m o b i t e l j s k i m k u ć a m a — kuć i Bau-e r u N a z o r o v o j ul ic i (1912.) i kuć i R a d o n a R o k o v o m p e r i v o j u 7 (1913.), a na j iz raz i t i je n a kuć i k o j u j e p r o j e k t i r a o za svoga b r a t a E r n s t a E h r l i e h a u Tuš-k a n c u 17 (1916.) i u ko jo j j e k a r a k t e r i s t i č n i rus t i č -no - l adan j sk i k a r a k t e r p o s e b n o n a g l a š e n s l a m n a t i m k r o v o m , d r v e n i m b a l k o n i m a i n a d a s v e d u h o v i t i m p r e p l e t a n j e m u n u t r a š n j e g i v a n j s k o g p r o s t o r a pre ­ko p r i z e m n e t e r a s e s p e r g o l o m .

Os im n a v e d e n i h g r a đ e v i n a E h r l i c h j e do r a t a p ro ­j e k t i r a o i dvi je ško le : g r a d s k u d j e č a č k u ško lu u Z e m u n u (1912.) i m a đ a r s k u že l j ezn i ča r sku š k o l u u Z a g r e b u (1915.), o b j e s h v a ć e n e d o s t a k o n v e n c i o n a l ­n o s p a r a d n i m n i z o m s t u p o v a n a p r o č e l j u ko j i nelo­g ično p r e k i d a j u i n a č e m i r n e i d o s t o j a n s t v e n e lini­j e a r h i t e k t u r e . S l iku E h r l i c h o v a r a d a u t o m raz­d o b l j u t r e b a d o p u n i t i i s n e k o l i k o ne izveden ih , u g l a v n o m n a t j e č a j n i h p r o j e k a t a — za N a r o d n i d o m i k u ć u V a r g a v i ć u K o p r i v n i c i (1912.), za H r v a t ­ski d o m u Z e m u n u (1913.), za p a l a č u H e l l e n b a c h n a Gr iču u Z a g r e b u (1912.) — koj i m o ž d a više od i zveden ih g r a đ e v i n a p o k a z u j u n j egovu v j e š t i n u u k o m p o n i r a n j u v o l u m e n a i s p o s o b n o s t d a s k r o m n i m i n e n a m e t l j i v i m s r e d s t v i m a ob l iku je s k l a d n e i eks­p re s ivne g r a đ e v n e c je l ine .

E h r l i c h o v u a r h i t e k t u r u u p o s l i j e r a t n o m r a z d o b l j u b i t n o o d r e đ u j u dva m o m e n t a : n j egova d u b o k a ve­z a n o s t uz o n a e s t e t s k a s h v a ć a n j a k o j a j e razv i la Mo­d e r n a , i p o j a v a a v a n g a r d n i h a r h i t e k t o n s k i h ide ja k o j e su r a d i k a l n o m n e g a c i j o m svih t r a d i c i o n a l n i h e s t e t s k i h p o s t u l a t a na jav l j iva le j e d n o posve n o v o r a z d o b l j e u a r h i t e k t u r i . Nos ioc i t i h ide ja p r i p a d n i ­ci su p o s l i j e r a t n e gene rac i j e a r h i t e k a t a ko j i se n a s r e d i n i d v a d e s e t i h g o d i n a v r a ć a j u s i n o z e m n i h aka­d e m i j a u n o s e ć i u n a š u s r e d i n u , d o t a d a t r ad ic iona l ­n o o s l o n j e n u n a Beč , u t j eca j e iz d r u g i h i u t o m t r e n u t k u živl j ih u m j e t n i č k i h s r e d i š t a (Ber l in , Pa­r iz) . U u s p o r e d b i sa s i t u a c i j o m p r i j e t r i d e s e t a k go­d ina , r az l ika i z m e đ u s t a r i h i m l a d i h i z raz i t i j a j e i

m n o g o dub l j a . Više n i j e r i j eč o r az l i č i t im p o g l e d i m a n a i s te v r i j e d n o s t i , nego o p o t p u n o n o v o m r e d u vri­j e d n o s t i , ko j i p ro iz laz i iz d rugač i j eg o d n o s a p r e m a čov jeku , ž ivotu , sv i je tu . Zbog toga z a p r a v o i n e m a s u k o b a , p o s t o j i s a m o d u b o k o i n e p o v r a t n o razi la­ženje , k o j i m se k a o u n e k o m s t a n j u d u h o v n e is-p r a ž n j e n o s t i d o v r š a v a »s lom svih v r i j e d n o s t i « , iza­zvan t r a u m o m p r v o g a sv j e t skog r a t a . U k u p n o s t raz­l ike u o d n o s u n a t r a d i c i o n a l n o s h v a ć a n j e a r h i t e k ­t u r e m o ž d a n igd je n i j e doš l a do i z raža ja o t v o r e n i j e nego u t v r d n j i E . W a i s s m a n n a : » A r h i t e k t o n s k a for­m a izlazi iz s a v r š e n e rea l izac i je s t v a r n i h z a h t j e v a n e k e funkc i je . . . Da li j e t a f o r m a ' l i jepa ' ili n i j e n a s se to n e tiče.« 1 2 T i m e j e p r i l i č n o p r e c i z n o b i l a f o r m u l i r a n a m i s a o k o j a je , i z r ažava juć i o p t i m i s t i č ­k u v j e ru u n o v i bo l j i svi jet , b i la o s n o v n i p o k r e ­t ač s t v a r a l a č k o g h t i j e n j a n a j m l a đ e a r h i t e k t o n s k e gene rac i j e .

N a s u p r o t većini svo j ih v r š n j a k a , E h r l i c h j e sa seb i s v o j s t v e n o m l a k o ć o m i p r i l a g o d l j i v o š ć u u s p i o iz­b jeć i konf l ik t i, u s p r k o s r a z l i č i t o m i s k u s t v u , p r i ­h v a t i t i p r o m j e n e k o j e j e d o n o s i l o n o v o d o b a . U t o m e m u je , n e m a s u m n j e , p o m o g l a n j egova o tvo­r e n a i k o m u n i k a t i v n a n a r a v , ali i to š to j e n a Teh­n i č k o m faku l t e tu , gdje j e na s l i j ed io Kovač ića , i a s v o m e a te l j eu b io t r a j n o o k r u ž e n m l a d i n i l j u d i m a s k o j i m a je znao u s p o s t a v i t i p r i s a n i ko leg i j a l an o d n o s . K o d n jega su r ad i l i i i s t o d o b n o s a m o s t a l n o p r o j e k t i r a l i Albini i G o m b o š , Denz le r i K a u z l a r i ć , Gal ić i P i č m a n k o j e m u j e o s o b i t o b i o s k l o n i či ja ga j e i z n e n a d n a s m r t d u b o k o p o t r e s l a . P r i s u t n o s t više i z raz i t ih s t v a r a l a č k i h i n d i v i d u a l n o s t i u i s t o m a te l j eu j e d a n j e od r az loga da j e E h r l i c h o v o p u s u t o m e r a z d o b l j u r a z n o v r s n i j i i da p o k a z u j e š i r u le­pezu izraza , u n u t a r k o j e se m o ž e p r a t i t i p o s t e p e n a f o r m a l n a evoluc i ja od d r a m a t i č n o - e k s p r e s i v n i h ob­l ika p r e m a č is to j d e s i m b o l i z i r a n o j a r h i t e k t o n s k o j p las t i c i . Taj p r o c e s n e u t r a l i z a c i j e a r h i t e k t o n s k o g v o l u m e n a n a p r e d u j e p o s t u p n o , a g r a n i č n a g o d i n a j e o t p r i l i k e 1928, k a d se n a n j e g o v i m g r a đ e v i n a m a g u b e i pos l j edn j i t r a g o v i h i s t o r i c i s t i č k i h s j e ć a n j a i k a d E h r l i c h n a p o k o n sv jesno u s v a j a funkc iona l i s -t i č k a nače l a a r h i t e k t o n s k o g o b l i k o v a n j a .

U p r v i m p o s l i j e r a t n i m g o d i n a m a zbog n e s r e đ e n i h e k o n o m s k i h p r i l i k a g r a đ e v n a d j e l a t n o s t u g l a v n o m s t a g n i r a . K a d j e n a p o č e t k u d v a d e s e t i h g o d i n a ob­nov l j ena , o n a se odv i j a u z n a k u s t a n o v i t e stil­s k e regres i j e , k a o d a a r h i t e k t i pos l i j e r a t n o g koš-m a r a t r a ž e o s l o n a c u s t a r i m i t r a d i c i j o m p r o v j e r e ­n i m (k las ičn im) ob l i c ima . Taj o t k l o n p r e m a t r ad i ­c i o n a l i z m u zapaža se i k o d E h r l i e h a , n a j p r i j e k o d

12

Ernest Weissmann, O estetici i arhitekturi, u knjizi: Problemi suvremene arhitekture, uredio S. Planić, Zagreb 1932.

jugoslavenska udružena banka, beograd 1929

51

n a d o g r a d n j e J u g o s l a v e n s k e b a n k e u Os i j eku (1921.), z a t i m n a dvi je z g r a d e u R a č k o g a ul ic i : »Teksti l« i »Pruga« (1921.), i n a z g r a d i p o d u z e ć a » S t a n d a r d Oil« u K u m i č i ć e v o j 5 (1922.), a k u l m i n i r a u m o n u m e n t a l ­n o m p r o č e l j u S l a v e n s k e ( H i p o t e k a r n e ) b a n k e na u g l u V l a š k e i D r a š k o v i ć e v e u l ice (1921.—1923.). U o d n o s u n a S l a v e n s k u b a n k u t r e b a nag la s i t i da zgra­da u s p r k o s o n i m k o n v e n c i o n a l n i m s t u p o v i m a n a z a p a d n o m p r o č e l j u p o k a z u j e u c je l in i v i s o k u p ro ­j e k t a n t s k u r a z i n u ( š to ,se m o ž d a n a j b o l j e m o ž e uoči ­ti u s p o r e d i m o li j e s r a n i j i m A r a n j o š e v i m i Bas t lo -v i m p r o j e k t i m a ) 1 3 u s v l a d a v a n j u k o m p l e k s n o g a rh i ­t e k t o n s k o g z a d a t k a , a, s o b z i r o m n a n j e n s m j e š t a j , i i z raz i t i E h r l i c h o v s m i s a o za š i re u r b a n i s t i č k e p ro ­s t o r n e v r i j e d n o s t i . Na jzan iml j iv i j i de ta l j u u n u t r a -

n o m « , a oč i tu j e se u s v j e s n o m s u p r o t s t a v l j a n j u suz­d r ž a n i h i m i r n i h o s n o v n i h l in i ja g r a đ e v i n e i p las t i č ­no n a g l a š e n i h de t a l j a k a o š to su m a s i v n i b a l k o n i , j a k e k o n z o l e ili s n a ž n o p ro f i l i r an i k r o v n i v i jenc i . Ova eksp re s iv i zac i j a p r o č e l j a p l a s t i č n i m e l emen t i ­m a , ko j i p o n e k a d d je lu ju k a o d a su n a k n a d n o apli­c i r an i , š tov i še i sa s t a n o v i t i m s m i s l o m za e k s t r a ­v a g a n t n u , m a n i r i r a n u pozu , n a j d o s l j e d n i j e j e p ro ­v e d e n a n a d v o s t r u k i m s t a m b e n i m z g r a d a m a u Var-šavsko j 2 i 2a (1923.), p a se o n e m o g u uze t i k a o t ipi­č a n u z o r a k E h r l i c h o v e a r h i t e k t u r e u r a n o m posl i je­r a t n o m r a z d o b l j u .

E h r l i c h j e t i h g o d i n a u p u n o m p o s l o v n o m z a m a h u , r a d i i n t enz ivno , č a k i n a n e k o l i k o p r o j e k a t a odjed-

šinjosti te b a n k e s v a k a k o j e k r u ž n a b l a g a j n i č k a dvo­r a n a s o t v o r e n o m s t r o p n o m k o n s t r u k c i j o m o d ar-m i r a n o b e t o n s k i h g r e d a k o j e su s m i o n o »zarot i ra-ne« o k o s r ed i šn j eg n o s a č a , s t v a r a j u ć i svo j im rit­m o m p o n e š t o b i z a r a n vizualni efekt .

N a s p o m e n u t i m z g r a d a m a p o s t u p n o sazr i j eva i ona j k a r a k t e r i s t i č n i E h r l i c h o v st i l ko j i j e , n e bez s tanovi ­te doze p r o f e s i o n a l n e zavis t i , n a z v a n »hugovšt i -

13

Društvo »Manduševac namjeravalo je na tome mjestu sagra­diti hotel s kupalištem, za koji su izradili projekte najprije S. Aranjoš, a zatim V. Bastl. Gradnja je već bila započeta kad je beogradska Slavenska banka kupila teren i povjerila Ehrlichu izradbu novih projekata. Oba ranija nacrta sačuvana su u Gra­đevinskom arhivu Skupštine grada Zagreba.

n o m . Atel je m u j e p r i v r e m e n o s m j e š t e n u j e d n o j sobic i ob i t e l j skog p o d u z e ć a u d a n a š n j o j Ulici 8. m a j a , k o j e s u v o d i l a n j egova b r a ć a Adolf i E r n s t . G o d i n e 1924. d o v r š a v a p r e g r a d n j u i n a d o g r a d n j u p a l a č e u O p a t i č k o j 4 za grofa B o m b e l l e s a , s k o j i m j e E h r l i c h g o d i n i m a b io u p r i j a t e l j s k i m o d n o s i m a ; 1 ' u u l i č n o m di je lu p a l a č e u r e d i o j e E h r l i c h seb i p r o ­s t r a n i a te l je i s t a n u k o j e m u je o s t a o sve do svo je s m r t i .

14

Grof Marko Bombelles bio je vlasnik Opeke i Klenovnika koji je 1925. prodao Središnjem uredu za osiguranje radnika. Ehrlich je 1925.—1927. adaptirao Klenovnik u lječilište za plućne boles­nike.

J e d a n od na jveć ih g r a đ e v n i h p o t h v a t a u Z a g r e b u u to d o b a bi la j e g r a d n j a h o t e l a E s p l a n a d e . N a t j e č a j j e r a s p i s a n 1922. Bi lo j e p o z v a n o deve t a r h i t e k a t a , m e đ u n j i m a i E h r l i c h , ko j i j e svoj r a d p o s l a o p o d š i f rom »Sava«. 1 5 N a ža los t , ta j v a ž a n E h r l i c h o v r a d n i j e s a č u v a n , ali iz o b r a z l o ž e n j a n a t j e č a j n e k o m i ­sije, ko jo j j e p r e d s j e d a o H. M u t h e s i u s , d o z n a j e m o da u p r a v o p r o j e k t i E h r l i c h a , Loosa i R e h n i g a »naj­više z a d o v o l j a v a j u zah t j eve š t o ih d a n a s s t a v l j a m o n a j e d n o s t a v n u i d o s t o j n u a r h i t e k t u r u « . U d a l j n j e m o b r a z l o ž e n j u M u t h e s i u s d e t a l j n o ana l i z i r a Ehr l i ­c h o v p r o j e k t , p r i z n a j e m u da j e d o b r o r i ješ io unu ­t r a š n j e d v o r i š t e i r a s p o r e d p r o s t o r i j a u p r i z e m l j u , ali m u u j e d n o p r i g o v a r a d a p r e v i š e u p o t r e b l j a v a » a n t i k n e a r h i t e k t o n i č k e česti« i da m u j e završna vi­j e n a c , p o d u p r t v i s o k i m k o n z o l a m a , odv i še jak . 1 6 Ta­k o p o s r e d n o , iz M u t h e s i u s o v i h p r i g o v o r a više n e g o iz n jegov ih p o h v a l a , d o z n a j e m o da j e E h r l i c h o v p r o j e k t s a d r ž a v a o u p r a v o one e l e m e n t e ko j i su t ih g o d i n a k a r a k t e r i s t i č n i za n j e g o v u a r h i t e k t u r u .

Z a s e b n o pog lav l j e u E h r l i c h o v u r a d u č ini d o v r š e n j e z a g r e b a č k e Burze , pos l i j e i z n e n a d n e Kovač ićeve s m r t i u k a s n u j e s e n 1924. K a d j e E h r l i c h p r e u z e o z g r a d u , g r u b i g r a đ e v i n s k i pos lov i b i l i su z av r šen i i p r e m a n j e g o v i m d e t a l j n i m n a c r t i m a i z v e d e n o je u n u t r a š n j e u r e đ e n j e k a o i c j e l o k u p n i n a m j e š t a j B u r z e . K a o i u s luča ju K a r m e , v j e r o j a t n o se n i k a d a neće m o ć i p o t p u n o s i g u r n o u t v r d i t i E h r l i c h o v u d i o n a Burz i , u n a t o č t v r d n j i d a K o v a č i ć n i j e o s t a v i o n i k a k v i h sk ica za u n u t r a š n j e u ređen je . 1 7 U s v a k o m s luča ju E h r l i c h j e i ovd je z n a o s m n o g o r a z u m i j e ­v a n j a s l i jedi t i m i s a o svoga p r e t h o d n i k a t e m i r n i m l i n i j a m a i p l e m e n i t i m m a t e r i j a l i m a os tva r i t i , n a p o ­se u u l a z n o m p r e d v o r j u i k r u ž n o j b l a g a j n i č k o j dvo­r a n i , r j e šen ja k o j a p o f o r m a l n o j s u z d r ž a n o s t i i gus toć i p r o s t o r n o g s a d r ž a j a n e m a j u p r e m c a u ta­d a š n j o j a r h i t e k t u r i Z a g r e b a .

15

Osim Ehrlicha pozvani su bili V. Kovačić, A. Loos, O. Rehnig, P. P. Brang, K. Parik, R. Tonnyes i O. Priester. Kovačić je odu­stao od natječaja, a Loos je bio u dogovoru s Ehrlichom da zajednički nastupaju ako jedan od njihovih natječajnih radova dobije prvu nagradu; zbog toga je Loos dvaput navraćao u Zagreb i dopisivao se s Ehrlichom. Prva nagrada dodijeljena je berlinskom arhitektu Ottu Rehnigu.

16

Vidi brošuru: Vještačko mnijenje za gradnju hotela u Zagrebu, Zagreb 1922,

17

Vidi: Zagrebačka Burza, Arhitektura, 1932., br. 11, str. 286—288.

52

projekt za zgradu singer u beogradu 1931.

53

Već j e i s t a k n u t o da E h r l i c h p o t k r a j d v a d e s e t i h go­d i n a p r i h v a ć a s u v r e m e n i j i k o n c e p t a r h i t e k t u r e , i da j e g r a n i č n a g o d i n a o t p r i l i k e 1928. Ta se p r o m j e n a k o d E h r l i c h a o d v i j a p o s t e p e n o i u p r v o j se fazi oči­tu j e u u b l a ž a v a n j u p l a s t i č k e e k s p r e s i j e p roče l j a , k a o n a kuć i G r u n w a l d u Boškov ićevo j 36 (1925.) k o j a j e , i ako d i r e k t n o ov i sna o Kovač ićevo j k u ć i »Sla-veks« , so l i dno o s t v a r e n j e , p o s e b n o š to se t i če t locr­t a (hal) . Da l jn ja n e u t r a l i z a c i j a z idnog p l a t n a n a p r e ­du j e p r e k o ve l ikog k o m p l e k s a N a d a r b i n e u V la ško j ul ic i — za k o j u su p rv i p r o j e k t i n a s t a l i 1926., a l i j e d o v r š e n a t ek 1932.18 — i k u l m i n i r a n a s t a m b e n i m z g r a d a m a J a n e k o v i ć n a ug lu D r a š k o v i ć e v e i Mar t i -ćeve u l ice i B l u h w e i s s u D o m a g o j e v o j 2 (1927./28.). O s o b i t o j e u t o m p o g l e d u zan iml j iva u s p o r e d b a pr­voga p r o j e k t a za k u ć u J a n e k o v i ć s r e n e s a n s n o m k r o v n o m b a l u s t r a d o m i k o n a č n e i zvedbe te z g r a d e s ko j e su u k l o n j e n i svi suv išn i d o d a c i i u k r a s i , a u m j e s t o n j i h j av l j a ju se t e k d i s k r e t n i u z d u ž n i zare­zi u žbuk i . To je p rv i g r a đ e v n i v o l u m e n u k o j e m u dolaz i do iz raža ja nov i i s u v r e m e n i a r h i t e k t o n s k i senz ib i l i te t , š to j e r e z u l t i r a l o p o s v e g l a t k i m p roče ­l j ima , k a r a k t e r i s t i č n i m z a o b l j a v a n j e m u g l a i t r an -s p a r e n t n i m p r i z e m l j e m ko je j e n a n a j o p t e r e ć e n i ­j e m u g a o n o m di je lu r a s t v o r e n o o s t a k l j e n o m ulaz­n o m n i š o m .

P r i j e nego š to j e n a s t u p i l a sv j e t ska e k o n o m s k a kr i ­za t r i d e s e t i h god ina , k o j a j e go tovo o b u s t a v i l a g r a đ e v n u d j e l a tnos t , E h r l i c h j e r ea l i z i r ao dva ve l ika i z n a č a j n a o b j e k t a : P r v u h r v a t s k u o b r t n u b a n k u u Z a g r e b u i J u g o s l a v e n s k u u d r u ž e n u b a n k u u B e o g r a du . Z a g r e b a č k a O b r t n a b a n k a (1924.), s m j e š t e n a n a p r e u s k o j p a r c e l i u Il ici 38, s a m o j e d io b a n k o v n e p a l a č e k o j a j e i m a l a o b u h v a t i t i i u g a o M e s n i č k e u l ice , p a s toga i d je lu je n e z g r a p n o p r e v e l i k i m mje­r i l o m o t v o r a i u k r a s a u o d n o s u n a š i r i n u p roče l j a . D o k j e g o r n j a p a r t i j a p r o č e l j a t i p i č n a »hugovšt i -na« , p r i z e m l j e j e o b l i k o v a n o j e d n o s t a v n o s n i z o m p r a v o k u t n i h o t v o r a i d i r e k t n i m p r i s t u p o m do bla­ga jn i čke d v o r a n e , č ime j e n a g l a š e n n j e n p r a k t i č n o --pos lovni , a n e r e p r e z e n t a t i v n i k a r a k t e r . Ta j e ide­j a j o š dos l j edn i j e p r o v e d e n a u p r o j e k t u za Jugo­s l a v e n s k u u d r u ž e n u b a n k u u Ulici 7. j u l a u Beogra ­d u (1929.), gdje j e b l a g a j n i č k a d v o r a n a konc ip i r a ­na k a o s u v r e m e n i pos lovn i p r o s t o r i ve l i k im os tak-

18

Građevni kompleks Nadarbine zagrebačke nadbiskupije prostire se na parceli između Vlaške, Krasove i Martićeve ulice. Gra­đen je u tri faze: najprije istočni trakt uz Ratkajev prolaz, zatim istočni uz Krašovu ulicu i napokon spojni srednji trakt, umje­sto kojega je imala biti izgrađena velika javna dvorana. Ta tri dijela Nadarbine međusobno se razlikuju ne samo po obradi pročelja, nego još više po tlocrtnom rasporedu.

l j e n i m o t v o r o m d i r e k t n o p o v e z a n a s u l i com. 1 9 Niz de t a l j a u d v o r a n i , o d š a l t e r s k i h p r e g r a d a i m e t a l ­n i h o z n a k a do r a v n o g s t a k l e n o g s t r o p a p o l o ž e n o g n a k o n s t r u k c i j u od a r m i r a n o - b e t o n s k i h l a m e l a ili B r e u e r o v i h s to l i ca od m e t a l n i h š i p k i i p l a t n a , ot­k r iva da j e E h r l i c h , n a j v j e r o j a t n i j e uz p o m o ć svo­j ih m l a đ i h s u r a d n i k a (M. Kauz l a r i ć ) , o v l a d a o su­v r e m e n i m v o k a b u l a r o m i da ga z n a l a č k i p r i m j e ­n ju je , o s tva r iv š i u to j d v o r a n i p r v i s u v r e m e n o kon­c ip i r an i j a v n i e n t e r i j e r u n a š o j m e đ u r a t n o j a rh i ­t e k t u r i . N a ža los t , ovaj s ja jn i p r i m j e r r a n o g funk-c i o n a l i z m a u n a s p o t p u n o j e u p r o p a š t e n a d a p t a ­c i j om 1964., k a d j e i zmi j en j ena s t r o p n a k o n s t r u k ­cija, a m r a m o r n a o b l o g a (čak i n a s t u p o v i m a ! ) p re ­k r i v e n a s m e đ i m t a p i s o n o m , č i m e j e u m j e s t o neka ­d a š n j e o t m j e n e j e d n o s t a v n o s t i o s t v a r e n u g o đ a j ne­koga m o d n o g b o u t i q u e a . P r i j e n e g o š to r a z m o t r i ­m o E h r l i c h o v e p r o j e k t e n a s t a l e u d o n e k l e izmi je­n j e n i m m a t e r i j a l n i m i p s i h o l o š k i m p r i l i k a m a po­slije 1930., t r e b a se u k r a t k o o s v r n u t i n a n j egove ob i t e l j ske k u ć e n a s t a l e u p r o t e k l o m r a z d o b l j u . Ti­po lo šk i se o n e n a d o v e z u j u n a r a n i j e o b i t e l j s k e ku­će, a o b l i k o v n o p o k a z u j u ist i ona j r a z v o j n i s l i jed koj i s m o mog l i p r a t i t i i n a n j e g o v i m s t a m b e n i m i p o s l o v n i m z g r a d a m a : od ob i t e l j ske k u ć e D e u t s c h n a R o k o v u p e r i v o j u 8 (1922.), k o j a j e p o r a z i g r a n o -sti k r o v a i n e k o m i n t i m n o m u g o đ a j u j o š o v i s n a o e n g l e s k i m u z o r i m a , p r e k o k u ć e J a n d a u V o n č i n i n o j 16 (1922.), W e i s s m a y e r u Ulici 8. m a j a 17 (1921.) ili j e d n o s t a v n e p l a s t i k e k u ć a Ro je n a R o k o v o m per i ­v o j a 6 (1922.) i S c h w a r t z u Ulici G o r a n a K o v a č i ć a 10 (1922.), do o b i t e l j s k e k u ć e Nik i ć u T u š k a n c u 15 (1927.), k o j a j e već sv jesno k o n c i p i r a n a k a o s a m o ­d o s t a t a n s t e r e o m e t r i j s k i v o l u m e n , r a z g l o b l j e n u sebi n a n a č e l u k o n t r a p u n k t i r a n j a k u b i č n i h m a s a i s t r oge p o d r e đ e n o s t i de t a l j a g r a đ e v n o j c je l in i . K o d nje se, š to j e ovd je važno i s t a k n u t i , j a v l j a j u i n e k i novi e l emen t i , i to u o b l i k u j a s n i h r e m i n i s c e n c i j a n a n a š u r e g i o n a l n u , p r i m o r s k u a r h i t e k t u r u ; t o će doći još oč i t i je do i z r aža j a n a p o s l j e d n j o j E h r l i c h o v o j ob i t e l j sko j k u ć i k o j u p r o j e k t i r a za k i p a r a K e r d i ć a n a G o l j a k u 25 (1931.) i n a ko jo j se v e z a n o s t uz pr i ­m o r s k u g r a d i t e l j s k u t r a d i c i j u m a n i f e s t i r a i dos lov­n o k a m e n i m p o d n o ž j e m , k l e s a n i m k a m e n i m žl jebo-v i m a i k r o v o m od j e d n o s t a v n i h k u p a k a n a l i c a . Ta t e n d e n c i j a p r e m a reg iona l izac i j i a r h i t e k t u r e , n a s t o ­j a n j e da se d o m a ć i g r a đ e v n i obl ic i u m j e t n i č k i a r t i ­ku l i r a ju , n i je i z o l i r a n a po java , nego se zb iva n a li-

19

Blagajnička dvorana zaprema cijelo prizemlje zgrade koja je smještena na izduženoj parceli između dviju ulica i ima dva pročelja: glavno u Ulici 7. jula, a sporedno u Rajićevoj ulici. Zgrada je doživjela znatnije preinake prilikom dogradnje Jugo­slavenske banke za vanjsku trgovinu (1964.), s kojom je tada, probijanjem jednog zida u predvorju, spojena.

zgrada nikić, beograd 1932.

54

varijanta projekta 1931.

55

ntiji općeg n a s t o j a n j a t r i d e s e t i h g o d i n a d a se izra­ža jne m o g u ć n o s t i a r h i t e k t u r e p r o š i r e i o b o g a t e no­v i m v r i j e d n o s t i m a , p a u t o m sv je t lu t r e b a g leda t i i ove E h r l i c h o v e p o k u š a j e .

U v r i j e m e sv je t ske e k o n o m s k e k r i ze n a s t u p i l e su i za E h r l i c h a , ko j i d o t a d a n i j e o s k u d i j e v a o pos lovi ­m a , m r š a v e god ine . Ako su i i zos ta le rea l izac i je , i p a k j e iz tog r a z d o b l j a s a č u v a n vel ik b r o j sk ica i p r o j e k t n i h s tud i j a , iz k o j i h se m o ž e p r a t i t i , če s to i n a i s t o m p r o j e k t u , p o s t e p e n a evo luc i j a a r h i t e k t o n ­ske mis l i , o d p r v i h n a c r t a ko j i j o š n o s e s t a n o v i t a r o m a n t i č n a s j ećan ja do č i s tog s t e r e o m e t r i j s k o g o b l i k a i zvedenog iz a r m i r a n o b e t o n s k e k o n s t r u k c i j e . T a k v e su dvi je v a r i j a n t e za T e h n i č k i f a k u l t e t u Z a g r e b u (1929./31.), od k o j i h j e o s o b i t o zan iml j i va d r u g a , k o n c i p i r a n a k a o r a s t v o r e n a h o r i z o n t a l n a g r a đ e v i n a š to se p r u ž a u r az l i č i t im s m j e r o v i m a , z a t i m p r o j e k t za p o s l o v n o - s t a m b e n u z g r a d u »Sin-ger« u B e o g r a d u (1931.) s t e r a s a s t o r i j e š e n i m spo­r e d n i m p r o č e l j e m , n e k o l i k o v a r i j a n a t a za Of ic i r sk i d o m u Z a g r e b u , ko je su n a s t a j a l e i z m e đ u 1926. i 1930, u r a s p o n u od p o m p o z n o g h i s t o r i c i z m a do t r a n s p a r e n t n o g k u b i č n o g zdan j a , r a s t v o r e n o g te ra­s a m a i ve l i k im s t a k l e n i m o t v o r i m a — i n a p o k o n i z v a n r e d n i n a t j e č a j n i p r o j e k t za A g r a r n u b a n k u u B e o g r a d u (1931.), u k o j e m j e E h r l i c h u n a p e t o j lini­j i z a o b l j e n o g p roče l j a , a m o ž d a j o š v iše v j e š t i m p r e p l e t a n j e m p r o s t o r n i h p l a n o v a u u n u t r a š n j o s t i , d a o j e d n o od s v o j i h na jz re l i j ih r j e šen ja . I k o d ovog E h r l i c h o v a p r o j e k t a t r e b a p o m i š l j a t i n a s u r a d n j u m l a đ i h s n a g a u a te l jeu , n a š to u p u ć u j e više m o m e ­n a t a , p r i j e svega g ra f i čka m a n i r a sk ica , a z a t i m i v i soka s t i l ska e l abor i r amos t iz raza , k o j u ovdje p r v i p u t s u s r e ć e m o , a k o j a p r e t p o s t a v l j a n a č i n m i š l j e n j a n e o p t e r e ć e n k l a s i č n i m o b l i k o v n i m i p r o s t o r n i m p r e d o d ž b a m a .

J e d i n i p r o j e k t ko j i E h r l i c h , uz s p o m e n u t u k u ć u K e r d i ć , u s p i j e v a r ea l i z i r a t i u g o d i n a m a kr ize , b i l a j e s t a m b e n a z g r a d a Nik ić u B e o g r a d u n a u g l u Simi-me i Dos i t e jeve u l ice (1932.). N e k o l i k o p r i p r e m n i h sk ica p o k a z u j e s t a n o v i t u r o m a n t i č n u c r t u , a u du­g o m z a o b l j e n o m b a l k o n u č a k i d i r e k t a n os lon n a r a n e p r o j e k t e E. M e n d e l s o h n a . K o n a č n a i zvedba p o s v e j e u d u h u f u n k c i o n a l i s t i č k e e s t e t i k e s glat­k i m f a s a d a m a , p o j a s e v i m a p r o z o r a i k r o v n o m te­r a s o m , t e s l o b o d n i m p r o s t o r n i m r a s p o r e d o m u u n u t r a š n j o s t i š to j e o m o g u ć e n o p r i m j e n o m ske­l e tne a r m i r a n o b e t o n s k e k o n s t r u k c i j e .

P o s l j e d n j a j e E h r l i c h o v a rea l i zac i ja s t a m b e n o - p o -s lovna z g r a d a M i r o v i n s k e z a k l a d e G r a d s k e š ted io ­n i c e n a u g l u Gajeve i T r g a R e p u b l i k e , d o v r š e n a 1934. E h r l i c h j e d o b i o i zvedbu n a t e m e l j u na t j e ča j a , n a k o n š to j e n e k a d j e d i n s t v e n i b l o k Z a k l a d n e bol­n ice b i o r a s p a r c e l i r a n . Osnovn i p a r a m e t r i bi l i su

z a d a n i r a n i j i m n a t j e č a j e m za u r b a n i s t i č k o r j e šen j e b l o k a , n a k o j e m u j e sud j e lovao i P i č m a n (u zajed­nic i s J. Se i sse lom) , 2 0 a k a k o j e o n t a d a b i o u Ehr l i -c h o v u a te l j eu , n i j e i s k l j u č e n o d a j e s u d j e l o v a o i u r a z r a d i k o n a č n o g p r o j e k t a . U s v a k o m s luča ju E h r l i c h j e b i o sv j e s t an važnos t i z a d a t k a s o b z i r o m n a e k s p o n i r a n o s t p a r c e l e i želio j e o s t v a r i t i g rađev i ­n u iz raz i to s u v r e m e n o g k o n c e p t a , n a g l a š u j u ć i u j e d n o m i n t e r v j u u 1931. da , o s i m B e h r e n s o v e p re -g r a d n j e n a p o č e t k u Ju r i š i ć eve u l ice , »nije n i j e d n a g r a đ e v i n a n a J e l a č i ć e v o m t r g u ni p o o b l i k u , a n i p o d u h u m o d e r n a « . 2 1

N a č i n n a ko j i j e E h r l i c h r i j eš io z a d a t a k d o i s t a j e s m i o n i m o d e r a n . I n a to j j e z g r a d i a r m i r a n o - b e -t o n s k a k o n s t r u k c i j a o m o g u ć i l a k o n t i n u i r a n e po ja -seve p r o z o r a ko j i t e k u c i j e lom š i r i n o m p r o č e l j a , d o k j e p r i z e m n i d io i z b a č e n i p r e m a ul ic i za tvo­r e n t r a n s p a r e n t n o m s t a k l e n o m o p n o m , č i m e je p o s t i g n u t a p o t p u n a inverz i j a k l a s i č n e g r a đ e v n e t e k t o n i k e . Po j a s n o ć i o s n o v n e d ispozic i je , s u v r e m e ­n o m senz ib i l i t e tu i d o r a đ e n o s t i de t a l j a , t a Ehr l i ­c h o v a g r a đ e v i n a ide n e s u m n j i v o m e đ u k l a s i č n a o s t v a r e n j a n a š e m e đ u r a t n e a r h i t e k t u r e i č in i , ne s a m o v r e m e n s k i n e g o i s a d r ž a j n o , z a k l j u č a k nje­gova s t v a r a l a č k o g p u t a .

P o k u š a m o li n a k r a j u j e d n i m p o g l e d o m o b u h v a t i t i g lavne e t a p e t o g a p u t a o d e k l e k t i č k o g h i s t o r i c i z m a vezanog uz K o n i g a i b e č k u a k a d e m i j u , p r e k o us­p u t n i h d o d i r a sa seces i jom, L o o s o v a č i s t u n s t v a , o d m j e r e n o g m o d e r n i z m a u r a z d o b l j u z a j e d n i č k o g r a d a s K o v a č i ć e m , z a t i m p o v r a t k a e k l e k t i č k o j ma­n i r i u p r v i m p o s l i j e r a t n i m g o d i n a m a 1 n a p o k o n da p o s t e p e n o g p r i h v a ć a n j a a v a n g a r d n i h funkc io-n a l i s t i č k i h nače la , z a p a ž a m o da j e E h r l i c h u svega t r i d e s e t a k g o d i n a r a d a s a v l a d a o g o l e m i z r a ž a j n i r a s p o n , š to j e t r až i lo i z u z e t n u d u h o v n u č v r s t i n u i ve l iku s p o s o b n o s t p r i l a g o đ i v a n j a n o v i m o k o l n o s t i ­m a . E h r l i c h j e živio i d je lovao u p r a v o u d o b a k a d se p o d t e r e t o m n o v i h s p o z n a j a s l a m a j u s t a r a t ra­d i c i o n a l n a s h v a ć a n j a i k a d a dolaz i d o v a ž n i h p r o ­m j e n a n a sv im p o d r u č j i m a d r u š t v e n o g , i n t e l ek tu ­a lnog i u m j e t n i č k o g ž ivota . S t o g a i n j egovo dje lo u sebi s a ž i m a i povezu je dvi je gene rac i j e , dva v r e m e n a i dva p o s v e raz l ič i t a d u h o v n a i s k u s t v a . O n o se p r u ž a p o p u t g o l e m o g m o s t a s p r a g a s t o l j e ć a r a v n o do u ovo n a š e d o b a .

20

Vidi: Andrija Mutnjaković, Arhitekt Josip Pičman, Život umjet­nosti, 1971, br. 14, str. 75—89.

21

Vidi intervju s H. Ehrlichom u časopisu »15 dana«, 1931, br. 5.