UDC 262.12:929 Kirilovi S.

Vasa Lupulovi

IVOT I RAD EPISKOPASOFRONIJA KIRILOVIA

Kroz svoj ivot i rad vladika Sofronije Kirilovi postao je zna-ajna linost koliko za Srpsku pravoslavnu crkvu koju je sluio kaoarhimandrit Manastira Grabovca, Episkop Budimski i Temivarski,toliko i za Rumunsku pravoslavnu crkvu gde ga nalazimo na kratko vre-me kao episkopa Erdeqskog u veoma tekim vremenima. Rumunska pra-voslavna crkva iz Erdeqa bila je teko povreena u samom svom biuaktom o priznawu unije sa Rimom od 5. septembra 1700. napisanom uAlba-Juliji. Ovaj akt poptisan je od tadaweg episkopa Erdeqskog Ata-nasija Angela i jo 54 protopopa i 1563 svetenika. Potpisom ovogakta RPC iz Erdeqa ula je u epohu eeg gowewa i muenitva negoto je bila za dugi period Reforme, ali ona nije nestala kako je tvrdi-la dvorska propaganda, ve ivo obeleava svoje postojawe u celom pe-riodu u kome je bila prinuena da ivi u senci.

Nezadovoqstva i nemiri izazvani prilikom Unije u redu pravo-slavnih hriana poeli su da se ire po celoj zemqi Erdeqa. U ovimnarodnim pokretima u borbi za ouvawe pravoslavqa istakli su se: ka-luer Visarion Saraj sabrat manastira Pakrac pop Sofronije iz Kio-are, pop Molnar iz Sada, Nikolaje Oprea iz Selita i mnogi drugisvetenici i vernici. Najvie od ovih bili su uhapeni i zatvoreniu Bekim zatvorima gde su mnogi pretrpeli mueniku smrt.

Posle unije sa Rimom pravoslavni hriani iz Erdeqa ostali subez svog voe, poto je wihova jerarhija ukinuta od katolike upraveHabsburgovaca. Budui da su veze u verskom pogledu sa Rumunima sa jugai istoka Karpata bile zabrawene, oni su primili potporu od srpskiharhijereja sa podruja Karlovake Mitropolije koji su se zalagali i ra-dili na sreivawu stawa Crkve u Erdequ. Posle razdobqa od 60 god.Beki Dvor, uvidevi da na drugi nain ne moe smiriti verske ne-mire u Erdequ, reio je da prizna i postavi jednog jerarha i to u li-nosti episkopa Budimskog Dionisija Novakovia.1 Roen u Seuju u

135

1 Opirno o ovim znaajnim istorijskim dogaajima u Erdequ u prvoj poloviniXVIII veka: M. Pacurariu, Istoria Bisericii Ortodoxe Romane 1, Bucureti 1981, 294324; 382401; 500512; S. Dragomir, Istoria dezrobirii religioase a romanilor din Ardeal in sec al 18-lea,

Mohakom srezu, sveteniku karijeru zapoiwe u Manastiru Grabovcugde je doao jo kao dete i dobio monaki postrig. U in akona iprezvitera rukopoloio ga je episkop Budimski Vasilije Dimitrije-vi.2 Za vreme sledeeg Budimskog episkopa Dionisija Novakovia po-stavqen je za egzarha Seujske eparhije, a 21. aprila 1762. proizveden uin arhimandrita i postavqen za egzarha Budimske eparhije.3

Dok je upravqao Manastirom Grabovac, wegovim trudom i zauzima-wem 1761. sazidan je zvonik na crkvi manastira koja je posveena Sve-tim Arhistratizima Mihailu i Gavrilu, dok je 1768 god. crkveni iko-nostas iste crkve bogato bio ukraen i pozlaen".4

Na Arhijerejskom Saboru odranom 1769. godine za vreme mitropo-lita Georgijevia, bio je izabran za episkopa Erdeqskog. Iz razloga"to sabor nije imao nadlenost" da izabere episkopa za Rumune negosamo za Srbe, carica Marija Terezija anulirala je izbor, ali 1770. istacarica imenuje ga za episkopa Erdeqskog dobivi u meuvremenu dobrepreporuke od svojih savetnika. Tako je 28. januara 1770. bio potvren odcarice i iste godine 27. maja posveen u Sremskim Karlovcima za epi-skopa.

Novom izabranom episkopu Erdeqske eparhije stavqene su od au-strijskih vlasti isti teki uslovi (11 na broju) kao i wegovom pret-hodniku Dionisiju Novakoviu, svi grupisani oko toga da ne spreavairewe unije, pored kojih su dodali jo dva: da ne odrava sabore sasvetenicima i da ne vri kanonske posete bez odobrewa Erdeqskoggubernijuma.5 Osim toga trailo se novom episkopu da ne prima u svo-joj eparhiji svetenike koji su bili rukololoeni izvan Erdeqa, i jovie, da denuncira takve svetenike. Iste godine kad je imenovan So-fronije za Erdeqsku eparhiju, austrijska vlast je preduzela je jo dvemere za irewe unije u Erdequ. Tako po nalogu ve pomenute vladeosnovana je tamparija tzv. Ilirska u Beu u kojoj su se tampale bogo-slubene kwige za sve pravoslavce iz Austrijskog Carstva (Srbe, Ruse,Grke, i Rumune). Sa ovom merom to se tie Erdeqske eparhije imalose u vidu spreavawe unoewa bogoslubenih kwiga iz Moldavije iVlake u Erdeq.6

136

12, Sibiu, 19201930; A. Jivi, Relatile Mitropoliei de Carlovitz cu B. O. R. din Transilvania insec. al 18-lea, B. O. R. LXXXVIII, 56, Bucuresti 1970, 587596; K. Hitchins, Prot I. N. Beju,Documente privitoare la trecutul B. O. R. din Transilvania dupa 1761, Mitropolia Ardealului XIX,13, Sibiu 1974, 1336; S. Dragomir, Romanii din Transilvania i unirea cu Biserica Romei, B.O. R. LXXX, 910, 863937; V. Kostadinovi, Tri veka unije kod Rumuna, Kaleni 2,Kragujevac 1999, 1822; Q. Cerovi, Srbi u Rumuniji, Novi Sad 1997, 145148; B. Popo-vi, Znaajni istorijski dogaaji rumunsko-srpskih odnosa u Transilvaniji u prvoj pol. 18-ogveka, Temivarski zbornik, Novi Sad 2000, 6371.

2 Sava Ep. umadijski, Srpski Jerarsi od 9 do 20 veka, BeogradPodgoricaKragu-jevac, 1996 462.

3 Isto; Arhiv za istoriju S. P. Karlovake mitropolije, 3, 2, Srem. Karlovci 1913,183.

4 G. Marjanovi, Prvi ematizam P. S. Ep. Budimske, za god. 1896, Srem. Karlovci1896, 106.

5 M. Pacurariu, nav. delo, Q. Cerovi, nav. delo, 146.6 M. Pacurariu, nav. delo, 504.

Istovremeno obnovqen je jedan stariji nalog po kojem su pravo-slavni Rumuni bili obavezni da primaju u wihovim crkvama unijatskogepiskopa i da sluaju wegovu propoved.

U ovakvim tekim uslovima doao je vladika Sofronije u Erdeqpoetkom 1771. godine. Instaliran je u Sibiwu, jer je u ovom gradu bi-lo lake vlastima da prate wegov rad. U Sibiwu nije ni bilo crkvegde da slui ni stan za boravak, te je bio primoran da stanuje u ki-riji.7

U isto vreme u Sibiwu su se nalazili neki Grci trgovci koji suimali svoju crkvu. Ova se crkva nalazila na mestu sadawe katedrale.8

Iste je Grke pokuao da dovede pod svoje posluawe i wegov prethod-nik, vladika Dionisije Novakovi, ali Grci nisu hteli da priznajuwegov autoritet. Kao agilni diplomata vladika Sofronije uspeo je u je-sen 1771. uz pomo vlade da dovede pod svoje posluawe Grke iz Sibi-wa i tako rei problem crkve u kojoj je mogao vriti bogosluewe.

Za vreme svog episkopstva u Erdequ vladika Sofronije je imao kaosledbenike: Dimitrija Eustatijevia koji mu je sluio kao sekretar ituma za rumunski jezik, svetenika Komana Barsana iz Reinara iwegovog sina Savu Popovia-Barana.

Svetenika Komana Barsana iz Reinara, vladika je unapredio uin protoprezvitera za novoosnovani protoprezviterijat Reinarski:Svetenika Komana Barsana iz Reinara, iz stolice Sibiwa podi-gao sam i postavio ga za protoprezvitera hrama Sv. Proroka Ilije (da-nas prepodobna mati Paraskeva. B. A.) u Reinaru da nas predstavqa uReinarskom protoprezviteratu uz asni tron Sibiwa mi ga potvru-jemo i postavqamo. Izdat je akt za protoprezvitera kir Komanu Barsa-nu, proti Dato u Sibiwu 11. juna 1772 god., Sofronije KiriloviSS"9 Takoe, vladika je izdao akt i sinu prote Barsana, Savi Popovi-u-Baranu (17351808) 13. oktobra 1771. godine. Ovaj svetenik je zavreme episkopa Gerasima Adamovia bio imenovan za protu Sibiwskogprotoprezviterata.10

137

7 Isto.8 Isto.9 E. Cioran, Sapte generatii de preoti si protopopi-profesori din aceeasi familie: Barcianu

16991903, Sibiu (1955) 1991, 131.10 Isto, 131132; Koman Barsan sluio je za vreme etvorice srpskih Erdeqskih

episkopa. Roen je 1699, rukopoloen od episkopa Klimenta u Rimniku 1740. Sinelijuje dobio od episkopa Dionisija Novakovia 5. decembra 1761. Godine 1772. imenovan jeod episkopa Sofronija za protu novoosnovanog protoprezviterata Reinar koji je imao usvom sastavu 8 parohija. Ovaj protoprezviterat nije dugo trajao, jer na samo 12 km postojaoje protoprezviterat Sibinski. Prota Koman Barsan je iveo 105 godina. Umro je 1804.Podigao je pravu sveteniku dinastiju, jer wemu su sledili jo 6 generacija plemeni-tih i uenih svetenika. Odanost prote Komana srpskim vladikama vidi se iz onoga toje wegovom sinu dao ime Sava Popovi-Barianu: Sava po prvom srpskom arhiepiskopuSavi Nemawiu; Popovi poto je bio popov sin; prezime Barsan latinizirao je itako porodica Barsan pretvara ime u Popovi Barianu. Sava Popovi-Barianu je slu-io za vreme etiri srpska episkopa. Roen je 1735, bio je rukopoloen za akona 11. ok-tobra 1764. od episkopa Dionisija Novakovia. U in svetenika rukopoloen je od epi-skopa Partemija iz Rimnika, a sineliju je dobio od episkopa Sofronija 13. oktobra1772. Za vreme episkopa Gerasima Adamovia bio je prota Sibiwskog protoprezviterata.

Vladika Sofronije je pretrpeo mnoge tekoe koje su mu stalnostvarali unijatski episkopi Atanasije Rednik (17651772) i GrigorijeMajor (17731782). Kao primer slui dogaaj iz 1772. godine kada je uzvojnu silu uzeta crkva iz Roije Montane od pravoslavaca i data nakoriewe unijatima, dok je pravoslavni svetenik Petar Dib biouhapen.11

U ovakvim tekim uslovima vladici je bilo teko da obavqa svojedunosti. Izgleda da mu se zdravstveno stawe pogoralo i zato je tra-io 1774. godine od Bekog Dvora premetaj u neku drugu eparhiju. ZaErdeqsku episkopsku stolicu Sofronije predlae Bekom Dvoru sebiza naslednika svog sekretara Dimitrija Evstatijevia koji je bio veomauen ovek (kolovao se u Kijevu). Poto nije bio podoban kod nadle-nih vlasti, one ga nisu prihvatile kao Sofronijevog naslednika.

U meuvremenu vlasti su odobrile Sofroniju molbu, a eparhija jedata na upravqawe proti Jovanu Popoviu iz Hondola. Do imenovawaGedeona Nikitia (1783) Sofronije je i daqe rukopolagao svetenikeza Erdeqsku Eparhiju. 27. maja 1774, je Erdeq, napustio a na saboru kojije tada odran, komesar Baron, izaslanik Bekog Dvora, Matezen dono-si odluku da se Sofronije premesti kao episkop u Budimsku Eparhiju.12

Na prezentaciji mitropolita Vikentija Jovanovia-Vidaka bio je po-tvren od Marije Terezije za episkopa Budimskog 24. avgusta 1774. go-dine.13 Poto se sumwalo u ispravnost wegovog pravoslavnog ispoveda-wa vere, Sinod je zahtevao da javno ispoveda naelo svoga verovawa i daponovo poloi zakletvu.14 U Budimu ga je instalirao komesar gene-ral-major Berlendesen. Za vreme svog episkopstva u Budimskoj eparhijinije zaboravio mesto odakle je poeo svoju sveteniku karijeru Ma-nastir Grabovac i zato wegovim nastojawem crkva ovog manastira bivaukraena veto izraenim ivopisima."15

U Budimskoj eparhiji je sluio do 27. avgusta 1781. godine kada jebio imenovan za Temivarskog episkopa.16

Ustoliewe za episkopa Temivarskog obavqeno je 11. aprila 1781.godine. Od strane klira bili su prisutni: Vikentije Popovi episkopVraki, Jovan arhimandrit Hopovski, Pavle Avakumovi arhimandritBezdinski, Gerasim Adamovi arhimandrit manastira Svetog ura ideset protoprezvitera. Takoe su bili prisutni i predstavnici drav-nih vlasti.17

138

11 M. Pacurariu, nav. delo, 506.12 G. Marjanovi, nav. delo, 34.13 Isto, 4.14 M. Kosovac, Srpska Pravoslavna Karlovaka Mitropolija po podacima od 1905.

god., Srem. Karlovci 1905, 476.15 G. Marjanovi, nav. delo, 106.16 S. Kosti, Grobovi episkopa i graana Temivarskih u pravosl. srpskom Sab. hramu

Temivarskom 17571838, Temivar 1938, 13; Srpski Sion, 7, 22, Srem. Karlovci 1897,352.

17 Opirno o instalaciji u Temivaru videti radove: S. Kosti, nav. delo, 14 i S.Kosti, Srbi u Rumunskom Banatu, Temivar 1940, 16.

Budui da je bio bolestan od suice zdravstveno stawe mu se po-stepeno pogoravalo tako da je u Temivaru proiveo zadwih pet go-dina ivota. Umro je 28. februara 1786. godine. Sahrawen je pod veli-kim polijelejem nie soleje u temivarskoj Sabornoj crkvi u redu saepiskopima temivarskim Stevanom Avakumoviem i Maksimom Manu-iloviem.18

Wegov portret slikara Save Petrovia iz 1818. godine nalazi se uManastiru Bezdin.19

A delovawe episkopa Sofronija Kirilovia ostavilo je dubok tragu crkvenoj istoriji Srpske pravoslavne crkve i Rumunske pravoslavnecrkve, kako na duhovnom tako i na kulturnom planu.

Vasa Lupulovi

LIFE AND WORK OF THE BISHOP SOFRONIJE KIRILOVI

Summary

During his life and work Sorfonije Kirilovi became a significant person, both forthe Serbian Orthodox Church in which he served as the Archimandrite of the GrabovacMonastery, as the Bishop of Duda and Timisoara, and for the Romanian OrthodoxChurch as the Bishop of Erdly in very difficult times.

Born in Szecs in the Mohcs county, he began his priest career in the GrabovacMonastery where he arrived already as a child and received a monastic initiation. Atthe time of the Buda Bishop Dionisije Novakovi, he was given the rank of archiman-drite in 1762. At the Holy Synod of the Serbian Orthodox Church held in 1769 he waselected the bishop of Erdly, but was acknowledged only a year after by the EmpressMaria Theresa who in the meantime received good recommendations about him fromher councillors.

Ordained for the bishop on May 27 in Karlovci, Sofronije arrived to Erdly in1771. Like to his predecessor Dionisije Novakovi, the Austrian authorities imposeddifficult conditions implying that he should not hinder the spreading of the uniate, thathe should not keep councils with the priests, that he should not go to canonical visitswithout the approval of the authorities and that, in his diocese, he should not receivepriests ordained outside Erdly (he was even asked to report such priests to the authori-ties).

He was located in Sibinje (Sibiu), because it was easier for the authorities to mo-nitor his work in that town. In Sibinje there was no church where he could serve nor aplace stay, so he was forced to rent an apartment. Nevertheless, with great efforts hemanaged to bring under his auspices the Greek merchants from Sibinje who alreadyhad their church at the place of today's cathedral, and thus to solve the problem of thechurch.

During his service as a bishop in Erdly, the Bishop Sofronije had collaborators:Dimitrije Eustatijevi who was his secretary, then an interpreter for the Romanian lan-guage the priest Koman Barsan from Reinar and his son Sava Popovi Baran.

139

18 Opirno o sahrani ep. Sofronija videti rad S. Kostia, Grobovi, prilog 4,3638.

19 Klasicizam kod Srba, katalog slikarstva, Beograd 1965, 142.

Unlike them, he had great difficulties with the uniate bishops Atanasije Rednik (17651772) and Grigorije Major (17731782).

Because of many difficulties, but also largely because of his poor health, in 1774Sofronije asks the Vienna Court to transfer him to some other diocese. The authoritiesapproved his plea in 1774, so he was transferred to be the bishop of the Buda Diocese.During his service as a bishop in the Buda Diocese, he did not forget the place wherehe started his priest career the Grabovac Monastery; therefore, due to his efforts thechurch of this Monastery was adorned with wall-paintings.

He served in the Buda Diocese till August 27, 1781, when he was appointed thebishop of Timisoara. There he spent the last years of his life. He found eternal peacewith Our Lord on February 28, 1786 and was buried in the Orthodox Cathedral in Ti-misoara, beside the bishops of Timisoara Stevan Avakumovi and Maksim Manuilovi.

Vasa Lupulovici

VIAA I ACTIVITATEA EPISCOPULUI SOFRONIE CHIRILOVICI

Rezumat

Prin viaa i activitatea sa episcopul Sofronie Chirilovici a rmas n istorie ca opersonalitate important att pentru Biserica Ortodox Srb, pe care a slujit-o mainti ca arhimandrit al Mnstirii Grabova, apoi ca episcop de Buda i de Timioara,dar i pentru Biserica Ortodox Romn pe care a slujit-o n calitate de episcop alromnilor din Ardeal n vremurile grele ce au urmat evenimentului unirii cu Roma dinanii 16981700.

Nscut la Seciuia, lng Mohaci, viitorul episcop Sofronie a fost clugrit detnr la Mnstirea Grabova. n anul 1762, episcopul Dionisie Novacovici l-a ridicat larangul de arhimandrit La sinodul arhieresc din 1769 el a fost ales episcop al Ardealu-lui, dar nu a fost confirmat dect n 1770 de mprteasa Maria Tereza, dup ce aceastaa primit referine bune despre el de la consilierii si.

Episcopul Sofronie Chirilovici a venit din Ardeal la nceputul anului 1771. Ase-menea predecesorului su (episcopul Dionisie Novacovici) i s-au impus condiii grele(11 la numr), toate grupate n jurul faptului de a nu mpiedica rspndirea uniaiei. Bachiar mai mult, i s-a impus s nu ntrein legturi cu preoii si (sobor, vizitele canoni-ce) fr aprobarea guvernului i de a nu primi preoi hirotonii n afara Ardealului,cerndu-i-se chiar s-i denune pe acetia.

Instalat la Sibiu din considerentul de a fi mai uor de supravegheat de autoriti,episcopul Sofronie nu avea nici biseric unde s slujeasc i nici locuin, astfel c afost nevoit s stea n chirie. Cu eforturi personale, i ajutat de autoriti, el a reuit saduc sub ascultarea sa pe unii negustori greci din Sibiu care aveau o biseric pe loculactualei catedrale mitropolitane i astfel s rezolve problema slujbelor.

La Sibiu, n calitate de colaboratori apropiai, i-a avut pe braoveanul DimitrieEustatievici, care i-a slujit ca secretar i interpret, i pe protopopul Coman Barsan i fi-ul acestuia Sava Popovici Barceanu din Rinari. Pe toat durata slujirii n Ardeal afost nevoit s suporte multe greuti din partea episcopilor unii Atanasie Rednic(17651772) i Grigorie Maior (17731782).

Necazurile ce i-au fost pricinuite i nrutirea sntii sale l-au fcut pe Sofro-nie s cear, n septembrie 1773, s fie numit la una din eparhiile ortodoxe srbe. Cere-rea sa i-a fost ndeplinit abia peste un an, cnd a fost numit titular al scaunului episco-pal de la Buda. Pn la numirea noului episcop Ghedeon Nichitici, n 1783, episcopulSofronie a continuat s hirotoneasc preoi pentru Ardeal.

140

Pe timpul pstoririi sale la Buda nu a uitat locul de unde i-a nceput carierapreoeasc, Mnstirea Grabova i, graie efortului su, bisericii din mnstire i-a fostrestaurata pictura. Numi n 1781, episcop la Timioara, Sofronie a petrecut aici ultimiisi ani de via. Fiind bolnav de tuberculoz, a murit la 28 februarie 1786. A fostnmormntat n biserica Timioara-Cetate, n rnd cu episcopii Stevan Avacumovici iMaxim Manuilovici.

141