I

E. Ziraat Fakltesi Dergisi zel Says

The Journal of Agricultural Faculty of Ege University

Special Issue

ISSN 1018-8851

5. ULUSAL BTK BESLEME VE GBRE KONGRES

Bildiriler Kitab

15-17 Eyll 2010

E. Ziraat Fakltesi, Bornova-ZMR

II

Derginin Sahibi: Prof. Dr. Fazl Akn Olgun

Ege niversitesi Ziraat Fakltesi Dekan Bornova-ZMR

Kongre Bakan: Prof. Dr. Dilek Ana

Ege niversitesi Ziraat Fakltesi Toprak Bilimi ve Bitki Besleme Blm Bornova-ZMR e-posta: dilek.anac@ege.edu.tr

Basm Sorumlusu: Dr. Cenk Ceyhun Kl Ege niversitesi Bayndr Meslek Yksekokulu Bayndr-ZMR e-posta: cenk.kilic@ege.edu.tr

Dr. Bihter olak Esetlili Ege niversitesi Ziraat Fakltesi Toprak Bilimi ve Bitki Besleme Blm Bornova-ZMR

e-posta: bihter.colak@ege.edu.tr Kongre Bilimsel Dr. Bihter olak Esetlili Sekreterlii: Yrd. Do. Dr. Hakan akc

Ege niversitesi Ziraat Fakltesi Toprak Bilimi ve Bitki Besleme Blm Bornova-ZMR e-posta: bihter.colak@ege.edu.tr hakan.cakici@ege.edu.tr

Yayn Haklar: Bu kitaptaki bildirilerin yayn sorumluklar yazarlarna aittir. Yazar izni olmadan tamamen ya da ksmen oaltlamaz.

III

DZENLEME KURULU

Prof. Dr. Dilek Ana (Ege niversitesi) Genel Mdr Ali Karaca (TGEM)

Prof. Dr. Nevin Eryce (Ege niversitesi) Prof. Dr. Burin okuysal (Ege niversitesi) Genel Md. Yrd. Bahattin Bozkurt (TGEM)

Bitki Besleme Daire Bak. Gazi Kaya (TGEM) Do. Dr. Eref rget (Ege niversitesi)

Do. Dr. mer Elmac (Ege niversitesi) Yrd. Do. Dr. Blent Yamur (Ege niversitesi) Yrd. Do. Dr. Hakan akc (Ege niversitesi)

Dr. Cenk Ceyhun Kl (Ege niversitesi) Dr. Bihter olak Esetlili (Ege niversitesi)

ONUR KURULU

Prof. Dr. Habil olakolu Prof. Dr. Nuri Gzel

Prof. Dr. Hseyin Hakerlerler Prof. Dr. Burhan Kacar Prof. Dr. Rafet Kln

Prof. Dr. dris Kovanc Prof. Dr. Turgut Kseolu Prof. Dr. Ahmet zgm Prof. Dr. Sevim Zabunolu

BLM KURULU Prof. Dr. Hamit Altay (Onsekiz Mart niversitesi)

Prof. Dr. Dilek Ana (Ege niversitesi) Prof. Dr. Suphi Aslan (Mustafa Kemal niversitesi)

Prof. Dr. . Zeki Atalay (Ege niversitesi) Prof. Dr. Orhan Aydemir (Sleyman Demirel niv.)

Prof. Dr. Sait Gezgin (Seluk niversitesi) Prof. Dr. Mustafa Kaplan (Akdeniz niversitesi)

Prof. Dr. lhan Karaal (Ankara niversitesi) Prof. Dr. M. Rt Karaman (Gaziosmanpaa niv.)

Prof. Dr. A. Vahap Katkat (Uluda niversitesi) Prof. Dr. Zlkf Kaya (ukurova niversitesi)

Prof. Dr. Cengiz Kaya (Harran niversitesi) Prof. Dr. Ahmet Korkmaz (Ondokuz Mays niv.)

Prof. Dr. efik Tfenki (Yznc Yl niversitesi) Prof. Dr. Nesrin Yldz (Atatrk niversitesi) Prof. Dr. brahim Yoka (Mula niversitesi)

Onur Kurulu ve Bilim Kurulu yeleri soyadlarna gre alfabetik olarak sralanmtr.

IV

V

NSZ

Hzla artan dnya nfusuna bal olarak tarmsal retimin arttrlmas gereklilii, ar tarmsal uygulamalarn yaratt evresel problemlerin zm, bitki besleme ve gbreleme alannda yaplan almalara ve zm nerilerine olan ilgiyi ve nemi her geen gn arttrmaktadr.

Nfus art ve tarmsal retime ihtiya birlikte dnldnde, en youn tarmsal girdi kullanm az gelimi veya gelimekte olan lkelerde grlmektedir. Bu gibi lkelerde bilinsizce yaplm ve yaplan tarmsal uygulamalar, snrsz, kontrolsz ve kaak kimyasal kullanmlar doal kaynaklarmz olan hava, su ve topraklarmz yok etmektedir. Tarmsal kimyasallarn banda da kimyasal gbreler gelmektedir. Tereddtler yaratan ar ve plansz gbre kullanm zamanmzda toprak analizlerini ve bu balamda kontroll gbre kullanmn ne karmaktadr. Artk bu bilin yaratlmtr. Bitki besleme ve gbreleme konularnda srdrlen almalar ve gelitirilen yeni yntemler topraktan sofraya kadar salkl rnlerin yetitirilebileceini gstermektedir. Gbre kullanm ve tketiminde iftilerin doru bilgiye ulaamamas da en nemli problemlerden birisidir. Bilimsel aratrma sonular reticilere ve gbre bayilerine duyurulmal yani bilgi ak salanmasnda gereken zen gsterilmelidir. reticilerimizin etkin katlmlar ile onlarn yresel deneyimlerinden de istifade edilmelidir. Doru gbreleme yaparak evre ve insan salna zarar vermeyen, doal kaynaklar ve gda gvenliini koruyan, tm aamalar izlenebilir tarmsal retim yapan bilinli reticiler yaratlmaldr.

Bitki besleme ve gbrelemede yeni gelimeler ve teknikler, gbre-verim-kalite ve evre ilikileri, sektrel durum almalar zerine odakl stratejilerin gelitirilmesi, organik ve srdrlebilir tarm ve geleneksel uygulamalarn iyiletirilmesi, evre duyarllnn arttrlmas ve artan verim ve kaliteye ulalmas ncelikli hedefler arasnda yer alacaktr.

Sz edilen konular ile ilgili olarak gncel bilgileri aktarmak, tamamlanm almalara ait deneyimleri paylamak ve tartmak amacyla, Bitki Besleme, Gbreleme ve ilgili konularda alan Akademisyenlerimiz, Tarm ve Kyileri Bakanlmza bal Aratrma Enstitlerimiz, Gbre Sektrnn mensuplar ve konuya ilgi duyan herkese ak olarak yaplan 5. Ulusal Gbre ve Bitki Besleme Kongresi 15 - 17 Eyll 2010 tarihleri arasnda Ege niversitesi Ziraat Fakltesinde ve Toprak Blm nderliinde dzenlenmitir.

Bu eser Kongre Kitab olarak baslmtr. Tarma gnl veren herkes iin yararl bir kaynak olmasn ve tm bilgilerin ilgili kii ve kurumlara ulamasn diliyoruz

Dzenleme Kurulu adna Prof. Dr. Dilek Ana

VI

VII

5. ULUSAL BTK BESLEME VE GBRE KONGRES

SONU BLDRGES

zmirde gerekletirilen Beinci Ulusal Bitki Besleme ve Gbre Kongresi Ege niversitesi Ziraat Fakltesi Toprak Bilimi ve Bitki Besleme Blm ile Tarm ve Kyileri Bakanlndan TGEMe (Tarmsal retim ve Gelitirme Genel Mdrl) bal Daire Bakanl ve Aratrma Enstitlerinin ibirlii ile 15-17 Eyll 2010 tarihlerinde 220 kiinin katlm ve 4 arl, 54 szl, 57 poster bildirinin tartlmasyla tamamlanmtr. Etkinlikte, gbre sektrmzden GBRETA (Gbre Fabrikalar T.A..) Firmas Ana Sponsorluu stlenmitir. Bata TOROS TARIM Sanayi ve Ticaret A.., stanbul Gbre Sanayii A.., Gbre thalatlar Dernei olmak zere sektrde hizmet veren kimi kk lekli irketler ve yer alan dier kurulular da katkda bulunmulardr.

Kongreyi Ziraat Fakltelerinde alan akademisyen ve aratrmaclar, Tarm ve Kyileri Bakanlndan konuyla ilgili ynetici ve uzmanlar ile Bakanla bal aratrma enstitlerinde grev yapan aratrmaclar, gbre sektrnde alan ziraat mhendisleri, bitkisel retim danmanlar ile sektrde faaliyet gsteren firmalarn temsilcileri ve gbre bayileri izlemilerdir.

Trkiye genelinden katlmla gerekletirilen kongrede, niversiteler ve aratrma enstitlerinde yaplan aratrmalar sunulmu, bitkisel retimde gbreleme ile ilgili sorunlar dile getirilmi ve neriler yaplmtr. Kongre sonucunda belirlenen ve ncelikle zerinde durulmas istenen nemli konular aada zetlenmitir:

1) Aratrma projeleri, yre sorunlarna ynelik planlanmaldr. zel sektr ile aratrmaclarn ibirlii iinde almas durumunda yresel sorunlarn zlmesine ynelik daha salkl projeler retilecektir.

2) Tarm rnlerimizin pazarlanabilmesi iin Tarm ve Kyileri Bakanlnn 2004 ylnda yaynlad ve yrrle giren yi Tarm Uygulamalar ynetmelii lke genelinde yaygnlatrlmal ve daha ok tevik edilmelidir.

3) Tarm ve Kyileri Bakanlnca toprak analizine verilen destek nedeniyle iftilerce yaptrlan toprak analiz says artmtr. Buna bal olarak Toprak, Yaprak, Su ve Gbre Analizi Laboratuarlarnn lke genelindeki says artmaktadr. Bu balamda satn alnm pahal aletlerin ve kimyasallarn etkin bir ekilde kullanm salanmal ve yeni laboratuarlarn almas srecinde gereksinimler ve laboratuarlarn verimli altrlabilme olanaklar dikkate alnmaldr. Toprak analizlerinin amacna ulaabilmesi asnda rnek alm, analizler ve analize dayal gbre uygulama safhalarnda eitim ve kontroller arttrlmaldr. Yaprak analizleri ve mikro element analizleri de gbrelemede nemlidir. Bu analizlerinde destek kapsamnda zellikle baz rnlerde deerlendirilmesi iin almalar yaplmaldr.

4) Yksek renim Kurumlar ile ortak aratrmalar yapan kamu kurumlarna ait projelerde aletlerin ortak ve bylece etkin kullanm gerekletirilmelidir.

5) Tarm ve Kyileri Bakanl ve Bakanla bal kurumlar, Ziraat Faklteleri ve gbre sektr arasnda organik ba glendirilmelidir. Sektr, sorunlar AR-GE yapan kurumlara iletmeli ve bu projelere destek vermelidir.

6) Eitim iin sektrel kurumlar tarafndan bte ayrlmaldr.

VIII

7) Sahte gbre sorununa zm iin caydrc yasal yaptrmlar getirilmeli, Ambalaj sanayi, gbre torbalar ve ambalajlarnda barkod sistemine gemelidir. Bu konuda taklidi nlemek amacyla TBTAK tarafndan yrtlen nitrat projesi kapsamnda gelitirilen barkod sisteminden yararlanlabilir.

8) Hammaddelerin ar metal ve radyonklit ieriklerinin belirlenmesi iin yasal dzenlemeler getirilmelidir. Kimyevi gbre mevzuat Avrupa Birlii ortak mevzuat olup, bu konuda AB Komisyonu tarafndan yaplan almalar Bakanlmzca verilen katklarla devam etmektedir. Getirilen yenilikler en ksa zamanda lkemiz mevzuatna uyarlanacaktr.

9) Fertigasyon ile ilgili daha fazla aratrma yaplmaldr.

10) Mikrobiyal gbrelerin ithalat daha sk denetim altna alnmal, retildii lkede gbre olarak kullanldna dair resmi belgesi olmayan gbrenin ithaline izin verilmemelidir. Ayrca deneme yaplan corafi blgenin dnda kullanlmamaldr. Ancak mikrobiyal gbre ve gbrelemeye nem verilmeli ve bitkisel retimde kullanm tevik edilmelidir.

11) Gbre tavsiyelerinde Ca-Mg-K oranlarna/dengelerine dikkat edilmelidir.

12) Gbre retici, ithalat veya satclarnn Ziraat Mhendisi olma ya da kadrolu Ziraat Mhendisi altrma zorunluluu getirilmelidir.

13) Ahr gbresi, yeil gbre ve kompost kullanmnn yaygnlatrlmas tevik edilmelidir.

14) Gbrelerin etkinlii bakmndan uygulama yntemleri nemlidir. Bu nedenle ekim ve gbreleme makinelerinin gelitirilmesi salanmaldr.

15) Daha sonra dzenlenecek bitki besleme ve gbre kongrelerine uygulamac kurululardan arl bildiri vermek zere konumaclar davet edilmeli, toplantlara uygulamac kurululardan katlmn arttrlmas ynnde giriimlerde bulunulmaldr.

16) Kyoto Protokol dikkate alnarak azot (N) kullanm ve Nitroz Oksit ile ilgili almalar tevik edilmelidir.

17) Toplantlarda ilgili Sivil Toplum Kurulular daha ok yer almaldr.

18) Sz edilen konularn uygulaycs olan iftilerin eitilmesi ve bilgilendirilmesi ile ilgili zmler aranmaldr.

IX

TRKYE TOPRAK BLM DERNE

Bir sivil toplum kuruluu olan (STK) Trkiye Toprak Bilimi Dernei (TTBD), 1964

ylnda kurulmu olup, Trkiyede toprak bilimini gelitirmeyi, yaymay ve benimsetmeyi

ama edinmi bir bilim adam ve meslekta topluluudur. Halen %70i akademisyen olmak

zere 829 yesi bulunan TTBD bugne kadar 7si uluslararas olmak zere toplam 20 kongre

dzenlemi olup, 2012 ylnda da 8. Uluslararas Toprak Kongresini Ege niversitesi Ziraat

Fakltesi Toprak ve Bitki Besleme Ana Bilim Dalyla gerekletirecektir.

erisinde toprak, su maden vs doal kaynak olan her trl uygulamalarda gr

bildiren derneimiz halen evre ve Orman Bakanlnn lleme ve Arazi Bozunumu STK

odak noktas grevini yrtmektedir.

TTBD, Toprak Bilimi ve Bitki Besleme Dalndaki birikim ve gelimelerden zm

yoluna karak ve gemiteki yanl uygulamalar da gz nne alarak, topraklarmzn

korunmas, kullanlmas ve deerlendirilmesinde rehberlik ve nclk ederek, doal evre ve

toprak bilincini toplumda yaygnlatrmay kendisine misyon edinmitir. Bu amala Ocak

2011 yl itibariyle Toprak Bilimi ve Bitki Besleme Dergisi kartlmaya balanacaktr.

lkemizde ve hatta Dnyada ekilebilir alanlar snrldr. Artan nfusun beslenmesi

birim alandan srdrlebilir artlarda en yksek verimi almamzla mmkndr. Bu kapsamda

yeni sistemleri, teknolojileri takip etmek ve bunlar reticilerle paylaarak onlar

ynlendirmek bizim grevimizdir. Geleneksel yntemlerin deiebilmesi ancak bizim bu

konuda gstereceimiz gayret ile baarlabilecek bir konudur.

Biliyoruz ki toplumlarn sosyo-ekonomik bakmdan kalknmalar ve gelecee gvenle

bakmalar doal kaynaklarnn (toprak ve su) gelitirilerek aklc kullanmnn salanmasyla

mmkndr. Bu da ancak mevcut kullanm bilmek ve darboazlar ortaya koyup zm

retmekle salanr.

rnein bitki besin maddelerinin ihtiyac kadar topraa verilmesi konusunda hepimiz

hemfikiriz. Hatta bu konuda Tarm ve Kyileri Bakanlnn analiz destei uygulamas

bulunmaktadr. Bu kapsamda faaliyet gsteren laboratuarlardan gelen verileri ileyebilecek

bir veri taban uygulamasnn, istediimizde bu bilgileri derleyip toparlayp ortaya

koyabilecek bir yazlm sisteminin olmas gerektiini dnyoruz. Bylelikle doru

yaplm, doru kaydedilmi ve doru ilenebilen toprak analiz verileri lkemizde,

bozulmann nerelerde ortaya ktn ve nasl nlem alnabileceini ortaya koyma asndan

byk neme sahip olacaktr.

X

Bir baka rnek toprak verimliliini korumaya ve devamlln salamaya ynelik

tarm tekniklerinin desteklenmesidir ki toprak ilemesiz tarm teknii (no-tillage), bu

balamda Tarm ve Kyileri Bakanlnn tarafndan desteklenmektedir.

yi tarm uygulamalar srdrlebilir tarm iin nemli bir giriimdir. Bu giriimin su

kaynaklaryla ilikisi daha somut olarak kurulmal ve mutlaka desteklenmelidir.

Yine verimin arttrlmas amacyla kimyasal gbreye destek verilirken, doal

kaynaklardan salayabileceimiz ve toprak iin vazgeilmez olan organik gbre, toprak

dzenleyici ve slah edici girdiler de gz ard edilmemelidir.

Son dnemde yaplan arazi toplulatrmalar lkemizin blnerek azalan toprak

varln daha verimli hale getirmesi asndan ok nemlidir. Bu almann lkemizin

tamamnda yaygnlamas ise dileimizdir.

lkemizde sadece tarmsal alanlarn ihtiyac deil, ayn zamanda tm yer bilimleri ile

uraan disiplinlerinde ihtiyac olan gncel ve kaliteli toprak verilerini ieren Trkiye toprak

veri tabannn da bir an nce oluturulmas gerekmektedir.

Yine biliyoruz ki gnmzde hzla gelien teknolojiler daha fazla enerji gereksinimini

zorunlu klmaktadr. Doal kaynaklarmzn korunmas ve srdrlebilirliinin devam

asndan yenilenebilir enerji kaynaklarnn (rzgr, jeotermal, biyoktle vs.) kullanlmas ve

kullanmnn desteklenmesi ivedilikle alnacak nlemler arasnda olmaldr.

Sonu olarak, Trkiye Toprak Bilimi Derneinin temeldeki amac lkemizin doal

kaynaklarnn (toprak ve su kaynaklarnn) korunmas ve srdrlebilirliine katkda

bulunabilmektir. ye olsun ya da olmasn tm meslektalarmzn ve konuya nem veren

dier tm disiplin mensuplarnn bu anlamda yardmlarn esirgemeyecekleri inancyla, tm

iftiler, yetitiriciler, reticiler, uygulayclar, teorisyenler ve akademisyenlerle ibirlii

ierisinde iyi eyler yapacamz inancndayz.

5. Ulusal Bitki Besleme ve Gbre Kongresinin dzenlenmesinde emei geen herkese

ve Trkiye Toprak Bilimi Dernei olarak bizleri sizlerle buluturan organizasyon komitesine

teekkr eder, kongrenin kurumlar aras diyaloun gelimesine ve Trk Gbre Sektr ile

bitkisel rn ynetimine katklar salayacana olan inancmzla tm katlmclara baarlar

dilerken, kongre dzenleyicilerini itenlikle kutluyor ve kongrenin baarl gemesini

diliyoruz.

TTBD Ynetim Kurulu adna,

Bakan Prof. Dr. Ayten KARACA

XI

NDEKLER Sayfa No

nsz... V

Sonu Bildirgesi.. Trkiye Toprak Bilimi Dernei Grleri

VII IX

ARILI BLDRLER Gemiten Gnmze Gbre Sektr Tahir OKUTAN.

2

Farkl Taban Gbrelerinin Dane Msr retiminde Verim ve Besin Maddesi Alnmna Etkisi Mehmet Eref RGET Mahmut TEPECK Hakan AKICI Dilek ANA zzet Zeki ATALAY Habil OLAKOLU.

6

Toprak Verimlilii Tehis Yntemlerinin Karlatrlmas zzet Zeki ATALAY..

12

Artma amurlarnn Tarmsal Amal Kullanm ve Gbre Deeri Ali Vahap KATKAT Bar Blent AIK..

16

BLDRLER

KMYASAL GBRELER ve GBRELEME (Szl Bildiriler)

Isparta (Senirkent) Blgesi Topraklarnda Farkl Demir Gbrelerinin eftalide Demir ve Dier Elementlerin Almna Etkileri Hseyin AKGL Kadir UGUN...

29

Farkl Dozlarda Uygulanan Molibdenin Nohut (Cicer arietinum L.) Bitkisinin Azot eriine Etkisi Emre AKKU Nuray Mcella MFTOLU...

35

Yapraktan Uygulanan Borlu Gbrelerin Kiraz Aalarnn Geliimi zerine Etkisi Serhat GREL Haluk BAAR Hakan ELK Tamer ATA...

41

Trkiyede Toprak Analiz Laboratuarlarnn Sorunlar ve zm nerileri Sait GEZGN.

48 ukurova Blgesi Buday Alanlarnda Topraktaki Mineral Azot ile Verim ve Azot Kullanm Arasndaki liki Hayriye BRK Ebru KARMEZ Mahmut ETN Sevilay TOPU Cevat KIRDA Eren ZTEKN Mahmut DNGL................................................

52

Trkiyede Kullanlan Amonyum Nitrat (%33) Gbresinin Fiziksel ve Kimyasal zellikleri Haydar POLAT Remzi Murat PEKER Aynur EML Dilek TERZ lhan GNGR Celal KOCA.............................

58

Baz Tescilli Nohut eitlerine Demir ve inko Uygulamasnn Bitki Demir, inko Alm ve Aktif Demir eriine Etkisi Nilfer KARA Ayen AKAY.................................................................

67

XII

NDEKLER Sayfa No

Ayva Aalarna Uygulanan Kalsiyumun Meyve Kalitesine Etkisi Glser YALIN Ramazan YAVUZ Bilgin ALTINEL Ahmet ZGM Szer ZELKK..

74 Tokat Kazova Yresi Srk Domates Yetitiriciliinde Fertigasyon Teknii ile Uygun Azot Dozu ve Bitki Su Tketiminin Belirlenmesi Sezer AHN Mehmet Rt KARAMAN Ali NLKARA Naif GEBOLOLU Ayegl DURUKAN...........................................................

81

Budayda Farkl Kkrt ve Azot Uygulamalarnn Bitki Bymesi ve Kuru Madde Verimi zerine Etkisi Halil ERDEM Nuri DLEK Pnar YARDIM Osman ZDEMR M. Blent TORUN.....

88 Farkl Kompoze Gbre Dozlarnn ok Yllk im (Lolium perenne) ve Kams Yumak (Festuca arundinacea) im Karmlarndaki Yeil Alan Performansna Etkisi Ali SALMAN Rza AVCIOLU Behet KIR..

95

Topraa Uygulanan Kkrtn Bodur Fasulye (Phaseolus Vulgaris L.) Genotipinin Geliimi ve Mikro Besin Elementi Yarayllna Etkisi Fatma GKMEN Seyit Ali YAVUZASLAN Mehmet HAMURCU Mustafa HARMANKAYA Sait GEZGN

102

Magnezyumlu Gbrelemenin Patatesin Verim ve Kalitesine Etkileri Mehmet ZENGN Fatma GKMEN Sait GEZGN

108

ukurova Blgesinde II. rn Msr eitlerinde Farkl Geliim Dnemlerinde Azot Kullanm Potansiyeli Krat KORKMAZ Hayriye BRK Ahmet Can LGER Gkhan BYK Ebru KARNEZ Blent AKIR Gnl ZGENTRK mer KONUKAN John RYAN..

118

Farkl Taban Gbrelerinin Pamukta Verim ve Besin Maddesi Alnmna Etkisi M. Eref RGET Mahmut TEPECK Hakan AKICI Dilek ANA zzet Zeki ATALAY Habil OLAKOLU..

124

KMYASAL GBRELER ve GBRELEME (Poster Bildiriler)

Trkiyede Kullanlan re Gbresinin Fiziksel ve Kimyasal zellikleri Remzi Murat PEKER Haydar POLAT Dilek TERZ Celal KOCA lhan GNGR Aynur EML ...

131

Trkiyede Kullanlan Diamonyum Fosfat Gbresinin Fiziksel ve Kimyasal zellikleri Haydar POLAT Remzi Murat PEKER Dilek TERZ Aynur EML Celal KOCA lhan GNGR...

139

2000li Yllarda Trkiye'de Azotlu Gbre retim ve Tketimi Sevin ADLOLU Ali SMER Aydn ADLOLU

148

Azotlu ve Potasyumlu Gbrelerin Antepfst Yapraklarnn Mikro Besin Maddesi erikleri zerine Etkisi Saime SEFEROLU H. Gner SEFEROLU F. Ekmel TEKNTA

152

XIII

NDEKLER Sayfa No

Farkl Buday eitlerine Yapraktan Mangan Uygulamasnn Baak zellikleri, Tane Verimi ve Protein eriine Etkisi Nurdilek GLMEZOLU Tubahan TADEMR ..

160

Topraktan ve Yapraktan inko Uygulamalarnn Marulun (Lactuva SativaL.) Baz Vejetatif Gelime Parametreleri ve inko eriine Etkisi Blent YAMUR enay AYDIN.....

166 Klinoptilolit-Leonardit-Kimyasal Gbre Uygulamasnn Buday Bitkisinde Verim ve Verim Unsurlarna Etkisi Murat TRYAKOLU Sema KARANLIK..............................................

171

Muzda Makro ve Mikro Gbrelemenin Verim ve Kalite zerine Etkisi Hamide GBBK Hasan PINAR Erkan ERDOAN Lami KAYNAK Alim ALAYAN.

177

Farkl Dzeylerdeki Potasyum ve Demir Uygulamalarnn Perlit Ortamnda Yetitirilen Domates Bitkisinin Demir ve Klorofil erii zerine Etkilerinin Belirlenmesi Filiz KTREN ASR Sahriye SNMEZ....

183

Borlu Gbrelemenin Fndk Bitkisinin Verim ve Yapraklarn Baz Bitki Besin Maddesi erikleri zerine Etkisi Muhammet AHN Ceyhan TARAKIOLU Tayfun AKIN.....

190

Farkl Form ve Dozlarda Fosforlu Gbre Uygulamalarnn Aspir (Carthamus Tinctorius L.)in Ya Verimi zerine Etkisi zden ZTRK Refik UYANZ Rahim ADA mmhan ETN KARACA

197

Camarosa ilek eidinde Besin Maddelerinin Mevsimsel Deiimi Saime SEFEROLU Mustafa Ali KAPTAN

203

ORGANK GBRELER ve GBRELEME (Szl Bildiriler) iftlik Gbresinin Farkl Formlarnn, ukurova Blgesi Koullarnda, Tek Yllk im (Lolium Multiflorum Lam.)in Ot ve Tohum Verimi le Ot Kalitesine Etkisi Reit GLTEKN lker NAL Veyis TANSI

211

Organik Materyal Uygulamalarnn Kil Tekstrl Topran Katyon Deiim Kapasitesi zerine Etkileri Erdem YILMAZ Zeki ALAGZ...

217

Farkl Organik Materyal lavesinin nkbasyon ncesi ve Sonras Toprak zellikleri ve Besin Elementlerinde Olan Deiimler mmhan KARACA Refik UYANZ Emel KARAARSLAN H.Hseyin ZAYTEKN..

225

Farkl Lokasyonlarda Artan Dozlarda Uygulanan Tki-Hmasn Zeytinin Srgn Uzunluu ve Besin Elementleri eriine Etkisi Sait GEZGN Nesim DURSUN Fatma GKMEN....

232

Msr Bitkisinin (Zea mays L.) Fosfor Kullanm Etkinliini zerine Bio Gbre Uygulamalarnn Etkisinin Mekanistik Modelleme ile Belirlenmesi Adem GNE Aslhan ESRNG Ouzhan UZUN Nizamettin ATAOLU Ferda AKKU Alparslan GRSOY Metin TURAN

241

XIV

NDEKLER Sayfa No

BYOLOJK GBRELER ve GBRELEME (Szl Bildiriler) Konya Yresinden zole Edilen Doal Rhizobium Bakterilerinin Kuru Fasulyede (Phaseolus vulgaris L.)Verim ve Verim Unsurlarna Etkisi Refik UYANZ mmhan KARACA Emel KARAARSLAN.....

252

Bakteri Alamas ve Demir Uygulamasnn ukurova Koullarnda 1. rn Yerfstnda Biyomas, Tane Verimi ve Bitki Azot eriine Etkisi Kemal DOAN Mustafa GK Ali OKAN

261

Topraksz Ortamda Roka ve Tere Yetitiriciliinde Mikrobiyal Gbre (Trichoderma harzianum, KUEN 1585) Uygulamasnn Bitki Geliimi ve Verimi zerine Etkileri Nusret ZBAY Necla EMREBA Sermin AKINCI..

268

Tuzlu Alanlardan zole Edilen Mikoriza Sporuyla Alanm Buday Bitkisinde Beslenme ve Geliim Durumu Refik UYANZ Emel KARAARSLAN mmhan KARACA (ETN) mer ELK.....

275

Mikorizann inko Yarayll Dk Kireli Topraklarda Budaylarn inko Alm ve inko Etkinlii zerine Etkileri Emin Blent ERENOLU Yung Jong LEE Volker RMHELD....

283

BYOLOJK GBRELER ve GBRELEME (Poster Bildiriler) Bakteri Alamas ve Demir Uygulamasnn Yerfst Bitkisinde Farkl Topraklarda Nodlasyon, Biyomas Verimi ve Bitkide Azot Konsantrasyonuna Etkisi Mustafa GK Kemal DOAN Ali COKAN Hesna PAMRALAN Esin GVERCN..

290

TOPRAK VERMLL (Szl Bildiriler) Toprak ve Yaprak Analizlerinin Deerlendirilmesi Amacyla Bilgisayar Program Gelitirilmesi Hseyin AKGL...

298

Farkl Ya Uygulamalarnn Azotlu Gbrelerden Meydana Gelecek Amonyak Kayplarna Etkileri Ayen AKAY lknur GM Cevdet EKER.

305

ay Tarm Yaplan Alanlarda Baz Toprak ve Bitki zelliklerinin Deerlendirilmesi N. Mcella MFTOLU Ekrem YCE Turgay TURNA Ali KABAOLU Safiye Pnar ZER Gkhan TANYEL.

309

Azotlu ve Fosforlu Gbrelerin Kahramanmara Koullarnda Yetien Krmzbiberin (Capsicum Annuum L.) Azot ve Fosfor Alm zerine Etkilerinin Aratrlmas Ali Rza DEMRKIRAN Mehmet Turgut SALAM......

317

Gediz Havzasnda Sultani ekirdeksiz zm Yetitirilen Topraklarn Verimlilik Durumlar zen MERKEN Habil OLAKOLU Mehmet AYDIN Adnan ERDEM M. Eref RGET Hakan AKICI Cemal ILGIN Akay NAL Serdar YILDIZ..

325

Alkalin Topraklarda Humik Asit ve inko Uygulamalarnn Nohut (Cicer Arietinum L.) Bitkisinde Verim ve N-P-K eriine Etkisi Hsameddin NSAL efik TFENK..

334

XV

NDEKLER Sayfa No

Farkl Blgelerde Buday retim Alanlarnda Topraklarn Kkrt Fraksiyonlarnn Belirlenmesi Mustafa Blent TORUN Yldz ERDN Halil ERDEM Atilla YAZICI Kemal Yaln GLT Rfat DERC..

340

Aa Kara Menderes Havzas Topraklarnn Yarayl Fe, Cu, Zn, Mn Durumu ve Yersel Dalm Osman ETNKAYA Ali SMER Ali SUNGUR Sevin ADLOLU Cengiz AKBULAK...

347

Antalya Karanfil Seralarnda Bor Beslenme Durumunun Belirlenmesi Gzde ZPEK Mustafa KAPLAN ule ORMAN

353

Termal Sulardan Kaynaklanan Bor ve Ar Metal Kirliliinin Isrgan (Urtica Diocia L.) ve Marul (Lactuca Sativa L.) zerinde Etkileri Bihter OLAK ESETLL Rafet KILIN...

362

Antalya Blgesi rtalt Domates Yetitiriciliinde Toprak zellikleri Ve Bitkinin Beslenme Durumu Arasndaki likiler Cevdet Fehmi ZKAN Nevin ERYCE......

371

Tokat Kazova Topraklarnda Borun Kimyasal Fraksiyonlar ve Bu Fraksiyonlar le Toprak zellikleri Arasndaki likiler Kadir SALTALI Alper AKIN

379

Bursa Siyah ncirinde Makro Besin Elementlerinin Mevsimsel Deiiminin ncelenmesi ve Ortak Stabil Devrelerinin Belirlenmesi Serap SOYERGN Nesrin Aktepe TANGU..

386

Farkl Terbiye ekillerinin Kiraz eitlerinin Mineral Beslenmesi zerine Etkisi Zeliha KKYUMUK brahim ERDAL Figen ERASLAN.

391

Potasyumlu Gbrelemenin Su Stresi Koullarnda Msrn Kimi Fizyolojik Parametreleri zerine Etkileri zlem Grbz KILI Nevin ERYCE...

397

TOPRAK VERMLL (Poster Bildiriler) Gmldr Blgesindeki Baz Satsuma Mandarin Bahelerinin Toprak zellikleri ve Beslenme Durumunun Belirlenmesi Hatice Sevim TURAN Tlin PEKCAN Erol AYDODU Habil OLAKOLU Mehmet HAKAN.......................................................................................................

404

Van li Saray lesinde Elma Aalarnn Beslenme Durumlarnn Belirlenmesi Mehmet Ali BOZKURT Aye TRKOLU...

410

Tekirda Yresi Kiraz Bahelerinin (Prunus avium L.) Beslenme Durumunun Toprak ve Yaprak Analizleriyle Belirlenmesi Aydn ADLOLU Kadriye KE Sevin ADLOLU.

416

Aa Seyhan Ovasnda 1. ve 2. rn Msr Alanlarnda Ekim ncesi Topraktaki Mineral Azotun Saptanmas Hayriye BRK Ebru KARNEZ Mahmut ETN Sevilay TOPU M. Eren ZTEKN Mahmut DNGL.............

423 Orhangazi Yresinde Gemlik eidi Zeytin Yetitirilen Topraklarn Verimlilik Durumlarnn ncelenmesi Bar ALBAYRAK Erdin UYSAL Serap SOYERGN...

430

XVI

NDEKLER Sayfa No

Bitki Besleme Asndan Tarm Topraklarnn Baz Fiziksel ve Kimyasal zellikleri: Kahramanmara li rnei Ali Rza DEMRKIRAN...

435 Mineral Toprak Dzenleyicisi ALSL ile Baz Farkl Organik ve norganik Yetitirme Ortamlarnn Biber ve Patlcann k ve Fide Geliimi zerine Etkileri Nusret ZBAY Ali Rza DEMRKIRAN.

441

Rizosfer Topra ve Bitki likileri Hseyin OK ule ORMAN...

447

Erzurum Ovas Topraklarnn Kalsiyum, Magnezyum ve Molibden Durumunun Neubauer Fide Yntemi ile Belirlenmesi Nesrin YILDIZ Esra GLER Nuray BLGN Fatih KAHRAMAN Ferda AKKU Glay ER Seda DYARBAKIRLI.

452

Erzincan Yresi Munzur Da Al Trlerinin Doal Beslenme Durumlarnn Belirlenmesi Koray ZRENK Mttalip GNDODU efik TFENK Hsameddin NSAL Ferit SNMEZ...............................................

458

Erzurum Ovas Tarm Topraklarnn Bitkiye Yarayl Bor Durumunun Uygun Ekstraksiyon Yntemleri Seilerek Deerlendirilmesi Nesrin YILDIZ Esra GLER...

464

Kkrt Tayclarnn Farkl zelliklerdeki Topraklarda Yetitirilen Msr Bitkisinin Geliimi ve Kkrt erii zerine Etkileri Murat Ali TURAN Ali Vahap KATKAT..

473

Kkrt ve Azot Uygulamalarnn Ekmeklik Buday eitlerinde Verim ve Verim eleri zerine Etkisi nci TOLAY Nurdilek GLMEZOLU Zehra AYTA..

480

BTK BESN ELEMENTLER, BTK VERM KALTE LKLER (Szl Bildiriler)

Dk Kaliteli Sularla Sulanan Tarm Alanlarnda Taban Suyu Nitrat Konsantrasyonlarnn Olaslk Yntemle rdelenmesi Mahmut ETN Hayriye BRK Ebru KARNEZ Sevilay TOPU Cevat KIRDA.

487

irvan (Siirt) Yresinde Yetitirilen Yerel Nar eitlerinin Meyve Sularndaki Besin Elementi Dzeyleri Mttalip GNDODU Hsameddin NSAL efik TFENK ..

493

Farkl Analar zerine Al 0900 Ziraat Kiraz eidinde Yaprak ve Bitki z Suyunda Baz Besin Elementlerinin Mevsimsel Deiimleri Kadir UGUN Hseyin AKGL Mesut ALTINDAL...

499

BTK BESN ELEMENTLER, BTK VERM KALTE LKLER (Poster Bildiriler)

Bitki Besin Noksanl M Paraziter Etmenler Mi? ule TTNC Dilara ERDEN

507

XVII

NDEKLER Sayfa No

Bitki Korumada Bitki Besleme rnlerinin nemi Kubilay DERN Aye SAKARYA Glsever TUGAY Glden BA...

510

Bitki Hastalk Ve Zararllarnn Ynetiminde Mineral Beslenmenin Rol Nesrin YILDIZ ..

516

GBRE KULLANIMI ve EVRE LKLER (Szl Bildiriler)

Farkl Toprak Tekstrlerinde Yetitirilen Biber Bitkisinin (Capsicum annuum L.) Vitamin C, Toplam Klorofil erikleri ve K/Na Oran zerine Sulama Suyu Tuzluluk Dzeylerindeki Deiimin Etkileri Dilek Saadet RAS Sahriye SNMEZ

526

Makarnalk Buday eitlerinde (Triticum durum) Bor Toksisitesinin Antioksidant Enzim Aktiviteleri zerine Etkisi Tijen DEMRAL Mehmet HAMURCU Erdoan Eref HAKKI Sait GEZGN.

532 Farkl Potasyum Dozlarnn Horoz bii (Celosia plumosa) eitlerinin Baz Byme ve Gelime zelliklerine Etkisi Cenk Ceyhun KILI Ali SALMAN Rza AVCIOLU.........................

536

BorToprak Tuzluluu likisinin Budayn Geliimi zerine Etkisi Deniz Sava SARI Mehmet HAMURCU Mustafa HARMANKAYA Fatma GKMEN Sait GEZGN.

542

Makarnalk Buday eitlerinde (Triticum durum) Bor Toksisitesinin Temel Fizyolojik zelliklere Etkisi Mehmet HAMURCU Tijen DEMRAL Erdoan Eref HAKKI Mustafa YORGANCILAR Sait GEZGN............................

549

GBRE KULLANIMI VE EVRE LKLER (Poster Bildiriler)

Toprak ve Yer Alt Su Kaynaklarnn Kirlenmesinde Tarmsal Kimyasallarn Etkisi Filiz KTREN ASR Nuri ARI A. Emin ARPACIOLU Cevdet Fehmi ZKAN Elif Il DEMRTA Bekir MARAL...

554

Artan Kimyasal Gbre Kullanm ve evre Dilara ERDEN...

560

Azot Kirliliinin Azaltlmasnda Azotlu Gbre Etkinliinin Arttrlmasnn Rol nci TOLAY Nurdilek GLMEZOLU Zehra AYTA.

564

Kimyasal Gbre Denetim Ynetmelii Kapsamnda 20022009 Yllar Arasnda Antalya Blgesinde Yaplan Analizler ve Deerlendirilmesi E.Il DEMRTA Ahmet Emin ARPACIOLU Nuri ARI Cevdet Fehmi ZKAN Filiz KTREN ASR Dilek GVEN Bekir MARAL

570

Tarm Alanlarnda Tuzluluk Oluumu Ve Bitkiler le evre zerine Etkileri Dilek Saadet RAS Sahriye SNMEZ

574

Artma amurlarnn Tarmsal zellikleri ve Ar Metal erikleri B. Blent AIK A.Vahap KATKAT Cumhur AYDINALP Mustafa BIYIKLI..

580 Tarm Topraklarnda Radyoaktivite Kirlilii ve evresel Etkileri Bihter OLAK ESETLL Dilek ANA Gnseli YAPRAK Rafet KILIN

586

XVIII

NDEKLER Sayfa No

ORGANK GBRE KULLANIMI ve ORGANK TARIM (Szl Bildiriler)

Isparta'da Ya Gl (Rosa damascena) retiminde Organik ve Konvansiyonel retimin Topraklarn Azot eriine ve Biyolojik Aktivitesine Etkisi Hande EROL Ali COKAN Kemal DOAN Mustafa GK.

593

Baz Organik Materyallerin Topran Makro Besin Element erii ve Ba Salata (Lactuca Sativa L.Var.Capitata) Verimine Olan Etkileri Melis EROLU Blent OKUR Sezai DELBACAK Ali Rza ONGUN....

599

Hmik Asit Uygulamalarnn Ekmeklik Budayn Verim ve Verim Unsurlarna Etkileri Mehmet ZENGN Fatma GKMEN Sait GEZGN..................

605

Organik Tarma Gei Srecinde C ve NMineralizasyonu zerine Toprak Ynetim ekillerinin Etkisi Nur OKUR Fadime ATE H.Hsn KAYIKIOLU idem TAKMA

612

Trakya Koullarnda Baklagillerin Klk II. rn ve Yeil Gbre Olarak Buday-Ayiei Mnavebesine Dahil Edilmesinin Buday Verimi ve Azot Beslenmesi zerine Etkileri Mehmet Ali GRBZ

619

ORGANK GBRE KULLANIMI ve ORGANK TARIM (Poster Bildiriler)

Kompost Uygulamalarnn Topraklarn pH ve Organik Madde erii zerine Etkileri lker SNMEZ Mustafa KAPLAN...

627

Kireli ve Tuzlu Toprak Koullarnda Hmik Asidin Msr Bitkisinin Geliimi ve Kimi Besin Elementleri erii zerine Etkisi Hakan ELK Ali Vahap KATKAT Bar BLENT Murat Ali TURAN..

633

Organik Gbrelemenin Kivi Bitkisinin Verim ve Baz Kalite zelliklerine Etkisi Turan YKSEK Glsm YALDIZ Mine EYPRESOLU

641

Organik Gbre Uygulanan Baz Sebze Trlerinin Pazar lesi Sera Koullarna Adaptasyonu Glsm YALDIZ Mine EYPRESOLU.

647

Farkl Dozlarda Ahr Gbresi ve Vermikompost Uygulamalarnn Ispanak (Spinacea oleracea var L.) Bitkisi Vitamin C ve Nitrat erii zerine Etkileri Sedat ITAK Sahriye SNMEZ Fulya KOAK Semih YAN..

653

ki Farkl Yetitirme Ortamnda Deiik Kompost Uygulamalarnn gl Bitkisinin Geliimi, Besin Elementleri Alm ve Mikoriza nfeksiyonu zerine Etkileri ada AKPINAR brahim ORTA Ahmet DEMRBA Murat MEK Aziz YKSEL ...

659

Topraksz Kltr Marul Yetitiriciliinde Baz Sertifikal Organik Gbre Uygulamalarnn Bitkinin Beslenme Durumu ve Nitrat Birikimi zerine Etkileri Recep COKUN Cevdet Fehmi ZKAN Meliha TEMRKAYNAK Sadettin KK...

665

XIX

NDEKLER Sayfa No

Baz Organik Materyallerin Kadife ieinde (Tagetes Erecta F1 Antigua Orange) Bitki Geliimine, ieklenme Kalitesine ve Besin Elementi eriine Etkileri Fsun GLSER Arzu I Ferit SNMEZ.

671 Gracilaria verrucosa (Hudson) Papenfuss Krmz Deniz Algindendan Farkl Yntemlerle Elde Edilen Ekstraktlarn Mineral Madde erikleri Blent YAMUR Yasemin zlem ENGN Blent OKUR Semra CRK..

676

Marmara Blgesinde Organik Kivi retiminde Bitki Beslemeye Ynelik Aratrmalar Serap SOYERGN Arif ATAK Erdin UYSAL Fisun ELKEL

685

1

ARILI BLDRLER (Sayfa 2-16)

2

Gemiten Gnmze Gbre Sektr

Tahir OKUTAN

GBRETA Genel Mdr Yardmcs

ZET

Bu makalede, dnya nfusunun hzla artnn paralelinde giderek daha nemli bir hale gelen bitki besleme rn gbrenin, bir sektr olarak geliimi ve gnmzdeki durumu ana hatlaryla ele alnmaktadr. Bunun yan sra dnyadaki gbre sektr iinde Trkiyenin bulunduu konuma ilikin bilgiler sunulurken, tarmdaki verimin artmasna ynelik olarak lkemizdeki gbre sektrnn karlat genel sorunlar ve baz zm nerileri de dile getirilmektedir.

Anahtar Kelimeler: Dnya gbre sektr, Trkiye gbre sektr, sorunlar.

GR

Tarm, tarihteki ilk ura alan olarak en eski sektrdr. Bu sektr, dnyada ve lkemizdeki gncelliini korumakta olup, gelecekte de ayn nemle var olmak zorundadr. nk insann olduu her yerde, en temel ihtiyalardan biri beslenmedir. Tarm, yaamn srmesi iin devaml bir gereksinim olan beslenme taleplerini karlamaya ynelik en nemli retim faaliyetidir.

Gda htiyacyla Birlikte Tarmn nemi de Artyor

Beslenme ihtiyalar, gn getike daha da bymektedir. nk dnya nfusu artmaktadr. Gnmzde dnya nfusunun ortalama art hz %1,7'dir. Bu hzla artmaya devam ederse, yaklak 40 yl sonra dnya nfusunun yaklak iki katna kaca (12 milyar) uzmanlarca tahmin edilmektedir. Nfus art hz, gelimi lkelerde yzde 0,5-1 civarndayken, gelimekte olan lkelerde %2-3 gibi yksek oranlardadr. lkemizde ise 2009 yl itibariyle nfus art hz yzde 1,45tir.

Dnya nfusundaki arta karlk, birim alandan elde edilen tarmsal retimin art hz ise %0,5-2 arasnda deimektedir. stelik baz doal, ekolojik veya teknolojik etkenler sebebiyle, tarm alanlar giderek azalmaktadr. Nfus art hz ile tarmsal retim art hz arasndaki dengesizlik nedeniyle gda ihtiyac ve buna bal gda gvenlii de byk bir nem kazanmaktadr.

Gda rnleri, salmz en kolay etkileyecek etmenlerin banda gelir. Gda kaynakl hastalklara neden olabilecek biyolojik, fiziksel ve kimyasal etkenleri nleyecek ekilde bir gda retiminin yaplmas, ilenmesi, hazrlanmas, depolanmas ve son tketiciye sunulmas insan sal asndan vazgeilmez bir dngdr.

Ama daha da nemlisi, ihtiya duyulan gdaya zamannda ulaabilme imkannn olmasdr. Gda gvenliiyle ilgili gelecekte yaanabilecek sorunun temelinde, bu sosyal ve ekonomik dengesizlik kaygs bulunmaktadr. Srdrlebilir besin kaynaklar asndan bugnk durum kadar, gelecee ynelik yaplanlar da deerli hale geldii iin, global bir kye dnen dnyamzda hem tarm sektrnn nemi, hem de ekonomik bykl artmaktadr.

Bu gelimede dnya nfusunun artnn yan sra grece refah dzeyinin (satnalma gcnn) ykselmesi ve endstriyel ihtiyalara bal olarak tarma dayal enerji talebinin artmasnn da pay bulunmaktadr. Tarm rnlerinin enerjide hammadde kayna olarak kullanlmaya balanmas, in ve Hindistan gibi en kalabalk nfusa sahip lkelerde

3

zenginlemeye bal olarak beslenme alkanlklarnn deimesi, dnyada tarmn nemini daha da artrmaktadr. Tarm rnlerine ynelik talebin artmasna paralel olarak fiyatlarn da ykselmesi son yllarda hkmetleri ve uluslararas ekonomik kurulular tarm sektryle ciddi olarak ilgilenmeye zorlad.

Tarmsal Verim Artnda nemli Girdi: Gbre

Gda, giyim ve enerji ihtiyac artarken tarm alanlarnn azalmas, tarmsal retimde birim alandan maksimum verimlilii zorunlu klmaktadr. Tarmsal retimi etkileyen dier faktrler uygun olduunda, kimyevi gbre verim artn en ok destekleyen girdidir.

Kimyevi gbrenin ilk fikir babas, Liebig Yasas ya da Minimum Yasas olarak bilinen Bitkide tm geliim etkenleri optimum dzeyde olsalar bile, bunlardan birinin noksanl durumunda, topraktan kaldrlan rn miktarn, noksan olan besin elementi veya geliim etkeni snrlar teorisinin sahibi olan Alman bilim adam Justus Von Liebigdir.

Farkl kaynaklarda belirtildiine gre ilk kimyevi gbre retimi, 1840l yllara kadar uzanmaktadr. Ama kimyevi gbre sektrnn tarm alanlarndaki etkin kullanm ve yaygnlamas, 1900l yllarn ortalarnda gereklemitir. Gnmze gelindiinde ise tarmda rn artn salamak iin en nemli girdilerden birinin gbre olduu grlmektedir.

Dnyadaki mevcut gbre sektrne bakldnda, azotlu gbre tketiminin Asya ve Kuzey Amerikada younlat; fosfatl gbrelerin retiminin ise birka lkede topland grlmektedir. Fosfatl gbrelerde de fosfat kayasna sahip lkelerin (ABD, Afrika ve BDT) retim fazlal vardr. Potasyumlu gbrelerin retim durumu farkl bir yap arz etmektedir ve retim sadece hammadde kaynaklarna sahip Kanada, Rusya, Bat Avrupa ve srail gibi lkelerde yaplmaktadr.

izelge 1. Dnya Gbre Tketimi (milyon ton / bitki besin maddesi)

N P2O5 K2O TOPLAM

2007/08 101,2 38,4 28,9 168,5

2008/09 99,3 34,2 23,2 156,7

2009/10 (hesaplanan) 102,4 37,2 22,9 162,5

Deiim 3,10% 8,80% -1,20% 3,70%

2010/11(tahmini) 104,4 38,9 27,1 170,4

Deiim 1,90% 4,50% 18,40% 4,80%

2014/15(tahmini) 112,1 44 32,2 188,3

Ortalama Yllk Deiim 1,80% 3,10% 4,30% 2,50%

Orta vadede dnyadaki gbre tketimini etkileyebilecek balca faktrle u ekilde sralanmaktadr:

1) Dnya nfusunun artmaya devam etmesi,

2) Gelien lkelerde gelirlerin artmas, beslenme ve giyim tercihlerinin eitlenmesi,

4

3) Yksek enerji fiyatlar,

4) Doal kaynak snrlamas (toprak, su),

5) evreye olan duyarlln artmas,

6) Gelien teknolojiler

Trkiyede Gbre Sektr

Tarm sektr, Cumhuriyetin kuruluundan bu yana lkemizin ekonomik ve sosyal gelimesinde nemli grevler stlenmitir. Bugn de tarm, ekonomimiz iindeki nemini muhafaza etmektedir. Ancak sektrn mevcut potansiyelinden yeterince yararlanldn sylemek mmkn deildir. lkemizin geni ve farkl zelliklere sahip corafi yaps, ayn anda deiik iklim zelliklerinin bir arada yaanabilmesi, geni rn eitlilii ve yeteri kadar kullanlmayan potansiyeli ile tarm, lkemiz iin byk bir ans olma zelliini srdrmektedir. Girdilerde da bamllk, planlama, verim ve kalite dnya standartlarn yakalama ve pazarlama konularndaki sorunlarmz zersek tarm sektrnn lkemizin kalknmasnda nemli rol oynamasn salam olacaz.

Trkiyede kimyevi gbrelerin retimi ve kullanm Avrupa ve Amerikaya gre olduka ge balamtr. lkemizde ilk gbre retimi, 1939 ylnda Trkiye Demir elik letmeleri Karabk Tesislerinin yan rn olan amonyum slfat olarak gerekletirilmitir. lkemizdeki ilk gbre fabrikas ise 1954 ylnda Gbre Fabrikalar T.A.. (GBRETA) tarafndan skenderunda kurulmutur.

Gbre sektrnde uzun yllar kamuya ait teebbsler faaliyet gstermitir. Sektrde yer alan kamuya ait kurulularn zelletirilmeleri 2005 ylnda tamamlanm ve kamunun retici olarak sektrdeki varl sona ermitir. 2010 yl itibaryla ise byk apta kimyasal gbre retimi 7 firma tarafndan devam ettirilmektedir. Bunun yannda saylar 300 bulan kk lekli baz firmalar da gbre ithalat ve sat gerekletirmektedir.

lkemizdeki gbre kullanmnda dikkat ekici noktalardan biri de, son 10 ylda bu alandaki tketimin duraan bir izgiye oturmasdr. Yllar iinde iklim koullar ve ekonomik hareketlere gre baz oynamalar yaansa da Trkiyedeki yllk gbre tketimi ortalama 5 ila 5,5 milyon ton aras bir deere sabitlenmi grlmektedir.

Gbre Sektrndeki Zorluklar

lkemizde gbre iin gerekli yeralt kaynaklarnn yok denecek kadar az olmas nedeniyle, hammadde ihtiyac byk oranda zorunlu olarak ithalatla karlanmaktadr. Bu yolla temin edilen hammaddelerin ilenmesiyle gerekleen lkemizdeki gbre retimi, yllk tketimin yaklak te ikisini (%57) karlamakta, kalan miktar ise dorudan ithalatla tamamlanmaktadr. Gbre ithalat arlkl olarak Karadeniz ve Kuzey Afrika lkelerinden salanmaktadr.

lkemizdeki kimyevi gbre tesislerinin son 10 yldaki ortalama kapasite kullanm oran da %60 civarnda gereklemitir. Trkiye gbre endstrisi i pazara ynelik kurulmu olup iki ana rn (kompoze ve TSP) dnda kurulu kapasite i talebi dahi karlayamaz durumdadr.

Trkiyedeki kimyevi gbre sektrnn temel kstlar da u ekilde zetlenebilir:

1) Sektrn tamamen da bamll,

2) Youn sermayeye karn dk krllk,

3) Tarmsal retimin yapsal sorunlar,

5

4) Bilinsiz tarmsal retim,

5) Hatal kullanm ve erozyon gibi nedenlerden dolay topraklarmzn kayb

Kimyevi gbre fiyatlarn; dnyadaki arz-talep dengesi, uluslararas gbre ve hammadde fiyatlar, kur dalgalanmalar, speklatif hareketler, reticilerin gelir dzeyi ve tarmsal destekleme oran veya tutarlar belirlemektedir.

Dnyadaki reticilerin verimlilikleri birbirine yakn olduundan maliyetlerde belirleyici unsur hammadde fiyatlardr. Bu da rekabet gcn, hammadde maliyetlerinin belirlemesine yol amaktadr.

Dnya gbre tketiminden sadece %1,5lk bir pay alabilen lkemizde yurtii gbre fiyatlar, i piyasadaki youn rekabet ve ihracat lkelere yakn olunmas nedeniyle, AB ve dier dnya lkelerinden daha dktr.

Dnya gbre sektrnde ciddi ekonomik bykle sahip ok uluslu firmalar bulunmasna ramen, bunlarn hibiri bugne kadar retici veya datc olarak dorudan Trkiye pazarna girmemitir.

SONU

Trkiyedeki gbre tketimi, birim alana 85 kg/halk deerle olduka yetersizdir. Bu deer, dnya ortalamasnn (116 kg/ha) altnda ve gelimi lkelerdeki kullanm deerlerin (200 kg/ha) olduka gerisinde kalmaktadr.

Yetitirilen rn, toprak ve iklim durumu ile sulama imkanlar dikkate alnarak yaplan hesaplamalara gre lkemizde tketilen gbre miktar, normalde kullanlmas gerekenin ancak yars kadardr. Bu da bilinli tarmla birlikte, bu oranlarn daha da ykseltilmesi gerektiini gstermektedir.

Gbre tketiminin artmas; tarmn yapsal sorunlarnn zlerek, birim alan veriminin ykseltilmesine ve retici gelirlerinin artmasna baldr. Bu anlamda tarm sektrnn yaps ve ileyii, i pazara ynelik alan gbre sektr zerinde kritik neme sahiptir. Bu deiimi salamak iin tarmn sorunlarna zm bulacak, balatlm olan reformlarn (Havza modeli, toprak reformu, ziraat danmanl, ifti eitimleri vs.) hzla neticelendirilmesi gerekmektedir.

lkemizde gbre tketimini arttrc tedbirler uygulanrken, ayn zamanda yanl gbrelemeden doabilecek evre kirliliini engellemek iin gerekli nlemler alnmaldr. Bu noktada reticinin eitimi ile yetitirilen bitki eidinin ihtiya duyduu miktar ve zamanda gbre kullanmn salamak, alnacak en etkin nlem olacaktr.

KAYNAKLAR

olakolu, H., okuysal, B., akc, H., 2005. Trkiyede Gbre retimi ve Tketimi. Erdir, M., 2008. Trkiye Tarm ve zm nerileri. IFA (Uluslararas Gbre Birlii) sektrel verileri Karaal, ., 2004. Gbrelemede evreci Yaklamlar. Ankara.

6

Farkl Taban Gbrelerinin Dane Msr retiminde Verim ve Besin Maddesi Almna Etkisi

Mehmet Eref RGET1 Mahmut TEPECK1 Hakan AKICI1

Dilek ANA1 zzet Zeki ATALAY1 Habil OLAKOLU2

1 Ege niversitesi Ziraat Fakltesi Toprak Bilimi ve Bitki Besleme Blm Bornova/ZMR 2 Toros Tarm San. ve Tic. A.. STANBUL

ZET

Bu almada, taban gbrelerin azot ieriklerindeki farklln ve K ierme durumunun msrn verim ve besin maddesi alnmna etkisi incelenmitir. Bu amala Byk Menderes Havzasnda (Germencik) alluviyal bir toprakta farkl kombinasyonlardaki taban gbrelerin (DAP; 20-20-0; 15-15-15; ve 18-24-12) dane msrn (Zea mais cv. Pioneer 31P41) verim (2008-2009) ve besin maddesi (N-P205-K2O-Ca ve Mg) alnmna (2008) etkileri incelenmitir. Denemede, tm parsellere 26 kg N (taban + st) ve 12 kg P2O5 (taban) uygulanan aratrmada ayrca msr bitkisinin vejetasyon periyodu boyunca besin farkl organlar ile kaldrd besin elementi miktar ve alnm seyri de belirlenmitir.Bu amala, ktan itibaren periyodik olarak bitki rnekleri alnm ve rnekleme dnemlerine gre kk, sap (gvde), yaprak, koan ve dane gibi organlarna ayrlarak analizler yaplmtr.

ki yllk verim sonularna gre farkl taban gbresi uygulamalarnn, dane veriminde ortalama %18 kadar deiim salad belirlenmitir. Denemede uygulanan 4 farkl taban gbresinin ortalamas olarak, msr bitkisinin farkl ksmlar ile dekardan kg 26.6 N; 9.8 P2O5; 32.7 K2O; 7.5 Ca ve 5.4 Mg kaldrd saptanmtr.

Anahtar Kelimeler: Taban gbresi, msr, verim, besin maddesi, alnm seyri

GR

Msr, dnyada buday ve eltikten sonra en geni retim alanna sahip olan ve lkemiz tarmnda nemli bir yer tutan bir bitkidir. Hayvan ve insan beslenmesinde yeri ve neminin yannda ayn zamanda deerli bir sanayi rndr. Msr bitkisi ayn zamanda toprak verimlilii, kimyasal gbrelerin etkinlii, besin elementlerinin alnabilirlii ve besin elementleri arasndaki ilikilere ynelik bilimsel almalarda ok tercih edilen bir test bitkisidir. Msrn,besin maddesi istei dier budaygillere oranla ok fazladr (Arnon, 1975). Msr bitkisinin dane, silajlk ve sanayi amal yetitiriliine ve toprak bnyesine gre bir dekarlk alandan 18.5-25.8 kg N kaldrd (Oberle ve Keeney, 1990), hedeflenen rn miktarna gre de dekara 12.8-37.9 kg N uygulanmas gerektii belirtilmektedir. (Cerrato ve Blackner, 1990). Msrda verim zerine en etkili elementlerden birinin azot olduu ve bu balamda toprakta NO3 Nun 30 ppm olmas gerektii belirtilmektedir (Binford ve ark. 1992). lkemizde yaplan aratrmalarda msr yetitiriciliinde azotlu gbre miktarnn verim zerine etki ettii ve m2 deki bitki saysnn azot dozu ile sk ilikili olduu belirlenmitir (lger, 1998). Fosforun da verim zerine nemli etkide bulunduu ve msr eitlerinin fosforlu gbreye kar cevabnn (respons) farkl olduu bildirilmektedir (Fageria ve ark., 1997 ).

lkemizde birinci rn olarak dane msr, ikinci rn olarak silajlk msr yetitiricilii yaplmaktadr. Msr tarmnda genellikle iki dnemde kimyasal gbre uygulanmaktadr. Birincisi ekimden nce veya ekimle birlikte taban gbresi olarak, ikincisi ktan sonra ara apada ve baz durumlarda blge artlarna gre sulama ncesi st gbre olarak verilmektedir. Taban gbrelemede iki veya besinli kompoze gbreler, st gbrelemede ise re veya amonyum nitrat (%33 N) kullanlmaktadr. Msr tarm yaplan topraklarn genelde tn ve milli-tn bnyeye sahip olmas nedeniyle reticilerin taban gbrelemede besinli kompoze gbreleri daha ok tercih ettikleri izlenmektedir.

7

Kltr bitkilerinde gbreleme programlarnn hazrlanmasnda,bitkilerin byme hz, besin maddesi alnm seyri ve oranlarnn bilinmesi gerekir. Msr bitkisinin gbrelenmesinde uygulanacak taban gbre miktarnn belirlenmesinde P baz alndndan,seilen gbrenin ieriine bal olarak azotun baz gbrelerle az ve baz gbrelerle fazla uyguland grlmektedir. Nitekim taban gbrelerden, iki besinli 20-20-0 ve besinli 15-15-15 gbresinin P2O5/N oran 1, DAP gbresinin P2O5/N oran ise 2.56dr. Msr bitkisinin byme hz, besin elementi alnm seyri ve sulama durumu dikkate alndnda kompoze gbrelerde msr iin P2O5/N orannn 1e yakn olmasnn uygun olabilecei ortaya kmaktadr. Bu almada P2O5/N oran 1.33 olan 18-24-12+12 SO4+Zn kompoze gbresi ile dier kompoze gbrelerin taban gbresi olarak msr tarmna olan uygunluklar retici artlarnda byk parsel sistemi ile (makineli hasat) iki yl sre ile denenmitir. Aratrmada ayrca msr iin gbreleme programlarnn hazrlanmasnda veri oluturmas iin, msrn farkl gelime dnemlerinde byme hz (kuru madde oluumu), besin maddesi (N, P, K, Ca ve Mg) alnm seyri ve kaldrlan bitki besin miktar da belirlenmitir.

MATERYAL ve YNTEM

Aratrma materyalini,Germencik merkezde sulama yaplan koullarda kurulan ve 2 yllk tarla msr denemesi oluturmaktadr.Denemede Pioneer 31P41 eidi msr kullanlmtr. Deneme alanna ilikin toprak zellikleri izelge 1de verilmitir.

izelge 1. Deneme alan toprann baz fiziksel ve kimyasal zellikleri (0-20 cm)

pH (%) (ppm)

Bnye CaCO3 E.Top.Tuz O.M Top. N P K Ca Mg Zn

7.73 19.99 0.057 1.35 0.078 1.35 250 4980 249 1.2 Tn

P:Bingham ; K,Ca, Mg: 1 N NH4OAc ; Zn:DTPA

Denemenin Kurulmas ve Yrtlmesi: Deneme tesadf bloklar deneme desenine uygun olarak 3 tekerrrl olarak dzenlenmitir. Denemede makine ile hasat dldnden, her tekerrr 3 da byklnde olup,deneme rantlar ile birlikte toplam 40 da alanda yrtlmtr. Denemenin 1. ylnda (2008) Nisann 2. yarsnda, 2. ylnda ise Maysn ilk yarsnda ve dekarda 8000 bitki olacak ekilde (70 x 17 cm) ekim yaplmtr.

Gbreleme: Denemede tm parsellere 26 kg N/da ve 12 kg P2O5 uygulanmtr. Her 2 deneme ylnda da bitkilere ekimden 1-2 gn nce dekara 12 kg P2O5 hesab ile P gelecek ekilde DAP; 20-20-0; 15-15-15 ve 18-24-12 gbreleri taban gbre eklinde uygulanmtr. Dekara toplam 26 kg N uygulanmas planlandndan, taban gbre ile uygulanan azotun eksik kalan miktar ara apada (ekimden 40 gn sonra) re (% 46 N) formunda uygulanmtr.

rnekleme ve Bitki Analizleri: Msr bitkisinin besin elementi alnm seyrinin belirlenmesi amac ile ktan itibaren yaklak 15 gn ara ile rnekleme yaplmtr. Bu erevede rnekleme dnemlerinde her parselden 5 bitki kkleri ile birlikte sklerek laboratuara getirilmitir. Laboratuvarda n temizlikleri yaplan ve farkl ksmlara ayrlan rnekler, tartm ileminden sonra 65-70oC de kurutularak analize hazr hale getirilmilerdir.

Analizler: Bitki rneklerinde kurumadde (65-70oC) gravimetrik olarak belirlenmitir. rneklerde toplam N Kjeldahl ; P, K, Ca ve Mg analizleri ise ya yakma (HNO3:HClO4; 4:1) ile hazrlanan ekstraktlarda P spektrofortometrik; K ve Ca fleymfotometre, Mg ise AAS ile llmtr (Kacar, 1972; Kacar ve nal 2008).

Verim: Hasat 28-Eyll 2008 ve 30 Eyll 2009 tarihlerinde makine ile yaplmtr. Tartmlar TARin otomatik kantarlarnda yaplmtr.

8

statistiki Deerlendirme: Verilerin istatistiki deerlendirilmesinde TARIST istatistiki paket program kullanlarak varyans analizi yaplmtr. Ortalamalarn karlatrlmasnda LSD (0.05) kullanlmtr (Akgz ve ark., 1994).

ARATIRMA SONULARI ve TARTIMA

Kuru Madde Oluumu

Bitkilerin toprak yzeyine kndan sonra farkl gelime dnemlerine ve farkl bitki ksmlarna ait kuru arlklar (65-700C) ve buna bal olarak kuru madde oluum seyri ekil 1de verilmitir. ekil 1 incelendiinde, ktan sonra kuru madde oluumunun dzenli bir art gsterdii ve 60-90nc gnler arasnda ise maksimumda seyrettii izlenmektedir. Yine bu dnemde hzl kuru madde birikimi olup,gnlk kuru madde birikiminin ortalama olarak 50 kg/da olduu grlmektedir (ekil 1). Bu dnem ayn zamanda generatif faaliyetin balad ve srd dane oluum ve dolum dnemidir. Benzer sonu Karlen ve ark., (1988) tarafndan belirtilmekte ve gnlk kuru madde oluumunun 45 kg/da olduu rapor edilmektedir. Bu almada toplam 3180 kg/da toplam kuru maddeye karlk 1630 kg dane verimi alnd belirtilmektedir. Aratrmamzda taban gbre ortalamalar olarak dekarda 3104 kg/da kuru maddeye karlk olarak 1252 kg dane verimi elde edilmitir (ekil 2). Kuru madde oluumunun 60-90nc gnler arasnda maksimumda seyretmesi, bu dnemin gbreleme asndan nemli olduunu ve bu dnemin salkl bir ekilde geirilmesinin salanmas iin son gbrelemenin (st gbreleme) 60. gnden 1-2 hafta nce yaplmas gerektiine iaret etmektedir.

ekil 1. Msrda kuru madde oluum seyri (uygulamalarn ortalamas)

Verim Farkl taban gbre uygulamalarnn dane ve toplam kuru madde verimine etkileri

izelge 2 ve ekil 2 de gsterilmitir. ekil 2den izlenebilecei gibi en yksek toplam kuru madde ve dane verimi salayan uygulamann 18-24-12+12 SO4+Zn (P2O5/N = 1.33) ve en dk uygulamann ise DAP (P2O5/N=2.56) olduu grlmektedir. Bu durum toplam kuru madde ve dane veriminin, taban gbrelerinin P2O5/N oranndan etkilenmi olabileceine yorumlanabilir. Bununla birlikte,toplam kuru madde ve verim asndan ortaya kan bu farkllklarn yalnzca uygulanan taban gbrelerin P2O5/N orann farkllndan kaynaklanmad da dnlmektedir. Bu balamda denemede kullanlan ikili kompoze gbrelerin (DAP ve 20-20-0) K iermemesi yine 18-24-12 gbresinin ilave Zn ve S iermesinin de bu sonucun ortaya kmasnda etkili olabilecei dnlmektedir. Bu sonular msr bitkisinin byme hz ve toprak zellikleri dikkate alnarak, iki veya besinli

0500

1000 1500 2000 2500 3000 3500

0 12 24 36 48 60 72 84 96 108120

Gelime dnemi gn

KM

. k

g./

da

Vejetatif KsmGeneratif Ksm

9

kompoze gbrelerde P2O5/N orann 1-1.5 civarnda olmasnn ve sulama durumu dikkate alnarak azotlu gbrenin iki ayr ksm halinde st gbre olarak verilmesi (2. st gbre uygulamasnda bitkilerin boylar dikkate alnarak uygun ekipmanlarn seilmesi) yararl olabileceini gstermektedir.

izelge 2. Uygulamalarn toplam kuru madde ve verime etkisi (kg/da)

*Kk+Yaprak+Sap+Koan Sap (65-70oC) ; Lsd (0.01): 27.06

ekil 2. Uygulamalarn toplam kuru madde ve verime etkisi (kg/da)

Besin Maddesi Alnm: Uygulamalarn ortalamas olarak olarak msr bitkisinin vegatatif ve generatif organlar ile topraktan kaldrd besin elementi miktarlar izelge 3te verilmitir. izelge-3 incelendiinde tm bitki ile dekardan 26.6 kg N, 9.8 kg P2O5, 32.7 kg K2O, 7.5 kg Ca ve 5.4 kg Mg kaldrld grlmektedir.

izelge 3. Uygulamalarn ortalamas olarak kaldrlan besin elementi miktarlar (kg/da)

Besin Elementi Dane Toplam N 14.10 26.63

P2O5 6.78 9.84 K2O 4.46 32.74 Ca 0.59 7.54 Mg 1.36 5.41

Gbre Dane (kg/da) Veg. Aksam* Toplam Oransal Verim (%)

DAP 1170a 1736 2906 100

20-20-0 1268c 1812 3080 106

15-15-15 1209b 1775 2984 103

18-24-12 1362d 2080 3442 118

Dane Sap ToplamDAP 1170 1736 2906

15-15-15 1268 1812 308020-20-0 1209 1775 298418-24-12 1362 2080 3442

0

500

1000

1500

2000

2500

3000

3500

4000

DAP 20-20-0 15-15-15 18-24-12

Taban Gbreleri

Ku

ru M

ad

de

(k

g/d

a)

DaneSap

Toplam

10

Besin maddesi alnm seyri incelendiinde ise (izelge 4); azotun ktan sonra 12-44 nc gnler arasnda en hzl alnd (310-340 g N/da/gn) bundan sonraki dnemde ise gnlk N alnm miktarnn dt (44-91inci gnler aras 250-280 g N/da/gn) izlenmektedir. Fosfor almnn ise en yksek olduu gelime dneminin 27-4 ve 63-91 inci gnler arasnda olduu izlenmektedir. Bu durum msrn ilk geliim dneminde olduu kadar dane olum balangc ve dane dolum dneminde de fosfora gereksinim duyulduunu gstermektedir.

Msr bitkisi tarafndan N ve Pa oranla biraz daha fazla tketilen Kun ktan sonra 12-44 nc gnler arasnda 530-548 g K2O/da/gn ve 63-91 inci gnler arasnda ise 328 g K2O/da/gn eklinde alnd izlenmektedir.

izelge 4. Msr bitkisinde farkl gelime dnemlerde besin maddesi alnm (Uyg. ortalamas)

Gelime Dnemi

(gn)

Kaldrlan Besin Maddesi ( kg/da ) Besin Maddesi Alnm Hz (g/da/gn)

N P2O5 K2O Ca Mg N P2O5 K2O Ca Mg 12 0.9 0.3 1.9 0.3 0.1 80 22 158 24 5 27 5.6 1.6 9.9 1.7 0.4 310 87 530 92 23 44 11.4 3.4 19.2 3.7 1.5 340 108 548 217 60 63 16.3 4.8 21.8 5.7 2.8 250 72 138 282 70 91 24.2 9.5 31.0 7.5 5.1 280 167 328 226 85

109 26.6 9.8 32.7 7.5 5.4 130 19 98 - 16

Msr bitkisi ile topraktan kaldrlan kalsiyum ve magnezyum alnm seyirleri birbirine benzemektedir. Bu balamda ktan sonra 44-91inci gnler arasnda kalsiyumun 217-286 g/da/gn ve magnezyumun ise 60-85 g /da/gn eklinde alnd belirlenmitir.

Msr bitkisinin gelime dneminde besin maddesi alnm seyri ve hz izelge 3ten izlendiinde azot ve fosfor alnmnn ktan yaklak iki hafta sonra hzl, potasyumun ise gelimenin 3-6. nc haftalarnda ok yksek dzeyde olduu grlr. Bu durum, vejetatif gelimenin hzl olduu dnemlerde ana besin maddesi alnmnn fazla olduunu ortaya koymaktadr. Benzer bulgular Hanway (1962) ile Karlen ve ark.(1988) tarafndan da belirlenmitir.

Sonu olarak, taban gbrelerin P2O5/N oran, K ve dier besin elementlerini ierme durumlarnn msrn verim deerlerini etkileyebilecei ve lkemizde msr retiminde kullanlan taban gbrelerinde P2O5/N orann 1-1.5 arasnda olmasnn yararl olabilecei belirlenmitir. Ayrca msr tarmnda retimin silajlk ve dane msr amal olup olmasnn da gbre seimini etkileyebilecei;bu balamda silajlk msr retiminde bitkinin vegatatif aksam ile topraktan nemli miktarda K uzaklatrmas nedeniyle,yksek gbre etkinlii asndan gbrelemede K ieren gbrelerin seiminin bu anlamda yarar salayaca dnlmektedir.

11

KAYNAKLAR

Akgz, N., Akba, M. E., zcan, K., ve Moghoddam, A. F., 1994. Tarmsal Aratrmalarn Deerlendirilmesi iin PC. Paketi TARST. Tarla Bitkileri Kongresi 25-29 Nisan Bornova/zmir.

Arnon, I., 1975: Mineral Nutrition of Maize. IPI Bern-Switzerland, pp.452. Binford, G.D., Blackner , A.M., Cerrato, M.E., 1992. Nitrogen concentration of young corn plants as an

indicator of nitrogen availability. Agron. J. 84:219-223. Cerrato, M.E., Blackner, A.M., 1990: Comparison for describing corn yield responce to nitrogen fertilizer.

Agron. J. 82:138-143. Fageria, N.K., Baligar, C., Jones, C.A. 1997: Growth and Mineral Nitrition of Field Crops. 345-380. Marcel

Dekker Inc. New York, pp: 345-383 Hanway, J.J., 1962.. Corn growth and composition in relation to soil fertility.II. Uptake of N, P, and K and their

distribution in different plant parts during the growing season. Agron. J.54: 217-222 Kacar, B., 1972.Toprak ve Bitkinin Kimyasal Analizi. II.Bitki Analizleri.A.. Zir Fak Yayn No:453,Ankara. Kacar, B., nal, A., 2008.Bitki Analizleri.Nobel Yaynlar,Ankara. Karlen, D.L, Flannery, R.L ., E.J.Sadler,1988: Aerial accumulation and partitioning of nutrients by corn.

Agron.J. 80: 232-242. Oberle, S.L., Keeney D.R. 1990: Soil type, precipitation and fertilizer N effects on Corn yields.

J.Prod.Agric.3:522-527. lger, A.C., 1998: Farkl Azot Dozu Ve Sra Mesafelerin Patlak Msrda Tane Verimi ve Baz Tarmsal

zelliklerine Etkisi. ..Z.F. Dergisi. Cilt 13(1):165-174.

12

Toprak Verimlilii Tehis Yntemlerinin Karlatrlmas

zzet Zeki ATALAY

Ege niversitesi, Ziraat Fakltesi, Toprak Bilimi ve Bitki Besleme Blm, Bornova-zmir

ZET

Bitkilere gbre nerilerinin uygun ekilde yaplabilmesi iin en nemli verilerden biri toprak

verimliliinin doru olarak ve yeterli gvenirlikte saptanmasdr. Toprak verimliliinin saptanmasnda uzun yllardan beri, tarla denemeleri, saks denemeleri, toprak ve

bitkinin kimyasal analizleri, doku testleri ve bitkilerdeki beslenme bozukluklarnn gzle tehis yntemlerinden yararlanlmaktadr. Bu yntemler karlatrldnda aralarnda hassasiyet,sonularn elde edilmesi iin gerekli zaman ve maliyet ynnden nemli farkllklar bulunmaktadr.Bu makalede saylan yntem gruplarnn avantaj ve dezavantajlar karlatrldnda pek ok avantajl ynleriyle toprak verimliliinin belirlenmesinde en uygun yntem grubunun toprak ve bitkilerin kimyasal analizleri olduu sylenebilir.

Anahtar Kelimeler: Toprak Verimlilii, Tehis Yntemleri, Toprak Analizleri, Bitki Analizleri

GR Bitkilere gbre nerilerinin uygun ekilde yaplabilmesi iin bilinmesi gereken en

nemli verileri; topraklarn verimlilik durumlar, gbre nerisi yaplacak bitkilerin iyi bir rn ile birim alandan kaldrdklar besin maddesi miktarlar ve dier toprak zellikleri olarak sralayabiliriz. Topraklarn verimlilik durumlarnn belirlenmesinde uzun yllardan beri, tarla denemeleri, saks denemeleri, toprak ve bitkinin kimyasal analizleri, doku testleri ve bitkilerdeki beslenme bozukluklarnn gzle tehisi gibi 5 ayr yntem grubundan yararlanlabilir. Bu yntem gruplarnn her birinin baz avantaj ve dezavantajlar mevcuttur.

Tarla Denemeleri: Topraklarn verimlilik durumunu belirlemeye ynelik tarla

denemelerinin esas, verimlilik durumu saptanacak topraklarda incelenecek besin elementi, farkl parsellere farkl dozlarda uygulanarak yetitirilecek bitkinin verim ve kalite zelliklerine etkileri incelenir. Genel kaide olarak kontrol parselleri adn verdiimiz incelenen besin elementinden hi verilmeyen parsellerden elde edilen rn miktarlar ile besin elementinin farkl dozlarda uyguland parsellerden elde edilen rn miktarlar arasndaki fark ne kadar byk ise toprak o besin elementince fakir, fark ne kadar az ise topran o besin elementince o kadar iyi durumda olduuna yorumlanr.

Kaynaklarn yeterli olduu 30-50 yl ncesi bu denemeler, verimliliin her besin elementi ynnden ayn anda incelenebildii polifaktriyel denemeler eklinde yaplmtr. Kaynaklarn kstl olduu yllardan itibaren bu gbreleme denemelerini sadece azot dozlarnn, sadece fosfor dozlarnn, sadece potasyum dozlarnn denendii aratrmalar eklinde gerekletirildiini grmekteyiz.

Tarla gbreleme denemeleri toprak verimliliini belirleme asndan ok deerli ve hassas almalardr. nk mevcut tarla topranda hangi bitki yetitirilecek ise, o bitki ile o iklim koullarnda uygulanan besin elementinin etkisi aratrlmakta ve topran verimlilik durumu saptanmaktadr. Bitki bir vejetasyon dnemi sresince yetitirilmekte, verim ve kalite zellikleri belirlenmektedir.

Ancak tarla gbreleme denemelerinin bu avantajlar yannda, nemli dezavantajlar da mevcuttur. Denemenin byklne gre genelde 2-5 dekarlk bir tarlada yetitirilen bitki eidine gre, bir vejetasyon sresince (genelde 3-6 ay), her trl bakm (srm, ekim-dikim, seyreltme, apalama, ilalama, sulama vs.) ilemlerinin kusursuz yerine getirilmesi

13

gerekmektedir. Ayrca baz iklimsel anormallikler nedeni ile bir yllk emeklerin boa gitme rizikosu da her zaman ihtimal dahilindedir.

Saylan faktrler nedeniyle, tarla gbreleme denemelerinin yrtlmesi, eleman ihtiyac, bakm masraflar ve sonularnn elde edilmesinde bir vejetasyon sresinin beklenmesi gibi uzun zaman gerektirmesi, nemli dezavantajlar olarak gsterilebilir. Gnmzn ok kstl ekonomik koullar bu denemelerin gerekletirilmesini olduka g hale getirmitir. Bu denemelerin bir dier dezavantaj, birka yerde kurulacak gbreleme deneme sonularn bir ilin, bir ovann, bir blgenin tamamna uyarlamak nemli hatalara yol aabilir. nk ksa mesafelerde bile nemli iklim ve toprak farkllklar ile karlalabilmektedir.

ifti tarlalarnn gbreleme ihtiyalarn belirlemek iin rutin olarak 100-200 iftinin tarlasnda gbreleme denemelerinin yrtlmesi de hibir ekilde mmkn deildir.

Saks Denemeleri: Her saksnn bir parsel kabul edildii saks denemeleri, tarla

denemelerinin minyatre edilmi eklidir. Denemenin amacna uygun olarak, 25 g toprak alan sakslardan, 15 kg toprak alan sakslara kadar farkl byklkte saks kullanlmaktadr. Saks gbreleme denemelerinde, denemenin amacna ve yetitirilecek bitkinin zelliine, deneme sresinin uzunluuna bal olarak farkl byklkte sakslar kullanlmaktadr.

Saks denemelerinde, tarlada yetitirilecek bitkiden ziyade, verimlilik durumu incelenecek besin elementinin topraktaki miktarnn azlna veya fazlalna ok farkl dzeyde gelime hassasiyeti gsteren bitkiler test bitkisi olarak kullanlmaktadr. Saks denemelerinde yetitirme sresi genellikle denemenin amacna ve kullanlan ynteme bal olarak 2 gn ile 3,5 ay arasnda deiim gstermektedir. Saks denemelerinin pek ounda, gerek rnden ziyade saks yeil aksamnn kuru arl zerinden deerlendirme yaplmaktadr. Saks denemelerinin, tarla denemelerinden daha ucuza mal olmas, daha ksa srede sonu elde edilmesi gibi avantajlar sayesinde, daha fazla tarla toprann incelenebilmesine olanak salayan saks denemeleri, baz nemli dezavantajlara sahiptir. Bunlardan bazlar scaklk, nem ve suyun optimum artlarda salanmas eklindeki kontroll koullar, sakslara doldurulacak topran kurutma ve eleme ilemleri ile tabii yapsnn bozulmas, bitki kk gelimesinin saks evresi ile snrlandrlmas, topran alt ve yan ksmnn etkisinin ortadan kaldrlmas ve en nemlisi de gerek bitkiden ziyade test bitkisi kullanlmas olarak saylabilir. Saks denemeleri dnyada olduu gibi, lkemizin birok blgesi iin , birok besin elementi asndan verimlilik analizlerinde o blgeye en uygun toprak kimyasal analiz ynteminin hangisi olduunun belirlenmesinde standart biyolojik yntem olarak kullanlmtr.Ancak saks denemeleri, tarla denemelerinde olduu gibi ifti topraklarnn verimlilik durumunun belirlenmesinde rutin olarak kullanlabilecek yntemler deildir.

Toprak ve Bitkilerin Kimyasal Analizleri: Toprak analizlerinin esas amac, toprakta

bitkilerin alabilecei durumdaki besin maddesi miktarlarn belirlemektir. zellikle fosfor ve potasyum analizlerinde bu konuda pek ok yntem ortaya atlmtr.

Bu yntemlerin de esas, topran bir ekstrakt eriyii ile belirli oranda belirli sre alkalanarak szlmesi ve bu szn baz eriyiklerle renklendirilerek kolorimetrik veya spektroskopik olarak veya dorudan fleymfotometrik olarak belirlenmesine dayanmaktadr.

Topraklarn alkaland bu eriyikler genellikle saf su veya belirli konsantrasyondaki asit, baz ve tuz eriyikleridir. Konsantrasyon, alkalama oran ve sreleri farkl olan onlarca yntemin iddias, o yntem uygulandnda belirlenen besin maddesi miktarlarnn, tam bitkilerin alabilecei miktarlar olduu eklindedir. Her yntem ile elde edilen sonular arasnda nemli farkllklar bulunmaktadr. Bu konudaki en nemli sorun bu yntemlerin

14

sonularnn yeterlilik kategorilerinin bitki eidi, bitki grubu baznda ve zellikle de son yllarda kullanlan slah edilmi bitki eitleri iin ne kadar geerli olabileceidir.

Toprak analizlerinin deerlendirilmesindeki bir dier problem zellikle meyve bahelerinde toprak analizlerinde hangi toprak derinliinin sonularnn ne oranda esas alnacadr. Burada doru olan toprak verimlilii ve meyve aalar yetitiricilii konularnda alanlarn meyve aalarnn tr ve cinsine gre hatta ya ve anac da dikkate alnarak, besin maddesi alabilen aktif kk derinliinin belirlenmesi, bu kklerin ka m3 toprak ile temasta olduunun saptanmas konusundaki almalara arlk verilmesidir.

Bitki analizleri, bitkilerin zerinde yetitirildikleri topraklarn verimlilik durumu hakknda ok deerli bilgiler vermektedir. Gerek toprakta bulunan, gerekse gbre olarak uygulanan besin maddelerinin bitkiye faydal olup olmad, alnmda bir problem olup olmad, yaplan gbre uygulamalarnn doru zaman ve ekilde yaplp yaplmad konusunda nemli sonular vermektedir. Ancak bitki analizlerinden yeterli, faydann salanmas iin , bitkilerdeki besin maddesi konsantrasyonuna etki eden faktrlerin ok iyi bilinmesi,doru zamanda, doru ekilde rnek alnmas ve rnek alnan zamana ait gvenilir yeterlilik snr deerleri ile karlatrlmas gerekmektedir.

Zaman zaman lkemizde baz almalarda bu konuda yanllklar yapldn grmekteyiz. Bu konulardaki en nemli hatalar, total-Fe analiz sonularnn deerlendirmeye alnmas, ok youn bordo bulamac uygulanm yaprak rneklerinde Ca ve Cu analiz sonularnn deerlendirilmeye alnmas gibi.

Bitki analizlerinden maximum yarar salanmas iin, yukarda saylan faktr yannda lkemizde yetitirilen bitki eitleri iin de gvenilir yeterlilik snrlarnn bulunmasna ynelik almalarn yaplmasna ihtiya vardr. Bu almalar ok zor almalardr. Burada ilk hedef maximum rn salanan bahe veya tarlalardaki besin elementi yeterlilik snrlarnn saptanmas eklinde olabilir.

Doku Testleri: Toprak verimliliinin tehisinde semikantitatif yntemlerdir. Bu

yntemlerin esas, arazide bitkilerin belirli ksmlarndan taze rnek alnp, bunlarn ince paracklar halinde doranp, zerlerine belli kimyasallar damlatlarak zellikle N ve P da meydana gelen mavi rengin meydana geli hz ve gz ile tehis edilen renk konsantrasyonu ile sz konusu tarlada, bahede yetitirilen bitkilerin bu elementler asndan yeterli beslenip beslenmedii hakknda karar vermektir.

Bu yntemlerle bir gnde arazide 10-20 tarla veya bahenin beslenme durumu hakknda bilgi edinilebilir. Ancak doku testleri sonularnn daha gvenilir olmas iin 5-10 cm2 yaprak yzeyini belirli mm byklkte kolayca paralayabilen yardmc materyallerin gelitirilmesi, renk kontrolleri yaplm renk skalalarnn baslmas gibi konularda standardizayonlara ihtiya vardr.

Gzle Tehis: Bitkilerdeki beslenme bozukluklar genellikle toprak verimliliinin

yansmasdr. Bu konuda yetimi bir uzman, bitkide grlen bozukluklarn hangi elementin azlndan veya fazlalndan meydana gelmi olabileceini doru bir ekilde tahmin edebilir. Bu tehiste yardmc parametreler beslenme bozukluunun bitkinin hangi organlarnda ne ekilde meydana geldii, srgn faaliyeti, yapraklardaki renk deiimlerinin alt, orta veya st yapraklarda oluu, renk deiiminin nasl olduu, rnein sararmann yaprak kenarlarnda veya damar aralarnda olmas, damar ve damar evresi yeilliinin kalnl, yaprak ve meyve ekli ve byklndeki deiimler olarak saylabilir. Bitkilerde beslenme bozukluklarnn tehisinde baz yanltc faktrler de ortaya kabilir. rnein: souk zarar, scak zarar, kurak zarar, afid zarar, kk hastalklar zararlar, baz element konsantrasyonlarnn azlk ve fazlalnn benzer grnt vermesi gibi msrda potasyum noksanl ile bor toksitesi benzer

15

grnt vermektedir. Baz noksanlk belirtilerinin ok iddetli kloroz meydana getirmesi de dier noksanlklarn klasik grntlerini maskeleyebilmektedir.

zellikle birok meyve aacnda ok iddetli demir noksanl nedeniyle yapraklarn tamamen sararmas neticesinde alacal sararma eklindeki inko noksanl ve mangan noksanlnn belirlenebilmesi mmkn olmayabilir. KAYNAKLAR Alpaslan, M., Gne, A., nal, A.1998.Deneme Teknii,Ankara niversitesi Ziraat Fakltesi Yaynlar No:1501 Ders Kitab:455,Ankara Bergmann, W. 1993. Ernahrungsstrungen bei Kulturpflanzen. Gustav Fischer Verlag. Jena-Stuttgart Kacar, B. 2009.Toprak Analizleri, Nobel Kitabevi, Ankara Kacar, B., nal, A. 2008.Bitki Analizleri, Nobel Kitabevi, Ankara Kacar, B., Katkat, A.V.2007.Bitki Besleme, Nobel Kitabevi,Ankara zbek. N.,1969.Deneme Teknii 1.Sera Denemesi, Teknii ve Metodlar.Ankara niversitesi Ziraat Fakltesi Yaynlar:406 Ders Kitab:138, Ankara Sprague, H.B. 1964. Hunger Signs in Crops.David McKay Company INC. Washington, D.C. U.S.A Wallace, T., C.B.E., M.C., D.Sc., F.R.I.C., V.M.H., F.R.S.1961.The Diagnosis of Mineral Deficiencies in Plants, University of Bristol Agricultural and Horticultural Research Station Long Ashton,

Bristol, London

16

Artma amurlarnn Tarmsal Amal Kullanm ve Gbre Deeri

Ali Vahap KATKAT1 Bar Blent AIK1

1Uluda niversitesi Ziraat Fakltesi Toprak Bilimi ve Bitki Besleme Blm 16059 Grkle-Bursa vahap@uludag.edu.tr

ZET

Srdrlebilir toprak verimliliinde toprak zelliklerinin iyiletirilmesi temel amatr. lkemiz topraklar incelendiinde verimlilik ve bitki geliimini engelleyen zelliklerinin genelde kire, pH, organik madde vb. olduu grlmektedir. Bu amala topraklarda noksan bulunan bitki besin elementlerinin kimyasal gbrelerle giderilmesi yansra bu olumsuz zelliklerin de slah edilmesi gerekmektedir. Bu nedenle topraklarn organik madde ieriklerinin arttrlmas amacyla eitli organik gbreler kullanlmaktadr. Ancak lke topraklarnn organik madde ieriklerinin ok dk olmas ve lkemizde organik gbre kaynaklarnn snrl olmas nedeniyle bu amala artma amurlarnn kullanlmas nerilebilir. Artma amurlarnn iermi olduu organik madde, N, P ve kimi bitki besin elementleri gz nne alndnda dikkat ekici bir gbre ve toprak dzenleyicisi olarak grlmektedir. Ancak bu amurlarn topraklara uygulanmasnda amur zelliklerine bal olarak kimi saknca ve snrlamalar bulunmaktadr.

Anahtar Kelimeler: Artma amuru, tarmsal kullanm, azot

Agricultural Use of Sludge and Its Fertilizer Value

ABSTRACT

The main goal in sustainable soil fertility is developing the soil characteristics. When our soils are examinated the soils have shown some features (calcium carbonate, pH, organic matter etc.) which prevent plant growing and soil fertility. In this purpose, the rehabilitation of these negative features are needed as well as elimination of soil nutrient deficiencies with chemical fertilizers. Therefore some organic fertilizers are being used one the purpose of being improved organic matter content of soils. But in our country because of the limited organic fertilizer resources we can think to use savage sludge as a organic matter resource. Sewage sludge contains high organic matter N, P some other plant nutrients. When these characteristics are taken into consideration, sewage sludge is seen as a good fertilizer and soil regulator. But in the application of these sludges to soils there are some disadvantages and limitations depending on sludge features.

Key Words: Sludge, agricultural usage, nitrogen

GR

Tarmsal retimde bitkilerin yetime evresinde herhangi bir besin elementinin

noksanl eitli nedenlerle ortaya kabilmektedir. Bu nedenler, toprakta gerekli besin elementinin yeterli miktarda olmamas, tarm topranda yeterli su ve hava bulunmamas, yksek ya da dk toprak asitlii (pH), organik maddenin dk yada ok yksek olmas, fazla miktarda kire bulunmas, drenaj yetersizlii, bozuk toprak yaps (strktr) vb. gibi etmenlerdir.

Bitkisel retimde geleneksel olarak sregelen kimyasal gbre kullanm topraklar kimyasal ynden desteklemekte ancak fiziksel ve biyolojik zelliklerinin iyiletirilmesinde yetersiz kalmaktadr. Bu amala topraklarn organik maddece desteklenmesi gerekmektedir. Ancak bu amala topraa uygulanabilecek ahr gbresi ve dier organik gbrelerin salanamamas ya da maliyet sorunlar nedeniyle yeterli miktarda uygulanamamas sonucu topraklarda organik madde sorunu ortaya kmakta ve toprak verimlilii nemli lde etkilenmektedir.

17

Hava, su ve toprak kirliliinin giderek art gsterdii gnmzde evre sorunlar n plana km AB ile uyum almalar erevesinde retim yapan iletmelere artma tesisi yapma zorunluluu getirilmitir. Artma tesisi yapan iletme says art gsterdike bu tesislerden ortaya kan artma amuru miktarlarnda da art meydana gelmitir.

Artma amuru; kendiliinden kelebilen kat maddeler ile biyolojik ve kimyasal ilemler sonucunda kelebilir ve yzdrlebilir hale getirilen kat maddelerin atk sudan ayrlmasyla olumaktadr. Topraklarn organik madde ieriklerinin artrlmas amacyla son yllarda artma amurlarnn topraklara uygulanmas konusunda almalar yrtlmektedir.

Artma tesisinde oluan amurlar, eitli kademelerde ilem grdkten sonra son olarak yok edilmesine ynelik eitli alternatifler (dzenli depolama, araziye uygulama, kimyasal sabitleme, termik yntemler, kompost retme ve denize dearj gibi yntemler) bulunmaktadr (Filibeli 1998).

Son yllara kadar artma amurlar ya p depolama alanlarna atk olarak gnderilmekte ya da tesis yaknlarndaki arazilere geliigzel yaylmaktayd. Ancak artma amuru miktarlarnn art gstermesi baka yok etme ya da bertaraf etme yntemlerinin gelitirilmesine neden olmutur. Bu yntemlerden birisi de tarmsal amal kullanmdr.

Gnmzde doal evrenin korunmas ve srdrlebilir olarak devam edebilmesi ok nemli olduundan, atk amurlarn evreyle uyumlu bir ekilde yok edilmesi byk nem tamaktadr. Bu yaklam erevesinde bu atk amurlarn tarmsal amal olarak topraa uygulanmas genel kabul gren fikirlerden biri olarak karmza kmaktadr. Artma amurlarnn organik madde ierikleri yansra belli miktarlarda N, P ve teki bitki besin elementlerini de iermeleri nedeniyle toprak dzenleyici ve gbre olarak tarmsal amal kullanlmas giderek yaygnlamaktadr. Ancak artma amurlarnn tarmsal kullanm deeri gz nne alndnda; organik madde ve bitki besin elementleri ieriinin yan sra zellikle evreye zararl toksik organik bileikler, ar metaller, patojen mikroorganizmalar ve parazitik organizmalarn yumurtalarn ierebilmekte olduu gz ard edilmemelidir (Bilgin ve ark. 2002). Bu nedenle artma amurlarna baz ilemler uygulanarak iermi olduu toksik organik bileikler, patojen mikroorganizmalar ve parazitik organizmalarn giderilmesi gerekmektedir. Bu ilemlerden sonra verimlilik potansiyeli dk olan topraklarda toprak dzenleyici olarak kullanm sz konusu olabilir. Unutulmamaldr ki toprak ekosistemi ve bitki geliimi iin zararl etmenler ieren atklarn olumsuz etkilerinin ortadan kaldrlmas ok zor olmaktadr. Artma amurlarnn Genel zellikleri

Atksularn niteliinin ve atksular artan tesislerin plan ve iletmelerinin ok farkl olmas nedeniyle amur zellikleri de ok deikendir. Ayrca amura uygulanan ilemler de artma amurunun niteliini deitirmektedir (Sommers 1977). zellikle kanalizasyon kaynakl artma amurlar insan, hayvan ve bitki salna zararl organizmalar (bakteri, virs, protozoa, helminth) ierebilmektedir. izelge 1de artma amurlarnda bulunabilecek patojen organizmalar verilmitir.

18

izelge 1. Artma amurunda bulunan patojenler (Kowal 1985, US EPA 1989)

Patojenler Hastalk ve Semptomlar Bakteri Shigella sp.

Salmonella sp. Salmonella typhi Vibrio cholerae Bagrsak patojenleri Escherichia coli Yersinia sp Campylobacter jejuni

Dizanteri Salmonellosis Salmonellosis Kolera Mide ve barsak iltihab shal ve karn ars Mide ve barsak iltihab

Virs Hepatittis A virus Norwalk virus Rotavirus Coxsackie virus Echovirus

Karacier iltihab, sarlk shal Akut barsak ars ve ishal Menenjit, akcier iltihab, sarlk Fel, beyin iltihab, ishal vb.

Protozoa Entamoeba histolytica Giardia lamblia Cryptosporidium sp. Balantitum coli

nce barsak iltihab shal, karn ars, kilo kayb Mide ve barsak iltihab shal ve dizanteri

Helminth Ascaris sp. Taenia sp. Necator americanus Trichuris trichuria

ksrk ve gs ars Sinirlilik, uykusuzluk, itahszlk Barsak hastalklar Karn ars, ishal, kanszlk, kilo kayb

Artma amurlarnn topraklara uygulanmasn snrlandran etmenler arasnda bu amurlarn iermi olduu patojen mikroorganizmalarn topraktaki yaam sreleri de nem tamaktadr (izelge 2). Uygulama sonras yaplacak tarmsal faaliyetlerde bu durum gz nnde bulundurulmaldr.

izelge 2. Artma amurlarndaki patojen organizmalar ve bunlarn topraktaki yaam sreleri

Patojenler Toprakta kalm sresi, gn Coliform Streptococci spp. Salmonella spp. Shigella spp. Microbacterium spp. Leptospira spp. Entamoeba histolytica Enterovirus Ascaris spp. yumurtas Hookworm larvas Tania sagiata yumurtas Poliovirus

19

izelge 3. Artma amurunda bulunabilecek kimi organik bileikler (Sniffer, 2007)

Pestisidler PCB Aldrin Dieldrin DDT/DDE/DDD 2,4-D Heptachlor Lindane Malathion

Halogenated aliphatics Chloroform Carbon tetrachloride Tetrachlororthylene Trichloroethylene Vinyl chloride

Monocyclic aromatics PCDD ve PCDF Benzene Toluene Xylene Ethylbenzene

Phenols Chlorophenol Pentachlorophenol Phenol Phthalate esters Diethylhexylphthalate Surfactants LAS Nonylphenol

PAH Pyrene Fluranthrene Benzo-[a]-pyrene Benzo-[b]b-pyrene * PAH: Polynuclear aromatic hydrocarbons ** PCB: Polychlorinated biphenyls *** PCDB: Polychlorinated dibenzenodioxins **** PCDF : Polychlorinated dibenzenofuran

Artma amurlarnn topraa uygulanmasnda nemli olan ve kritik deerleri belirtilen

ar metaller arsenik (As), kadmiyum (Cd), krom (Cr), bakr (Cu), kurun (Pb), civa (Hg), molibden (Mo), nikel (Ni), selenyum (Se) ve inko (Zn)dur. zellikle Cd dk konsantrasyonlarda bile zehir etkisine sahiptir (izelge 4). Organizmalarda birikmek ve gda zinciri dngsnde yer almakla kalmayan ar metaller ekosistemlerde yksek konsantrasyonlar ile zararlarn yllarca srdrebilmektedir. Ar metaller zellikle doal dng ierisinde meydana getirdii kirlilik uzun sreli sorunlara neden olmasndan dolay nem tamaktadr. Bu etki zellikle metabolik aktivitelerde elektron aktarmnda devreye girerek solunum ve fotosentez zerine olumsuz etki eklinde ortaya kmaktadr (Kacar ve ark. 2009). Srekli olarak artma amurlar araziye verilecek olursa, ar metaller bitki ve toprak kalitesinin deiimi asndan ok byk sorunlar yaratacaktr. Ar metallerin toprak bitki sistemindeki tanm da nemlidir (Alloway ve Jackson 1991). Bu deiim toprak zellikleri ve bitki eidine gre deimektedir (izelge 4).

izelge 4. Toprak-bitki sisteminde kimi ar metallerin transfer katsays

Ar metaller Transfer katsays Kadmiyum, Cd inko, Zn Selenyum, Se Bakr, Cu Nikel, Ni Krom, Cr Civa, Hg Kurun, Pb Arsenik, As

1-10 1-10

0.1-10 0.1-1 0.1-1 0.01-0.1 0.01-0.1 0.01-0.1 0.01-0.1

Artma amurlarnn Tarmsal Amal Olarak Topraklara Uygulanabilirlii Ve Stabilizasyon

Daha ncede belirtildii gibi artma amurlar tarmsal adan nemli olan organik madde, azot, fosfor ve baz mikro besin elementleri iermelerinin yan sra zararl toksik elementler, patojen mikroorganizmalar ve parazit organizmalarn yumurtalarn da ierebilmektedir. Bu nedenle yksek konsantrasyonlarda bu zararl maddeleri ieren artma

20

amurlarnn tarmsal olarak toprak dzenleyici ya da gbre olarak araziye uygulanmasnda kstlamalar getirilmitir. Bu amala atk amurlarn topraa uygulanmas ve tarmsal amal kullanm ile ilgili Amerika Birleik Devletleri evre Koruma Ajans tarafndan 1993de dzenlenen ve (40 CFR Part 503), Avrupa Birliine ye lkeler tarafndan kabul edilen ve (86/278/EEC) olarak bilinen ynetmelikler hazrlanm ve kstlamalar getirilmitir Bu ynetmeliklerde ayrca artma amurunun evreye zarar vermeden yararl bir ekilde kullanlabilirlii ile ilgili ilkeler belirtilmitir (Anonim 1996). Artma amurunun topraa uygulanmas ve tarmsal kullanm ile ilgili olarak yaplan bu dzenlemelerde zellikle;

- amurdaki ar metal konsantrasyonlar - Ar metallerin topraktaki konsantrasyon snr - Topraa uygulama miktarlar

gibi etmenler gz nne alnarak hazrlanmtr (Spinosa ve Vesilind 2001). US EPA tarafndan hazrlanan ynetmelikte artma amurlarn A snf (gvenli) ve B

snf (baz kstlamalarla kullanlabilir) olarak iki snfa ayrm ve A snf amurlarn dorudan araziye uygulanmas iin gerekli parametreler belirtilmitir. rnein patojen giderimini salayan dezenfeksiyon yntemleriyle muamele edilmesi (Kompostlama, s ile kurutma, sl ilem, termofilik aerobik stabilizasyon, beta ve gama n ile nlama, pastrizasyon) gerektii belirtilmitir. Bunlara ek olarak bu snftaki artma amurlarnn ticari olarak satlabilmesi iin fekal koliform ve salmonella miktarlar belirtilmitir. Bu ynetmeliklerde amurlarn ierdii zararl etmenlerin miktarlarnn azaltlmas amalanmaktadr. Ynetmeliklerde bu amala uygulanmas gereken stabilizasyon yntemleri belirtilmitir. Yaygn olarak uygulanan stabilizasyon yntemleri izelge 5de verilmitir

amur stabilizasyonu, amurda bulunan patojenleri yok etmek ve koku sorununu azaltmak amacyla uygulanmaktadr. Patojenlerin, yksek s ve yksek pH derecelerinde saylar azaltlabilmektedir. Patojen azalm, ayrca mikrobiyolojik aktiviteyi azaltp amur yapsn deitirerek salanr. Bu ilem ile ayrca, koku ve mineralizasyon potansiyelini de azaltm olmaktadr.

izelge 5. Artma amuru stabilizasyon yntemleri (EPA 1999) Yntem lem Kireleme Alkali stabilizasyon, yeterli miktarda alkali materyal [(CaO) yada Ca(OH)2] susuzlatrlm yada

susuzlatrlmadan nce artma amuruna kartrlarak eklenir. En az iki saat sreyle amur pHs 12 olmaldr. Bu ilem ile amurdaki biyolojik aktivite ve koku giderimi salanm olur. Elde edilen rn 40 CFR Part 503 ynetmeliine gre tarmsal kullanma uygun bir materyaldir.

Isl ilem amurun ok yksek scaklk ve basn altnda susuzlatrlmasdr. Maliyeti yksektir. Anaerobik stabilizasyon

Anaerobik stabilizasyonda amurun bnyesindeki organik maddenin havasz koullar salanarak (tank) oksijensiz ortamda metan (CH4), CO2 ve amonyak gibi inorganik maddelere dntrld bir ilemdir. Bu ilemde farkl bakteri gruplar kullanlmaktadr. Bu yntem en yaygn ekilde kullanlan bir yntemdir. nk elde olunan metal tekrar kullanlabilen bir gaz olarak elde edilmektedir. Stabilizasyon ilemi 15-60 gn sre ile 35 C0 scaklk ile salanmaktadr.

Aerobik stabilizasyon Aerobik stabilizasyonda amur, kapal yada ak sistemlerde oksijenli ortamlarda 40-60 gn sre ile aerobik mikroorganizmalar kullanlarak ilenmesidir. Bu ilem srasnda 3 gn sre ile 55 C0 scaklk koullar salanarak kokusuz ve biyolojik adan stabil son rn elde edilir.

Kompostlama Kompostlama, termofilik bakterilerce organik maddelerin nisbeten stabil, humusa benzer zelliklere sahip son rnlere dnm iin aerobik olarak paralanmas ile salanan bir stabilizasyon prosesidir. Bu aamada amura C:N oran geni (sap, saman, tala vb) materyaller ilave edilir. Kompostlama ileminde mikroorganizmalar, aerobik olarak organik maddeleri karbondioksit ve suya ayrtrrr. Modern kompostlama sistemlerinde optimum nem ve oksijen konsantrasyonunu salamak ve scakl denetlemek iin mekanik havalandrma ve kartrma kullanlr. Kompost karmnn iinde meydana gelen biyolojik aktivite sonucu oluan materyalde gn sre ile scaklk 55C'de sabit tutularak ileri dzeyde patojenik stabilizasyon salanm olur.

yi zellikler tayan artma amurlarnn tarmsal kullanm ile toprak zelliklerinin

gelimesi ile salanacak yararlar olduka fazladr (izelge 6).

21

izelge 6. Artma amurunun topraklarn fiziksel, kimyasal ve biyolojik zellikleri zerine etkisi (Sing ve Agrawal 2008, EPA 1993)

Salanan yararlar Oluabilecek zararlar 1. nemli bir organik madde kaynadr. 2. Bitki besin elementleri (N, P ve mikro elementler)

iermesi ve bunlarn yava etkili zellikte olmas nedeniyle uzun sreli etki salanabilir.

3. Deerli bir fosfor kaynadr. 4. erdii demir kimyasal gbrelerden daha yararldr. 5. Toprak strktr geliimine yardmc olur. 6. Toprak kaybn azaltr. 7. Organik formda azot ierdii iin kimyasal azotlu

gbrelere nazaran yeralt suyu kirlilii asndan daha avantajldr.

8. En ucuz amur bertaraf yntemi olmas nedeniyle ekonomiktir.

1. Kimi amurlarn zararl organik bileikler, patojenleri ve ar metalleri ierebilmesi nedeniyle uygulama yaplan blgede otlayan hayvanlarda ve o blgede yetien rnleri tketerek beslenen insanlarda salk sorunlarna yol aabilir.

2. Yzey ve yeralt sularnda besin elementi ierii nedeniyle trfikasyona neden olabilir

3. Yanl uygulamalarda topraklarda besin dengesinin bozulmas sz konusu olabilir.

4. Artma amuru uygulama miktarnn snrl olmasdr.

5. Topraklarn pH ve tuzluluunu artrarak bitkilere olumsuz etki yapabilir.

Artma amurlarnn USA (Amerika Birleik Devletleri), EU (Avrupa Birlii) Ve

Trkiyede Deerlendirilme Durumu Artma amuru miktarlar Beecher ve ark. (2007)e gre Amerika Birleik

Devletlerinin tm eyaletlerinde yaklak 7 180 000 ton olarak belirtilmitir. Oluan bu amurlarn % 49u tarmsal amal deerlendirilmekte, % 45i arazide depo edilmekte, % 6s ise dier ekillerde bertaraf edilmektedir. Laturnus ve ark. (2007)e gre Avrupa Birliine ye 25 lkede ortalama yllk 10 400 000 ton atk amur olumaktadr. lkemizde ise DE tarafndan 1992 ylndan itibaren yllk zaman aralklaryla sanayi kurulularnn neden olduu evre kirliliinin belirlenebilmesi iin gereksinim duyulan veri alt yapsn oluturmak amacyla almalar yrtlmektedir. Trkiyede 2004 yl itibariyle ortaya kan artma amuru miktar ortalama 2 300 000 ton civarndadr (Anonim 2004). Avrupann eitli lkelerinde, Amerika Birleik Devletlerinde ve lkemizde artma amurlarn deerlendirme ve bertaraf ile ilgili uygulamalar ekil 1 ve ekil 2de sunulmutur.

ekil 1. Avrupada eitli lkelerinde (Avrupa Birlii), Amerika Birleik Devletlerinde ve lkemizde artma amurlarn deerlendirilmesi

Tarmsal

amal36%

Yakma10%

Arazide depola

ma47%

Dier7%

Avrupa Birlii

Tarmsal amal41%

Yakma22%

Arazide depolam

a17%

Dier20%

Amerika Tarmsal

amal13%

Yakma5%

Arazide depolama

58%

Dier24%

Trkiye

22

*. Deniz dearj, kompost retme, ple boaltma, vb.

ekil 2. Baz Avrupa Birlii lkelerde artma amuru uzaklatrma yntemleri (OECD 2004)

Artma amurunda N, P ve teki Besin Elementleri

Azotlu gbrelerin uygulama maliyetlerinin artmas nedeniyle artma amurlarnn bu amala kullanm giderek art gstermektedir. Bununla birlikte amur uygulama dzeyinin belirlenmesinde amurlarn toplam ve yarayl N ierii nemli bir parametre olarak deerlendirilmektedir. Bu durum izelge 7de sunulmutur (Parker ve Sommer 1983). Artma amurlarnn N ierii zerine artma prosesleri ve atksu zellikleri etki etmektedir (Rappaport ve ark. 1987). Artma amurlarnn azot ierikleri ok geni snrlar ierisinde deimektedir (Epstein 2003). Artma amurlarnn iermi olduu azot organik N formundadr. Ancak organik azotun mikroorganizmalar tarafndan mineralizasyonu ile bitkiler bundan yararlanabilirler. Azot mineralizasyonu zellikle geli