ZAŠTITA ŽIVOTNE SREDINE KAO USLOV ODRŽIVOG RAZVOJA OBRENOVCA

PROTECTION OF ENVIRONMENT AS A CONDITION FOR SUSTAINABLE DEVELOPMENT OF OBRENOVAC

Sanja Dubaić1

Apstrakt. Ovaj rad se bavi stanjem životne sredine gradske opštine Obrenovac koja se svrstava u kategoriju izuzetno ugroženih područja. Stoga je zaštita i unapređenje životne sredine jedna od ključnih komponenti koja treba da obezbedi održivi razvoj opštine. Specifičnost privrede u kojoj dominiraju termoenergetska postrojenja, kompleksi mašinske i hemijske industrije, sama po sebi nameće kao strateški cilj unapređenje životne sredine. Set primarnih ciljeva u ovoj oblasti odnosi se na : smanjenje zagađenja iz postojećih emitera, rešavanje problema upravljanjem pepelom, šljakom i drugim ćvrstim otpadom, obezbeđivanje čiste pijaće vode i prečišćavnja komunalnih otpadnih voda , implementacija sistema za reciklažu otpada, unapređenje mehanizama finansiranja životne sredine, rešavanje problema klizišta, razvijanje javne svesti o značaju zaštite životne sredine i drugo.Ključne reči : životna sredina, zagađivači, održivi razvoj, opština Obrenovac

Abstract. This paper will address the state od the environment of Obrenovac municipality which is characterized as highly vulnerable area. Therefore, the conservation and improvement of the environment is one of the key components in order to enable sustainable development of the municipality. Specificity of the economy dominated by thermal power plants, complex of mechanical and chemical industries, imposes by itself a strategic objective of improving the environment. The primary objectives in this area are related to: reducing pollution from existing pollutants, solving the problem of managing byproduct of combustion in thermal power plants and other solid waste, providing of clean drinkingwater and municipal wastewater treatment, implementation of a system for recycling of waste, improvement of funds for  environment development, solving landslides, developing public awareness of the importance of environmental conservation and others.Key words : environment, pollutants, sustainable development, Obrenovac municipalitie

UVOD

Prekoračene granične vrednosti emisije za veliki broj zagađujućih materija u vazduhu, zagađenje površinskih i podzemnih voda, degradacija i zagađenje zemljišta, nerešen problem prikupljanja i deponovanja otpada i tretmana otpadnih voda, ugroženost živog sveta među osnovnim su problemima na području opštine. Pogoršano zdravlje stanovništva sa porastom različitih, posebno respiratornih oboljenja i ugrožen kvalitet života uz tendenciju pogoršanja situacije samo su neki od posledica višedecenijskog zagađivanja životne sredine na ovom području. Međutim, Obrenovac je izuzetno ugroženo područje, na lokalnom nivou i u regionalnim razmerama. Energetski objekti koji se nalaze na teritoriji Opštine i u širem području(Ub, Lazarevac sa Kolubarskim kopovima) predstavljaju značajno opterećenje u smislu zagađivanja životne sredine za ovaj deo Srbije.

1 Student na master studijama Geografskog fakulteta Univerziteta u Beogradu

1

POSTOJEĆE STANJE ŽIVOTNE SREDINE

Najveći izvori zagađenja na teritoriji opštine Obrenovac su:

1. industrijska postrojenja (TENT A i TENT B),2. saobraćaj (tranzitna saobraćajnica M-22.1),3. kolektivna ložišta,4. stočne farme i5. prirodni zagađivači ;

Industrijska postrojenja - TENT A je smeštena na ravnom terenu na desnoj obali reke Save na oko 30 km od Beograda, uzvodno od beogradskog izvorišta pitke vode-Makiša. Uzvodno 17 kilometara (vazdušna linija) se nalazi TENT B, na oko 60 km od Beograda. Godišnje se u pogonima TENT A i TENT B sagori oko 25 miliona tona niskokaloričnog lignita pri čemu nastaje dimni gas koji sadrži štetne materije: gasove SO2, NOx, CO, CO2 i praškaste materije-čvrste čestice.Posle prečišćavanja u elektrofiltrima (EF), dimni gasovi se ispuštaju preko dimnjaka visine 150m. Odlaganje pepela se vrši na aktivnim kasetama, a drugi deo deponija je u fazi privremenog mirovanja (pasivna–rezervna kaseta). Pasivna kaseta je u fazi mirovanja radi tehničke konsolidacije i dreniranja i taj period traje 6–10 godina.

Slika broj 1 – Satelitski prikaz prostiranja deponije i elektrana A i B

Izvor : www.vreme.com

U pogledu zagađenja TENT A i TENT B deluju iz dva izvora : deponija pepela kao površinskih izvora zagađivanja i dimnjaka kao tačkastih izvora. Na deponijama se vrši mehaničko taloženje pepela iz suspenzije pepela i vode.Deponije su okružene naseljima i obradivim površinama. Pored toga, na levoj obali reke Save nalazi se zaštićeno područje-Obedska bara, a na desnoj obali specijalni rezervat prirode-Orlača-Provo. Oba lokaliteta su smeštena na maloj

2

udaljenosti od TENT B.Pored uticaja na zagađivanje vode, deponije predstavljaju površinski izvor zagađivanja vazduha česticama pepela. U TENT-u se godišnje sagori oko 21 miliona tona uglja od čega se na deponije odloži oko 19% . Zbog nepovoljnih fizičko-hemijskih karateristika pepela i postojećeg načina odlaganja pepela, na otvorenim deponijama, pri suvom i vetrovitom vremenu dolazi do eolske erozije pepela. U skladu sa postojećom tehnologijom transporta i odlaganja pepela, u cilju sprečavanja eolske erozije pepela sa deponija, primenjuju se odgovarajući mere zaštite.

Dimnjaci preko kojih se ispuštaju dimni gasovi, predstavljaju tačkaste izvore zagađivanja vazduha.Prečišćavanje dimnih gasova se vrši elektrostatičkim izdvajanjem pepela, elektrofilterima. Dimni gasovi svakog bloka se posle kotla razdvajaju na dva kanala, na kojima su ugrađeni EF, tako svaki blok ima po dva EF, koji rade nezavisno jedan od drugog.

U poslednjoj deceniji prisutan je pozitivan trend u pogledu aerozagađenja prouzrokovanog radom TENT A i TENT B, usled primene raznih tehničkih mera u cilju smanjivanja emisija praškastih materija.U periodu od 2004. do 2007.godine urađene su rekonstrukcije na EF blokova A1, A2, A4 i A5 (svake godine po jedan blok). Na TENT B od 2009. na bloku B2 a u 2010. god. i na bloku B1 uvedena je nova tehnologija malovodnog transporta pepela , čime su u velikoj meri smanjeni problemi vezani za razvejavanje pepela pod uticajem jakih vetrova.

Saobraćaj- Drumski saobraćaj značajno utiče na kvalitet vazduha u Obrenovcu. Sam grad je ugroženiji od sela, jer kroz gradsko jezgro prolazi magistralni put Beograd - Obrenovac – Šabac i regionalni put Obrenovac – Valjevo.Merenja su pokazala da povećani broj vozila uzrokuje povećanje koncentracije većine merenih polutanata. Najveći broj prekoračenja GVI imali su sledeći polutanti-benzo(a)piren, olovo, hrom i mangan sa 100% perioda merenja sa prekoračenjem GVI ,zatim suspendovane čestice (78%), nikl (55,4%), arsen (11,3%), benzol (6,3%), azot dioksid (0,4%) i bez prekoračenja GVI sumpor dioksid, ugljenmonoksid i kadmijum.

Kolektivna ložišta- Prema podacima iz JKP“Toplovod“ 33,7% stanovnika opštine Obrenovac priključeno je na daljinski sistem grejanja, dok su se ostala, dakle njih 66,3% greje preko individualnih ložišta koja su jedan od značajnih izvora aerozagađenja. Trenutno je situacija nešto bolja, pošto je usled proširenja toplovodne mreže ka Zabrežju, delu Zvečke i Belom polju broj korisnika centralnog grejanja u toku 2010. godine povećan na 10109, ali i dalje značajan broj domaćinstava za grejanje koristi fosilna goriva.

Stočne farme -Na teritoriji opštine Obrenovac u okviru poljoprivrednog kombinata „Dragan Marković“ nalaze se tri stočne farme. Na lokaciji u Ratarima je farma svinja sa oko 22000 grla svih kategorija, na Mladosti farma sa oko 600 krava i u Orašcu farma sa oko 580 junadi. Životinje preko izlučevina produkuju biogas koji se najvećim delom (50-70%) sastoji od metana dok ostatak čine ugljen dioksid, vodonik, azot, vodena para i vodonik sulfid. Smatra se da od ukupne proizvodnje metana na planeti 40% produkuju preživari koji se stoga smatraju i velikim zagađivačima atmosfere.

Prirodni zagađivači- Od prirodnih zagađivača na teritoriji opštine Obrenovac najzastupljenija je Ambrozija. Na osnovu podataka dobijenih florističkim snimanjem ambrozija je na teritoriji opštine Obrenovac evidentirana na 1034 lokaliteta ukupne površine od preko 655 ha. Može se konstatovati da je na čitavoj površini opštine ambrozija prisutna u zabrinjavajućoj brojnosti. Pored puta su evidentirana 303 lokaliteta. To su lokaliteti male pojedinačne površine ali velike dužine i zato predstavljaju vrlo važan faktor za rasprostranjenje ambrozije.Planirano je da se u toku sledeće godine uspostavi sistem merenja koncentracije polena nekoliko alergenih biljaka na području Obrenovca (tzv. klopkama za polen).

3

IDENTIFIKACIJA I ANALIZA EKOLOŠKIH PROBLEMA U OPŠTINI

Vazduh- Najvažnije zagađujuće materije poreklom od industrije, individualnih ložišta i saobraćaja su: praškaste materije, SO2, NO2, CO, CxHy, teški metali, benzol, benzo(a)piren. Na ovom području prisutna je i emisija gasova sa efektom staklene bašte a to su CO2 koji u velikim količinama nastaje sagorevanjem uglja u termoelektranama i metan koji se emituje iz laguna na stočnim farmama. Čestično zagađivanje dimnim gasovima posebno dolazi do izražaja pri ispadu sekcija elektrofiltera, pri pojavi temperaturnih inverzija, zbog čega dolazi do povećanog čestičnog zagađivanja u neposrednoj okolini TENT-a. Eolska erozija pepela se javlja u suvom i vetrovitom periodu, kada sistemi zaštite na deponijama pepela ne rade na zadovoljavajući način. Ovaj problem je naročito izražen u prelaznom periodu, kad se prelazi sa eksploatacije jedne kasete na drugu. Pri dovoženju uglja u termoelektrane, odnosno pretovara uglja u krugu termoelektrane i na transportnim trakama od skladišta do kotlovskih bunkera, emituju se gasovi iz motora sa unutrašnjim sagorevanjem.

Voda -Individualna domaćinstva ponekad prelive iz septičkih jama izlivaju u obližnje kanale. Najveća opasnost tačkastih zagađivača preti od AD” Dragan Marković”, farme svinja u Ratarima koja se nalazi u neposrednoj blizini kanala "Mladost", gde se u laguni sakuplja velika količina otpadne vode bogate amonijakom, a u slučaju prelivanja vode iz lagune u kanal amonijak reaguje sa kiseonikom što ima poguban uticaj na faunu u površinskim vodama. Od govedarskih farmi, po načinu izđubrivanja najopasnija po životnu sredinu je govedarska farma u Orašcu. TENT sa termalnim zagađenjem Save je specifičan zagađivač. Ne možemo da ne pomenemo malu privredu i individualne farme, koji takođe značajno utiču na kvalitet voda. Ne postoji katastar zagađivača podzemnih i površinskih voda.Na deponiji se vrši mehaničko taloženje pepela iz suspenzije pepela i vode, pri čemu nastaju prelivne i drenažne otpadne vode koje se indirektno preko drenažnih kanala ispuštaju u reku Savu. U cilju sprečavanja zabarivanja okolnog terena i hemijskog zagađenja podzemnih voda, po obodu deponije izgrađen je sistem drenažnih bunara. Izlivanje fekalnih otpadnih voda u vodotoke bez ikakvog prethodnog tretmana je zastupljeno na celoj teritoriji opštine, bilo da se radi o krupnim izlivima kao što su glavni fekalni kolektor, ili otpadne vode sa farmi. Pri eksploataciji autoputa E-763 (Beograd - Južni Jadran) došlo je do zagađenja površinskih i podzemnih voda usled atmosferskih otpadnih voda koje su nekontrolisano i bez adekvatnog tretmana ispuštale u prirodne recipijente. Osnovni izvori zagađenja u toku eksploatacije su taloženje izduvnih gasova, bacanje otpada, taloženje iz atmosfere, donošenje vetrom, sa količinom suspendovanih čestica, ulja i masti i gvožđa većom od maksimalne dozvoljene, a nitrata, fosfora, bakra, cinka ispod maksimalnih dozvoljenih koncentracija.

Zemljište- Prema anketi sprovedenoj među stanovništvom, zagađenje zemljišta i erozija su na petom mestu na listi ekoloških problema, sa nešto više od 22,5% glasova. Potrebno je istaći da većina visoko rangiranih problema (zagađenje vazduha, zagađenje podzemnih i površinskih voda, deponovanje otpada, urbano planiranje) veoma utiču na pogoršanje kvaliteta zemljišta ili čak njegov gubitak, pre svega kao poljoprivrednog resursa, manje ili više direktnim fizičko-hemijskim mehanizmima. Klizišta se najčešće javljaju u oblastima rasprostranjenja rastresitih, slabo vezanih i neotpornih neogenih sedimenata koji u prostoru opštine Obrenovac i zahvataju znatnu površinu (61,8 km2, odnosno 15,1% teritorije opštine).Otpad se organizovano sakuplja u urbanom delu, dok se na ostalom delu teritorije opštine sakupljanje vrši veoma retko.Uslugom iznošenja komunalnog otpada je obuhvaćeno je 20.163 korisnika (građana) i oko 1.300 korisnika privrede i male privrede. Orjentaciono je to oko 75% ukupne populacije G.O. Obrenovac.Na teritoriji opštine Obrenovac registrovano je 96 divljih smetlišta. Prostorno su orjentisane u najvećem broju na nepristupačnom terenu, a često dobro

4

zaklonjene od očiju javnosti. U velikom broju slučajeva to su i lokalna seoska smetlišta, koja su nastala na lokacijama koje je uglavnom odredila mesna zajadnica, po nevalidnoj odluci.Javno komunalno preduzeće ''Obrenovac '' počelo je sa realizacijom projekta od marta 2011.godine izgradnju postrojenja za sekundarnu separciju smeća na gradskoj deponiji.Otvaranje postrojenja biće jedno od najvećih ekoloških projekata u Srbiji. Osim obradive površine koje su zauzele, deponije pepela ugrožavaju zemljište na nekoliko načina: ugrožavanje okolnog (obradivog) zemljišta i ostalog terena podzemnim vodama. Kada više od polovine bunara nije aktivno i ne radi u periodima višeg vodostaja Save kao i kišnim periodima, značajno je zabarenje okolnog terena, a samim tim i proceđivanje i zagađenje. Zagađenje okolnog terena česticama pepela.

SMERNICE ZAŠTITE ŽIVOTNE SREDINE U FUNKCIJI ZAŠTITE ŽIVOTNE SREDINE

Stanje životne sredine gradsku opštinu Obrenovac svrstava u kategoriju izuzetno ugroženih područja. Stoga je zaštita i unapređenje životne sredine jedna od ključnih komponenti koja treba da obezbedi održivi razvoj opštine.Zaštita vazduha- U okviru smanjenja emisija zagađujućih materija iz TENT-a krajem novembra u Obrenovcu je potpisan sporazum o zajmu od 28,25 milijardi japanskih jena, odnosno oko 26,25 milijardi dinara, koje je odobrila Vlada Japana, za izgradnju postrojenja za odsumporavanja dimnih gasova u „TE Nikola Tesla A“. Gradnja sistema za odsumporavanje za četiri bloka na TENT A, trebalo bi da započne do kraja 2012. godine i trajaće od 2,5 do 3 godine. Takođe, potrebno je izvršiti rekonstrukciju, modernizaciju i ugrađivnje novih elektrofiltera usklađenih sa zahtevima domaće i EU regulative na blokovima TENT-a i kontinuirana rehabilitacija i remont termoenergetskih postrojenja.

Zaštita korišćenja voda - Lokalna uprava opštine Obrenovac, preko svojih organa upravljanja i realizacije i JKP koje razvija, održava i upravlja sistemom korišćenja vode. Potrebno je vratiti u propisanu klasu kvalitata površinskih voda, zaštiti izvorišta primenom propisanih aktivnosti u zoni zaštite.Što se tiče tretmana industrijiskih otpadnih voda, ispitati mogućnosti korišćenja otpadnih materijala iz zagađenih voda u komercijalne svrhe. Odrediti lokaciju sistema za transport tople vode iz TENT-a, kao i hlađenje tople vode iz energetskih procesa. U Obrenovcu je, krajem jula, potpisan finansijski sporazum IPA2011 o bespovratnoj predpristupnoj pomoći od 178,5 miliona evra, koju je EU dodelila Srbiji za realizaciju 23 strateška projekta. Znatan deo tih sredstava biće investiran u izgradnju fabrike za tretman otpadnih voda u TENT B.

Zaštita zemljišta - Skupština gradske opštine Obrenovac,prihvatila je ponudu opština Kolubarskog okruga (čine ga 11 opština) za pridruživanje međuopštinskoj saradnji, u cilju ostvarivanja zajedničkog projekta planiranja i izgradnje regionalne deponije komunalnog otpada sa reciklažnim centrom.Pored ovog projekta, potrebno je raditi na uređenju postojeće deponije „ Grebača“ kao i na organizovanom sakupljanju otpada po naseljima. Primenom novih tehnologija transporta i odlagnja pepelom omogućuje saniranje i uređenje deponovanja pepela. Ono što je preko potrebno jeste podizanje i širenje zaštitinih zelenih pojaseva oko deponije pepela kao i drenažni bunari po celom obimu deponija. Jedan od prioriteta svakako su klizišta. Primenom tehničkih, elektrohemijskih i bioloških mera za zaustavljanje klizišta. Opština Obrenovac planira da svake godine sanira po jedno klizište na svojoj teritoriji, jer je za taj posao potrebno oko 30 miliona dinara.Naselje kod baričke reke sada izgleda kao svako mirno i uredjeno naselje, bez aktivnh klizišta i poplava koje su uzrok velikih izlivanja. Klizište je zaustavljeno pomoću 40 šipova pod zemljom, koji posle dugih decenija čuvaju temelje kuća. A Barička reka, sa 3 i po kilometra novog korita, više neće moći da plavi kuće.

5

ZAKLJUČAK

Gradska opština Obrenovac posmatrano u dugoročnoj perspektivi, treba da predstavlja mesto u kome je u interakciji sa čovekom i njegovim aktivnostima moguće uspešno kombinovati sva tri praelementa iz kojih se rađa svaki grad – voda, zemljište i vazduh. U tom i takvom pristupu nasuprot dugogodišnjem upražnjavanju industrijalizma i njegovih negativnih posledica, treba da leži budući identitet ove Gradske opštine.Zato se kao osnovni element vizije gradske opštine Obrenovac ističe održiv razvoj. On mora biti ekološki utemeljen, baziran na razvoju privatnog sektora pre svega na segmentu usluga – turizma, ugostiteljstva, društvenih i servisa građana, trgovine i finansijskog sektora, a takođe i na razvoju privrede, posebno poljoprivrede kao prateće grane. Osnovu za ovakvu viziju treba da obezbede, pre svega ekološka svest, pozitivni demografski trendovi, infrastrukturna opremljenost, dobra saobraćajna povezanost, jer prostor gradske opštine Obrenovac treba svojim stanovnicima – građanima i njihovim udruženjima, posebno omladini i starima, da nudi dobre kulturne, socijalne i ekonomske uslove za život i rad, prosperitet i razvoj.Obrenovac će samostalno ali i kao deo grada Beograda nastojati da ostvari značajnu i prepoznatljivu ulogu u regionu promovišući osnovne elemente procesa održivog razvoja.

LITERATURA

1. Prostorni plan Opštine Obrenovac, februar 2007, Izrada: Javno preduzeće za izgradnju Obrenovac ;2. Izveštaj o realizaciji I i II faze LEAP gradske opštine Obrenovac, februar 2011.godina Izrada: Javno preduzeće za životnu sredinu opštine Obrenovac ;3. Strateški akcioni plan ( SAP) 2009-2012 godine, jun 2009.; Izrada : konsultant Kinsley & Reed, Beograd ;4. Informator o stanju životne sredine I , jun 2010, rukovodilac izrade informatora Slobodan MolerovićIzrada: Javno preduzeće za životnu sredinu opštine Obrenovac ;5. Kvalitet životne sredine grada Beograda u 2010. godini , rukovodilac izrade Marija Grubačević dipl.inž. pomoćnik sekretara, Sekrtetarijat za zaštitu životne sredine, Radomir Mijić dipl.inž. samostalni stručni saradnik, Sekrtetarijat za zaštitu životne sredine;6. Kvalitet životne sredine grada Beograda u 2009. godini, Biljana Glamočić dipl.inž. samostalni stručni saradnik, Sekrtetarijat za zaštitu životne sredine;7. Izveštaj o strateškoj proceni uticaja prostornog plana opštine Obrenovac, na životnu sredinu, decembar 2006. ; Izrada: Javno preduzeće za izgradnju Obrenovac ;8. www.tent.rs9. www.vreme.com10. www.ecofond.org11. www.obrenovac.rs

6